Kwaliteit van het Nederlandse leidingwater

bezoekadres

postadres

Marnixkade 109

Postbus 15262

1015 ZL Amsterdam

1001 MG Amsterdam E [email protected] T +31 (0)20 589 83 83 F +31 (0)20 589 83 00 W www.motivaction.nl

Kwaliteit van het Nederlandse leidingwater Wat vinden experts? opdrachtgever Holland Waterfiltering Systems

Amsterdam, Februari 2010 Projectnummer: M4297 drs. Bram Verstappen drs. Frits Spangenberg

Bankrelatie: Rabobank 3447.44.817, IBAN: NL77 RABO 0344 744 817, BIC/SWIFT: RABONL2U. Motivaction International B.V. KvK Amsterdam: 17090769. Prijsopgaven en leveringen geschieden conform de Leveringsvoorwaarden gedeponeerd ter Griffie van de Arrondissementsrechtbank te Amsterdam.

Het auteursrecht op dit rapport ligt bij de opdrachtgever. Voor het vermelden van de naam van Motivaction in publicaties op basis van deze rapportage is echter schriftelijke toestemming van de directie van Motivaction International B.V. nodig. Voor de opdrachtgever zijn een exemplaar van de bij dit onderzoek gehanteerde vragenlijst en gedetailleerde onderzoekstechnische informatie op aanvraag beschikbaar.

Inhoudsopgave 1 Inleiding

1

2 Samenvatting

3

3 Karakter levering leidingwater

4

4 Welke stoffen in het leidingwater?

5

5 Waar komen deze stoffen vandaan?

9

6 Mogelijke gezondheidseffecten

11

7 Geen kwaliteitsgarantie leidingwater

14

8 Fluor arrest

15

9 Opmerkingen over operationele aspecten van de drinkwater voorziening (zuivering, monitoring en controle)

16

10 Opmerkingen over normen en regelgeving

17

11 Opmerkingen over de informatievoorziening aan de consument

19

12 Conclusies

20

13 Naschrift

21

1

Inleiding In opdracht van Holland Waterfiltering Systems BV heeft Motivaction International B.V. een onderzoek uitgevoerd naar de kwaliteit van Nederlands leidingwater in de ogen van experts op dit gebied. Wat is de kwaliteit van het Nederlands leidingwater? In hoeverre komen hier schadelijke stoffen in voor die nadelig kunnen zijn voor de gezondheid van de mens? Worden consumenten voldoende op de hoogte gesteld van mogelijke gezondheidsrisico's? Om een antwoord op deze en gerelateerde vragen te krijgen heeft Motivaction een onderzoek uitgevoerd waarbij verschillende experts zijn geïnterviewd. Dit rapport geeft inzicht in de manier waarop zij aankijken tegen het onderhavige vraagstuk. Methode De interviews zijn gehouden met personen die als expert op het gebied van de kwaliteit van water kunnen worden aangemerkt, of daar vanuit hun expertise anderszins op kunnen reflecteren. Allen publiceren of hebben gepubliceerd in toonaangevende wetenschappelijke vakbladen. Twee zijn als hoogleraar verbonden aan een Rijksuniversiteit, anderen hebben of hadden een top functie bij toonaangevende Nederlandse kennisinstituten (die diensten verlenen aan de watersector) cq bij waterleidingbedrijven. De interviews vonden plaats in juni 2009, duurden circa een uur en zijn gehouden op de werkplek van de respondent. Van de interviews zijn geluidsopnamen gemaakt.

. Structuur Na een karakterisering van de waterleidingwet wordt ingegaan op stoffen die in het (leiding)water voorkomen, de herkomst daarvan en de mogelijke gezondheidseffecten. Vervolgens wordt ingegaan op de vraag in hoeverre waterleidingbedrijven garanties kunnen geven over de kwaliteit van het leidingwater. Tot slot wordt aandacht besteed aan operationele aspecten van de drinkwatervoorziening, normen en regelgeving en informatievoorziening aan de consument. Onderzoeksverantwoording De rapportage geeft een beeld van de verzameling van visies van zeven experts op de kwaliteit van het Nederlandse leidingwater. Het onderzoek dient niet gezien te worden als een wetenschappelijk werk - het vertegenwoordigt een voorstudie, een eerste, exploratieve fase waarbij het spectrum van kennis en meningen is geïnventariseerd. Daarbij is, mede vanwege de gevoelige maatschappelijke en politieke aard van het onderwerp, de keuze gemaakt om de geïnterviewden niet direct te confronteren met specifieke, wetenschappelijke inzichten. Om te bepalen welke vragen in de gesprekken met experts gesteld zouden moeten worden en om goed voorbereid te zijn op argumenten die aan bod zouden kunnen komen is door Motivaction deskresearch uitgevoerd. De wetenschappelijke rapporten en bronnen die daarbij geraadpleegd zijn werden op ons verzoek mede door de opdrachtgever aangeleverd. Voor zover relevant wordt in de voetnoten naar deze rapporten en bronnen verwezen. 1

Totstandkoming rapport Zoals uit het rapport blijkt zijn experts het niet steeds met elkaar eens. Bij het uitwerken van de gesprekken bleek dat het spectrum van kennis en meningen in vier categorieën kan worden ingedeeld: (a) observaties waarbij een overwegende mate van consensus is vastgesteld onder respondenten (b) observaties waarbij onder een aantal respondenten consensus is vastgesteld (c) observaties waar een bepaalde respondent het uitdrukkelijk niet mee eens is (d) observaties die slechts door één respondent zijn gemaakt. De observaties onder (a) zijn zonder commentaar opgenomen. Bij de observaties onder (b) zijn de verschillende meningen in de tekst opgenomen. In geval van (c) is met eindnoten in de tekst de uitdrukkelijk afwijkende mening van de betreffende respondent opgenomen. In geval (d) is in de tekst aangegeven dat slechts een respondent de betreffende opmerking maakte. De commentaren zijn geanonimiseerd, de respondenten zijn aangeduid met letters A t/m F. Motivaction dankt de zeven geïnterviewde experts voor de verstrekte informatie en inzichten. De verantwoordelijkheid voor de redactie van dit rapport is geheel van Motivaction.

2

2

Samenvatting

Enerzijds wordt door alle respondenten aangegeven dat het Nederlandse leidingwater goed en betrouwbaar is. Anderzijds stellen de respondenten dat ‘waterleidingbedrijven geen garanties kunnen geven dat het afgeleverde leidingwater geen eigenschappen heeft die nadelig zijn voor de gezondheid van de mens’ i ii. Zo wijzen de geraadpleegde deskundigen er ondermeer op dat zich "tienduizenden stoffen waaronder chemische stoffen en medicijnresten in leidingwater" bevinden. Deze stoffen "kunnen onmogelijk geheel uit water worden gehaald". Bovendien zijn "In Nederland niet voor alle stoffen wettelijke normen vastgelegd". "De veiligheid van een stof wordt soms pas na één of twee generaties duidelijk". Ook is het "praktisch onmogelijk om voor alle stoffen te controleren". Er is dus sprake van enige innerlijke tegenstrijdigheid in de stellingen enerzijds en observaties van de respondenten anderzijds. Tijdens de interviews heeft geen van de respondenten het wettelijk kwaliteitscriterium (art 4 Waterleidingbesluit) gehanteerd: het afgeleverde leidingwater mag geen stoffen ( ) bevatten die nadelig kunnen zijn voor de gezondheid. Consumenten hebben recht om te weten welke stoffen zich in hun leidingwater bevinden. Echter, consumenten worden nauwelijks op de hoogte gesteld van mogelijke schadelijke of negatieve effecten. Een van de respondenten merkt op dat de claim dat het Nederlandse leidingwater het beste voedingsproduct is, is pertinent onwaar is en dat waterleidingbedrijven in feite gecontroleerd worden door waterleidingbedrijven zelf.

