L. BAKKER K. FRAIJMAN S. GROENEWOUD R. DE JONG R.J VAN DER VEEN
PRESENTATIE APRIL 2014
INNOVATIONLAB
VOORWOORD “Laten we iets bijzonders maken!” Met deze zin heeft Robbert Jan van der Veen ons, vier studenten van de TU Delft, geïnspireerd om de afgelopen zes maanden met een innovatief en ongewoon ontwerpproject aan de slag te gaan. Vanaf het begin zijn we samen de uitdaging aangegaan om zowel een opgave als een oplossing te creeëren waarmee we onszelf konden uitdagen, maar die ons tegelijkertijd ook enorm fascineerde. Met een interfacultair team konden we een bouwko-opgave aanpakken met een industriële ontwerpmethode en een technisch randje. Zowel het proces als het product zijn resultaat van een periode vol energie en inspiratie. Moge dat zichtbaar zijn in het resultaat! Roos de Jong & Stella Groenewoud Koen Fraijman Lenny Bakker
Het InnovationLAB is een samenwerking
tussen
INHOUD
vier studenten van de
Introductie 6
TUDelft,
1 - Onderzoek 11
het
Honours en
2 - Concept 32
bureau voor stedebouw
3 - Ontwerp 37
en gebiedstransformatie
Conclusie 56
Plein06.
Epiloog 58
Programme
Delft
INTRODUCTIE
6
In Nederland is ruimte schaars.
Door
een
drijvende woningen en betonnen
Het vergroten van de beleving
richten wij ons op de stadsbewoner;
object en omgeving.
Woningen staan dicht op elkaar en
internationale tender is de Rijnhaven
parkeerbakken moeten hier geld
van de stadsbewoner, die zich in
een bewoner die in het dagelijks
voor de dagelijkse beleving van de
in Rotterdam volop in het nieuws.
opbrengen.
zijn alledaags leven in het gebied
leven in de Rijnhaven komt. Zowel
Tot slot zal het een gelaagd ontwerp
stadsbewoner; de route van huis
Deze gigantische plas water midden
bevindt. Hierbij zijn wij gericht op
bewoners, als mensen die in het
moeten worden, zodat het op
naar werk, het park, de speeltuin,
in de stad, is door het verplaatsen
In
de
actieve participatie en interactie. Wij
gebied werken als recreanten vallen
meerdere vlakken een toegevoegde
het rijden, parkeren en recreëren,
van de havenactiviteiten nu een plek
Rijnhaven
ander
focussen op het op gang brengen
hieronder. Het project heeft in eerste
waarde heeft voor het gebied en een
blijft weinig plaats over. Toch is er,
waar niets gebeurt. De gemeente
perspectief benaderd. Hierbij is het
van een beweging, in ecologie,
instantie niet als doel om toeristen
grotere kans van slagen. Om dit te
voornamelijk in Rotterdam, veel
wil hier verandering in brengen met
uitgangspunt niet het leveren van
economie en/of energie.
of extra bezoekers te trekken. De
bereiken wordt er naast de beleving
binnenstedelijk industrieel gebied
veel aandacht voor vernieuwing,
een winstgevend, gebied vullend
beleving die ontstaat in het ontwerp
voor bezoekers en/of gebruikers ook
dat niet meer wordt gebruikt. Grote
vooruitgang en verandering van
ontwerp, maar ervaring en beleving
Om de het doel van het project te
vraagt om actieve participatie; het
gefocust op het op gang brengen
vlaktes, wegen, waters en structuren
tijden. Toch laten de plannen die
van het alledaagse leven van de
verduidelijken, zal de betekenis van
investeren van energie bij deelname,
van een beweging. Beweging is in dit
zijn in de stad geslagen, maar
tot nu toe zijn ingeleverd een
Rotterdammer. Het ontwerp zal op
een aantal begrippen verder uitgelegd
waarbij men meer waarde terugkrijgt.
geval een doorstroom, bijvoorbeeld
hebben hun betekenis verloren.
vrij traditionele aanpak zien; het
een innovatieve manier omgaan met
worden. Onder beleving wordt de
In dit geval is de waarde in de vorm
een systeem waarbij energie wordt
De plekken zijn staan economisch
verdienmodel gaat uit van bouwen
het geven van een nieuwe functie
totaalervaring
persoon
van een beleving. Daarnaast staat ook
opgewekt en ook weer wordt
stil en zijn ecologisch dood. Voor
en verkopen en er wordt ontworpen
aan verlaten, doodgeslagen havens.
verstaan. In het onderzoek zal dit
interactie centraal. Dit is constante
gebruikt, of geld wordt verdiend
mensen is er weinig te beleven.
met
Het doel van het project is;
begrip verder besproken worden aan
wisselwerking
de hand van literatuur. In dit project
tussen mensen of tussen mens,
de
een
benadering.
lancering
top-down Grote
van
analytische wijken
met
dit
onderzoek vanuit
wordt een
van
een
en
beïnvloeding
7
en geïnvesteerd of een substraat,
worden tot slot weer getoetst op
waar algen, plantjes, kleine beestjes
het onderzoek en de verzamelde
en tot slot vissen door worden
kennis, waarbij er twee innovatieve
aangetrokken. De beweging kan zich
ontwerpen
op een natuurlijke manier in stand
ontwerpen
houden en verrijkt zich met de tijd.
uitgewerkt in de ontwerpfase. Dit
zijn
ontstaan.
worden
FASE 1
FASE 2
FASE 3
ONDERZOEK
CONCEPT
ONTWERP
Deze verder
onderzoeksverslag is op dezelfde Om tot een slim, gelaagd ontwerp
manier opgebouwd. Allereerst wordt
te komen is kennis nodig uit
de onderzoeksmethode toegelicht,
verschillende vakgebieden. Hiervoor
die bestaat uit vier domeinen.
zal het project voor een groot
Vervolgens worden de resultaten van
deel bestaan uit onderzoek, met
het onderzoek in de vier domeinen
vervolgens een conceptfase en een
beschreven. Vervolgens wordt de
eindproduct. Hierbij wordt er dus
ontwerpmethode toegelicht. Deze
gestart met een grote hoeveelheid
bestaat uit een conceptfase en het
aan informatie en inspiratie (de
uitwerken van het eindproduct.
onderzoeksfase).
Ook in deze fasen wordt nog
Rechts: het ontwerpproces bestaat uit
In deze fase wordt er kennis verzameld
Op basis van het onderzoek worden
Twee mogelijke ontwerpen worden
onderzoek
bijvoorbeeld
drie fases; onderzoek, concept en ont-
in de volgende onderzoeksgebieden;
er
Deze
verder gedetailleerd en uitgewerkt.
