Kunst als spiegel van de tijdgeest

Sita de Kam 0805982 DBKV 3 deeltijd Januari 2013

Kunst als spiegel van de tijdgeest Inleiding. Carmen Leccardi spreekt in haar artikel New Temporal Perspectives in the “High- Speed Society” over een nieuwe tijdgeest waarin we leven, die zijn oorsprong vindt in vernieuwde technologieën en uitvindingen. Deze vormen de basis voor een beleving van versnelling en intensivering van de tijd. Ik ben al langer gefascineerd door het begrip tijdgeest en wil weten hoe deze zich uit in de hedendaags kunst. Kunst is voor mij een uiting van idealen en ideeën van de kunstenaar, een uiting van de ziel. De tijdgeest zegt iets over een bepaalde periode in de tijd. Gedurende het onderzoek ga ik uit van de aanname dat kunst een spiegel is van de tijdgeest. De aanname dat kunst een uiting is van wat er in een bepaalde tijd voor normen, waarden, idealen en ideologieën golden, van wat werd gezien als belangrijk en van de manier waarop mensen leven, heeft mij geïnspireerd tot de hoofdvraag van dit essay: Hoe zijn de kunstwerken Porn van Marc Bijl en Isolated Bathroom van Mark Manders aan elkaar verwant? Aangezien het hier hedendaagse kunstenaars betreft, zou dat kunnen impliceren dat ze verwant zijn door de huidige tijdgeest. Intuïtief heb ik twee kunstwerken gekozen van hedendaagse kunstenaars die op dit moment hoog worden aangeschreven door kunstcritici. Namelijk Porn van Marc Bijl en Isolathed Bathroom van Mark Manders. Voor mij is het belangrijk om kunstwerken te kiezen die ik ook echt gezien heb. Porn heb ik bezichtigd in het Groninger museum tijdens de tentoonstelling Urban Gothic en Isolathed Bathroom heb ik gezien op Track in Gent. Wanneer ik een kunstwerk, en de reactie van de toeschouwer, zelf zie en ervaar is dat een hele andere beleving dan dat ik erover in een boek lees of dat ik het op een afbeelding zie. Het onderwerp van dit essay lijkt mij ook voor mijzelf als toekomstige docent in de kunstvakken een reële vraag aangezien ik dan te maken krijg met jongeren die veel dichter bij de tijdgeest staan dan de oudere generaties. Daarnaast kan het een verheldering geven over de tijd waarin wij leven want zoals Tom Kniesmeijer het verwoordt: “waar buitensporig talent samenvalt met de tijdgeest krijgt een carrière vleugels. Zo ontstaan door de jaren heen de grote iconen, de individuen die staan voor een tijdsperiode.”1 (oftewel vertegenwoordigers van de tijdgeest). Wat mij als onderzoeker of lezer inzicht kan geven in wat nu aan de tijd is. Welke betekenis wordt er gegeven aan het woord tijdgeest. Tom Kniesmeijer (psycholoog en specialist op het terrein van culturele ontwikkelingen en trends) gebruikt het woord tijdgeest als verbeelding van waar een tijdperiode voor staat. Hij gaat ervan uit dat de tijdgeest zich als eerste tot uiting komt binnen de kunsten. Deze laten zien wat er in een bepaalde tijdsperiode plaatsvindt binnen de politiek, op economisch- en op sociaal gebied. Ook kunnen ze de maatschappelijke controversen van een tijd weergeven. Kniesmeijer ziet hierin een cyclus van 5 tot 7 jaar, waarin steeds dezelfde motieven terugkeren. Hij noemt deze periodes de seizoenen, aangezien ze in zijn ogen dezelfde kwaliteiten vertonen als dat de jaargetijden. De winterperiode waarin nostalgie en romantisch verlangen de boventoon voeren. De 1