3

3

Karakter levering leidingwater

Het door waterleidingbedrijven aan consumenten afgeleverde drinkwater bevat volgens de wet geen micro-organismen, parasieten of stoffen (in aantallen per volume-eenheid of concentraties) die nadelige gevolgen voor de gezondheid kunnen hebben1 iii. Het leveren van water via het openbare waterleidingnet door waterleidingbedrijven is volgens de wet2 een resultaatsverplichting. Desgevraagd stelt één van de respondenten dat de verplichting tot leveren van drinkwater zonder stoffen die nadelige gevolgen voor de gezondheid kunnen hebben, een inspanningsverplichting is. Bij andere respondenten is deze vraag niet expliciet gesteld.

1

 Waterleidingbesluit art 4 lid 1 

2

 Waterleidingwet art 4 lid 1 

4

4

Welke stoffen in het leidingwater?

Algemeen Er bestaat een grote hoeveelheid aan chemische en organische stoffen op de wereld. Het gaat om meer dan 100.000 chemische verbindingen op de markt; een omvangrijk deel hiervan is door de mens ontwikkeld en geproduceerd. Deze stoffen komen na verloop van tijd overal op de wereld voor en kunnen in bepaalde mate ook in leidingwater voorkomen en daarmee de kwaliteit van het leidingwater beïnvloeden. Er komen verschillende soorten stoffen in het water voor, deze worden hiernavolgend besproken. Regionale verschillen Er bestaan regionale verschillen wat betreft de aanwezigheid van stoffen in het leidingwater. Deze verschillen worden veroorzaakt doordat de bronnen waaruit leidingwater wordt gemaakt verschillen Grondwater Het zuiveringsproces van leidingwater dat wordt onttrokken uit grondwater is minder uitgebreid dan bij leidingwater dat is onttrokken aan oppervlaktewater. Oppervlakte water Oppervlakte water dient sterker gezuiverd te worden omdat het minder dan grondwater beschermd is tegen schadelijke invloeden. Oppervlakte water bevat een groot aantal chemische stoffen. Deze komen op verschillende manieren in het oppervlaktewater terecht, onder meer door industriële lozingen in rivieren en door bestrijdingsmiddelen op het land die daarin uitspoelen Leidingwater Het is onvermijdelijk dat er chemische stoffen, of sporen daarvan, in het leidingwater voorkomen. Iedere chemische stof die op een bepaald moment wordt ontwikkeld, is na verloop van tijd overal op de wereld in bepaalde, minieme hoeveelheden terug te vinden. Enigszins persistente stoffen zullen na verloop van tijd ook bij mensen terug te vinden zijn. Het is praktisch onmogelijk om in Nederland leidingwater te produceren dat absoluut vrij is van welke chemische stof dan ook.

5

In (leiding)water aangetroffen stoffen Medicijnen Het leidt weinig twijfel dat medicijnen en medicijnresten in het leidingwater terecht kunneniv komen. Dit is het gevolg van medicijngebruik door patiënten. Via de ontlasting komen de medicijnen en de afbraakproducten daarvan in het oppervlaktewater en later het leidingwater terecht. Er wordt voornamelijk onderzoek gedaan naar het voorkomen van antibiotica3 en desinfectiemiddelen in water en mogelijke gevolgen voor de gezondheid van de mens. Naar het zich laat aanzien zal de concentratie van geneesmiddelen in het oppervlakte- en leidingwater de komende jaren toenemenv. Hieraan ligt de vergrijzing en de toename van medicijngebruik ten grondslag. Bestrijdingsmiddelen Bestrijdingsmiddelen zijn chemische stoffen die worden ingezet om gewassen te beschermen tegen ziekten en schadelijke organismen. Een aantal worden in oppervlaktewater en het daaruit bereide drinkwater aangetroffen4 Cytostatica Cytostatica zijn medicijnen die gebruikt worden voor de behandeling van kanker. Er bestaan verschillende soorten cytostatica. Ze onderdrukken en voorkomen celdeling, terwijl ze ook een mutageen effect kunnen hebben, waarbij het invloed kan hebben op het genetisch materiaal van mens en dier. Evenals andere medicijnen komen cytostatica en hun afbraakproducten met de ontlasting via de riolering in het water terecht. Wanneer cytostatica in hoge concentraties in het water voorkomen kan dit problemen opleveren voor de kwaliteit van leidinkwater, omdat het tot gezondheidseffecten bij de mens kan leiden. Bij een onderzoek naar het voorkomen van een viertal geselecteerde cytostatica (cisplatine, cyclofosfamide, methotrexaat en 5-fluorouracil) in oppervlaktewater bleek dat na rioolwaterzuivering deze cytostatica niet in het oppervlaktewater werden aangetoond. Hormoonverstorende stoffen Hormoonverstorende stoffen (endocriene disruptoren) zijn lichaamsvreemde stoffen die de hormoonhuishouding van mens en dier kunnen ontregelen. Het

3

 Deskresearch: de door het RIVM (Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen/2001, blz 8) be‐ schreven belangrijkste groepen van humane genees middelen zijn:  Anti‐epileptica (middelen tegen  epileptie), Analgetica (middelen tegen pijn), Β‐blokkers en fibraten   (tegen hart‐en vaatziekten/ hoge  bloeddruk),Oncolytica (middelen tegen kanker), Anti‐biotica, Anti‐depressiva (tegen depressie), Bron‐ chospasmolityca (tegen astma en soortgelijke aandoeningen), Joodhoudende röntgencontrasmidde‐ len. Daarnaast kunnen diergeneesmiddelen en veevoeder additieven in leidingwater voorkomen.  

  4

 Deskresearch: in 1994 werden door het RIWA 110  verschillende bestrijdingsmiddelen in het opper‐ vlaktewater aangetroffen, waarvan er 18 in het leidingwater werden aangetroffen. Van de overige  (92) onderzochte bestrijdingsmiddelen werden er 41 niet in het leidingwater aangetroffen, terwijl 51  niet op hun aanwezigheid in leidingwater werden onderzocht (RIWA/ Inventarisatie en toxicologische  evaluatie van organische microverontreinigingen, 1994, blz 43 en Bijlage 4 , blz 204 – 210)       6

gaat hierbij om zowel natuurlijke als synthetische stoffen. Het is bekend dat dergelijke stoffen gezondheidsschade kunnen toebrengen.5 Pathogene micro-organismen Water kan vervuild raken door de aanwezigheid van bacteriën (zoals de legionellabacterie) en andere organismen.6 Organische stoffen Organische stof in de bodem is grotendeels afkomstig van planten en voor een klein deel van dierlijke organismen en deze kunnen in het water voorkomen. Radon Het RIVM Basisdocument Radon7 vermeldt een onderzoek van monsters grondwater en drinkwater uit Limburg uit 1973. De concentraties varieerden van 0,5 tot 20 Bq/l met een gemiddelde van 4,8 Bq/l. Voor zover bekend is nadien geen nader wetenschappelijk onderzoek meer uitgevoerd. Metabolieten Metabolieten zijn de tussen- of eindproducten die ontstaan nadat een chemische stof in een biologisch systeem metabolisme (bij de mens: spijsvertering) heeft ondergaan. Over het algemeen is bekend welke metabolieten een chemische stof heeft. Metabolieten kunnen meer toxisch zijn dan hun chemische voorganger. Het is bekend dat metabolieten in het oppervlaktewater voorkomen. 5

