Kruiswegstaties Pieter Geraedts heeft in totaal 23 kruiswegen voor diverse r.k. kerken en kapellen verspreid over een groot deel van Nederland gemaakt.22 Een kruisweg bestaat traditioneel uit 14 staties, die het lijdensverhaal van Christus vanaf zijn veroordeling door de Romeinse procurator Pontius Pilatus tot zijn begrafenis uitbeelden. In rooms-katholieke kerken wordt op Goede Vrijdag, de dag dat Christus gekruisigd werd, de kruisweg gebeden. De gelovigen lopen dan biddend en herdenkend langs de kruiswegstaties. In 1741 werd de kruisweg in alle rooms-katholieke kerken verplicht. De eerste kruisweg die Pieter maakte, was voor de Christus Koningkerk te Nijmegen. Deze kerk werd in de jaren 1932 en 1933 naar een ontwerp van architect J. Zwanikken gebouwd. In 1934 kreeg de heer Kloosterhuis opdracht een kruisweg te maken. Om onduidelijke redenen werd hem deze opdracht uiteindelijk afgenomen. Op 6 april 1935 verzocht het kerkbestuur aan de bisschop van ’s-Hertogenbosch om
Detail uit de achtste statie van de kruisweg van de H. Petrusen Pauluskerk te Den Helder uit 1943/1944 (Foto André van Noort, 7 december 2014).
2
3
Pieter Geraedts schildert de laatste statie van de kruisweg van de parochie Maria ter Zee te Noordwijk aan Zee op 12 maart 1957. Hij schilderde deze in omgekeerde volgorde en deed er zeker 2½ jaar over. ---De laatste statie van de kruisweg van de parochie Maria ter Zee te Noordwijk aan Zee uit 1957 (Foto Cor Vink, 29 mei 2015).
van de Broeders van Liefde te Oostrum uit 1938, van de H. Vincentius à Paulo te Amsterdam uit 1939, enzovoorts, enzovoorts.28 Pieter Geraedts schilderde zijn kruiswegen op houten panelen (triplex, board). De grootte varieerde van 70,5 cm. hoogte x 85,5 cm. breedte (kruisweg Ede) tot 117 cm. hoogte x 179 cm. breedte (kruisweg Nuland). Andere vormen kwamen ook voor zoals de kruiswegen van de H. Petrus- en Pauluskerk te Den Helder uit 1943/1944 (hoogte 119 cm., breedte 72,5 cm.) en van de H. Gerardus Majellakerk te Amsterdam uit 1955, die in de lengte geschilderd waren. Zo was er voor de H. Gerardus Majellakerk geen plaats voor schilderingen in de breedte.29
Prijzen Pieter Geraedts verdiende met de kruisweg van Tegelen 3.500 gulden (250 gulden per statie). Dat is nog goedkoop vergeleken met de kruiswegen die hij later schilderde. Voor het schilderen van de kruisweg van de St. Callistuskerk in Neerbeek in 1942 vroeg hij nog 275 gulden per De twaalfde statie van de Christus Koningkerk te Nijmegen uit 1934. ---De tweede statie van de Christus Koningkerk te Nijmegen uit 1946.
een kruisweg van Pieter Geraedts te plaatsen.23 Uit De Gelderlander van 27 april 1935 blijkt dat drie staties van hem reeds waren aangebracht.24 De kruiswegstaties van Pieter waren slechts ontwerpen. Ze kostten 25 gulden per stuk.25 Pas in 1946 zou hij voor deze kerk een echte kruisweg maken.26 Mogelijk waren genoemde ontwerpen een opzet voor deze latere kruisweg.