Kniesmeijer,T, Seizoenen van de tijdgeest. blz. 94

lenteperiode staat in het teken van het doorbreken van de persoonlijke- en maatschappelijke grenzen. In de zomerperiode staan individuele expressie en het volgen van een autonome weg centraal. Waarna in de herfstperiode controverse te vinden is; enerzijds gaan de zomergevoelens over in excessen, anderzijds komt een verlangen naar rust en introspectie. Kniesmeijer verdeelt deze vier seizoenen ook weer in groepen van twee waarin hij de winter- en de herfstseizoenen omschrijft als gesloten perioden en de lente- en zomerseizoenen als open perioden. Waar Kniesmeijer de tijdgeest omschrijft en ziet als een fenomeen ziet Rudolf Steiner (filosoof, schrijver, architect en pedagoog) de tijdgeest als een geestelijk wezen. De tijdgeesten zijn in Steiners visie de inspiratoren van wat er in een tijdsperiode plaatsvindt. In elke periode in de ontwikkeling van de geschiedenis en de toekomst is er een tijdgeest werkzaam. De tijdgeesten volgen elkaar op en geven zo van tijdperk tot tijdperk hun taak aan elkaar door; zo geeft elke tijdgeest een periode een bepaalde kleur en zal het de mens door middel van intuitie inspireren. De meest zichtbare invloed van de tijdgeesten is te zien in taal, architectuur, kunst en wetenschap. De tijdgeesten geven hiervoor de richtlijnen aan. De werking van deze “wezens” wordt op deze manier zichtbaar in het werk van mensen. Een cruciaal verschil tussen beide heren bij de invulling van het begrip tijdgeest ligt ook in de tijdspanne waarover ze spreken. Waar Kniesmeijer het heeft over een periode van 5 tot 7 jaar, geeft Steiner aan dat de invloed van een bepaalde tijdgeest 1500 tot 2000 jaar werkzaam is; dat de tijdgeest gedurende deze periode eerst op gang moet komen en aan het einde van zo’n tijdspanne op de volheid van zijn krachten en invloed is. De hedendaagse kunstenaars Marc Bijl en Mark Manders gebruiken beiden in hun werk het thema tijd. Toch komt deze bij beide kunstenaars op een andere wijze tot uitdrukking. Aan de hand van twee kunstwerken wordt het thema tijd in hun oeuvre nader bekeken. Wat zeggen de kunstwerken Porn van Marc Bijl en Isolated Bathroom van Mark Manders over tijd. Marc Bijl maakt in zijn werk gebruik van bekende logo’s en beeldelementen die direct zijn afgeleid van de jeugd -en straatcultuur. Bijl maakt in zijn werken gebruik van herkenbare symbolen en vormen die veelal gemaakt zijn van ruwe bouwmaterialen, golfplaat, spiegels en druipende zwarte epoxy; gecombineerd met (kunst) historische verwijzingen en korte teksten. Bijl heeft met zijn werk een duidelijke boodschap waarmee hij de wereld wil verbeteren en de toeschouwer bewust wil maken. De openbare ruimte neemt in zijn werk een prominente plaats in, met name de verovering van deze ruimte vormt de kern van zijn werk. Daarnaast heeft zijn werk een duidelijke referentie met moderne kunst iconen, een re-interpretatie van de klassieken waaraan verschillende betekenissen kunnen worden toegekend. Bijl vertaalt bepaalde modernistische iconen naar het hier en nu en vitaliseert hen met hedendaagse technieken en exploreert hun communicatieve mogelijkheden naar de tegenwoordige tijd. Zo ook met het werk Porn. Porn is gebaseerd op Robert Indiana’s Love uit 1964 en General Idea ’s Aids uit 1987.

Zo gaat het kunstwerk van de jaren ’60, via de jaren ’80 naar het nu.