  Deskresearch: Prof dr F. Comhaire, Hormoonverstoorders: van milieuvervuilers tot ziekteverwek‐ kers/ 2003, bladzijde 25 ‘Stoffen waarvan de hormoonverstorende werking zeer waarschijnlijk is’:  organochloorpesticiden, onder meer DDT, hexachloorbenzeen, lindaan, diëldrin, methoxychloor  – die via bladgroenten, en oppervlakte‐ en grondwater in de voeding terechtkomen  herbiciden (gewasbeschermingsmiddelen) zoals simazine en atrazine, die ook in de voeding  voorkomen  dioxines, die gevormd worden tijdens verbrandingsprocessen en vervolgens in de voedingsketen  terechtkomen; de dioxines zijn vooral berucht voor hun carcinogeen potentieel, maar vertonen  tevens anti‐oestrogene effecten  PCB’s of polychloorbifenylen, die vooral via vette vis, vlees en melkproducten in de voeding  voorkomen  PAK’s of polycyclische aromatische koolwaterstoffen, aanwezig op granen, fruit en Groenten  alkylfenolpolyethoxylaten (APE’s) (bijvoorbeeld nonylfenolpolyethoxylaten) aanwezig in was‐ en  schoonmaakmiddelen, verven en bestrijdingsmiddelen; de alkylfenolen worden als afbraakpro‐ ducten van de voornoemde APE’s in en door waterzuiveringsinstallaties gegenereerd  bisfenol A, onder meer aanwezig in kunstharsen en plastics  TBT of tributyltin, een belangrijk bestanddeel van verf voor zeeschepen  ftalaten waarvan grote hoeveelheden worden aangewend als weekmakers  Diethylstilbestrol (DES) en andere illegale anabole steroïden in vlees      6  Deskresearch: volgens Waterforumonline vinden er gemiddeld 13 besmettingen per  jaar door pa‐

thogene bacteriën per jaar plaats waarbij  consumenten aanbevolen wordt om het leidingwater niet  te drinken (eerst te koken). Bijvoorbeeld op 16 mei 2007 in Haarlem waarbij het leidingwater vele da‐ gen besmet was met de E‐colie (afkomstig van vogelpoep in de distributieleidingen) en zo’n 170.000  gezinnen (meer dan 500.000 consumenten) werden getroffen.      7  Deskresearch: RIVM, Basisdocument Radon, rapportnr 710401014 

7

Combinatietoxiciteit Onderzoek naar combinatietoxiciteit richt zich op de effecten die verschillende stoffen tezamen kunnen bewerkstelligen. Hierbij kan sprake zijn van synergetische effecten, waarbij de werking groter is dan de som van de werking van de afzonderlijke stoffen. Het kan ook voorkomen dat stoffen elkaar afzwakken. Gezien het enorme aantal stoffen dat in de wereld bestaan (meer dan 100.000), de mogelijke combinaties van deze stoffen en de beperkte hoeveelheid wetenschappelijk onderzoek naar dit onderwerp is over het algemeen slechts weinig8 bekend over combinatietoxiciteit en de schadelijke effecten die het kan bewerkstelligen.

8

 Het gaat om de combinaties die 100.000 chemische verbindingen met elkaar kunnen hebben, het is  praktisch onmogelijk om de gezondheidseffecten van alle mogelijke combinaties van deze verbindin‐ gen vast te stellen 

8

5

Waar komen deze stoffen vandaan?

Dit hoofdstuk behandelt de herkomst van verschillende stoffen die in het (leiding)water kunnen voorkomen. De gegevens die hieronder worden besproken zijn afkomstig uit deskresearch. Medicijnen en medicijnresten Geneesmiddelen en hun metabolieten worden na gebruik door mens en dier via urine en feces uitgescheiden en komen via het riool in het oppervlaktewater terecht9. Het oppervlakte water is voor het westen van Nederland de bron waaruit leidingwater wordt gemaakt. Cytostatica Cytostatica worden ingezet bij de behandeling van kankerpatiënten en komen op de zelfde wijze als medicijnresten in het water terecht 10 Bestrijdingsmiddelen Door gebruik van bestrijdingsmiddelen in de landbouw e.d. en afkomstig van nog in het milieu aanwezige residuen van inmiddels verboden middelen. De werkzame stoffen worden door ondermeer de neerslag meegenomen naar het oppervlakte water en het grondwater11. Hormoonverstorende stoffen Synthetische hormonen (te weten: ethyniloestradiol) vormen de actieve bestanddelen van de anticonceptie pil. Chemische stoffen met een onbedoelde hormoonverstorende werking worden toegepast in industriële reinigingsmiddelen, weekmakers, cosmetica, vlamvertragers, hulpstoffen bij de productie van plastics of als bestrijdingsmiddel.12 Pathogene micro-organismen De kiemen van de legionella nestelen zich in de stam- en distributieleidingen van de waterleidingbedrijven en worden door de stroom meegevoerd naar kantoren en woningen waar zij zich bij relatief gunstige temperaturen ontwikkelen tot risicovolle organismen13 Organische stoffen Organische stoffen komen van nature in het milieu voor. Radon Radon wordt in de aardkorst voortdurend geproduceerd door het verval van de langlevende isotopen van thorium en uranium die daar van nature voorkomen. 9

bron: RIWA, Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, Aanwezigheid en risico’s, 2001, blz 8   Bron: RIWA, Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, Aanwezigheid en risico’s, 2001, blz 8;   RIVM, Geneesmiddelen in bronnen voor drinkwater, 2002, blz 20 

10

11

 Bron: http://www.milieudefensie.nl/landbouw/publicaties/infobladen/infoblad3.htm   Bron: Prof. Dr F. Comhaire cs, Hormoonverstoorders : van milieuvervuilers tot ziekteverwekkers  13  Bron: WTCB, BBT voor Legionella‐beheersing, 2007, blz 14  12

9

In eerste instantie hoopt het gas zich op in grondwater om uiteindelijk in de atmosfeer terecht te komen. Radon komt voor in drinkwater en grondwater kan een hoge concentratie radon bevatten.14 Metabolieten Metabolieten ontstaan nadat een chemische stof in een biologisch systeem (eencelligen zoals bacteriën, planten, dieren of mensen) stofwisseling heeft ondergaan.

