KIRIBATI Een eilandengroep in de Stille Oceaan

KIRIBATI Een eilandengroep in de Stille Oceaan

Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

COLOFON Tekst: Bert-Jan Boer en Harry de Ridder Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Kiribati Resource Library, Arnoud Pollmann, spc.nl, mcr.iternet.edu, janeresture. com, usatoday.com, starsonthesea.com.

De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via [email protected]. Dit scriptiepakket ‘Kiribati’ is gebaseerd op de cdrom ‘Kiribati: a personal report’ van Arnoud Pollmann en Paulien Hagers (zie ook pag. 24 en http://www.kiribati.nl) Centrum voor Mondiaal Onderwijs

Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: [email protected] http://www.cmo.nl

U kunt op de website http://www.cmo.nl terecht voor aanvullende informatie bij dit scriptiepakket. U vindt daar onder meer voor gebruik in de klas: een onderzoeksopdracht gebaseerd op de inhoud van het scriptiepakket met een overzicht van de competenties die daarbij worden aangesproken. De gebruikersnaam is: kiribati Het wachtwoord is: project017

De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN.

© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2009

II

INHOUD Kiribati in vogelvlucht Waar ligt Kiribati?

pag. 1 pag. 2

Atol: vulkanen en koraalriffen Hoe ontstaat een atol?

pag. 3 pag. 3

Geschiedenis Eerste contacten met de buitenwereld Kiribati als kolonie Kiribati in de Tweede Wereldoorlog Atoomproeven op Christmas Eiland De weg naar onafhankelijkheid De vlag van Kiribati

pag. 5 pag. 5 pag. 5 pag. 6 pag. 6 pag. 7 pag. 7

Traditionele cultuur De maneaba Feesten en muziek Visserij Eten en drinken Toddy cutting’ in de palmbomen De taal van Kiribati

pag. 8 pag. 8 pag. 9 pag. 9 pag. 10 pag. 11 pag. 12

Dagelijks leven De familie Naar school in Kiribati

pag. 13 pag. 13 pag. 14

Milieu Afval Energie Drinkwater in Tarawa

pag. 15 pag. 15 pag. 17 pag. 17

Economie De economische kansen van aquacultuur Zwarte parels Zeewier Zeekomkommer Aquariumvisjes Kreeften

pag. 18 pag. 19 pag. 19 pag. 20 pag. 20 pag. 21 pag. 21

Politiek en rechtspraak Politiek Rechtspraak

pag. 22 pag. 22 pag. 23

Twee Nederlanders in Kiribati

pag. 24

Aantekeningen

pag. 25

Meer op internet

pag. 27

III

IV

KIRIBATI IN VOGELVLUCHT Kiribati? Een merk zwemkleding, een badplaats of een soort likeur? Nee, het is de naam van een eilandengroep in de Grote of Stille Oceaan. Voluit heet deze eilandengroep de Republiek Kiribati. In totaal telt de republiek 33 eilanden, waarvan er 21 bewoond zijn. De eilanden zijn niet te vergelijken met Nederlandse waddeneilanden als Terschelling. De Kiribasse eilanden zijn koraaleilanden, ook wel atollen genoemd (zie pag. 3 voor uitleg van ‘atol’). Atollen zijn kenmerkend voor de Grote of Stille Oceaan. De republiek heeft een landoppervlakte van 811 km2. Dat is ongeveer 42 zo klein als Nederland.

Een van de atollen van de Gilbert Eilanden

De zeeoppervlakte is 3.550 km2. Dat betekent dat Kiribati de grootste zeelandverhouding in de wereld heeft: tegenover 1 km2 land staat 4,4 km2 zee. Het atollenrijk strekt zich over 3.235 kilometer uit langs de evenaar (= afstand Amsterdam-Lissabon!). De stijgende zeespiegel is een bedreiging voor Kiribati. Zodra de zeespiegel twee meter stijgt, zal de hele republiek opgeslokt worden door het water. Hebben ze in Kiribati dan geen dijken of deltawerken, zul je je afvragen? Het antwoord is nee. Voor dijken is materiaal nodig en dat is daar niet te vinden. Bovendien is Kiribati arm. Je kunt het een ontwikkelingsland noemen. Het klimaat op de eilanden is tropisch. Vanuit het vliegtuig zie je witte stranden, palmbomen en een lichtblauwe zee. Als je uit het vliegtuig stapt, valt de hitte als een warme, vochtige deken over je heen. De gemiddelde temperatuur over het hele jaar is ongeveer 30 graden. De luchtvochtigheid is bovendien zeer hoog, zo’n 90%. Je ervaart dan een drukkende warmte, alsof je in een kas loopt. In zeven hoofdstukken komen verschillende aspecten van Kiribati aan de orde: het ontstaan van atollen (pag. 3), de geschiedenis (pag. 5), de cultuur (pag. 8), het dagelijks leven (pag. 13), milieu (pag. 15), economie (pag. 18), politiek en rechtspraak (pag. 22). Op pag. 24 kijken we wat twee Nederlanders in Kiribati te zoeken hadden.

1

Waar ligt Kiribati? Zoals je op de wereldbol hiernaast en op de kaart hieronder kunt zien, liggen de 33 eilandjes die samen Kiribati vormen midden in de Stille Oceaan, op ongeveer een derde van Azië/Australië en op ongeveer tweederde van de kust van Zuid-Amerika. Er wonen ongeveer 100.000 mensen in Kiribati. N.B.: de cirkels geven slechts aan waar Kiribati ongeveer ligt. De grenzen van het eilandenrijk zijn in werkelijkheid veel grilliger.