Bijl laat op deze manier een mini geschiedenis zien van seks als een vorm van vrijheid en liefde, naar seks als een staat van ziekte en angst tot seks als een media gerelateerde belevenis en commerciële exploratie. Door het woord te veranderen dwingt Bijl de toeschouwer opnieuw naar het werk te kijken en het opnieuw te lezen. Bijl hoopt met zijn kunst bepaalde gezichtspunten te veranderen; hij zegt hier zelf over: “Met kunst maak je nooit politieke veranderingen, slechts persoonlijke veranderingen – en veranderingen in perceptie, hopelijk!” 2 Marc Bijl maakt met zijn werk een duidelijke verwijzing naar de verandering van de tijdgeest. Mark Manders gaat op een veel subtielere manier met het begrip tijd om. Mark Manders werkt al zijn gehele oeuvre aan het ‘gebouw als zelfportret’. Zijn laatste werken zijn fragmenten hiervan waarin Manders zijn dromen, gedachten en herinneringen onderbrengt. Zijn werken lijken een ruimtelijke materialisering van zeer intieme emoties; een stilleven vormend dat aan de tijd onttrokken is en volledig verstild is. Voor TRACK in Gent nam Manders voorafgaand aan deze biënnale zijn intrek in het Huis Voortman en werkte daar de ruimtes om tot zijn ‘zelfportret als gebouw’. Eén van deze ruimtes was de Isolated Bathroom, een badkamer waarin het bad vol ligt met natte klei dat bedekt wordt door plastic folie om het te beschermen tegen uitdroging. Naast het bad liggen drie bijna identieke figuren gemaakt van nat lijkende klei. Het lijkt alsof een poging is gedaan één van de figuren te klonen. Deze kloning zou gezien kunnen worden als een poging om drie momenten in de tijd vast te leggen. De figuren lijken achter gelaten op de vloer, onafgemaakt, onder plastic folie dat alleen het hoofd vrij laat. De klei in de badkuip roept een vreemde spanning op; is deze bedoeld om de figuren verder af te maken of is de klei juist van de figuren afkomstig. De klei is in werkelijkheid epoxy, geschilderd in de kleur van natte klei, wat het gevoel geeft dat het echt kan zijn, maar in werkelijkheid is het namaak. Deze aanpak gebruikt Manders in al zijn werken om de waarneming te ontwrichten en rondom de thematisering Tijd. Met de ogenschijnlijk natte klei impliceert Manders het stromen van de tijd, een on-afgesloten ruimte in de tijd. Hij zegt hierover: “Ik wil dat mijn werk zich in een constant nu bevindt, dat het net gemaakt is.”3 De klei in de badkuip en de figuren kunnen dan gezien worden als een reeks verschillende momenten in de tijd. Het werk is totaal roerloos, de beelden zijn uitgetild boven de tijd. Manders geeft zelf aan te zoeken naar de kern van mens en ding en deze te willen doorgronden; in zijn zoektocht naar het eigen Ik. Het gaat hem hierin niet letterlijk om hemzelf, maar om een constructie van een identiteit die zowel persoonlijk als universeel is. Manders creëert stillevens, ze representeren het idee van het bevroren moment in tijd. Manders zegt zelf dat tijd ontstaan is op het moment dat de mens ging denken, dit haalde hem uit het nu en scheidde het lichaam van de geest. Het nu werd aangetast door gedachten over het verleden en de toekomst. Manders geeft aan dat hij zich als kunstenaar wil bezighouden met een 2 3

Bijl, Mark; In case you didn´t feel like showing up Blz. 61 AVRO kunst uur- Mark Manders. Hartog Jager, den, Hans. AVRO, aflevering 25, seizoen 1, 2009-2010