14

 Deskresearch: bron: Wikipedia, dec 2009 

10

6

Mogelijke gezondheidseffecten

Dit hoofdstuk behandelt de mogelijke gezondheidseffecten van verschillende stoffen die in het (leiding)water kunnen voorkomen. De gegevens die worden besproken zijn afkomstig uit deskresearch aangevuld met algemene informatie van de respondenten. Algemeen Van slechts een beperkt gedeelte van alle stoffen die in het milieu voorkomen is nauwkeurig vastgesteld wat de gezondheidsrisico's zijn. Dit heeft te maken met het enorme aantal stoffen dat er op de wereld bestaat en de investeringen die gedaan moeten worden om van al deze stoffen de risico's in kaart te brengen. Voor veel stoffen geldt dat uitsluitend de tijd zal moeten uitwijzen welke effecten deze op de gezondheid van de mens heeft Accumulatie Bij accumulatie van stoffen in het menselijk lichaam is sprake van opeenhoping van stoffen. Dit kan voorkomen wanneer een stof niet uitgescheiden kan worden. Dientengevolge neemt de concentratie van de stof in het lichaam met de tijd toe. Indicatie mogelijke gezondheidseffecten Medicijnen en medicijnresten ‘Op basis van de concentratie gegevens kunnen ondermeer de volgende aspecten aangegeven worden die bij lage concentraties mogelijk een rol kunnen spelen: mutageniteit, genotoxiciteit, carcinogeniteit, resistentie ontwikkeling van microorganismen, allergische reacties bij mensen, endocrine werking 15 vi Het is niet bekend welke effecten de optelsom van humane en diergeneesmiddelen op de lange termijn heeft voor de volksgezondheid. Wel is bekend dat bepaalde hormonen bij vissen tot geslachtsverandering leiden16. Het continue gebruik aan geneesmiddelen resulteert in een voordurende emissie van geneesmiddelen gedurende het gehele jaar vanuit de huishoudens. Er is dus sprake van langdurige blootstelling aan lage concentraties van een zeer groot aantal sterk uiteenlopende verbindingen17. Chemische stoffen Chronologische studies brengen veelal aan het licht of er sprake is van een zogenaamd vertraagd effect van de te onderzoeken verbinding door accumulatie in het lichaam. In het chronische onderzoek wordt veelal bijzondere aandacht besteed aan neurologische, fysiologische, biochemische en hematologische werkingsmechanismen. Daarnaast kan sprake zijn van mutagene effecten (waarbij 15

 RIWA/ Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, Aanwezigheid en risico’s, 2000, blz 88 

16

 RIVM, Geneesmiddelen in drinkwater en drinkwaterbronnen, 2007; RIVM/ Waterforum Online, 20 sept 2007 

17

 RIVM/ Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, 2000, blz 87 

11

chemische stoffen celtransformatie tot gevolg hebben) en carcinogene effecten (stoffen hebben de inductie van tumoren tot gevolg). Tenslotte kunnen chemicaliën ook een terratogene werking (indien de chemische verbinding blijvende schade bij het embryo tijdens de ontwikkeling veroorzaakt)18 Bestrijdingsmiddelen Bestrijdingsmiddelen kunnen bij langdurige blootstelling problemen veroorzaken aan de nieren, lever, adrenaline klieren, zenuwstelsel, reproductie organen, e.a. of kunnen een verhoogde kans op kanker veroorzaken Op de lange termijn kunnen ze kanker verwekken of bevorderen, de natuurlijke afweer tegen ziektes verlagen, de hormoonhuishouding ontregelen en schade toebrengen aan lever en nieren. Ook kan het erfelijk materiaal (DNA) aantasten, kunnen bloedziektes ontstaan en kan er schade worden toegebracht aan het ongeboren kind.19 Cytostatica Cytostatica kunnen schadelijke effecten veroorzaken in normale gezonde cellen. Daarnaast worden veel cytostatica beschouwd als kankerverwekkend. Ongeveer een kwart van de toegepaste cytostatica is momenteel bewezen kankerverwekkend voor de mens. Verder kunnen cytostatica schadelijk zijn bij de voortplanting en een risico betekenen voor het nageslacht20. Hormoonverstorende stoffen Sommige stoffen zijn moeilijk afbreekbaar; zij blijven jarenlang in het milieu en/of dringen door in het drinkwater. Zij kunnen de hormonale regulatie van embryo en foetus verstoren. Ook zouden sommige van deze stoffen samen met andere polluenten verantwoordelijk zijn voor de afname van de spermakwaliteit en de toegenomen incidentie van testiscarcinoom. 21 Pathogene micro-organismen 22 Ziekteverwekkende bacteriën die zich in het leidingnet kunnen vermeerderen en infecties kunnen veroorzaken zijn aeromonas23, legionella, pseudomonas aeruginosa24. Aeromonas: een van de ziekteverwekkende eigenschappen is diarree. Legionella: de griepvariant is meestal tijdelijk en van doorgaande aard, de vetera18

 Deskresearch: RIWA/ Inventarisatie en toxicologische evaluatie van organische Microverontreini‐ gingen, 1994, blz 214 

19

 Deskresearch: Milieudefensie, Informatieblad Bestrijdingsmiddelen per dec 2009 

20

 Deskresearch: Arbokennis.nl/Samenvatting Dossier Cytostatica, blz 1   http://www.arbokennisnet.nl/images/dynamic/Samenvatting/Cytostatica/S_Cytostatica.pdf     21  Deskresearch: zie voetnoot 9:  Prof. dr. Frank Comhaire, ir Willem Dhooge en Frank Eertmans (apo‐ theker)/ Universitair Ziekenhuis, Gent.     http://www.michielvandamme.be/BronnenPatientCare/pc200302a.pdf   22  Deskresearch / Bron: Wikipedia  23

 Aeromonas/ Wikipedia per dec 2009  

24

 Pseudomonas aeruginosa/Wikipedia per dec 2009  

12

nenziekte daarentegen is een chronische longaandoening met mogelijk dodelijke afloop. Het aantal sterftegevallen door de aanwezigheid van legionella in het waterleidingstelsel wordt geschat op ca 800 per jaar 25. Door het RIVM werd eerder het aantal legionellabesmettingen geschat op 3000 per jaar26. Een respondent merkte op dat waterleidingbedrijven een waarschuwingsplicht hebben in geval van (potentieel) ernstige schade aan de gezondheid. Radon ‘De ioniserende straling afkomstig van het radionuclide radon kan kanker indiceren. Als veroorzaker van longkanker staat het als tweede op de lijst na roken27. Zoals hiervoor aangegeven vermeldt het RIVM Basisdocument Radon28 een onderzoek van monsters grondwater en drinkwater uit Limburg uit 1973. De concentraties varieerden van 0,5 tot 20 Bq/l met een gemiddelde van 4,8 Bq/l. Het met deze radongehalten samenhangende kankerrisico heeft een orde van grootte van 10-4 bij levenslange blootstelling29. Een respondent merkte op dat de blootstelling aan radon door drinkwater ten opzichte van andere radonbronnen gering is en dat het daarom van groter belang is om die andere bronnen te bestrijden. Metabolieten Zie onder medicijnen en medicijnresten Combinatie toxiciteit Zie onder chemicaliën

25

 Deskresearch: Volgens prof A. van Bronswijk  sterven er 800  consumenten per jaar ten gevolge van  leidingwater (terwijl volgens de Parlement max 16 sterftes per jaar zijn toegestaan. En krachtens de  Waterleidingwet zijn er  nul sterftes/ jaar toegestaan).  