Vervolgens wordt dit onderzoek
naar de haalbaarheid en technische,
werp. Gedurende het proces verandert
facts and figures, decision makers,
concepten worden geclusterd op
Ook wordt er specifieker onderzoek
gefilterd
ecologische
de berg aan kennis in een helder concept.
materials and technology en user
schaal en haalbaarheid.
gedaan
en
verwerkt
tot
mogelijkheden voor het gebied (de conceptfase). De concepten
gedaan,
mogelijkheden.
en
economische
experience.
concepten
bedacht.
naar
bijvoorbeeld
de
constructie en het economische model.
9
INTRODUCTIE OPGAVE Ons
project
gaat
binnenstedelijke
over
verlaten
havengebieden. Het is echter makkelijker ontwerpen
en met
gerichter een
casus, een gebied met de daarbijbehorende
context.
We kiezen de Rijnhaven, een haven in Rotterdam aan de Kop van Zuid, door alle actualiteit en activiteit hieromheen de laatste tijd. De Rijnhaven is een spannend gebied, waar de mogelijkheden oneindig zijn.
10
ONDERZOEK
FASE 1 In dit project doen we onderzoek
grotere geheel (de stad) is belangrijk.
Voor het ontwerpen is er een grote
naar de beleving van de alledaagse
De informatie hiervoor wordt meestal
basiskennis nodig, en deze zullen
stadsbewoner die zich rondom de
verkregen door middel van een top-
we verkrijgen met de kennis van
Rijnhaven bevindt. Hierbij wordt
down benadering. Er wordt vanuit
verschillende vakgebieden.
gericht op actieve participatie en
een groot schaalniveau steeds verder
interactie tussen mensen onderling
ingezoomd naar het ontwerpgebied.
Er
en de omgeving. Daarnaast zal het
De traditionele bouwkundeaanpak
opgesteld, waarbij er in verschillende
een gelaagd eindontwerp worden,
dus.
domeinen onderzoek wordt gedaan.
waarbij
12
niet
alleen
menselijke
is
een
onderzoeksmethode
Ten eerste ‘fact & figures’, harde data,
activiteiten zijn, maar er ook een
Daarnaast gaat het project ook over
ten tweede de politiek, de ‘decision
beweging ontstaat in andere vlakken;
de beleving van de stadsbewoner.
makers’, ten derde de mogelijkheden
ecologie, economie en/of energie.
Bij de studie industrieel ontwerpen
vanuit techniek en materiaalkunde,
staat de gebruiker centraal, met een
meer als inspiratie, en ten slotte
Het eindontwerp heeft overlappingen
bottom-up ontwerpaanpak. Ook op
uiteraard; de user experience, bij ons
met meerdere vakgebieden. Het ligt
deze manier willen wij onderzoek
het meest uitgebreid. De verzamelde
in een stedelijk gebied en de structuur
doen.
informatie
en functie van het ontwerp in het
wordt
constant
uitgewisseld en met elkaar gelinkt.
De onderzoeksmethode met vier onderzoeksdomeinen
13
FACTS & FIGURES USER EXPERIENCE
DECISION MAKERS
Het eerste domein dat wordt
Het domein decision makers
In
materials
In het domein user experience
besproken is facts en figures.
gaat met name over het
en technology wordt een
wordt onderzoek gedaan naar
Dit domein bestaat voor een
beleid dat van toepassing is
vooronderzoek gedaan naar
de gebruiker en beleving.
deel uit top-down onderzoek,
op het gebied. Het gaat hierbij
technische
mogelijkheden.
Het
met de algemene gegevens
om wetgeving. Daarnaast zal
Aangezien
de
technische
bestaat
van het gebied, bijvoorbeeld
er onderzoek gedaan worden
mogelijkheden
zeer
onderdelen.
de demografie, historie en
naar het beleidsplan van
gebreid zijn, zal er pas
het
programma. Daarnaast wordt
gemeente Rotterdam en het
tijdens
gedefinieerd. Vervolgens zal
er onderzoek gedaan naar de
bestemmingsplan
verder
ecologie van het gebied en
voor de Rijnhaven.
specifiek het water.
14
MATERIALS & TECHNOLOGY
FACTS & FIGURES
specifiek
het
domein
de
uit-
ontwerpfase
onderzoek
gebruikersonderzoek uit begrip
Eerst
up richten. Dit deel van het
Het vooronderzoek uit dit
onderzoek zal bestaan uit
hoofdstuk kan met name
een aantal bezoeken aan de
gebruikt
Rijnhaven. Daarnaast wordt geïnterviewd.
Leeftijd bewoners Afrikaanderwijk
Katendrecht
Kop van Zuid
Entrepot
0 - 14 15 - 64 65 +
‘beleving’
worden naar de techniek.
inspiratie.
Afrikaanderwijk 23,4 Katendrecht 27,4 Kop van Zuid 37,2 Entrepot 32,6 Rotterdam 29,3
Afrikaanderwijk 8316 Katendrecht 4506 Kop van Zuid 1869 Entrepot 8228
wordt
het onderzoek zich bottom-
voor
Inkomen (x 1000)
Aantal inwoners
verschillende
gedaan
worden
DEMOGRAFIE
Nationaliteiten Afrikaanderwijk
Katendrecht
Kop van Zuid
Entrepot
Surinamers Antilianen Kaapverdianen Turken Marokkanen Overig niet-westers Autochtoon Overig EU Overig westers
15
FACTS & FIGURES
aan
Het hoofdkantoor van de Holland
het
Duitse
Amerika Lijn verhuisde naar Seattle en
Vooral
veel
liet het gebouw op de Wilhelminapier,
Verbeterde toegankelijkheid
gebouwen op de Wilhelminakade
the Grand Old Lady, achter. Dit werd 7
De verbinding tussen De Kop Van Zuid en
werden getroffen.
jaar later in de verkoop gedaan.
Rotterdam centrum verbetert door het
Enorme de
verwoestingen
Rijnhaven
door
bombardement. De Rijnhaven, 119 jaar geschiedenis...
GESCHIEDENIS
Vertrek Holland Amerika Lijn
WOII
1977
1940
openen van de Erasmusbrug.
1996
1900-1940
1895
1945-1950
1985
21e eeuw
Voltooiing aanleg Rijnhaven
Groei industrie
In eerste instantie gegraven als
In de eerste helft van de 20ste eeuw
Herstructurering Oude Havens
Uitbreiding woon-, werk- en recreatiefunctie.