fictief persoon in de vorm van een gebouw. Hij ziet daarin het stilleven als een uiting van stilstand. “Het stilstaande beeld verhoudt zich op een poëtische manier met onze ervaringen en ons denken dat zich afspeelt in de tijd. Wij willen, of hebben min of meer afgesproken dat deze beelden zich in een groot gelijktijdig stilstaand nu bevinden… “4 Om dichter bij de verwantschap tussen beide kunstwerken te komen is het noodzakelijk om beide kunstwerken in relatie te brengen met de huidige tijdgeest. Want zoals Kniesmeijer ook al aangeeft wanneer een kunstenaar niet meebeweegt met de tijdgeest zal hij zijn relevantie verliezen en daarmee de aandacht van het publiek. Wanneer iemand dit kan pakken en kan vasthouden, dan laat hij de werkelijke beweging van de tijd zien en beleven. Welke kenmerken van de huidige tijdgeest zijn terug te vinden in de kunstwerken Porn van Marc Bijl en Isolated Bathroom van Mark Manders. Volgens Steiner leven we nu onder een tijdgeest die neigt naar het materialisme, maar waarin de mens ook streeft naar idealisme en het zoeken naar een spirituele invulling. Een tijd van het totaal omvattende van alle verschijnselen, waarin grenzen worden overschreden en het dualisme centraal staat ; een sterk individualisme gecombineerd met een grote behoefte om op te gaan in de massa. Aangezien we nu leven onder een tijdgeest die werkzaam is vanaf ongeveer de Middeleeuwen kunnen we er volgens de theorie van Steiner vanuit gaan dat de huidige tijdgeest op de volheid van zijn krachten en invloed is. Volgens Kniesmeijer leven wij vanaf ongeveer 2006 in een winterperiode, een periode van begrenzing en reflectie. Als we uit gaan van zijn theorie dat een tijdgeest ongeveer 5 tot 7 jaar werkzaam is zou dat impliceren dat we nu op een grensperiode zitten waarin de winter- over zal gaan in een lenteperiode en een andere tijdgeest werkzaam zal worden. De tijdgeest van de winter geeft een periode waarin vernieuwing niet echt gewaardeerd wordt en er een stevige hang is naar dat wat al is geweest. Maar door de grensperiode waarin we ons bevinden is de kans volgens Kniesmeijer groot dat het een periode is waarin iets volledig nieuws wordt ontwikkeld dat gezicht zal geven aan de nieuwe lenteperiode. Nu is terugkijken nog een belangrijk thema; herhalingen en varianten op al bestaand werk lijken bij het publiek in de smaak te vallen. Dat hierop ook veel kritiek komt is ook weer een aanwijzing dat we op weg zijn naar vernieuwing. Er wordt geklaagd dat de kunstwereld stil staat in haar ontwikkeling, haar revolutionaire visie heeft verloren en alleen nog maar terug kijkt. Er rijzen grote vragen naar wat kunst nu eigenlijk is en wat het zou moeten inhouden. Volgens Kniesmeijer is al deze reflectie ook weer een teken dat er een nieuwe generatie kunstenaars zal opstaan die niet langer willen beschouwen, maar willen veranderen, willen doen. Een generatie waaronder een groot geloof leeft in vernieuwing en waar optimisme de boventoon voert. We leven nu in een grensgebied waarin het oude steeds meer wordt losgelaten en het nieuwe voorzichtig gestalte krijgt. Kniesmeijer ziet de reflectie op individu en samenleving van de afgelopen jaren als een opening voor een nieuwe maatschappelijke behoefte aan verandering. De kredietcrisis maakt een einde aan de financiële wereld die zonder remmingen wentelde in zijn eigen succes en waarin enorme risico’s werden genomen waardoor uiteindelijk de economische markt onderuit ging. Dit maakt dat de anti- globalisten zich stevig laten horen; tegen de multinationals, maar voor de duurzame ontwikkeling met oog voor milieu en de behoefte om terug te keren naar de natuur en lokale, duurzame producten. Deze manier van kijken maakt dat de manier waarop er naar het individu wordt gekeken, veranderd. Het individu is niet langer alleen maar uit op eigen gewin, maar zal een eigen bijdrage moeten gaan leveren aan het grote geheel. Om de huidige tijd te omschrijven haalt Kniesmeijer in zijn boek een artikel aan uit de Volkskrant, waarin columnist Evelien Tonkens het volgende schrijft: “We zien onszelf tegenwoordig als de 4