26

 RIVM/ Infectieziekten Bulletin 4 febr 2008, Koeltorens als bron van Legionella, MAB vd  Sande  27

 Herziening normen waterleidingbesluit, KIWA in opdracht van Ministerie van Vrom, blz 214 

28

 Deskresearch: RIVM, Basisdocument Radon, rapportnr 710401014 

29

 Deskresearch: Dr G. Oskam, H2O (25) 1992, nr 23, blz 641 

13

7

Geen kwaliteitsgarantie leidingwater Waterleidingbedrijven kunnen geen garanties geven Het door waterleidingbedrijven aan consumenten afgeleverde drinkwater bevat volgens de wet geen micro-organismen, parasieten of stoffen (in aantallen per volume-eenheid of concentraties) die nadelige gevolgen voor de gezondheid kunnen hebben. Tijdens de interviews heeft geen van de respondenten dit wettelijk criterium gehanteerd. Waterleidingbedrijven kunnen geen garanties geven dat het afgeleverde leidingwater geen eigenschappen heeft die nadelig voor de gezondheid van de mens zijn. Het is wetenschappelijk onhoudbaar om een absolute zekerheid te garanderen. Opgemerkt werd dat een dergelijke product garantie ook niet gegeven kon worden voor een aantal andere producten waaronder sommige voedselproducten. Zoals eerder beschreven, in veel voeding en drank zullen er sporen van stoffen kunnen worden teruggevonden. Incidenteel zal een bepaalde overschrijding van een van de 70 normen een nadelige invloed op de kwaliteit van het leidingwater en daarmee de gezondheid van de consument kunnen hebben. Leidingwaterbedrijven kunnen niet garanderen dat het afgeleverde leidingwater geen stoffen bevat die nadelig kunnen zijn voor de gezondheid. Die garantie is onmogelijk te geven. In dit perspectief kan nooit aan de waterleidingwet worden voldaan.

14

8

Fluor arrest Geïnterviewden zijn het in zijn geheel eens met de uitspraak van de Hoge Raad in het Fluor arrest: "Het toelaten van stoffen in het leidingwater (…) is een maatregel van zo ingrijpende aard dat (…) niet kan worden aangenomen dat een waterleidingbedrijf daartoe de vrijheid heeft”. Respondenten geven aan dat er nooit stoffen aan het leidingwater kunnen en mogen worden toegevoegd met het doel om de gezondheid van consumenten op die manier te verbeteren.30

30

 De vraag over het fluor‐arrest is opgenomen omdat het voor de blootstelling van stoffen voor het  lichaam niet uitmaakt of deze stoffen aan het water zijn toegevoegd of er niet uit zijn verwijderd.  

15

9

Opmerkingen over operationele aspecten van de drinkwater voorziening (zuivering, monitoring en controle) Zuiveringsproces Stoffen kunnen onmogelijk geheel worden verwijderd. Nederland kent een geavanceerd en uitgebreid zuiveringssysteem waarbij het overgrote deel van stoffen uit het water worden gezuiverd voordat het als drinkwater wordt gedistribueerd. Echter, ondanks de uitgebreide en geavanceerde zuiveringsmethoden die in Nederland worden toegepast op water voordat het als drinkwater wordt gedistribueerd, kunnen stoffen praktisch onmogelijk geheel uit het water worden verwijderdvii. Er zullen vrijwel altijd sporen van de stof teruggevonden kunnen worden, ook in leidingwater. De toenemende nauwkeurigheid van detectiemethoden in ogenschouw nemende, kunnen er steeds kleinere hoeveelheden van stoffen worden getraceerd. Monitoring en voorzorg De kwaliteit van het rivierwater in Nederland wordt nauwkeurig gecontroleerd. Er wordt longitudinaal (gedurende een lange periode) onderzoek gedaan naar de concentratie van stoffen in het rivierwater, waarbij zowel trends als incidentele afwijkingen worden geregistreerd. In het laatste geval, wanneer er bijvoorbeeld stroomopwaarts een ongeval heeft plaatsgevonden, treedt er een alarmeringssysteem in werking waardoor de drinkwaterbedrijven gewaarschuwd worden over een aankomende verontreiniging. Op die manier wordt de kwaliteit van het water in de gaten gehouden en kunnen indien nodig maatregelen worden genomen. Kwaliteit leidingnet Een probleem met betrekking tot de kwaliteitsbewaking is dat er metingen worden gedaan bij de waterdistributiepunten, maar daarmee kan geen definitieve uitspraak worden gedaan over de kwaliteit van het leidingwater dat uit de kraan komt. De kwaliteit van het leidingnet is daarvoor bepalend. In Nederland wordt een wezenlijk aantal huishoudens voorzien van leidingwater dat na de watermeter door loden leidingen loopt. Hierdoor komt lood in het leidingwater terecht. Hoewel de gemeten kwaliteit bij het waterdistributiepunt aan alle eisen kan voldoen, is daarmee geen garantie te geven over de kwaliteit van het leidingwater wanneer dit het tappunt verlaatviii. Daarbij dient opgemerkt dat het de huiseigenaar zelf verantwoordelijk is voor de leidingen na de watermeter. Waterleidingbedrijven controleren zich zelf De kwaliteitscontrole op leidingwater is essentieel en zou op hetzelfde niveau moeten zijn als voor een product als Spa of Heinekenix. Eén van de respondenten geeft aan dat een probleem bij de kwaliteitscontrole op leidingwater een effectieve scheiding van machten is; in de huidige situatie worden waterleidingbedrijven gecontroleerd door de waterleidingbedrijven zelf x xi

16

10

Opmerkingen over normen en regelgeving De wettelijke norm Het wettelijk kwaliteitscriterium (art 4 Waterleidingbesluit) is als volgt: het afgeleverde leidingwater mag geen stoffen bevatten die nadelig kunnen zijn voor de gezondheid. Ook als er geen specifieke norm voor een chemische verbinding is vastgesteld mag leidingwater niet worden afgeleverd indien deze verbinding nadelig kan zijn voor de gezondheid en zich in het leidingwater bevindt. Normbepaling en naleving In Nederland zijn niet voor alle stoffen wettelijke normen vastgelegd. Voor verscheidene stoffen is de mate van toxiciteit wetenschappelijk onderzocht en vastgesteld. Met behulp van een rekenmethode wordt aan de hand van deze gegevens de norm voor de betreffende stof in leidingwater afgeleid. Er zijn uitgebreide meetprogramma’s die een goede controle bewerkstelligen. Onmogelijk alle stoffen Er komen tienduizenden verschillende stoffen voor in rivierwater. De samenstelling van het water wordt ten aanzien van een bepaald aantal stoffen voortdurend gecontroleerd door het RIWA. Het is praktisch onmogelijk om voor alle bestaande stoffen te controleren. Op grond van de waterleidingwet wordt van een 70tal stoffen gemeten in welke concentraties ze voorkomen in het rivierwater. Deze circa 70 normen worden in Nederland goed nageleefd en er is voldoende controle op. Daarnaast zijn de zogenaamde gidsstoffen, ze gelden als indicator voor een groot aantal andere stoffen. Wanneer een gidsstof de vastgestelde norm niet overschrijdt, wordt aangenomen dat ook de andere stoffen niet in normoverschrijdende concentraties in het water voorkomen. Hoewel het aantal van 70 stoffen arbitrair is, biedt het voor deskundigen voldoende houvast om uitspraken te doen over het totaal van voorkomende stoffen. Normoverschrijdingen Er worden in Nederland incidenteel normoverschrijdingen van voornoemde 70 stoffen vastgesteld. Wanneer dit het geval is, dan gaat het vaak om stoffen die van nature al in water voorkomen zoals ijzer, mangaan of om een bacterie van de colie-groep. Daarnaast kunnen er medicijnresten, bestrijdingsmiddelen en restanten van andere chemicaliën in het leidingwater voorkomen. Deze stoffen behoren niet in drinkwater aanwezig te zijn.