Wederopbouw
berghaven
Rijnschepen,
neemt het aantal pakhuizen en silo’s
In het in 1985 gepresenteerde kaderplan ‘Herstructurering
In de komende jaren zal het accent nog sterker op
Door de verwoestingen moest
voornamelijk in de winter als de
aan de Rijhaven gestaag toe. Ook
Oude Havens’ richt het Gemeentelijk Havenbedrijf ook de
wonen en werken komen te liggen. De invulling
een groot deel herbouwd
zeeschepen hun lading moesten
vestigt de directie van de Holland
aandacht op de stukgoedsector van Katendrecht. Net als bij de
van de werkfunctie is veranderd van blue collar,
worden. Dit gaf echter wel de
lossen en de Rijnschepen door
Amerika Lijn zich op de kop van de
aangrenzende Kop van Zuid krijgt de vrijgekomen ruimte een
noeste arbeid in een overall, naar white collar, werk
gelegenheid om verouderd
bevriezing van de bovenrivieren de
Wilhelminapier.
woonbestemming.
achter een computer in pak.
materiaal te moderniseren.
voor
Rijn niet konden opvaren.
FACTS & FIGURES
ECOLOGIE
DECISION MAKERS
Rotsachtige litorale zone
Om de biodiversiteit in de haven te
litorale zone
Uiteindelijk
pelagische zone
vergroten moeten eerst de kleinste eiland
organismen, kunnen hechten op een
benthische zone
ondergrond, een substraat. Daarna zullen kleine en later grotere vissen en vogels naar het gebied komen.
havenwand
ondergrens wierzone boven: de verschillende lagen in het water
een
aantal
om de verschillende concepten te
Door ons op deze punten te focussen
instanties die ervoor kunnen zorgen
kunnen beoordelen. Rotterdam wil
kunnen we onze ontwerpen zo
dat ons ontwerp realiteit wordt.
een aantal voordelen realiseren door
realistisch mogelijk maken. Voor
De belangrijkste pion hierin is de
de Rijnhaven beschikbaar te stellen.
financiering is bij de gemeente Rotterdam geen plek. Deze zullen we
wedstrijd uitgeschreven waarbij de
1.
Het ontwikkelen van een
zelf voor elkaar moeten krijgen. Wel is
gemeente de Rijnhaven (het gebied
innovatief economisch gebied met
er een mogelijkheid tot wat subsidie
in de afbeelding) gedurende 30 jaar
een internationale uitstraling.
bij de gemeente in de verschillende
aan de winnaar ter beschikking stelt.
2. Verhoging van de diversiteit en
topsectoren.
Belangrijk voor de groei van organismen:
samenkomen
namelijk geld aan initiatieven in
- een grove structuur van het substraat
culturen rondom de Rijnhaven.
bepaalde sectoren die ze willen
(makkelijk aan te hechten)
3. Verhoging van de aantrekkelijkheid
promoten. Met de sectoren water,
- een donkere kleur (vasthouden van warmte)
en beleving van de waterkanten aan
high-tech en creative industries is er
- zuidelijke orientatie (zoninstraling)
de Rotterdamse havens.
grote kans dat we subsidie kunnen
- zeer flauwe hoek van de helling (makkelijk
4. langdurige samenwerking met
krijgen. Deze mogelijkheid nemen
meervoudige verdienmodellen.
we mee in ons bussinesplan.
spatzone
permanente onder water zone
er
gemeente Rotterdam. Zij hebben een
boven: de ecologie van een eiland
intergetijden zone
zijn
aan te hechten)
De gemeente heeft uiteraard een
- groot vermogen om water vast te houden
aantal beoordelingscriteria opgesteld
van
verschillende
De gemeente geeft
19
MATERIALS & TECHNOLOGY Er zijn een aantal technologieën
Wat je ziet, is dat de krachten Fs en
minimaal 2 meter. Drijven moet dus
ons plan kunnen gebruiken. Als
zijn hierheen gegaan en hebben ons
die onderzocht moesten worden
W (Fzw) aan elkaar gelijk moeten
geen belemmering zijn. Nu we weten
laatste hebben we nog naar de
laten inspireren.
voordat we verder kunnen gaan
zijn. Hierdoor zou je het kunnen
hoe het met het drijven zit, zijn we
mogelijkheden
met het ontwerpen van concepten.
vereenvoudigen naar de volgende
een stap verder gegaan en hebben
vliegen. Hier moesten echter grote
Het meest interessant was het deel
Aangezien de kans groot is dat we
vergelijking:
we gekeken naar een onderzeeër en
snelheden behaald worden wil je een
met speciale materialen; net nieuw
overgaan op het drijvend bouwen
Fzw=Fs
zijn werking.
mooi onderdeel de lucht in krijgen,
uitgevonden en nog nauwelijks
moest de technologie achter het
p*g*V=m*g
waardoor het onrealistisch was om
toegepast. Het is mogelijk dekens
drijven worden opgezocht. Dit wordt
p*V=m
dit toe te passen.
te
verduidelijkt in de volgende figuur.
p= constante (waterdichtheid) = 1024 kg/m
drijflichaam 1024 kg/m is, dan drijf je. 3
Dit houdt in dat elke kubieke meter
20
om
te
maken
van
champignons,
ledverlichting te verwerken in houten
3
Dus als de massa/volume van het
gekeken
Links: lucht laten binnenlopen om te stijgen. Midden: Water in laten lopen om te dalen. Rechts: gedaald.
Materia is een internationaal platform
platen, siliconenrubber aan beton te
voor uitwisseling van kennis over
gieten, spiegels te maken die onder
materialen. De website staat vol
elke hoek een andere kleur hebben,
met voorbeelden van innovatieve
gebruik te maken van magnetisme
materialen voor architectuur, interieur
etcetera. We kijken of we later in het project hier wat mee kunnen doen.
drijflichaam 1024 kg kan dragen.