Berg, Stephan (ed.); The absence of Mark Manders Blz. 257

schepper van ons eigen bestaan… We denken weinig politiek en sociologisch. We denken niet in machtsverhoudingen en structuren die ons leven bepalen. We geloven dat we vrij zijn ons leven zelf vorm te geven.”5 Wil Uitgeest schrijft vanuit de traditie en visie van Rudolf Steiner over kunst en de huidige tijd. Zij geeft aan dat om iets werkelijks te creëren het noodzakelijk is de realiteit van het universum geen geweld aan te doen, maar juist een innerlijke realiteit zichtbaar te maken, om zo datgene wat zich buiten jezelf afspeelt te verbinden met hetgene wat zich van binnen afspeelt. Zo kunnen volgens Uitgeest de ideeën en intenties van het universum binnen een creatie gestalte krijgen. Hier sluit Marc Bijl op aan, hij heeft met zijn werk een sterke boodschap te brengen. Hij wil de toeschouwer opnieuw laten kijken. Zijn spiegelende, glimmende objecten verhandelen wezenlijke problemen die zowel persoonlijk als wereldwijd te lezen zijn. Zijn volledige oeuvre is een manier van vragen stellen over signalen, symbolen en systemen. Er wordt wel gezegd dat zijn werk leest als een aanklacht tegen een op geld en olie beluste maatschappij. Bijl zegt hier zelf over altijd op zoek te zijn naar antwoorden betreffende de zin van het leven. “Mijn werk gaat over het onzekere evenwicht van de individuele vrije geest en de sociale groep waar hij of zij toe behoort dan wel toe wil behoren.”6 Gezien de aard van de huidige tijdgeest een tekenende opmerking; een opmerking die ook aansluit op de column waaraan Kniesmeijer refereert om de huidige tijd te omschrijven. Mark Manders werkt, in vergelijking met Marc Bijl, op een meer sluimerende manier; zijn werk wordt vaak in eerste aanblik verborgen gehouden achter zijn tijdloze zelfgemaakte kranten. Eerst moet je de moeite doen om het werk van Manders in te stappen. Wat weer overeenkomt met de visie van Manders zelf; hij houdt in zijn werken geen rekening met de toeschouwer, maar maakt de werken puur voor zichzelf. Hij vindt dat het wel zijn taak als kunstenaar is om eerlijk te laten zien, wat hij wil laten zien. Dat maakt dat je als toeschouwer je eigen associaties en gedachten op het werk kunt/moet loslaten. Uitgeest geeft aan dat een werkelijke weg van creatie plaatsvindt wanneer er door de kunstenaar een wezenlijke vraag wordt gesteld, een vraag gesteld vanuit werkelijke interesse waarin de binnenen buitenwereld van de kunstenaar samenkomen. Manders werkt sterk vanuit zijn eigen innerlijke wereld en brengt deze naar buiten naar de toeschouwer toe waarin hij zich zeer bewust is van zijn verantwoordelijkheid om werkelijke beelden te brengen, die waarheidsgetrouw zijn aan zijn eigen beleving. Wanneer je deze elementen meeneemt, kan er niets anders gezegd worden dan dat Manders zo ook een deel van de huidige tijdgeest laat zien. Een heel ander deel dan Bijl, namelijk een deel dat uit zijn eigen innerlijk voortkomt en op die manier een deel van de huidige tijd laat zien. Conclusie; Hoe zijn de kunstwerken Porn van Marc Bijl en Isolated Bathroom van Mark Manders aan elkaar verwant? In het artikel New Temporal Perspectives in the “High- Speed Society” van Carmen Leccardi spreekt zij over het gegeven dat de mens tijd volledig anders is gaan beleven en dat voor de mens, door de verandering in het beleven van heden en toekomst , deze twee steeds meer gaan samenvallen. Dit impliceert volgens Leccardi het verdwijnen van creatieve interventie, terwijl innovatie en creatief ingrijpen kunnen leiden tot de verkorting van het tijdsbesef door de hedendaagse versnelling. Uitgeest sluit hierbij aan door te schrijven dat de tijd waarin we leven vraagt om tegenwoordigheid van geest en alertheid. Veel kunstenaars hebben hier antennes voor; een waarnemingsvermogen voor een werkelijkheid die niet direct zichtbaar is, maar die wel wordt ervaren. Zij ondersteunt deze theorie met een aantal citaten van kunstenaars uit de vorige eeuw die aanvankelijk ongrijpbare