De eerste echte kruisweg die Pieter Geraedts maakte, was dan ook bestemd voor een andere kerk: de H. Martinuskerk te Tegelen. Hij schilderde deze in de jaren 1937 en 1938 ter gelegenheid van het 25-jarig priesterjubileum van pastoor M.H.J.E. Keuller. In de vergadering van het kerkbestuur van 14 oktober 1937 werd besloten deze kruisweg aan te schaffen. Op 24 april 1938 vierde pastoor Keuller zijn zilveren priesterfeest en de nieuwe kruisweg werd hem bij deze gelegenheid aangeboden.27 Daarna volgden de kruiswegen van het noviciaat Sint-Paschalis 4
statie, maar een jaar later was dat heel anders. In november 1943 kreeg Pieter van het kerkbestuur van de parochie H. Vincentius à Paulo te Volendam opdracht een nieuwe kruisweg te schilderen. Er was afgesproken dat hij die voor 9.800 gulden kon leveren.30 Dat is 700 gulden per statie! Deze kostbare aanschaf was mogelijk dankzij de vele giften van de parochianen. Pastoor N.H. Aanstoots van Volendam verklaarde op 23 november 1943 dat er al 7.000 gulden voor dit doel ontvangen was. 700 gulden was een hoog bedrag. Pieter Geraedts kon dat bedrag vragen omdat de opdrachten, die hij kreeg voor het schilderen van kruiswegstaties zich opstapelden. De opdracht voor de St. Callistuskerk te Neerbeek in 1942 is reeds genoemd. Een jaar later kreeg hij opdracht om voor de parochies H. Petrus en Paulus te Den Helder, de Heilige Familie te Den Haag en de H. Theresia van het Kind van Jezus te Boukoul31 kruiswegen te leveren. Pieter was 5
De achtste statie van de kruisweg van de H. Petrus- en Pauluskerk te Den Helder uit 1943/1944. De figuren zijn realistisch weergegeven en stralen veel emotie uit (Foto André van Noort, 7 december 2014). --De elfde statie van de kruisweg van de H. Petrus- en Pauluskerk te Den Helder uit 1943/1944. Het lukt Pieter Geraedts niet deze kruisweg op tijd af te hebben (André van Noort, 7 december 2014).
Overdinkel.38 Dit was de laatste kruisweg die Pieter schilderde.
De tijd nodig Het maken van een kruisweg kostte veel tijd. Voor het leveren van veertien kruiswegstaties met twaalf profetenfiguren voor de H. Petrus en Pauluskerk te Den Helder tekende Pieter Geraedts op 30 april 1943 een contract. Hierin werd bepaald dat hij deze opdracht precies een jaar later, dus op 30 april 1944, voltooid moest hebben. Iedere maand moest hij minstens één statie en één profetenfiguur afleveren. Het lukte Pieter niet de opdracht op tijd af te hebben. Op 22 juni 1944 schreef hij aan de pastoor dat de vierde statie gereed was. Het speet hem dat hij het contract niet kon nakomen. Hij was tegen een contract en vooral tegen het stellen van een bepaalde tijdsduur. Het De zesde statie van de kruisweg van de H. Gerardus Majellakerk te Overdinkel uit 1961. Deze kruisweg was de laatste die Pieter Geraedts schilderde. Hij laat hiermee het toppunt van zijn kunnen zien. De figuren zijn zeer realistisch weergegeven en stralen emotie uit. --De vijfde statie van de kruisweg van de H. Gerardus Majellakerk te Overdinkel uit 1961.
dus een gewild kunstenaar geworden. Later schommelde de prijs voor één statie rond de 500 gulden. In 1950 schilderde Pieter Geraedts voor pastoor J.A. Vekemans van de parochie O.L. Vrouw van Bijstand te Baarle-Nassau een kruisweg. Hij vroeg per statie 500 gulden.32 Een jaar later kreeg hij opdracht een kruisweg voor de H. Eligiuskerk te Oostburg te leveren. Pastoor A. Lievegoed schreef op 1 augustus 1951 aan de bisschop dat een nieuwe kruisweg hard nodig was, omdat de oude kruisweg bij de mensen niet in de smaak viel. Er was bijna niemand meer die de kruisweg nog bad. Pieter vroeg 600 gulden per statie. Eén statie gaf hij cadeau.33 De kruiswegstaties van de H. Johannes Onthoofdingkerk te Nuland lijken op die van Oostburg. Ze werden in 1951 geschilderd. Ook deze kostten 600 gulden per stuk (totaal 8.400 gulden). Dit bedrag was door familieleden van de pastoor bijeen gebracht.34 In de jaren 1957 en 1958 schilderde Pieter Geraedts een kruisweg
had hem gehinderd dat de eerste twee staties door de pastoor en de kapelaan afgekeurd waren. Deze hingen nu in de Heilige Familiekerk in Den Haag waar ze zeer bewonderd werden. Hij schreef dat hij zeker in staat was om een kruisweg binnen een jaar te schilderen, maar dat hij met tegenzin aan de opdracht uit Den Helder gewerkt had.39 De kruisweg kwam zeker gereed. Tegenwoordig hangt ze na enige omzwervingen in de H. Dionysiuskerk te Heerhugowaard.40 Ook voor het schilderen van de kruisweg voor de Heilige Familiekerk te Den Haag heeft hij meer dan een jaar gedaan. Op 15 augustus 1943 werd het 40-jarig priesterfeest van pastoor J.A. Annegarn gevierd. Door de parochianen werd aan de pastoor een kruisweg van Pieter Geraedts cadeau gedaan. Op 10 september 1944 noteerde de pastoor in het Registrum Memoriale dat de kruisweg voltooid was. Dit was met rood onderstreept, waarschijnlijk om te benadrukken dat de kruisweg eindelijk gereed was.41 Dat het allemaal zo lang duurde, had te maken met het feit dat Pieter Geraedts het erg druk had. In het voorgaande is reeds aangegeven dat hij in de jaren 1942, 1943 en 1944 in totaal vijf kruiswegen voor vijf
voor de St. Antonius van Paduakerk te Ede. Eén statie kostte 500 gulden.35 Uitschieter was de kruisweg van de Leidse Petruskerk uit 1958. De kosten per statie waren daar 650 gulden.36 Tegelijkertijd maakte Pieter een kruisweg voor de parochie Maria ter Zee te Noordwijk aan Zee. De prijs van één statie was 400 gulden.37 Hetzelfde bedrag vroeg hij in 1961 voor de kruisweg van de H. Gerardus Majellaparochie te 6
7
verschillende kerken moest
was. Hij schreef: Toch nog betrekkelijk
schilderen. In totaal waren
vlug gegaan, vindt u niet? De kunst-
dat (5 x 14 staties) 70 sta-
schilder Pieter Geraeds heeft vlug door-
ties, dus 70 schilderijen in
gewerkt ondanks de vele opdrachten die
drie jaar tijd!