Zoals je ziet werkt een onderzeeër
en design. Eén keer per jaar wordt
Belangrijk hierbij is de diepte. De
door water in en uit een cabine
een beurs georganiseerd, toevallig
waterdiepte bij de Rijnhaven is overal
te laten lopen. Dit zouden we in
in deze periode in Rotterdam. We
21
USER EXPERIENCE
LITERATUUR
De beleving kan worden gezien als
Deze ervaringen zorgen samen voor
model worden vier verschillende
Hierbij gaat het erom hoe iemand
al zijn zintuigen in de beleving
elementen
de ervaring van een persoon. Het is
de beleving die een persoon heeft
domeinen van beleving omschreven;
deelneemt aan een beleving. Bij
getrokken. (Eurib, 2014)
domeinen moeten hebben.
een samenspel van waarnemingen,
gehad. Hierbij gaat het vaak over
esthetiek, educatie, entertainment
passieve
gevoelens, gedachtes en gedrag. Er
iets wat iemand achteraf ervaren
en ontsnappen. Deze domeinen
deelnemer
zoals
Pine en Gilmore stellen in hun boek
Dijk, J. (2014, Maart 18). Wat is beleving?
zijn verschillende manieren waarop
dacht te hebben. Tot slot wordt
hebben een horizontale en verticale
het kijken van een film. Bij actieve
‘The Experience Economy’ dat een
Eurib. (2014, Maart 18). Brand-experiencemodel
een beleving wordt uitgedrukt. Ten
beleving ook nog op een derde, meer
as. Op de horizontale as bevindt zich
participatie heeft de deelnemer
beleving het grootst is wanneer de
van Pine en Gilmore. Gelders Erfgoed. (2014,
eerste is er de beleving als optimale
wetenschappelijke, manier uitgelegd.
de passieve en actieve participatie.
invloed op de beleving, bijvoorbeeld
beleving elementen uit alle vier de
maart 18).
staat. Hierbij is er een bewuste sfeer
Hierbij is beleving constant aanwezig
bij debatteren. Daarnaast heeft het
domeinen bevat. Het midden van
ontworpen, waar men in als het ware
en verandert per situatie en tijdstip.
model een verticale as met absorptie
het model is de ‘sweet spot’, hier is
in wordt ondergedompeld. Vaak heeft
(Dijk, 2014)
en ondergaan. Bij absorptie wordt
de beleving het grootst. (Gelders
iemands aandacht zodanig getrokken
Erfgoed, 2014)
deze beleving een commercieel doel,
22
participatie geen
heeft
invloed,
uit
de
verschillende
de
zoals een musical of pretpark. Men
Om een beter zicht te krijgen op de
dat de ervaring wordt opgenomen,
betaalt om een bepaalde beleving te
facetten van beleving is er gebruik
bijvoorbeeld bij het lezen van een
Het model van Pine en Gilmore kan
ervaren. Gekoppeld aan de beleving
gemaakt van het model beschreven
boek. Bij ondergaan wordt iemand
gebruikt worden in de conceptfase.
als optimale staat is de beleving als
in ‘The Experience Economy’ van Pine
met fysiek of virtueel bij de beleving
In het ontwerp voor de Rijnhaven
totaalervaring. Hierbij wordt beleving
en Gilmore . In dit boek wordt beleving
The four realms of experience, Pine and
getrokken, zoals bij het maken van
staat de beleving centraal. Voor een
gezien als het totaal aan ervaringen.
gezien als een totaalervaring. In het
Gilmore, 1999
een reis. Hierbij wordt iemand met
optimale beleving zal het ontwerp
23
USER EXPERIENCE
OBSERVATIES
De Rijnhaven bevindt zich ten
boulevard met horeca en een aantal
een kade met een doorgaande
zuiden van de Maas, direct achter de
andere
de
verkeersroute en parkeerplaats. Aan
Erasmusbrug en Kop van Zuid. De
noordoostzijde bevindt zich brede,
de zuidzijde bevindt zich direct aan
haven heeft op de drie aangrenzende
middelhoge bebouwing, gevuld met
het water industrie met een fabriek
zijdes
bebouwing.
kantoren en onderwijs. Achter deze
die nu nog steeds in werking is.
De noordwestzijde kenmerkt zich
strook ligt de Afrikaanderwijk, een
Achter deze fabriek ligt de woonwijk
door de hoge, smalle woon- en
woonwijk met eveneens middelhoge
Katendracht met voornamelijk lage
werktorens. Op de kade is een soort
bebouwing. Langs het water is
bebouwing.
verschillende
voorzieningen.
Aan
Kop van Zuid
Afrikaanderwijk beleving op ooghoogte
boven: contrast rondom de Rijnhaven
CONCLUSIE
rechts: omlendende bebouwing van de Rijnhaven
De Rijnhaven is een krachtenveld tussen wijken met verschillende typen gebouwen. De schaal van de
1. Afrikaanderwijk: op menselijke schaal ooghoogtebeleving laag, fijnkorrelig
24
Afrikaanderwijk en de Kop van Zuid
Beleving vanuit woontorens
is heel verschillend. Dit maakt veel uit 2. Industriegebouwen: random opgestapeld door de jaren heen ingericht voor gebruik
3. Kop van Zuid: clean, schoon modern grootschalig
voor de beleving. boven en rechts: arianten beleving Rijnhaven
Beleving vanaf kade
25
USER EXPERIENCE
INTERVIEWS
Wanneer alles mogelijk was zou ik hier wel een drijvend
Hier zou ik wel iets
zwembad willen. Ze zouden ook, net als met die
willen
drijvende bollen, een soort drijvende expositie kunnen
voor
jonge kunstenaars.
maken. Het water zou wat meer benut moeten worden.
Dat je hier ook gave
Absoluut geen huizen. Wat me ook leuk lijkt is een
workshops
kan
In het onderzoek naar beleving zijn
interviews kwam naar voren dat
methode waarmee de kern van
er interviews gehouden met mensen
door iedereen de Rijnhaven anders
de interviews naar voren komt.
die rond de Rijnhaven wonen,
wordt ervaren. Een aantal mensen
In de meeste interviews worden
Een supermarkt hier op de
werken of recreëren. Door middel
was erg positief, zo werden de ‘rust
hele
en
Rijnhaven zou wel prettig zijn,
van een aantal vragen is geprobeerd
en stilte’, ‘het uitzicht’, ‘een eigen plek
programmering genoemd. Met het
bijvoorbeeld een AH To Go. Ook
om een beter beeld te krijgen van
met een eigen leven’ en het ‘lekker
InnovationLAB willen we ook de
zou meer horeca niet misstaan.
de Rijnhaven, positieve en negatieve
uitwaaien’ genoemd als positieve
diepere laag uit deze antwoorden
plekken in Rotterdam en belevingen
ervaringen. Anderzijds werd er ook
halen. Hierbij is het vooral een
in het algemeen. Vervolgens zijn de
‘leeg en kaal’, ‘smerig’ en ‘leeft niet’
zoektocht naar de kleine zinnetjes. Wil
Hier op de Kop van Zuid zou ik wel meer leuke winkeltjes willen
interviews gefilterd om zo tot de
en ‘leeg’ genoemd. Daarnaast zijn er
iemand een zwembad of wil diegene
zien. Dat hoor ik ook van mensen die hier op het informatiecentrum
Zoals de Rijnhaven nu
kern te komen van activiteiten en
vragen gesteld die over ervaringen
eigenlijk een ontmoetingsplek en
langskomen.
is vind ik hem mooi. Die
beleving. De uitkomsten van het
en beleving in het algemeen gaan,
meer levendigheid in het gebied?
onderzoek kunnen worden gebruikt
bijvoorbeeld;
bij de conceptvorming.
een kick?’ of ‘waardoor wordt u
Wat ik hier zou willen zien? Een
betonnen bankjes op de
geïnspireerd?’
grote drijvende shopping mall! Nee,
Kop van Zuid mogen wel
toch niet. Een mini-boulevard met
vervangen worden voor
allemaal eettentjes ofzo?
betere aanlandplekken.