17

Threshold of Toxicological Concern De Threshold of Toxicological Concern (TTC) wordt voor streefwaarden gebruikt voor stoffen waarvoor onvoldoende gegevens beschikbaar zijn. Voor vaststelling van normen worden toxiciteitgegevens gebruikt. Zie echter de observatie van Prof J.H. Kop in het vakblad H2O 31. Meet- en detectiemethodes De meet- en detectiemethodes worden continu verbeterd, daarom worden er meer stoffen in steeds lagere concentraties aangetoond. Het feit dat er steeds meer stoffen kunnen worden gedetecteerd in het water is mede een gevolg van de verbetering van de methodes, het duidt niet per definitie op een verslechtering van de waterkwaliteit. In dit perspectief gaat het dan ook niet om de vraag hoeveel stoffen er worden aangetoond, het gaat om de concentraties waarin deze stoffen in het water voorkomen. Regel- en wetgeving voor nieuwe stoffen Met name op industrieel vlak worden steeds weer nieuwe stoffen op de markt gebracht. Tot enkele jaren geleden konden nieuwe stoffen, na relatief kortstondige trajecten met dierproeven, relatief eenvoudig en snel op de markt worden gezet. De veiligheid van een stof word dan soms pas na één of twee generaties duidelijk. Een voorbeeld hiervan is PCB, een stof die leidt tot verminderde viriliteit bij mannen. Inmiddels is er Europese regel- en wetgeving wat betreft het toelaten van nieuwe stoffen op de markt. Ten aanzien van nieuwe stoffen verplicht deze wetgeving de producent aan te tonen dat een stof geen ontoelaatbare schadelijke effecten heeft op de gezondheid van de mens. Een nieuwe stof wordt alleen dan op de markt toegelaten wanneer vastgesteld is dat deze veilig is.

31

Deskresearch: Zie ook Prof J. Kop in het vakblad H2O/ ‘Wat is het trillen der venen ons waard’, blz 772 ev, ‘93 : "Het feit dat wij normen (met bijpassende minimale waarden) hebben en toestaan voor gehaltes aan stoffen in ons drinkwater, is gebaseerd op de aanname van- en het vertrouwen in het zodanig functioneren van het menselijk lichaam dat het voldoende capaciteit heeft om de genoemde elementen te kunnen afweren, casu quo te kunnen opnemen en te verwerken, te neutraliseren en te kunnen verwijderen zonder daar onder te leiden; ons ontbreekt nog steeds voldoende kennis om deze aanname te kunnen rechtvaardigen.

 

18

11

Opmerkingen over de informatievoorziening aan de consument 'Het beste water ter wereld'? De claim 'het beste water ter wereld' kan niet worden gemaakt, het is ook moeilijk te verdedigen dat het gaat om het best bewaakte product ter wereld. De claim dat het Nederlandse leidingwater het beste voedingsproduct is, is pertinent onwaar xii. Het is een slogan, die niet meer past in een publieke zaak xiii xiv . Onderzoek naar geneesmiddelen Een aantal jaar geleden is men begonnen met controles op de aanwezigheid van concentraties geneesmiddelen in het leidingwater. Door het nemen van deze maatregelen en hiermee naar buiten te treden wordt mede betracht publieke onrust weg te nemen. Met deze vorm van informatievoorziening wordt tegemoet gekomen aan behoeften die er onder consumenten leven. Beperkte Informatievoorziening Consumenten worden nauwelijks op de hoogte gesteld van mogelijke schadelijke of negatieve effecten. Het lijkt niet erg waarschijnlijk dat de overheid actief campagne gaat voeren om consumenten te informeren over de kwaliteit van het Nederlandse leidingwater. Toch kan de consument, indien gewenst, toegang krijgen tot een beperkte hoeveelheid informatie. Die informatie kan in eerste instantie bij het drinkwaterbedrijf worden verkregenxv.

19

12

Conclusies xvi xvii Geen kwaliteitsgarantie Er kunnen geen garanties worden gegeven dat het Nederlandse leidingwater geen nadelige effecten op de gezondheid van de consument heeft xviii. Op een aantal uitzonderingen na (bijvoorbeeld structureel: legionella, incidenteel: colibacterie ) zijn er geen bewijzen dat het consumeren van leidingwater op de lange termijn nadelige gevolgen voor de gezondheid heeft .xix Onzekerheid over nadelige effecten Het wetenschappelijk inzicht wat betreft de invloed van stoffen in het leidingwater op de gezondheid van de mens schrijdt voort. Er komt steeds meer kennis over de effecten van verschillende stoffen op de mens. Het is echter praktisch onmogelijk om voor alle bestaande stoffen, hun afbraakproducten en metabolieten wetenschappelijk vast te stellen wat de gezondheidseffecten zijn. Daarmee blijft er in bepaalde mate onzekerheid over mogelijke nadelige invloeden van stoffen door toxiciteit. Consumenten hebben het recht om te weten Consumenten hebben het recht om te weten welke stoffen zich in hun leidingwater bevinden en wat de mogelijke gezondheidseffecten zijn van het drinken van Nederlands leidingwater. Consumenten worden niet expliciet door leidingwaterbedrijven of overheden geïnformeerd over stoffen die zich in het leidingwater bevinden en de mogelijke gezondheidsrisico's. Deels is informatie indien gewenst wel voor hen toegankelijk. Ze kunnen deze informatie via de leidingwaterbedrijven inwinnen. Objectieve controle en informatie Met de ten dienste staande wetenschappelijke methoden zullen telkens verfijningen kunnen worden aangebracht. Hiervoor is het van belang dat er controles worden uitgevoerd door onafhankelijke instanties die geen belangenverstrengeling kennen en die allen worden afgerekend op een transparante voorlichting aan de burger die recht heeft op volledige informatie.

20

13

Naschrift Behoefte aan objectieve informatie Uit inzicht gebaseerd op onderzoek van Motivaction blijkt dat een volgzame, plichtsgetrouwe burger het advies van de deskundige autoriteit opvolgt. De burger zal vertrouwen op de verplichting die leidingwaterbedrijven hebben om kwalitatief goed water te leveren. Deze burger gaat er van uit dat er geen schadelijke effecten voor de gezondheid zullen zijn. Dit gevoel wordt mede opgewekt door berichten als "Maakt u zich geen zorgen, wij hebben het beste leidingwater dat u zich kunt indenken."xx Aan de andere kant is er sprake van een toenemend aantal pragmatische, kritische burgers die geen genoegen nemen met wat een deskundige beweert: deze burgers willen zelf over de feiten kunnen beschikken. Kritische burgers krijgen steeds meer macht en invloed bij instanties als de overheid en bij verschillende media. Het werk en de opinie van deskundigen wordt door deze groep burgers steeds minder makkelijk en onvoorwaardelijk geaccepteerd. Om de kritische burger volledig te informeren dient gesteld te worden dat op basis van de huidige kennis bekend is dat er vele stoffen in het leidingwater zitten die mogelijk een negatief gezondheidseffect kunnen veroorzaken, hoewel hiervoor (nog) geen bewijs isxxi . Terwijl er dus geen aanwijzingen zijn voor een onveilige situatie, kunnen er geen garanties voor absolute veiligheid worden gegeven.³²

21

Referenties:      1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.

