Kunst & Ambacht
Open Monumentendag 12 september 2015
Inhoudsopgave Paginanummer Voorwoord
3
Axel Het Warenhuis Stadsmolen Watertoren Gereformeerde kerk Gdyniamuseum
4 6 7 9 11
Biervliet Willem Beukelszoon PKN-kerk Maquette
12 12 13
Koewacht Herdenking 100 jaar Doodendraad De kerken van Koewacht Internationale Jaarmarkt
14 15 16
Sas van Gent Hertogh van Marlborough Industrieel museum
17 18
Terneuzen Stadswandeling Museum Schooltijd
20 20
Westdorpe Transformatorstation Reedijk Zwartenhoekse Zeesluis
21 23
Zaamslag Speelmiddag
25
Plattegrond
26/27
Colofon
2
Voorwoord Beste inwoner of bezoeker van de gemeente Terneuzen, De gemeente Terneuzen doet mee aan Open Monumentendag op zaterdag 12 september 2015. We spelen traditiegetrouw in op het landelijke thema. Dit jaar is dat Kunst & Ambacht. Daarmee bedoelen we kennis en vaardigheden van mensen, de kunstenaars en ambachtslieden. Die mensen zijn nodig om onze monumenten in goede staat te houden of daarin terug te brengen. Een mooi voorbeeld daarvan is de restauratie van museum ‘Het Warenhuis’ in Axel. Klassendag We doen ook, voor het eerst, mee aan de klassendag. Daarbij maken basisscholen hun leerlingen bewust van de waarde van monumenten. Binnen onze gemeente openen verschillende monumenten weer hun deuren. Andere monumenten zijn alleen aan de buitenkant te bewonderen. Voor jong en oud zijn er diverse activiteiten. Monumenten: je kan niet zonder Sinds de vorige Open Monumentendag was het behoud van onze kerkelijke monumenten een belangrijk thema. Gemeenschappen hechten aan het behoud van ‘hun’ kerk. Het zijn belangrijke gebouwen. De torens zijn bakens in het landschap. Zo kreeg de Willibrordustoren in Terneuzen een nieuwe bekroning. De brand van de N.H. kerk in Hoek maakte dat nog extra duidelijk. De kerk is het middelpunt van de gemeenschap. Mensen willen ‘hun kerk’ niet missen. Zelfs niet als zij tot een andere geloofsgemeenschap behoren of niet kerkelijk zijn. De gemeente spant zich in voor behoud en hergebruik. Zoveel te zien! Ambachten en ambachtslieden vormen de basis voor behoud. Die kennis en vaardigheden zijn onmisbaar voor behoud en herstel. Ook interieurs zijn daar treffende voorbeelden van. Gaat u maar eens kijken. Tijdens Open Monumentendag kunt u zoveel zien! In deze brochure staat het programma van onze gemeente. Op de website www.openmonumentendag.nl staan alle activiteiten vermeld. U komt toch ook? Ik weet zeker dat het ons weer gelukt is voor iedereen een interessant programma samen te stellen. Bezoekt u op zaterdag 12 september onze monumenten? De Open Monumentendag 2015 wordt een klasse dag! Frank Deij Wethouder gemeente Terneuzen Kunst en Cultuur
33
Axel
Het Warenhuis Adres: Plattegrond: Website:
Markt 2 en 2a 1 www.hetwarenhuis.nl of Facebook.com/MuseumHetWarenhuis
Open Monumentendag 2015 staat in het teken van Kunst & Ambacht. Met het thema Kunst & Ambacht is er veel aandacht voor de architectuur zelf en de toegepaste kunsten die daarin te zien zijn. Het Axels museum is in 2014 verhuisd van de Noordstraat naar de Markt. Het is in 2015 geopend voor het publiek. Het nieuwe museum is qua voorzieningen en inrichting aangepast aan de eisen van de tijd en behoort tot de modernste van Zeeland. De collectie van het museum vertelt het verhaal van landschap en bewoning van MiddenZeeuws-Vlaanderen, dat enkele eeuwen lang de naam Land van Axel droeg. Dit is tegenwoordig ruwweg de gemeente Terneuzen. Het verhaal omvat de prachtige collectie streekdracht. De geschiedenis van het landschap wordt gepresenteerd in een zeer fraaie en inzichtgevende film. Ze vertelt over het Vlaamse verleden tot in de Tachtigjarige Oorlog en het Nederlandse heden sinds die tijd, en hoe dat allemaal zo gekomen is. U ziet in het museum het verhaal over hoe de mensen leefden, werkten, geloofden, opvoedden enz. Samen met de Axelse Watertoren (1936) en de Axelse stadsmolen (1750) zijn we eigenlijk een water-en-broodmuseum. Net als de molen en de toren, wordt ook het museum open gehouden door vrijwilligers. 4
Maar dit belangrijke deel van onze kerncollectie is tegelijkertijd ook maar een van de vele facetten van dit museum. De beide rijksmonumenten aan de Markt plus de nieuwbouw hebben interessante architectonische kenmerken: van fin-de-siècle via art nouveau naar postmoderniteit. Met alle verschillen en overeenkomsten van dien. Ook de binnenkant is zeer interessant. Het woonhuis Markt 2 is bínnen zo intensief voorzien van geschilderde decoraties en afbeeldingen dat het schilderkunstig bezien een totaalkunstwerk genoemd mag worden. Vanwege de kwaliteit van de schilderingen is dit pand voor afbraak bewaard gebleven en kreeg het bij hoge uitzondering, nà afsluiting van de Nederlandse monumentenlijst 1880-1940, de status van rijksmonument. Sindsdien wordt er restauratiewerk aan het pand en aan de schilderingen verricht. Op grond van wat er allemaal wordt geëxposeerd en gepresenteerd zou je het museum ook het decoratiemuseum kunnen noemen. Ter illustratie wijzen we op de moderne tekeningen waarmee een belangrijk deel van de collectie wordt toegelicht. Hoewel er nog veel meer over te melden valt, zou je dit museum ook het museum van de Verzuiling kunnen noemen. In het museum worden namelijk in vrede naast elkaar getoond de streekdracht van het vroeger vooral protestantse Land van Axel, gericht op Nederland, en de instroom van katholieke inwoners die zich in deze streek emancipeerden en integreerden, een zaak opbouwden en hun verhaal vertelden. Het museum laat zien dat samenleven van verschillende bevolkingsgroepen wel degelijk kan. Voor wie het wil zien en begrijpen, is dit museum een rijke mix van geschiedenis, mode uit vroeger tijden, schilderkunst, architectuur, design, dialect. Ook staat het garant voor een zeer warm welkom. Of het museum geheel gratis te bezoeken is tijdens Open Monumentendag, kunt u tegen die tijd op de website en/of Facebook terugvinden.