In
26
zien
totaal
interviews
zijn
acht
gedaan.
‘waarvan
krijgt
deze
activiteiten
Vervolgens is gezocht naar een
volgen. Hier in de Rijnhaven zou ik wel meer recreatie en sportmogelijkheden willen zien. Een tennisbaan zou hier wel mooi zijn.
ruwe industriële elementen en al dat water. De lelijke
u
kwalitatieve Uit
letterlijke
internationale jachthaven.
27
USER EXPERIENCE
INTERVIEWVERWERKING
Om de betekenis van de interviews
waar mensen zijn en waar ze het
beter te begrijpen hebben we de
liefst naar toe gaan. Tot slot gaat
informatie in losse stukjes geknipt.
programmering over de activiteiten
Losse
die in de Rijnhaven en Rotterdam zijn
die
woorden belangrijk
en
waren
zinnetjes voor
het
of zouden moeten komen.
ontwerpproject zijn eruit gefilterd. Vervolgens
zijn
deze
zinnen
en woorden gesorteerd in drie categoriën;
beleving,
beweging
en programmering. Hierbij gaat
CONCLUSIE
beleving vooral om wat mensen beleven of zouden willen beleven
28
Beleving
heeft
verschillende
en de bijhorende emoties. Ook gaat
boven: schematische weergave van
domeinen. Tijdens de interviews
het om hoe de ruimte wordt ervaren.
interviewuitkomst.
werden uit alle domeinen ‘doelen’
Bij beweging gaat het met name
genoemde
over de stromen die in het gebied
neergelegd die te maken hebben met
of
beleving.
Rotterdam
zijn,
bijvoorbeeld
Bij
activiteiten
de zijn
letterlijk doelen
genoemd. contrasteren.
Sommige
doelen
29
CONCLUSIE Rondom de Rijnhaven liggen vier
beleven in een levendig gebied. Een
verschillende wijken. Opvallend zijn
andere behoefte is juist om tot rust te
de grote verschillen tussen de wijken.
komen, je af te zonderen of in stilte te
Met name Kop van Zuid wijkt af.
genieten van de sfeer of de natuur.
Hier wonen veel mensen met een hoger inkomen en relatief weinig
We hebben besloten deze informatie
kinderen en ouderen. Ook in het
te ordenen en wat te laten bezinken.
user-experienceonderzoek
kwam
Het is niet de opzet om vanuit een
dit naar voren; veel verschillende
letterlijke analyse tot een logisch
mensen noemden veel verschillende
ontwerp te komen. We gaan met
activiteiten die ze op de Rijnhaven
een frisse blik opnieuw naar de
zouden willen zien.
opgave kijken en met verschillende creativiteitstechnieken
Toch blijkt uit een verdere analyse dat
verzinnen met de opgedane kennis
veel behoeften eigenlijk hetzelfde
in ons achterhoofd.
zijn. Veel ondervraagden willen iets
30
concepten
ontdekken, zichzelf uitdagen of iets
CONCEPT
MINISYMPOSIUM In het begin van de conceptfase
onderzoek wordt er van grote schaal
gedaan naar het ontwerpproces
Problemen zoeken we door naar de
naar het probleem, daarna wordt
leek het ons interessant te kijken
(de hele binnenstad) steeds verder
van architecten. Ze heeft een ‘basic
behoeftes en verlangen van mensen
bedacht waaraan de oplossing moet
naar hoe verschillende creatieve
ingezoomd naar de ontwerplocatie.
framework’ gemaakt, als tool om het
te kijken. We lossen deze problemen
voldoen. Na het bedenken van enkele
beroepen, verschillende studies,
Met deze methode leer je niet alleen
ontwerpproces expliciet te maken.
op door te ontwerpen, daarmee
oplossingen worden deze getest.
omgaan met de stap van onderzoek
de ontwerplocatie goed kennen,
Het proces bestaat volgens haar uit
maken we een vertaalslag van functie
Daarna moet er geëvalueerd en
naar idee. Roos, Stella en Koen
maar ook de grote structuren in
vijf elementen; 1) experimenting &
naar vorm.
beslist worden. Voldoet de oplossing
hebben vervolgens alledrie verteld
de stad, bijvoorbeeld het groen- of
exploring, 2) a guiding theme 3) vijf
hoe ze in hun studie tot een ontwerp
waterstructuren. Kennis op grote
domeinen waarover je beslissingen
komen met een presentatie en een
schaal kan helpen bij het nemen
neemt,
miniworkshop.
van
het
materiaal, functie, urban context en
gebied, zoals het maken van een
sociohistorische context, 4) a frame
groenverbinding.
of reference en 5) a language of
Roos - Bouwkunde, minor Identiteit
ontwerpbeslissingen
in
& Interventie Tijdens
32
de
te
weten
ruimte/vorm,
sketching and modelling. minor
Identiteit
en
Stella - BK, minor Archineering
interventie is er een uitgebreid
Elise
van
top-down onderzoek gedaan naar
bouwkundedocente
de binnenstad van Leiden. Bij het
die
recentelijk
Dooren
is
een
(Archineering)
onderzoek
heeft
Deze vijf elementen verhouden zich tot elkaar op de volgende manier.
of moet er weer opnieuw naar het probleem gekeken worden?
Ontwerpen is deze vijf elementen allemaal
gebruiken
en
daarbij
constant switchen tussen de vijf domeinen. Als je vastzit met een ontwerp, zegt ze, helpt het om te werken vanuit een ander domein. Koen - Industrieel Ontwerpen Industrieel ontwerpers zijn geen uitvinders maar probleemoplossers.
Het ontwerpen gebeurt in een proces dat zichzelf steeds herhaalt. Eerst wordt er een analyse gedaan
33
IDEEËN & CONCEPTEN
34
Hoe kunnen we de beleving van de stadsbewoner,
die zich in het alledaags leven op of rond de Rijnhaven bevindt, vergroten?