5

6

Kniesmeijer, Tom; De seizoenen van de tijdgeest. Blz. 208 Bijl, Mark; In case you didn´t feel like showing up, Blz.61

ervaringen omgezet hebben in creatie. Eén van de citaten die ze gebruikt is van de kunstenaar Paul Klee die als volgt wordt geciteerd: “Kunst geeft niet het zichtbare weer, maar maakt zichtbaar.”7 De kunstenaar geeft vorm aan iets dat er daarvoor nog niet was en als dit goed gebeurd laat het iets zien van het onbekende. Het tot dan toe onbekende wordt zichtbaar door de hand van de kunstenaar. Deze gegevens meenemend naar de besproken kunstwerken van Marc Bijl en Mark Manders kan daar het volgende over worden gezegd. In het werk van Manders is enerzijds de behoefte aan identiteit en individu zichtbaar, dat steeds voortkomt uit zijn eigen beleving van het zelfportret als ruimte. Waarin hij streeft naar een identiteit die persoonlijk en universeel tegelijkertijd is. In de kunst van Manders is een duidelijk verlangen naar het vastleggen en weergeven van het ik van de mens. Hierin spelen logica en een uiterst nauwkeurige ordening een belangrijke rol. Waarin hij op zoek is naar een continu nu; een bevroren moment in het heden. Daarnaast het werk van Bijl, dit is vele malen harder en directer dan het werk van Manders. Toch is het net zo duidelijk een beeld van deze tijd. Bijl paste naar eigen zeggen deze sculptuur aan om hem te vertalen naar de huidige tijd; een tijd waarin de naïviteit voorgoed verloren is en er sprake is van verruwing, verplatting en vergaande commercialisering van de samenleving. Porn ziet er bijna uit als een luxueus designobject dat mensen dichterbij lokt, waarna ze zichzelf weerspiegeld zien in het kunstwerk. Waarmee Bijl een duidelijk statement maakt naar de toeschouwer toe. Het werk is zo niet alleen een weergave van de maatschappij zoals Bijl hem ziet, maar tevens een oproep tot reflectie aan de toeschouwer of dit wel de manier is waarop je zou willen leven. De twee kunstwerken weerspiegelen zeer cruciale gevoelens/bewegingen van deze tijd. Hun verwantschap zit dan ook duidelijk in het gegeven dat de beide kunstwerken, ondanks hun ogenschijnlijke grote verschillen, een beeld geven van de hedendaagse tijdgeest.

Literatuurlijst: Berg, Stephan (ed.); The absence of Mark Manders, Ostfildern, Hatje Cantz, 2007 Bijl, Mark; In case you didn´t feel like showing up, Brugge, NAI Publishers/DA2,2009. Hassan, Robert, Purser , Ronald, E (ed.); Time and Temporality in the Network Society; Leccardi, Carmen; New Temporal perspectives in the “High- Speed Society”, California, Stanford University Press, 2007 Kniesmeijer, Tom; De seizoenen van de tijdgeest, Schiedam, Scriptum, 2009 (pp. 94-219) Steiner, Rudolf; De spirituele bronnen van de kunst, Zeist, Uitgeverij Vrij Geestesleven, 1993 Steiner, Rudolf; De Volkszielen, Zeist, Uitgeverij Vrij Geestesleven, 1980 (pp. 11-38,119-134) Steiner, Rudolf; Kunst en cultuurvernieuwing, Zeist, Uitgeverij Vrij Geestesleven,2001 (pp.125-142) Uitgeest, Wil; Tussen verwondering en verbijstering, Zeist, Indigo,2005 Zeil van, Wieteke; Manders naar Venetië; De Volkskrant,2012,5 september AVRO kunst uur- Mark Manders. Hartog Jager, den, Hans. AVRO, aflevering 25, seizoen 1, 2009-2010

7

Uitgeest, Wil; Tussen verwondering en verbijstering, Blz.59