5
Stadsmolen (1750) Adres: Plattegrond:
Molenstraat 72 2
De Axelse Stadsmolen domineert het silhouet van Axel al sinds 1750. De molen is toen opgericht als vervangster van een houten molen die kort daarvoor was afgebrand. De molen was aanvankelijk eigendom van de stad Axel, die hem verpachtte voor periodes van zeven jaar aan de meest biedende. De pachter trad op als molenaar, of nam een molenaar in dienst. In de negentiende eeuw heeft het stadsbestuur de molen verkocht aan een particulier. Zo bleef de molen particulier bezit tot ze omstreeks 2000 eigendom werd van de Stichting De Axelse Molen. Sindsdien is de molen gerestaureerd, weer van wieken voorzien en regelmatig in gebruik. In de periode april tot en met oktober is de molen dankzij de inzet van vrijwilligers op zaterdagen geopend voor het publiek. De toegang is gratis. De molen is een van de grotere in Zeeland. Ze is maalvaardig en er wordt regelmatig meel gemalen dat ook in de molen te koop is. Ook dit gebouw is gemaakt door vakbekwame ambachtslieden: molenbouwers, metselaars, metaalbewerkers, makers van molenstenen (gieten of houwen), timmerlieden die de vloeren en de kap maakten, maar ook de raderen en het ‘loopwerk’. Een molen is immers een werktuig, in dit geval al eeuwen oud. Interessant zijn ook de inscripties in de binnenmuren en in de oude houten trap. De Axelse Stadsmolen is opgenomen in de lijst van rijksmonumenten. Samen met de Axelse Watertoren en de panden Markt 2 en Markt 2a zijn het de vier rijksmonumenten die deel uitmaken van Museum Het Warenhuis.
6
Watertoren Adres: Plattegrond:
Kinderdijk 2 3
De Axelse watertoren bestaat sinds 1936. In januari 1937 werd hij officieel geopend. Het gebouw staat op de lijst van Rijksmonumenten. De toren is gebouwd op een verhoogd talud in een laaggelegen polder. Eromheen ligt een rijk beschaduwde heemtuin, waarin het goed toeven is. Je kunt erin rondwandelen maar ook van hieruit wandelingen ondernemen naar het hooggelegen terrein dat de ‘opspuiting’ heet. Dit was namelijk de opslag voor het zand dat vrijkwam bij het graven van de laatste verbreding en verdieping van het Kanaal van Gent naar Terneuzen in de jaren zestig van de vorige eeuw. De heemtuin is ook toegankelijk voor het publiek buitenom de openingstijden van de toren. Het hek aan de entree is dan gesloten, maar direct links van het hek is een opening, waardoor een voetganger via een korte haakse bocht het watertorenterrein kan betreden. De toren is gebouwd als transport- en tijdelijk opslagmiddel voor de drinkwatervoorziening in Zeeuws-Vlaanderen. Als zodanig is de toren buiten gebruik gesteld en sinds 2000 wordt de toren jaarlijks van april tot en met oktober gratis opengesteld voor het publiek. Ook vinden er jaarlijks enkele evenementen plaats zoals de Nacht van de Nacht en het Ambachtelijk weekend. Gedurende het openingsseizoen worden er op de begane grond wisselexposities georganiseerd. De toren is een belangrijk landmerk. Hij is van kilometers afstand te zien en goed herkenbaar dankzij de kenmerkende bouw en het opvallende, groen geoxideerde koperen dak. Van dichterbij bekeken valt de bakstenen toren vooral op door de schikking van de ramen, en door het reliëf en het siermetselwerk van de buitenwand. Het valt niet in één oogopslag te zien, maar de toren is twaalfhoekig. Van buitenaf is wel te zien dat de toren boven de lange hals een uitbouw heeft. Daarin bevinden zich de bovenste twee concentrische opslagvaten van de toren. In de uitbouw werd toen de toren nog in gebruik was, ongeveer een miljoen liter water opgeslagen. 7