En nog veel en veel meer...
35
CLUSTERING & CONCLUSIE XL Na deze brainstormfase volgde een clustering van de ideeën, om tot een conclusie te komen.
L
Allerlei indelingen zijn gemaakt, bijvoorbeeld op de cirkel van beleving, met de 4 domeinen van
M
beleving, of in een soort grote mindmap in thema’s (paden, vlotten, op de kade etc). Uiteindelijk bleek nevenstaande indeling het meest inzichtelijk.
S Op de verticale as staat de schaal aangegeven, op de horizontale de haalbaarheid van het plan.
XS 1
36
2
3
4
We hebben, kijkend naar de ideeën, gezamelijk besloten de opgave te houden op schaal van een
XS = actie/evenement, S = element, M = pad/groot
groot element of een structuur (schaal M en L), op
element, L = structuur, XL = zeer grote structuur
het water in plaats van op de kade, en met een
1 = makkelijk haalbaar, 2 = haalbaar met medewerking
goede haalbaarheid, niet per se snel, maar zeker
van partijen, 3 = lastig haalbaar, 4 = nagegoeg onmogelijk.
financieel mogelijk.
ONTWERP
SCHEEPSPARK
INTRODUCTIE
KOEN FRAIJMAN & LENNY BAKKER
Er
ontstaat
een
ongemakkelijke
Wij willen deze terugbrengen door
wijken, Rotterdammers en toeristen
leegte als je de boten uit een haven
de schepen weder te laten keren.
van over de hele wereld zullen een
haalt. Een huis heeft een bewoner
Ladingen hoeven niet meer naar
park op een compleet nieuwe manier
nodig, een haven heeft boten nodig.
de kade, dus een nieuwe invulling,
kunnen beleven. Deinend door de
En toch ontbreken deze al enkele
passend bij de huidige Rijnhaven, is
bomen lopen, je boek door laten
jarenlang in de Rijnhaven.
mogelijk.
bladeren door de wind, zeilen in het nieuwe centrum en picknicken
Vroeger, toen de haven nog een haven
De
worden
tussen de bomen en de torens. Het
was, kwamen de binnenvaartschepen
getransformeerd in een modern
behoort allemaal tot het scheepspark.
in grote getale naar de Rijnhaven.
stadspark,
Iedereen kan er komen, iedereen kan
Maar zeelui maakten plaats voor
Bewoners van de vier omliggende
schepen een
zullen
scheepspark.
er beleven.
een volgende generatie, een nieuwe invulling. Pakhuizen werden kantoren en vertrekhallen werden hotels. Trossen
38
werden
gelost,
targets
worden gehaald. Maar de ziel van de haven mist.
39
EXPLOITATIEMODEL Het Scheepspark zal bestaan uit
parkfunctie toe te voegen aan het
de beurt, grootschalig onderhouden
een variabel aantal aaneengesloten
scheepspark.
moeten worden. Ze zullen naar een
boten, ieder met een eigen functie
zullen
door
in de buurt liggende scheepshelling
plus een parkfunctie. De parkfunctie
middel van crowdfunding vanuit de
verscheept moeten worden waar de
zal
scheepspark
buurt. Doorlopend zal er campagne
romp onderhouden zal worden
aantrekkelijk maken voor bezoekers,
gevoerd worden om de buurt bij het
en daarmee voor huurders. Hieronder
park te betrekken en te laten doneren.
Verbouwing
een overzicht van de verwachten
Steeds als er voldoende gespaard
De boten zullen voornamelijk oude
inkomsten en uitgaven.
is zal er weer een boot toegevoegd
binnenvaartschepen zijn. Deze zullen
kunnen worden.
eerst grondig opgeknapt worden
het
gehele
Inkomsten
verworven
hiervoor
worden
Inkomsten
40
waarna er op het grootste deel van
Alle kosten zullen gedekt worden
Uitgaven
het dek een park wordt aangelegd en
met de betaalde huur van de
De voornaamste kostenposten voor
op het kleinere deel horeca, bedrijfs-
horeca, bedrijfs- en of winkelruimte
het scheepspark zullen zijn:
en of winkelruimte.
op de boten. Daarnaast wordt er ook naar gestreefd zo veel
Onderhoud
mogelijk extra schepen met louter
Elke zeven jaar zullen de schepen, om
41
Tuin aanleg en onderhoud
In het model zijn we uitgegaan van
Interessante invulling van de ruimte
In het begin zal er geïnvesteerd
30 jaar exploitatie waarna het schip
leek ons o.a. horeca, een zeilschool,
moeten worden in de aanleg van de
nog 70% van zijn oorspronkelijke
een
tuinen op het scheepspark. Ook zal er
waarde na d e verbouwing (160.000)
winkelruimte, fietsverhuur, vvv en
een tuinman aangenomen moeten
heeft,
een leestuin als dependance voor de
worden voor het beheer van het
immers zeer lang mee. We kopen ze
park. Afhankelijk van de grootte van
echter wel voor bodemprijzen op in
het gehele park zal dit een parttime
verband met de crisis.
binnenvaartschepen
gaan
of fulltime functie zijn. 60% van het oppervlak van de boot
biertuin,
TECHNISCHE UITWERKING
parkeergarage,
bibliotheek.
Je moet ten allen tijde op de boot kunnen. Hiervoor is een loopbrug
Jaarlijks zal het IRR van 6,5% bepaald
bedacht die op gelijk niveau de boten
worden en na 30 jaar zijn alle kosten
met elkaar verbindt, zie de afbeelding
terugverdiend.
hiernaast. Door deze constructie kan de loopbrug ook bewegen.
Exploitatiemodel
wordt verhuurd. De rest word park.
Om uit te zoeken op welke manier
Ook worden de daken groen om bij
Dit betekent dat als het scheepspark
De grootte van het gat bepaalt de
het scheepspark financieel haalbaar
te dragen aan het karakter van het
na 30 jaar zou bestaan uit 3 spitsen,
grootte van de beweging.
is zijn de eerdergenoemde gegevens
park. De huur zal met 2% t.o.v. de
2 kempenaren, 4 dortmunders en 5
met nog vele anderen verwerkt in
inflatie van 2,1% stijgen en de IRR
groot rijnschepen, het gehele park
Rekening
een exploitatiemodel. In dit model
wordt op 6,5% gesteld. Bouwkosten
voor ruim 5 miljoen euro verkocht
te worden met de hoogte van
is gerekend met het kleinste type
zullen €1.000 per m2 bedragen
zou moeten kunnen worden.
de schepen t.o.v. het water bij
binnenvaartschip,
en beplanting €200 per m2. De
verschillende ladingen. Deze zijn
de
spits.