hij elders heeft. En het is maar goed ook,
Jaren later was het niet
want u begrijpt, verbeeld u dat zo’n man
anders. In 1957 kreeg
wat overkomt nadat hij bijvoorbeeld pas
Pieter Geraedts van het
8 staties heeft voltooid, dan zit je lelijk te
kerkbestuur van de Maria
kijken. ’t Zou niet de eerste keer zijn. Ik
ter Zeeparochie te Noord-
ben daarom blij dat hij geheel het werk
wijk aan Zee opdracht een
heeft kunnen voltooien en zijn geld in
kruisweg te leveren. De
ontvangst heeft kunnen nemen.45
staties werden op afroep geleverd. Dat had waarschijnlijk met de betaling te maken. Op 15 juni
Artistieke ontwikkeling
1957 schreef de heer F.J.E. Urlus namens het kerkbestuur dat de eerste
De artistieke ontwikkeling van Pieter Geraedts is aan de hand van
drie staties (de 14e, 13e en 12e ) afgeleverd waren en dat het kerkbe-
zijn kruiswegen goed te volgen. Dat komt omdat ik zijn kruiswegen
stuur zeer tevreden was. Ze waren wat inhoud, compositie en kleurenspel
goed kon dateren. Hoewel ik geen kunsthistoricus ben, meen ik de
betreft, zeer geslaagde schilderijen. Urlus hoopte dat Pieter Geraedts
volgende opmerkingen over zijn werk te kunnen maken.
spoedig in de gelegenheid zou worden gesteld zijn werk voort te zet-
Een opvallende lijn in de gehele kruiswegoeuvre van Pieter Ge-
ten. Pieter reageerde hierop door te zeggen dat Urlus zich geen zorgen
raedts is het feit dat hij de personen op de kruiswegen steeds realisti-
hoefde te maken, maar hij hoopte wel dat er niet al te lange tussenpo-
scher afbeeldt. Pieter heeft veel oog voor de anatomie van het lichaam
zen zouden ontstaan, want dat zou voor de eenheid in de kruisweg niet
en de gelaatsuitdrukkingen. Hij slaagt er in die steeds beter neer te
goed zijn. Op 4 augustus 1958 kreeg hij van het kerkbestuur opdracht
zetten.
de zevende statie te leveren en op 9 oktober 1959 werd de derde statie
Aan zijn eerste kruiswegstaties is goed te zien dat hij nog erg in de
afgerekend.42 Het maken van deze kruisweg heeft dus zeker 2½ jaar
stijl van zijn vader schilderde. Voorbeelden zijn de kruiswegen van
geduurd!
Tegelen uit 1937/1938 en van de Heilige Familiekerk in Den Haag uit
Tegelijkertijd werkte Pieter Geraedts aan de kruisweg van de Pe-
1943/1944. De personages zijn slank weergegeven en hun gezichten
truskerk in Leiden. Dat ging een stuk sneller. Hij kreeg de opdracht
tonen nog weinig emotie. Maar al snel weet hij hierin verandering aan
in 1958. De bisschop van Rotterdam had hiervoor op 25 maart 1958
te brengen. Wellicht heeft de kritiek van de pastoor en kapelaan van
zijn goedkeuring gegeven.43 De Leidse Courant meldde op 26 april
de H. Petrus en Paulusparochie te Den Helder hierin een rol gespeeld.