Zodra je de deur binnengaat, kom je op de begane grond van de toren. Deze ruimte heeft een hoogte van 28 meter tot aan de onderste lekvloer. Dit is werkelijk een kathedrale hoogte. In deze ruimte valt het oog onmiddellijk op de enorme betonnen zuilen. Er staan er vier in het midden en acht aan de buitenwand. Deze twaalf zuilen met hun dwarsbalken vormen het betonskelet van de toren. Dit is de constructie die de drinkwaterreservoirs draagt. De zuilen worden naar boven toe steeds een beetje dunner. Als je goed kijkt, zie je nerven en jaarringen van het bekistinghout nog zitten. Voor de binnenkant van de buitenmuur (de klampmuur) zijn andere bakstenen gebruikt dan voor de buitenmuur. De beide muren zijn tegen elkaar aangemetseld en hebben geen spouw. Midden in de vloer is de leidingstraat te zien waar de aan- en afvoerleidingen voor het drinkwater liggen. Daarbij ligt een mangat met rooster en deksel waardoor je de reinwaterkelder in de voet van de toren kunt zien. Dit is een hoefijzervormige ruimte met een inhoud van 250 kubieke meter. Langs de wand slingert zich een houten trap naar boven. Dit is de originele trap uit 1936, voorzien van een aangepaste leuning ten behoeve van de bezoekers van de toren. Verder bevinden zich in deze ruimte nog de receptie, het toilet en de balustrade als moderne toevoegingen. Boven de trap bevinden zich achtereenvolgens de onderste lekvloer met leidingen en afsluiters. Ook ziet u er het onderste vat. Via een trapje is dit vat te bezoeken. Nog verder naar boven kom je op de tweede lekvloer. Vanaf hier heb je uitstekend uitzicht op het prachtige Zeeuws-Vlaamse landschap. Na nog een eindje klimmen bereikt je de bovenste vaten, met daaromheen een omloop en een interessante stedentafel waarop duidelijk wordt gemaakt hoe de topografie van de wereld eruitziet, gezien vanaf de Axelse watertoren ;) Het geheel wordt afgesloten met een betonnen koepel van 10 meter hoogte. Architectuur: de watertoren is een functioneel gebouw, gebouwd op en rondom een recht-hoekig betonskelet is. De toren is gebouwd op ‘staal’. Dat wil zeggen dat de toren niet op heipalen staat, maar op een dikke betonplaat. De bouwstijl is zakelijk, de architect heeft zich laten inspireren door de Amsterdamse school. De versieringen zijn sober, maar wel aanwezig. Bijvoorbeeld in het gevarieerde metselwerk. Laat u hier door de dienstdoende vrijwilligers uitleggen welk ambachtelijk vakmanschap: timmeren metselwerk tot dit gebouw heeft geleid. U bent van harte welkom, de vrijwilligers zullen u gastvrij ontvangen! 8
Gereformeerde kerk Adres: Plattegrond:
Kerkdreef 19 4
Het kerkgebouw bestaat sinds 1899 en kent een aantal bouwfases. Het was in oorsprong een gebouw met de plattegrond van een Grieks kruis. In 1917 is er een groot stuk in dezelfde stijl achter gebouwd waardoor de plattegrond langwerpig werd. Beide bouwfases stonden onder leiding van dezelfde architect, Tjeerd Kuipers, die meer dan vijftig kerken bouwde. Hij zorgde ervoor dat het interieur één geheel bleef. In de loop der jaren waren er meer verbouwingen. In de kerkzaal werden de muren en het plafond gerestaureerd, waardoor bijvoorbeeld de decoratie van wijnranken onder een nieuw plafond kwam te zitten. De speeltafel van het orgel werd verzonken in de vloer opgesteld en ook aan de opstelling van de banken zijn enkele wijzigingen aangebracht. Aan het exterieur veranderde ook het een en ander. Naast het kerkgebouw is een verenigingsgebouw geplaatst dat vanaf de kant van de Kerkdreef zeer ondergeschikt is gemaakt aan de kerk, maar binnenin nauw met de kerk is verbonden. Aan de Julianastraatkant van het gebouw is goed te zien dat de kerk tegen een hogere rug – het lijkt een dijk, maar dat is het niet, is aangebouwd. De kerk maakt deel uit van de straatwand en staat dus niet vrij. De ambachtelijke kant van de bouw van de kerk omvat veel. Het hele gebouw en het complete interieur is ambachtelijk vervaardigd, uitgezonderd natuurlijk de elektrische en ictinstallaties. Het gebouw is weliswaar niet voorzien van decoratief stucwerk, de wandbeschilderingen of de tegeltableaus, maar al het decoratief bedoelde metselwerk aan de buitengevels, de betimmering binnen van lambrisering, het vervaardigen van de preekstoel en de kerkbanken enz. is allemaal handwerk.