Waterleidingbesluit art 4 lid 1  Waterleidingwet art 4 lid 1   RIVM/ Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, 2001, blz 8   RIWA/ Inventarisatie en toxicologische evaluatie van organische microverontreinigingen, 1994,  blz 43 en Bijlage 4 (blz 204 – 210)   Prof dr F. Comhaire, Hormoonverstoorders: van milieuvervuilers tot ziekteverwekkers/ 2003  met voorbeelden van Stoffen waarvan de hormoonverstorende werking zeer waarschijnlijk is’:  Waterforum online dd 15‐6‐2007 en Haarlems Dagblad 16 mei 2007  RIVM, Basisdocument Radon, rapportnr 710401014  pm  RIWA, Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, Aanwezigheid en risico’s, 2001, blz 8  RIWA, Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, Aanwezigheid en risico’s, 2001, blz 8;   RIVM, Geneesmiddelen in bronnen voor drinkwater, 2002, blz 20  Bron: http://www.milieudefensie.nl/landbouw/publicaties/infobladen/infoblad3.htm  Prof. Dr F. Comhaire cs, Hormoonverstoorders : van milieuvervuilers tot ziekteverwekkers  WTCB, BBT voor Legionella‐beheersing, 2007, blz 14  Deskresearch: bron: Wikipedia, dec 2009  RIWA/ Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, Aanwezigheid en risico’s, 2000, blz 88  RIVM/  Geneesmiddelen in drinkwater en drinkwaterbronnen, 2007/Waterforum Online, 20  sept 2007  RIVM/ Milieu‐effecten van humane geneesmiddelen, 2000, blz 87  RIWA/ Inventarisatie en toxicologische evaluatie van organische Microverontreinigingen, 1994,  blz 214  Milieudefensie, Informatieblad Bestrijdingsmiddelen per dec 2009  Arbokennis.nl/Samenvatting Dossier Cytostatica, blz 1   (www.arbokennisnet.nl/images/dynamic/Samenvatting/Cytostatica/S_Cytostatica.pdf    zie noot 9:  Prof. dr. Frank Comhaire, ir Willem Dhooge en Frank Eertmans (apotheker)/ Univer‐ sitair Ziekenhuis, Gent.  Bron: Wikipedia  Aeromonas/ Wikipedia per dec 2009  Pseudomonas aeruginosa/Wikipedia per dec 2009  Dagblad van het Noorden/ 23 augustus 2009 Hoogleraar: Chloor in drinkwater voorkomt legio‐ nella  RIVM/ Infectieziekten Bulletin 4 febr 2008, Koeltorens als bron van Legionella, MAB vd Sande  Herziening normen waterleidingbesluit, KIWA in opdracht van Ministerie van Vrom, blz 214  Zie voetnoot nr 7 (RIVM, Basisdocument Radon, rapportnr 710401014)  Dr G. Oskam, H2O (25) 1992, nr 23, blz 641  pm  Zie ook Prof J. Kop in het vakblad H2O/ Wat is het trillen der venen ons waard, blz 772 ev, ‘93   Zie ook het rapport "Onzekere veiligheid" van de Wetenschappelijke Raad voor het Regerings‐ beleid, september 2008. 

22

COMMENTAAR VAN RESPONDENTEN NAAR AANLEIDING VAN DE UITGEWERKTE TEKSTEN VAN HEN ZELF EN HUN COLLEGAEXPERTS Commentaar respondent [A]: ‘worden hier 100% garanties bedoeld? Als dat zo is dan graag dat vermelden’ [Motvaction: garanties voor minder dan 100% zijn geen garanties; oorspronkelijke tekst blijft] i

Commentaar respondent [B]: ‘Het wekt verbazing dat expliciet wordt geformuleerd dat er geen garanties gegeven kunnen worden ( ). Dit geldt immers voor alle producten’ [Motivaction: Opmerking is afkomstig van collega-experts. Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Overigens moet onderscheid gemaakt worden tussen incidenten en structurele problemen. Het commentaar van respondent [B] bevestigt te stelling. Oorspronkelijke tekst blijft in stand ii

Commentaar [F]: Feitelijke tekst art 4 WLB: ‘Leidingwater dat de eigenaar aan derden ter beschikking stelt bevat geen micro-organismen parasieten of stoffen in aantallen per volume-eenheid of concentraties die nadelige gevolgen voor de volksgezondheid kunnen hebben’. Deze toevoeging is essentieel. [Motivaction: als de in leidingwater aanwezige stoffen – ook al zijn die in lage aantallen per volume-eenheid of concentraties aanwezig- nadelige gevolgen kunnen hebben voor de volksgezondheid moeten deze stoffen verwijderd worden. De toevoeging is niet essentieel. Tekst voor de goede orde aangepast.].  iii

Commentaar respondent [A]: ‘toevoegen … kunnen komen. Dit geldt namelijk niet overal [Motvaction volgt suggestie op] iv

Commentaar respondent [A]: ‘Is een hypothese. In een recente studie op basis van duizenden metingen uit de periode 2002-2008 zijn daar nog geen aanwijzingen’ [Motivaction: Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Tekst blijft in stand]

v

Commentaar respondent [B]: ‘Afgezien van de melding over de lage niveau’s van medicijnen en hormonen wordt in het hele rapport verder nagenoeg uitsluitend over mogelijk cq aantoonbare negatieve uitwerkingen gesproken zonder daar een relatie te leggen met de dosis. Het is fundamenteel onjuist om deze informatie weg te laten’ [Motivaction: tekst is afkomstig van wetenschappelijk rapport van de RIWA (zie noot 15); Tekst blijft in stand] vi

Commentaar [F]: ‘Dit is onjuist (?) maar afhankelijk van de fysisch-chemische eigenschappen van de betreffende stof en de gebruikte zuiveringstechniek. Zeker de minder goed oplosbare stoffen kunnen vaak met een zeer hoog rendement verwijderd worden’ vii

23

[Motivaction: Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Met het commentaar van [F] wordt de stelling van collega-expert bevestigd. Tekst blijft in stand] Commentaar respondent [A]: ‘Geadviseerd wordt in die gevallen na een lange periode van stilstand kranen eerst even te laten doorstromen’ [Motivaction: opmerking is afkomstig van collega expert. Het rapport bevat een spectrum van kennis en meningen van respondenten. Overigens wordt met het commentaar de stelling bevestigd. Oorspronkelijke tekst blijft in stand] viii

Commentaar respondent [A]: ‘volgens mij onjuiste suggestie en is de controle op drinkwater juist uitgebreider’ [Motivaction: opmerking is afkomstig van collega expert. Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Tekst blijft in stand]

ix

Commentaar respondent [A]: ‘Dat is nogal een een bewering! Waarui blijkt dat dit een probleem vormt? De overheid, via de inspectie/ RIVM voert controle uit’ [Motivaction: opmerking is afkomstig van een van de collega experts. In de tekst is dit duidelijk aangegeven. Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Oorspronkelijke tekst blijft]

x

Commentaar [F]: ‘Het rapport stelt dat de waterleidingbedrijven zich zelf controleren. Dit is onjuist. RIVM en Vrom Inspectie hebben een controlerende taak’. [Motivaction: In het rapport wordt aangegeven dat één respondent deze opmerking maakte. Kennelijk wordt door de collega-expert gedoeld op een niet-juridische feitelijkheid, die is ontstaan ondanks de formele scheiding tussen toezicht en uitvoering. Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Oorspronkelijke tekst blijft in stand] xi