We
dient
er
gehouden
hebben de aanname gedaan dat
huurprijs
€160p.m.p.j.
samengevat in de volgende tabel,
grotere
gesteld, concurrerend met horeca en
met daarbij het onderscheid tussen
bedrijfsruimte elders in Rotterdam.
een compleet volgeladen boot en
schepen
ook
financieel
haalbaar zijn als een spits dat is, in
42 verband met schaalvoordeel.
wordt
op
een ongeladen boot.
43
Fasering
Zoals je ziet is het wenselijk dat er
hoogteverschil van 0.24m tussen de
dus door de hoogte een hek aan
ene boot en de andere. Hier moet
de buitenkanten van de loopbrug
dus rekening mee gehouden worden
Daarnaast moet er nog gekeken
komt. Daarnaast moet je goed
met het volladen van de boten.
worden of de loopplanken het
kijken hoeveel gewicht je in een
Vaarroutes
Theaterpauze
‘de Dortmunder’
Boodschappen doen
‘de Spits’
Weg afsnijden
‘de Kempenaar’
verwaarloosbare uitrekking.
houden over zo’n grote afstand.
boot neerzet (door er bijvoorbeeld
Hierna hebben we gekeken naar
Hiervoor is berekend dat bij een
beton in te gieten) zodat je de
het vastleggen van de boten. De
lengte van 2 meter een loopbrug van
hoogte van de loopbruggen daar
boten kunnen ten opzichte van
12 meter gecreëerd kan worden.
op kan aanpassen. Verder moet het
elkaar niet transleren maar nog wel
Kortom deze verbinding is sterk
dan geen problemen opleveren
roteren. Hiervoor is het wenselijk dat
genoeg, maar biedt toch nog een
behalve de mogelijke helling. Om
ze met touwen aan elkaar worden
bepaalde flexibiliteit.
voor gehandicapte nog steeds een
vastgemaakt. Deze touwen kan je zo
acceptabele helling te hebben mocht
los vastmaken als je zelf wilt, waardoor
de hellingshoek niet meer dan 4.6
er nog wat speling ontstaat. Mocht
graden zijn. Uit berekeningen kwam
je zo strak mogelijk vastleggen,
naar voren dat, dat met een loopplank
moet je nog wel weten hoeveel ze
44 van 3 meter overeen komt met een
Looproutes
uitrekken. Dit is berekend en is een
45
SOLOPOLIS SOLO-UNITS
ROOS DE JONG & STELLA GROENEWOUD We zien een nieuwe tendens -
We maken een nieuw model voor Het nieuwe werken gaat om samenwerken. Er is nooit één baas, één kunstenaar, maar ieder persoon is iemand, die van alles een beetje afweet. Een zich steeds aanpassend deel van een groter geheel, een groep. Communicatie speelt de hoofdrol
de denkende stad, een drijvende stad
zonder
vaste
plekken,
zonder vaste buren en zonder plattegrond. In principe werk je alleen, maar
koppelen
en de units tot één grote ruimte klappen, kan ook.
het traditionele werken het nieuwe werken het allernieuwste werken
Eerst solo nadenken,
Dan met twee of drie units bij
In grote units zijn vergaderzalen
innoveren, creatief zijn
elkaar komen en inspireren,
beschikbaar voor grotere groepen
uitwisselen, integreren
- maar dit lijkt om te slaan
multitasking wordt singletasking concentratie en mindfulness echt productief zijn in plaats van het gevoel hebben productief te zijn Mensen laten experimenteren en exploreren
46
zonder te oordelen, op een plek, waarin ruimte en tijd lijken weg te vallen
diepgang
47
VORM & INDELING De oplossing is veel interessanter als niet wordt gekeken naar het scheppen van een plek, maar het scheppen van de mogelijkheid daartoe.
Er zijn drie vormen waaruit het plan
Drie vlotten worden gekoppeld. De
Aan
een
grote
tafel
bestaat;
wand wordt weggeklapt.
samengewerkt worden.
kan
nu
De tafels bestaan uit opklapbare driehoeken. Vele vormen zijn mogelijk: 10-hoeken, 6-hoeken, 12-hoeken De 12-hoeken zijn eigenlijk drie losse 6-hoeken die aan elkaar gekoppeld zijn.
De
binnenwanden
kunnen
worden weggeschoven, zodat één
48
grote ruimte ontstaat.
6 tafelbladen
12 tafelbladen
12 tafelbladen
18 tafelbladen
Het oud-Islamitische patroon waarop de vorm is gebaseerd
49
ontstaa
ARCHITECTUUR
De vorm mag geen ‘blok’ worden, maar moet vaag blijven. Door een
In een eeuwige herhaling en een eindeloos ritme, vervalt tijd en ruimte
exoskelet van ribben wordt het zicht
verstoord, worden draaiingen extra
We creeëren een soort vacuum, een eeuwigheid, een plek zonder plaats
Een mysterieuze zwevende stad
zichtbaar en ontstaat een duizelend patroon tegen de horizon.
Het ontwerp is vanuit grote schaal bedacht, maar de ervaring is het mysterieus, het object ondefinieerbaar, en het patroon tijdloos. Voor de ervaring hiervan is een zeer doordachte detaillering van de architectuur essentieel. Wij zullen hier een suggestie geven, een mogelijke vertaling van deze waarden.
50
Bovenaanzicht met exoskelet.
51
BUSINESSPLAN FLEXIBEL Het stedenbouwkundig plan bestaat
Een flexibele structuur zorgt voor een
uit een structuur met openbare
businessplan dat zich aanpast aan de
paden en pleinen, werkunits en
omstandigheden:
overige functies. Bijvoorbeeld:
- Samen of allen werken door het vast-
100
52
210
Paden
werkunits
9
21
Pleinen
Overige functies
of loskoppelen van de werkunits - Het toevoegen of weghalen van drijvende elementen - Het toevoegen of verwijderen van functies
ABONNEMENT
De paden en pleinen zijn openbare
De units kunnen voor onbepaalde
ruimte. De verrassende en speelse
tijd worden gehuurd door in te
structuur van de openbare ruimte
checken. Door het afsluiten van het
levert een meerwaarde voor het hele
abonnement krijgt men korting op
gebied.
het huren van een unit.