9
Het gebouw werd ontworpen en ingericht voor het houden van protestantse kerkdiensten. We noemen enkele kenmerkende onderdelen van die inrichting. De dienst wordt geleid door een predikant die voor het houden van de preek op de kansel plaatsneemt. Die kansel is hoog, zodat hij vanuit de hele kerkzaal goed zichtbaar is. De kerkbanken zijn er zo omheen gegroepeerd dat alle luisteraars een optimaal uitzicht hebben op de kansel. De speeltafel van het orgel is zo geplaatst dat de organist oogcontact kan hebben met de predikant. Vanwege de vele kerkgangers die van dit gebouw gebruik ma(a)k(t)en, zijn de kerkbanken op twee niveaus geplaatst. Behalve de begane grond is er ook een U-vormige galerij mee gevuld. Voor de kansel bevindt zich over de hele breedte van de kerk een deels omtuinde verhoging die hier algemeen ‘de tuun’ wordt genoemd. Dit gedeelte heet in kerkbouwterminologie de ‘dooptuin’, omdat hier het doopvont staat opgesteld en de doopsbedieningen plaatsvinden. Het is ook de plaats waar het andere door protestanten gevierde sacrament plaatsvindt, namelijk het Heilig Avondmaal. De hele inrichting oogt sober en ingetogen, maar daarbij dient bedacht te worden dat met name de kleurstelling van het interieur in belangrijke mate een idee is van de dienstdoende restauratiearchitect in de jaren zestig. Overigens is niet alles zo strak als het op het eerste gezicht lijkt. De banken, de preekstoel, de omtuiningen, het orgel, de ijle zuiltjes die de galerij dragen, ze zijn allemaal op subtiele wijze versierd met inkepingen, afschuiningen en niet te vergeten met de symbolische paneeldecoraties op kansel. Ook een aantal oorspronkelijke glas-in-loodramen vertellen het verhaal van de kerk en zijn op zich voorbeelden van ambachtelijke glasverwerking. In dit geval naar ontwerp van architect Tj. Kuipers. Mochten u overigens enkele overeenkomsten opvallen tussen dit kerkgebouw en de Amsterdamse Beurs van Berlage of de Groningse synagoge aan de Folkingestraat, dan is dat geen gezichtsbedrog. De synagoge is eveneens een ontwerp van Kuipers, en de Beurs is ontworpen door Berlage, door wie Kuipers is beïnvloed en bij wiens bureau hij als architect heeft gewerkt. Laat u uitleggen welk ambachtelijk vakmanschap, zowel timmer- als Metselwerk, tot dit gebouw heeft geleid. U bent van harte welkom, de vrijwilligers zullen u gastvrij ontvangen. 10
Gdyniamuseum Adres: Plattegrond: Website:
Tweede Verkorting 3
5 www.oorlogsmuseumgdynia.nl
Ook dit jaar doet ‘Gdynia’ weer mee aan Open Monumentendag. Het museum is op zaterdag 12 september gratis te bezoeken van 10.00 tot 17.00 uur. Een team van vrijwilligers staat klaar om bezoekers rond te leiden en uitleg te geven. Gdynia is een Oorlogsmuseum, met bijzondere aandacht voor de bevrijding van Axel in september 1944 door eenheden van de Eerste Poolse Pantserdivisie. Aansluitend bij het landelijk thema ‘Kunst en Ambacht’ wordt bij de rondleiding de nadruk gelegd op aspecten van tegenover elkaar staande partijen: het in opdracht van de bezetter vervaardigde propagandamateriaal, zoals hiernaast staat afgebeeld en de reactie van de onderdrukte bevolking daarop, geuit in huisvlijt en volkskunst hieronder. Van beide aspecten is een groot aantal voorbeelden te zien in het museum.
Ook wordt aandacht geschonken aan het creatief vermogen van een volk in nood, in tijden waarin grondstoffen en materialen schaars waren. Overigens is het gebouw waarin het museum is gehuisvest, op zichzelf eigenlijk al een monument: het is de enige boerenschuur die de Slag om Axel (16 tot 19 september 1944) overleefd heeft. In de "kantine" zijn koffie/thee/frisdrank verkrijgbaar. Het museum heeft diverse trappen, en geen lift. Daardoor is het helaas minder geschikt voor rolstoelers.
11
Biervliet Willem Beukelszoon Adres: Markt Plattegrond: 6 Website: www.biervliet.nl Ieder dorp of stad in het Zeeuwse heeft wel ambachtslieden. In de landbouw of middenstand. Dat is niets bijzonders. Toch willen we hier op deze bladzijdes even stilstaan bij twee personen en een werkgroep. Allereerst Willem Beukelszoon. Voor hem staat op de Markt een standbeeld. Waarom werd voor hem in 1958 een gedenkteken opgericht? We kunnen het in het kort weergeven. Hij introduceerde omstreeks 1300 het haringkaken aan boord van de vissersschepen in deze streken. Het haringkaken aan wal, was al eeuwen bekend. De haring zuiveren van ingewanden, de kop eraf halen en vervolgens deze behandelde vissen in tonnen opslaan met lagen zout ertussen, werd al eeuwen gedaan. Ook in Vlaanderen. Het is Willem Beukelszoon geweest die het kaken aan boord van de schepen introduceerde. Daardoor moesten er op de werven grotere schepen worden gebouwd. Vooral voor meer tonnen om de haring in op te slaan en waren er grotere zeilen nodig. Bovendien was er meer zout nodig. Dat zout werd ingevoerd of ter plaatse gewonnen. Hierdoor groeide Biervliet uit tot handelsplaats in zout. Was er dan vraag naar deze kaakharing? Ja, inderdaad. Want in deze periode groeiden de steden vanwege een grote bevolkingstoename. Er moesten dus meer monden gevoed worden. Daarom staat er op de sokkel van het standbeeld: “Door het kaken op zee, kwam de haringvisserij tot grote bloei.” Eeuwen later, tijdens de Gouden Eeuw, sprak men van de ‘grote visserij’ als men over de haringvisserij praatte en over ‘de kleine visserij’ als het
PKN-kerk gesprek over walvisvaart ging. Adres: Kerkstraat 6 Plattegrond: 7 De PKN-kerk van Biervliet bezit drie schitterende gebrandschilderde ramen van Cornelis van Barlaer. Cornelis was glazenier in Middelburg. Voor tal van nieuwe Zeeuwse kerken maakte hij glazen. Allemaal, één voor één, zijn het juweeltjes. In de loop van de jaren gingen er echter heel veel verloren. Zei de dichter Lucebert later niet: “Alles van waarde is kwetsbaar?“ Gelukkig zijn de ramen in Biervliet nog te bewonderen. Ook over het procedé van het branden wordt u uitvoerig ingelicht. Bovendien zijn er ook andere ramen in miniatuurvorm van Van Barlaer te bewonderen. 12
Het raam uit Burgh, IJzendijke en Schoondijke, maar ook twee ramen uit de Oostkerk van Middelburg zijn vandaag te bewonderen. Een unieke kans. En wist u dat het Lampsinsraam uit de kerk van Schoondijke geschonken is door de Vlissingse reder Cornelis Lampsins? Een grote afbeelding van dit verloren gegane raam is ook vandaag hier ter plaatse te zien. Ook over het procedé van het branden wordt u uitvoerig ingelicht. Bovendien zijn er ook andere ramen in miniatuurvorm van Van Barlaer te bewonderen. Het raam uit Burgh, IJzendijke en Schoondijke, maar ook twee ramen uit de Oostkerk van burg zijn vandaag te bewonderen. Een unieke kans. En wist u dat het Lampsinsraam uit de kerk van Schoondijke geschonken is door de Vlissingse reder Cornelis Lampsins? Een grote afbeelding van dit verloren gegane raam is ook vandaag hier ter plaatse te zien.