Commentaar respondent [E]: ‘Hier wordt ook genoemd Spa of Heineken. Welnu de vergelijking tussen enerzijds leidingwater en anderzijds Spa in plastic polycarbonaat flessen of Heineken in glazen fles of metalen blikje (met naar ik aanneem een interne coating om direct contact tussen het bier en het metaal van het blikje te vermijden) is kort door de bocht als volgt. xii

Per persoon wordt in Nederland circa 150 liter leidingwater per dag verbruikt, waarvan slechts ongeveer 1.5 liter per dag als drinkwater. De dagproductie van leidingwater in Nederland is dus zeer groot (kubieke meters per dag), de prijs die de waterleidingbedrijven per kubieke meter ontvangen is laag, en het is domweg totaal onrendabel om al die 150 liter te zuiveren op hoge kwaliteit voor enkel die anderhalve liter die feitelijk als drinkwater dus voedingsmiddel wordt gebruikt. Navenant is een intensieve quality control door steekproef monsters waarin dan vele stoffen te meten, niet rendabel. Een fabrikant van bier of Spa produceert per dag relatief veel kleinere volumes, ontvangt daarvoor een hogere betaling van de consument, en kan, zo niet moet, 24

zich ook permitteren om allereerst het water meer rigoureus te zuiveren daarnaast ook meer intensief kwaliteitscontrole uit te voeren door steekproeven en chemische analyses daarvan. Aldus is het voor een fabrikant als Heineken of Spa in principe mogelijk, zo niet, vereist om continu een hogere zuiverheid van die dranken te kunnen garanderen dan mogelijk is voor leidingwater. Tenslotte vanuit ons eigen werk is bekend dat als container voor water een fles van polycarbonaat in principe veel schoner is dan een glazen fles of metalen blikje, kortom chemisch/technisch gezien zal bij langere opslag alvorens consumptie door Spa in principe een betere zuiverheid kunnen worden gegarandeerd dan door Heineken. Een groot probleem met leidingwater is dat het water vaak lange tijd stagneert in leidingen van divers materiaal en inclusief soms slib op de bodem van de leiding, en aldus is er geruime tijd voor chemische uitwisseling tussen leiding, eventueel slib en het water zelf. Hier is ruimte voor verbetering door beste keuze van materiaal van de leidingen, maar dat kost geld. hoe dan ook is de kennelijke situatie van nog steeds huishoudens (circa 200duizend) in Nederland met interne loden leidingen in het eigen huis een schandaal dat zeer makkelijk en snel zou kunnen worden aangepakt. Kortom in principe kan de relatieve zuiverheid van Heineken of Spa veel hoger zijn en veel beter continu worden gegarandeerd dan van leidingwater, en als Heineken of Spa hun productie zo zorgvuldig uitvoeren als ik de indruk heb dat zij doen, dan is de claim van de waterleidingbedrijven dat leidingwater het beste voedingsproduct is, inderdaad pertinent onjuist’. Commentaar respondent [C]: ‘Zeggen dat het Nederlandse water pertinent niet het beste in de wereld is heeft voor mij een zeer tendentieuze bijsmaak. Om zo’n uitspraak te kunnen doen zou u al het water uit de hele wereld hebben moeten onderzoeken’ [Motivaction: Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Tekst blijft in stand] xiii

Commentaar respondent [B]: ‘Deze formulering komt uit de lucht vallen. Zonder toelichting in volgende zin aangegeven dat waterleidingbedrijven zich zelf controleren. Dit is gezien de borgingen tav onafhankelijkheid en wettelijke controle door Inspectie Milieuhygiëne op zijn minst suggestief’ [Motivaction: In het rapport wordt aangegeven dat één respondent deze opmerking maakte. |Kennelijk wordt door de collega-expert gedoeld op een niet-juridische feitelijkheid, die is ontstaan ondanks de borgingen tav onafhankelijkheid en wettelijke controle. Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Oorspronkelijke tekst blijft in stand]

xiv

Commentaar respondent [A]: ‘via journalistiek (wetenschapsjournalisten) wordt wel degelijk info verstrekt. Deze mensen hebben toegang tot wetenschappelijke literatuurgegevens’

xv

25

[Motivaction: met het commentaar wordt de stelling bevestigd; oorspronkelijke tekst blijft in stand] Commentaar respondent [C]: ‘Het rapport is geschreven vanuit de visie dat als stoffen in het water voorkomen het schadelijk is, onafhankelijk van de concentratie, tenzij bewezen zou zijn dat het niet schadelijk is’ - ‘Dit acht ik wetenschappelijk onjuist. Naar mijn mening moet de aanpak zijn: komen stoffen in het drinkwater voor, wat zijn dan de concentraties en wat is bekend over de concentraties waarbij dat schadelijke effecten optreden [ Motivaction: het rapport is geschreven vanuit de visie dat consumenten het onvoorwaardelijke recht hebben om te weten welke stoffen zich in hun leidingwater bevinden en welke de nadelige effecten deze voor de gezondheid kunnen hebben. Het commentaar van respondent [C] is niet in lijn met het advies van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid 2008 aan het kabinet en de wetgeving tav nieuwe stoffen, zie blad 18, 3e alinea; tekst blijft in stand]

xvi

Commentaar respondent [C] ‘U maakt te weinig een nuance tussen wat bekend is over stoffen, bij welke concentraties zij schadelijk zouden kunnen zijn en wordt die concentratie in het drinkwater aangetroffen. De concentratie van veel stoffen is zeer waarschijnlijk veel hoger in andere voedingsproducten dan water [Motivaction: Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van de zeven respondenten. Tekst blijft in stand] xvii

Commentaar respondent [D]: ‘het is juist dat er geen garantie kan worden gegeven dat alle verontreinigingen “voor 100%” worden verwijderd’ ‘er is een ding wat je wel kunt zeggen en dat is dat de bijdrage van drinkwater aan de blootstelling aan stoffen uiterst gering dan wel verwaarloosbaar is tov andere belastgingspaden (voedsel, lucht)’ [Motivaction: opmerking komt voor rekening respondent [D], zie ook eindnoot: xvi]

xviii

Commentaar respondent [D]:‘Ik zou niet weten waar ergens beter drinkwater wordt gedistribueerd dat in Nederland. Het beste bewijs is wel dat het zonder uitzondering voor de waterleidingbedrijven mogelijk is het drinkwater in Nederland zonder chloor te leveren, hetgeen een unicum is in de wereld’ [Motivaction: Het rapport is een inventarisatie van het spectrum van meningen van respondenten. Tekst blijft in stand]

xix

Commentaar respondent [B]: ‘De formulering onder ‘Behoefte aan objectieve informatie’ acht ik bijzonder subjectief en badinerend. Het informeren van de burger over het feit dat er vele stoffen in zijn leidingwater zitten die mogelijk een negatief gezondheidseffect hebben is geen neutrale informatie’ [Motivaction: de observatie is gebaseerd op eerder onderzoek van Motivaction Tekst blijft in stand]

xx

Commentaar respondent [A]: ‘Dit is een onjuiste bewering waar geen aanwijzing voor is! Er is geen enkele reden om te veronderstellen dat voor vele stoffen geldt dat deze in zodanige concentraties voorkomen dat ze negatieve effecten veroorzaken

xxi

26

[Motivaction: deze aanbeveling volgt het advies van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid zoals neergelegd in haar rapport ‘Onzekere Veiligheid’ van 17 sept 2008; oorspronkelijke tekst blijft in stand]

27