1958 dat de eerste statie gereed was en dat Pieter over enige weken de
Zoals gezegd hadden zij de eerste twee staties voor Den Helder af-
tweede statie zou afleveren.44 In Sursum Corda, het weekblad voor de
gekeurd. De figuren zijn op de kruiswegstaties van Den Helder uit
dekenaten Leiden, Alphen, Zoeterwoude, Wassenaar en directe omge-
1943/1944 veel realistischer weergegeven. Vooral de gelaatsuitdruk-
ving, is het maken van de kruisweg goed te volgen. Dat kwam omdat
kingen vertonen veel meer emotie. Dat is ook terug te zien op de
de pastoor zijn parochianen steeds verzocht een financiële bijdrage te
kruiswegstaties van Volendam uit dezelfde jaren.
leveren. Op 12 juli 1958 was de helft van de kruisweg gereed en op 6
In 1946 schilderde Pieter Geraedts een kruisweg voor de Christus
december 1958 noteerde de pastoor dat de laatste statie aangebracht
Koningkerk te Nijmegen. Deze is anders dan zijn voorgaande kruis-
8
9
wegen. De Tweede Wereldoorlog was afgelopen en er was een nieuw
nis gehuld, iets wat hij ook bij zijn eerdere kruiswegen deed. Hij wist
tijdperk aangebroken. Het lijkt erop dat Pieter hierin meegegaan is.
daarmee het lijdensverhaal tot een climax te brengen. Pieter Geraedts
De kruisweg is nog steeds kleurrijk, maar is veel grover geschilderd.
was een meester in het dramatiseren van het lijdensverhaal.
Het is net alsof het niet af is. De figuren zijn wel realistisch en met
Eigen stijl
emotie afgebeeld. Daarentegen is de kruisweg voor de O.L. Vrouw van Bijstandpa-
Pieter Geraedts schilderde aanvankelijk in de stijl van zijn vader,
rochie te Baarle-Nassau uit 1950 weer traditioneel. Ze grijpt terug
maar al gauw ontwikkelde hij een eigen stijl, die direct herkenbaar is.
naar de kruiswegen van voor 1946. Ze is kleurrijk en figuren en ge-
Figuren zijn realistisch of beter gezegd menselijk weergegeven. Hun
laatsuitdrukkingen zijn realistisch weergegeven. De dramatiek van
gezichten tonen veel emotie en voor de anatomie is veel aandacht.
het lijdensverhaal is weer voelbaar. Deze kruisweg is een belangrijke
Gewaden zijn kleurrijk en de plooien hierin zijn uitstekend uitgewerkt.
markering in de artistieke ontwikkeling van Pieter. In de jaren 1951
Met name de handen zijn opvallend. Pieter schilderde en tekende
en 1952 schildert hij drie identieke kruiswegstaties voor de H. Johan-
lange slanke vingers. Vermeldenswaard is dat Wijnand Geraedts ooit
nes Onthoofdingkerk te Nuland, de H. Eligiuskerk te Oostburg en
opgemerkt heeft dat zijn zoon beter was dan hij.46
de H. Antonius van Paduakerk te Nijmegen, die sterk afwijken van de voorgaande kruiswegen. Pieter heeft in de jaren 1950 en 1951 een behoorlijke wending gemaakt. De kruiswegen van Nuland, Oostburg en Nijmegen zijn grover geschilderd en minder gedetailleerd. Zij zijn ook veel minder kleurrijk. Juist bij deze kruiswegen is Pieter erin geslaagd het lijdensverhaal van Christus zo dramatisch mogelijk neer te zetten. De achtergrond is heel donker, terwijl de Christusfiguur als het ware in de schijnwerpers staat. Hij is immers de hoofdrolspeler in het verhaal. Deze kruiswegstaties kunnen met recht het hoogtepunt in zijn artistieke ontwikkeling genoemd worden. In de jaren 1953/1954 schilderde Pieter Geraedts een kruisweg voor de Joannes Vianneykerk in Deventer. Deze kruisweg is weer een belangrijke markering in de artistieke ontwikkeling van Pieter. Het lijkt wel alsof hij weer teruggrijpt naar de periode van voor 1951. Deze kruisweg is weer gedetailleerder geschilderd, maar nog steeds vrij donker. Opvallend is dat hij in deze kruisweg nog gebruik maakt van het aureool. Bij latere kruiswegstaties komt dat niet meer voor. Pas vanaf 1955 met de eerdergenoemde kruisweg van de H. Gerardus Majellakerk te Amsterdam worden de kruiswegen van Pieter Geraedts weer lichter en kleurrijker. Nog steeds weet Pieter Geraedts bij zijn latere kruiswegen de dramatiek van het lijdensverhaal uit te beelden. Die dramatiek komt vooral tot uiting in de pakkende gelaatsuitdrukkingen en het moment dat Christus aan het kruis hangt. Dat moment heeft Pieter in duister10
11