Maquette Adres: Kerkstraat 4 Plattegrond: 8 Biervliet is één van de weinige Zeeuwse plaatsen die een maquette heeft. Het hele dorp is erop afgebeeld, maar dan 300 keer kleiner dan in het echt. Het bouwwerk geeft de situatie van 2000 weer. Bovendien is het mogelijk de plaatselijke situatie van ca. 1300 weer te geven. Inderdaad, de tijd van Willem Beukelszoon. Maar ook het fort van 1600 is met een speciale verlichting op te roepen. Het vervaardigen van deze multifunctionele maquette werd door een werkgroep van ca. 25 mensen uitgevoerd. Samen werd er 4.500 uur aan gewerkt. Al deze mensen waren vaklieden. Mannen die het hout bewerkten, vrouwen die de huisjes schilderden, fotografen die voor afbeeldingen zorgden en vorsers die oude foto’s opzochten en bij de gemeente in de archieven neusden. De maquette is een groot succes. Jaarlijks bezoeken honderden mensen de website www.biervliet.nl of nemen deel aan de rondleidingen in de zomermaanden. Of op afspraak buiten deze periode. Het kernteam bestond uit mw. Anita Bos, de heren Paul Constandse, Kees Kostense, Willem Rynja, Benny Spinnewijn, Willy van Vooren, Benny Spinnewijn en Rinus Willemsen. Paul ontviel ons deze zomer; aan hem dragen we dit artikel op. Ook vandaag en verder op afspraak via tel. 0115 48 28 80 en 0115 48 15 21 zijn de maquette en de gebrandschilderde ramen te bezichtigen. 13
Koewacht Herdenking 100 jaar Doodendraad Adres: Plattegrond:
diverse locaties in Koewacht 9
De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) Op 4 augustus 1914 vielen de Duitse legers België binnen, om ook Frankrijk aan te vallen. Duitsland eiste een vrije doorgang, maar toen het Belgische leger weerstand bood en de Duitse opmars werd vertraagd, pleegden de Duitsers op grote schaal misdaden door onschuldige burgers te executeren. Bang voor dit geweld vluchtten veel inwoners naar onder andere het neutrale Nederland. Begin oktober 1914 kwam er een massale vlucht op gang: van de 7 miljoen inwoners in België vluchtten er 1 miljoen naar Nederland. In de nacht van 9 op 10 oktober, na de val van Antwerpen, brachten minstens 21.000 mensen de nacht door in Koewacht (NL) en in deze dagen zijn zeker 50.000 Belgen de grens in Koewacht gepasseerd. Ter hoogte van de Belgisch-Franse grens werden eind 1914 de Duitse legers gestopt, werd België bezet en liep de strijd uit op een loopgravenoorlog die tot november 1918 zou duren. Den Doodendraad De Duitsers wilden begin 1915 een einde maken aan de grenspassages tussen het bezette België en het neutrale Nederland om desertie, smokkel- en spionageactiviteiten te voorkomen. Het op de grens geplaatste kippengaas werd vervangen door prikkeldraad en er kwam een speciale afrastering die met een spanning van 2.000V onder stroom werd gezet. Omdat de mensen in die tijd het effect van elektriciteit nog niet kenden, zijn er veel slachtoffers gevallen, ook in Koewacht, vandaar de naam ‘Doodendraad’. Herdenking Op 12 september 2015 zullen de burgemeesters van Stekene (B), Moerbeke (B) en Terneuzen (NL), tijdens de internationale jaarmarkt om 13.00 uur de volgende herdenkingshandelingen verrichten: •
Bij de grenspaal op de grensovergang wordt een informatiebord met de geschiedenis van Koewacht tijdens WO I onthuld door de burgemeester van Stekene;
•
Aan het begin van de Kerkstraat wordt het hek in een stukje gereconstrueerde dodendraad geopend door de burgemeester van Terneuzen; 14
•
In de Belgische kerk wordt een tentoonstelling met foto’s, affiches en andere memorabilia van Koewacht tijdens WO I onthuld door de burgemeester van Moerbeke. Deze tentoonstelling is in verband met Open Monumentendag ook in de namiddag van zondag 13 september te bezichtigen.