FUNCTIES 12-HOEKEN Yoga Ruimte Aantal: 1 Toiletruimte Aantal: 3 Restaurant / horeca Aantal: 2 Koffietent/Kiosk Aantal: 6 Kopieerruimte / Service Aantal: 3 Mindfullness Aantal: 1 Vergaderruimte Aantal: 4 Expositieruimte/workshops Aantal: 2
STEDEBOUWKUNDIGE STRUCTUUR
De units zijn aan elkaar gekoppeld met scharnieren, en kunnen in oneindig
ENERGIE & TECHNISCHE UITWERKING
veel combinaties vastgelegd worden. Als een gigantisch vlak bijvoorbeeld, maar ook als losse structuur die een speelbal wordt van wind en stroming.
Het stedebouwkundig plan bestaat
en door gebruikers worden vastgezet
Elke minuut anders.
uit een groot aantal bewegende,
met klemmen. Hierbij kunnen de
drijvende elementen. De elementen
vlotten met een slinger en staalkabel
De paden en sterren langs de kade zijn
kunnen bewegen door invloed van
naar elkaar toegetrokken worden. De
veelal open, pleinen waarop gelopen,
de natuur (getijdenstroming en
klem houdt vervolgens het vlot op
gezeten en gespeeld kan worden.
wind) en mensen. Om beweging
z’n plek, waardoor er bijvoorbeeld
Alleen de units zelf zijn privé. Een
mogelijk te maken bestaat de
een route of gekoppelde werkunit
speelse en verrassende route wordt
constructie uit lichte vlotten van
ontstaat.
toegevoegd aan het gebied. Voor
geëxpandeerd polystyreen met een
een solowerker is de beleving van de
dunnen afwerkingslaag. Op een
De units zijn zelfvoorzienend, door
ruimte heel anders. Vervreemd van
aantal hoeken zitten scharnieren die
middel van zonnecellen in het
de wereld zweeft hij over het water in
de bewegingen mogelijk maken.
glas. Water uit de Rijnhaven kan
54 zichtbaar, als een vuurtje of een zee, waar je uren naar kunt kijken.
Slinger met staalkabel
worden verwarmd en gebruikt als
zijn transparante, maar veilige cocon.
Vanuit de flatgebouwen is een constant bewegende structuur
Zonnecellen op het dak van een unit
Totaal privé en rustig openbaar zijn
De flexibiliteit van het plan is ook
vloerverwarming. Ook kan dit water
vlakbij elkaar, maar blijven door het
in de technische uitwerking terug
gebruikt worden voor het koelen van
(nog) onaangelegde pad gescheiden.
te vinden. De vlotten kunnen met
de unit.
Uniek in de stad.
behulp van scharnieren bewegen en
Klem om vlotten te bevestigen
55
CONCLUSIE Het doel van het project is:
actief deel uit maken van de ruimte,
mysterieuze,
zijn
stedebouwkundige elementen. De
Het vergroten van de beleving
maar letterlijke participatie aan het
heel sterke ongewone belevingen.
oplossing is veel interessanter als niet
van de stadsbewoner, die zich in
plan of interactie met het ontwerp
Ook vanuit de flatgebouwen is een
wordt gekeken naar het scheppen
zijn alledaags leven in het gebied
komt minder duidelijk naar voren. Een
constant
van een plek, maar het scheppen van
bevindt. Hierbij zijn wij gericht op
beweging wordt in gang gezet wat
zichtbaar, als een vuurtje of een
actieve participatie en interactie. Wij
betreft afval; het is een grootschalig
zee, waar je uren naar kunt kijken.
focussen op het op gang brengen
Rotterdams
Ook
Actieve participatie en interactie zijn
De plek gaat bewegen door de
van een beweging, in ecologie,
economisch kan er een beweging
verweven met het gebruik; zonder
interactie
economie en/of energie.
ontstaan waarbij een klein park
creatief met de elementen om te
elementen,
steeds meer boten gaat bevatten en
gaan, kom je nergens. Ook dit plan is
elementen en de mensen die het
daardoor meer opbrengt.
faseerbaar en zeer flexibel, en is een
beleven.
Hieruit zijn twee totaal verschillende
recyclingproject.
ontwerpprojecten ontstaan. Met het
56
drijvende
bewegende
stad
structuur
de mogelijk daartoe.
tussen de
de
aanwezige
toegevoegde
economische impuls voor het gebied.
ontwerp van het Scheepspark wordt
In Solopolis staat ook de menselijke
de beleving voor de stadbewoner
beleving centraal, op twee gebieden.
Op de Rijnhaven moet iets gebeuren,
zeker vergroot; een scala aan geheel
Zowel het speelse en avontuurlijke
want het is een dode plas water. Maar
nieuwe routes ontstaat. Door middel
van je eigen pad maken, als het
dit is niet per se een stedebouwkundig
van de programmering kun je wel
rustgevende van het werken in een
plan, opgebouwd uit traditionele
57
EPILOOG
Het InnovationLAB is een initiatief van Robbert Jan van der Veen (plein06) Team: Roos de Jong (Bouwkunde)
Zes maanden lang hebben wij het voorrecht gehad ons elke vrijdag naar Plein06 te Rotterdam te mogen begeven. Het InnovationLAB gaf ons de unieke kans om zelf een zowel heel uitdagende als heel inspirerende opgave te verzinnen, en vervolgens nog op te lossen ook. We kregen een kijkje in de keuken van een stedebouwkundig bureau, werkten samen met studenten uit andere disciplines maakten kennis met de mooiste rotstad die er is.
Stella Groenewoud (Bouwkunde) Koen Fraijman (Industrieel Ontwerpen) Lenny Bakker (Werktuigbouwkunde) Met dank aan: Koen de Boo, Tim Tutert en Annelies Wisse
Graag willen wij de volgende mensen en instanties bedanken, die ons veel steun hebben verleend tijdens het InnovationLAB.
Robbert Jan van der Veen, initiatiefnemer en hoofdbegeleider, Annelies Wisse, begeleider op het gebied van interactie/ user experience, Koen de Boo en Tim Tutert, begeleiders op het gebied van financiën, Jan Boxce, eigenaar van scheepswerf
Eindredactie:
Boxce en rekenaar scheepspark, Maritiem Museum Rotterdam, voor het verschaffen van bouwtekeningen, Plein06, voor het
Roos de Jong & Stella Groenewoud
aanbieden van werkplaats en heerlijke lunches en bouwvakker-zonder-naam in De Rotterdam, die ons eventjes door liet
Logo & Layout: Stella Groenewoud
glippen naar de bovenste verdieping
58
Foto’s op pagina 1, 2, 25: www.dearchitect.nl Alle overige foto’s zijn eigen foto’s.