In de dorpskern wordt het voormalige tracé van de dodendraad gemarkeerd met speciale, witte tegels waarop prikkeldraad is geprint en een klaproos (poppy; symbool van de Eerste Wereldoorlog). Zowel het informatiebord als het tegeltraject hebben een blijvend karakter. Educatie Op vrijdag 11 september krijgen de hoogste klassen van zowel de Nederlandse als de Belgische basisschool van Koewacht een rondleiding met informatie over de belangrijkste zaken van de geschiedenis van Koewacht tijdens de Eerste Wereldoorlog.
De kerken van Koewacht Adres: Plattegrond:
Kerkplein 10
Van 13.00 tot 17.00 uur zijn de beide kerken van Koewacht open voor het publiek ter gelegenheid van Open Monumentendag. Belgische kerk Deze kerk was oorspronkelijke van de Nederlandse katholieken van Koewacht, toen het katholieke geloof in Nederland nog niet openlijk mocht worden beleden. Het is de vervanger van de grenskapel en het oudste deel stamt uit 1714. In 1743 werd de toren gebouwd en in 1850 werd de kerk uitgebreid met een nieuwe aanbouw. Op zaterdag 12 september wordt omstreeks 13.15 uur de tentoonstelling ‘Herdenking 100 jaar Doodendraad Koewacht’ geopend en daarna kunt u de tentoonstelling en de kerk bezichtigen. Ook op zondag 13 september is de kerk vanaf 13.00 uur geopend voor de tentoonstelling en bezichtiging
15
Nederlandse kerk Toen de kerk op Belgisch Koewacht te klein was geworden, is op het Nederlandse grondgebied de huidige kerk gebouwd die in 1922 is ingewijd. Het is een ontwerp van Wolter Te Riele en uitgevoerd in een neogotische bouwstijl. Naast de schitterende levensgrote kruisweg van Tony Van Os, bestaande uit 14 schilderijen met het lijdensverhaal van Christus, aangevuld met nog vier schilderijen van dezelfde schilder, kunt u ook een drietal houten beeldhouwwerken van de priester-kunstenaar Omer Gielliet bewonderen. De Nederlandse kerk is ter gelegenheid van Open Monumentendag alleen op zaterdag van 13.00 tot 17.00 uur geopend. Afb: Jubelen van priester-beeldhouwer Omer Gielliet
Internationale Jaarmarkt Adres: Plattegrond:
nabij grensovergang 11
Op zaterdag 12 september vindt vanaf 13.30 uur op Koewacht, in de omgeving van de grensovergang, de Internationale Jaarmarkt met kleinvee en vooral paardenkeuringen plaats. Een bezoek aan Koewacht op deze zaterdagmiddag loont dus alleszins. U bent van harte welkom!
16
Sas van Gent
Hertogh van Marlborough Adres: Plattegrond:
Oostkade 31 12
De Hertog van Marlborough opent wederom zijn deuren ten behoeve van Open Monumentendag 2015. De koffie staat klaar van 10.00 tot 16.00u. U kunt op deze dag het prachtige pand uit 1642 van kelder tot zolder bezichtigen. Ter gelegenheid van het landelijke thema Kunst & Ambacht wordt de architectuurkunst en bouw-ambacht onder de aandacht gebracht. Gedurende de hele dag kunt u aan tafel gaan met architecten, interieurarchitecten, tuinarchitecten, constructeurs, installateurs en bouwkundigen en wordt getracht eenieder van een gratis advies te voorzien. Iedereen is van harte welkom!
17
Industrieel Museum Zeeland Adres: Plattegrond: Website:
Westkade 114 13 www.industrieelmuseumzeeland.nl
In het kader van de Open Monumentendag gaat de Heemkundige Kring uit Sas van Gent in samenwerking met het Industrieel Museum Zeeland op zaterdag 12 september een oude ambachtenmarkt organiseren. Deze vindt plaats op het parkeerterrein bij het Industrieel Museum Zeeland.
Op deze dag kan het publiek zich vermaken bij de te vertonen ambachtelijke kunsten. De volgende ambachten zijn onder andere te zien: - Bierproeven door K. Feijen (brouwerij La Fontaine) - Stoelen matten door G. Goethals - Siersmeden door R. Zan - Glassierkunst door Y. Kalishoek - Lassen door K.Jonker - Fietsbanden lappen door R.Klaassen
18
Al deze zaken bieden de gelegenheid om kennis te maken met deze ambachten. Hierbij wordt de mogelijkheid geboden om zelf deel te nemen aan een of andere activiteit. De organisatie biedt de bezoekers daarbij met plezier nog een gratis bakje koffie/thee of een glaasje fris aan. In dit kader opent het Industrieel Museum Zeeland zijn deuren voor een gereduceerde prijs van € 5,00 per persoon. Uiteraard ook met een gratis bakje koffie/thee of fris.
Verder stelt V+G Architecten – Ingenieurs haar pand, gelegen aan de Oostkade 31 in Sas van Gent, de gehele dag open voor het publiek. Dit pand uit de 17e eeuw, de Hertog van Marlborough, biedt vele ambachtelijke werkstukken uit die periode. Al met al belooft het een bijzonder mooie dag te worden. Bij slecht weer stelt het Industrieel Museum haar opslagruimte ter beschikking voor de ambachtenmarkt. Graag tot ziens op de Oude Ambachtenmarkt en in het Industrieel Museum Zeeland. Alle foto’s: Wilfried Stofferis
19
Terneuzen Stadswandeling Adres Plattegrond
Noordstraat 62, VVV-kantoor (startpunt) 14
Tijdens Open Monumentendag op 12 september kunt u de mooiste plekjes van Terneuzen ontdekken onder leiding van een gids. Laat u verrassen door de rijke historie en bijzondere wetenswaardigheden van de stad van de Vliegende Hollander en meld u aan bij het VVV in Terneuzen. • • • • •
Tijdstip: 14.00u, 12 September Kosten: € 3,50 per persoon Reserveren bij het VVV-kantoor of bel: 0115-760122. Duur: ± 1 uur Doorgang bij voldoende deelname. Aanmelding t/m 11 september
Museum Schooltijd Adres: Plattegrond: Website:
Nieuwstraat 2-4 15 www.schoolmuseumterneuzen.nl
Na OT en Sien zijn nu ook PIM en MIEN in de stad gezien. Ze hebben een plaatsje gekregen in de Nieuwstraat. Hier zijn ze thuis tussen de schoolboekjes en leesplankjes. Ze genieten van de breukenappeltjes, telraampjes, hun speeltjes van toen zoals bikkels en poepsen. Weet iemand nog van de houten schooltassen, ook wel schrijfladekens genoemd ? Veel oude schoolplaten kent PIM nog: "Kijk Mien, die IJSBEER bij het Behouden Huis, MICHIEL (niet in zijn blauwgeruite kiel) of SLOOT en PLAS." Ze genieten nog van hun schoolklasje met houten banken en de hoge lessenaar. Kijk daar hangt het grote oude leesbord met AAP, NOOT, MIES. Maar MIEN heeft meer aandacht voor borduur- en breiwerk. Ze genieten van alles wat ze zien.
20
Westdorpe
Transformatorstation Reedijk Adres: Plattegrond:
Vlakbij wijk A154 aan de Graafjansdijk A156 16
Vakwerk De eerste elektriciteitsbedrijven, die rond 1890 werden opgericht, werkten op lokaal niveau. Met de oprichting van de provinciale elektriciteitsbedrijven ontstond echter omstreeks 1915 één van de grootste en meest geavanceerde industrieën in Nederland. De centrale in Westdorpe werd gebouwd rond 1921 onder toezicht van architect A.A. Kok uit Bussum. In een transformatorhuisje wordt middenspanning omgezet naar laagspanning. Hiermee spelen de huisjes een belangrijke rol bij het transport en de distributie van elektriciteit. Het voordeel van energietransport onder hoogspanning is dat er meer vermogen getransporteerd kan worden en er een laag transportverlies optreedt. Na de uitvinding van de elektriciteit is daarom snel gekozen voor netwerken gebaseerd op wisselspanning, zodat het transport tussen de electriciteitcentrale en u als eindgebruiker zo efficiënt mogelijk verloopt. Wisselspanning heeft de eigenschap dat de spanning eenvoudig is om te zetten, ofwel te transformeren. Bron: Delta transformatorhuisjes
21
Transformatorhuisjes geven veel geheimen prijs over het industriële erfgoed. Men vindt daar nog veel ambachtswerk in terug. Je mag er niet aan voorbij rijden, stop even en bekijk het eens goed. Het zijn geen gewone betonnen gebouwtjes. Als je zo’n ambachts-huisje ziet staan, kun je er de handtekening van de architect in lezen. Als we kijken naar het trafohuisje (1922) in Westdorpe en het schakel- en trafostation in Philippine (1921) zien we ambachtswerk. En zo zijn er nog veel meer gebouwen binnen onze gemeente en daarbuiten te vinden. Toen men de gemeentelijke elektriciteitsvoorzieningen begon over te dragen aan de Provinciale elektriciteitsbedrijven (de PZEM) in onze provincie waren er ook transformatorhuisje nodig om deze elektriciteit gelijkmatig te kunnen verdelen. Bij de bouw van deze huisjes keek de architect naar de bouwstijl binnen de stad en op het platteland, zodat ze niet te opvallend waren en geen afbreuk deden aan het straatbeeld. Op de splitsing van de Graafjansdijk en de Spoorweg nabij huisnummer A156 in Westdorpe vindt men met station Reedijk’ (1922). Dit heeft een geheel andere bouwstijl. We kunnen hier wel spreken over een sobere Art Decostijl. Van deze stijl waren er twee in Westdorpe, eentje in Zuiddorpe en een in Koewacht. Deze laatste twee zijn jammer genoeg gesloopt. Er zijn vrijwilligers aanwezig tussen 10.00 en 15.00 uur.
22
Zwartenhoekse Zeesluis Adres: Plattegrond:
Bernhardstraat 2 17
Kunst en ambacht gaan hand in hand bij de Zwartenhoekse Zeesluis in Westdorpe. In plaats van drie eenvoudige gemetselde kokers met fronten, werd indertijd gekozen voor een royaal gebruik van Belgisch hardsteen. Bovendien werd het zoute front verfraaid met een grote steen waarin het wapen van de Generaliteit was uitgekapt. Het geheel moest duidelijk ook imponeren. De stichting wil ook in 2015 alle belangstellenden uitnodigen voor een bezoekje aan dit Rijksmonument. De Zwartenhoekse zeesluis dateert uit 1788/89. Hij is gebouwd tijdens de afdamming van de uitgestrekte geulenstelsels tussen het zogenaamde ‘Eiland van Axel-Terneuzen-Hoek’ enerzijds en het zuidelijke deel van het toenmalige Staats-Vlaanderen anderzijds. De sluizen die men in deze dammen voorzag, dienden twee functies. Vooraleerst de afwatering van het achterland. Bovendien waren er militaire belangen. De sluizen moesten in geval van oorlog kunnen worden gebruikt om het achterliggende polderland onder water te zetten, dus als inundatiesluis. De nieuwe sluis was een drie-kokerige, zelfsturende sluis. Tijdens de vloed als het zeewater via de Braakman vanuit de Westerschelde richting de polder stroomde, sloten de deuren van de sluis door de druk van het buitenwater. Bij eb openden de sluisdeuren zich door de druk van het binnenwater. Door de kokers van de sluis af te sluiten met balken in de daartoe bestemde sleuven, kon de polder in geval van oorlogsdreiging onder water worden gezet. Om het sluizencomplex te verdedigen, legde men enkele jaren later een ‘batterij’ aan; een omvangrijk aarden verdedigingswerk. 23
Vele decennia lang lag de sluis er verwaarloosd bij en raakte vergeten. Twee van de drie kokers verdwenen onder de grond. In 1997 wordt door heemkundigen aan de alarmbel getrokken. Een projectgroep van belanghebbenden wordt opgericht, hetgeen uiteindelijk resulteert in een fraai stukje consolidatie- en restauratiewerk. In 2010 is het herstel van de sluis afgerond. In 2011 zijn de fortificatiewerken ter verdediging van de sluis voor een deel in de oorspronkelijke toestand terug gebracht. In de winter van 2012 op 2013 schenkt de Provincie ter bekroning een kanon met affuit. In 2011 legt men het groene deel van het restauratieplan aan. Deze ‘Groene Knoop’ bestaat uit een aantal landschapselementen, die een compensatie zijn voor verloren gegane natuurwaarden in de omgeving. Het betreft een hoogstamboomgaard met een keur aan oude fruitrassen, een zwaluwwand, een dijk, veedrinkputten, heggen, een nat/vochtig weidelandschap en een meer bebost wandelgebied. In feite Oost-Zeeuws-Vlaanderen in het klein. De “Stichting Vrienden Zwartenhoekse Zeesluis” zet zich in voor het behoud van de Zwartenhoekse Zeesluis en zijn omgeving: • •
•
•
Behoud cultureel erfgoed: behoud van één van de laatste grote zichtbare driekokerige sluizen in Zeeuwsch-Vlaanderen. Vergroten natuurwaarden: door het afsluiten van één van de kokers op de oude manier wordt een deel geschikt als schuil- en verblijfplaats voor allerlei dieren, zoals vleermuizen. Leesbaar maken landschap: de sluis en de fortificaties vertellen een stuk geschiedenis van het landschap, dat met behulp van excursies, informatiepanelen en een folder wordt ondersteund. Bijdrage beleving landschap: de sluis en het bastion liggen tussen twee natuurgebieden en er lopen enkele fietsroutes langs. Het zijn aantrekkelijke objecten in een aangename omgeving; de moeite waard voor de recreant het te bezoeken.
Om dit alles te kunnen verwezenlijken, zoekt de stichting Vrienden van de Zwartenhoekse Zeesluis sponsoren die de stichting willen ondersteunen. Voor informatie neemt u contact op via tel. 0115-452043 of via e-mail aan
[email protected]. Wij ontvangen u graag op zaterdag 12 september tussen 10.00 en 17.00 uur Rondleidingen door het hele gebied (duur circa 1 uur) om 11.00 en 14.00 uur.
24
Zaamslag Speelmiddag
Adres: Plattegrond:
Axelsestraat 9 18
Speelmiddag voor alle kinderen van 4-12 jaar Met o.a. een springkussen, Oud-Hollandse spelletjes en gratis ijs tussen 13.15 en 13.45 uur. De speelmiddag start om 13.30 uur. = georganiseerd door de Evangelisatiecommissie van CGK Zaamslag =
25
8 7 6
Axel 1 Het Warenhuis (Markt) 2 Stadmolen 3 Watertoren 4 Gereformeerde kerk 5 Gdyniamuseum Biervliet 6 Willem Beukelszoon (Markt) 7 PKN kerk 8 Maquette (Kerkstraat 4) Koewacht 9 Herdenking 100 jaar Doodendraad 10 De kerken van Koewacht 11 Internationale Jaarmarkt
13
Sas van Gent 12 Hertogh van Marlborough 13 Industrieel Museum Zeeland
●
12
Terneuzen 14 Stadswandeling 15 Museum Schooltijd (Nieuwstraat 2-4) Westdorpe 16 Transformatorstation Reedijk 17 Zwartenhoekse Zeesluis Zaamslag 18 Speelmiddag
26
16 ●
15 ● 14
●
18
2 ●
4
54
1
3 17
10 9 11
27
Colofon Tekst Deelnemers Open Monumentendag 2015 Redactie Gemeente Terneuzen Druk Gemeente Terneuzen Oplage 650 exemplaren Website www.openmonumentendag.nl
Deze brochure is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Toch kunnen er geen rechten ontleend worden aan de inhoud ervan. Wilt u meer weten over Open Monumentendag? Kijk dan op www.openmonumentendag.nl. Heeft u vragen over deze brochure? Neemt u dan contact op met de gemeente Terneuzen, tel. 14 0115. 28