2

ATOL: VULKANEN EN KORAALRIFFEN Een atol is een eiland dat uit koralen is opgebouwd en een stuk water min of meer omsluit. Het is de meest algemene vorm van een koraalrif. Misschien ken je koraalrif uit natuurfilms. Het is vaak een kleurrijk bewegend geheel van allerlei soorten leven. Een rif is opgebouwd uit skeletten van ontelbare kleine levende en dode dieren: de rifbouwende steenkoralen. Tientallen of zelfs honderden soorten dragen in de loop van de eeuwen bij aan de bouw van een rif of een koraaleiland. Andere vormen van koraalrif zijn kustrif en barrièrerif. Kustrif strekt zich uit vanaf de oever. Barrièrerif ligt evenwijdig aan een kust en is er door een strook water van gescheiden.

Koraalrif

Hoe ontstaat een atol? Niemand minder dan de beroemde geleerde Charles Darwin stelt zichzelf al de vraag hoe een atol ontstaat. Tijdens zijn reizen door de Stille Oceaan met het schip de Beagle doet hij verrassende observaties. In 1842 ontwikkelt hij een theorie over het ontstaan van atollen. Zijn ideeën van toen blijken nog steeds juist te zijn. De vorming van een atol begint met een uitbarsting van gesteente uit de oceaanbodem. Hierdoor ontstaat een vulkaan, die op een gegeven moment boven de oceaanoppervlakte uitsteekt. Op dat moment wordt een vulkanisch eiland geboren.

Een atol, gezien vanuit een vliegtuig

3

Langs de randen van het vulkanisch eiland ontstaat een koraalrif. Als de zeebodem begint te dalen, zakt het eiland langzaam onder water. Het koraal groeit ongeveer 1 cm per jaar omhoog. Als de daling van de zeebodem langzaam en geleidelijk gaat, kan het koraal het bijhouden. Uiteindelijk verdwijnen de laatste resten van de berg uit het ringvormige rif. Vervolgens beginnen al snel koralen het gebied binnen te groeien. Het rif is nu een atol. Het onder water verdwenen vulkanisch eiland vormt nu de bodem van een grote kom water in het midden van het atol. Deze kom wordt de lagune genoemd. Zo’n lagune met stralend helder blauwgroen water kan soms wel 100 meter diep zijn. Deze veranderingen vinden niet in een dag of een week plaats; die duren honderdduizenden jaren. Bovendien is een voorwaarde dat de daling van de zeebodem geleidelijk gaat. Bij abrupte verschuivingen verdwijnt het atol onherroepelijk in zee. De volgende plaatjes laten een dwarsdoorsnede zien van dit proces:

1.Een omringend rif, dicht langs de kust van een vulkanisch eiland, is de eerste stap in de vorming van een atol.

2. Als de zeebodem daalt, zakt het eiland weg. Wanneer dit langzaam gebeurt, blijft het koraal omhoog groeien.

Vulkanen hebben natuurlijk niet altijd precies de vorm van een kegel. Als het gedeelte dat boven zee uitsteekt onregelmatig van vorm is, vormt het omringende rif niet precies een cirkel. Terwijl het eiland wegzinkt en het rif doorgroeit, kan het zich ontwik3. Als het eiland zakt, blijft het rif, nu een atol, door- kelende atol elke vorm aannemen. Je komt dan ook verschillende vorgroeien. Wind en golven vullen de lagune met afval op. Wind en golven verweren ook het koraal. De groei men atollen tegen. Sommige zijn ovaal rondom hun lagune, andere van het koraal stopt hierdoor niet. Deze stopt alleen als de zeebodem te snel daalt. Dan wordt het water hebben de vorm van een halve te diep voor het koraal om nog te groeien. maan of een hoefijzer. De laatste twee vormen ontstaan als het rif de oorspronkelijke vulkaan niet geheel omsluit. Naast de oorspronkelijke vorm van het vulkanisch eiland zorgen ook plaatselijke verschillen in wind en golven voor het verschil in vorm van de atollen.

4

GESCHIEDENIS Kiribati is als natie al heel oud. Volgens recente theorieën komen de eerste bewoners ongeveer 3.000 jaar geleden uit Zuidoost-Azië. De taal en cultuur zijn op de 33 atollen bijna gelijk. Dat is opmerkelijk, omdat de afstanden tussen de atollen vaak zeer groot zijn. De afstand tussen de verst uit elkaar liggende atollen is ongeveer 3.000 kilometer. De verklaring voor de overeenkomsten is dat er veel met kano’s tussen de eilanden heen en weer wordt gevaren. Hierdoor worden taal en de cultuur verspreid.

Twee mannen dragen samen een ‘outrigger’, een traditionele kano

Het grootste deel van de bevolking van Kiribati woont tegenwoordig op Tarawa. De meeste inwoners van Tarawa zijn daar ook geboren. Toch voelen zij zich ook verbonden met hun ‘thuiseiland’. Dat is het eiland waar de voorouders nog een stuk land hebben. Eerste contacten met de buitenwereld In de 17e en 18e eeuw zijn er contacten met Europese walvisvaarders. In 1765 komt het Britse schip Charlotte langs Tungaru varen met aan boord kapitein Thomas Gilbert. Sindsdien staat die groep atollen bekend als de Gilbert Eilanden. De lokale uitspraak van de Gilberts (zoals de Gilbert Eilanden ter plekke worden genoemd), “Kieriebas”, is bij de onafhankelijkheid in 1979 overgenomen (de ‘ti’ in Kiribati spreek je uit als ‘s’ ). Kiribati als kolonie In 1892 vestigt Engeland het bestuur over de Gilbert Eilanden met de komst van het schip ‘The Royalist’. Deze gebeurtenis wordt nog altijd groots gevierd in het dorp Taratai in Noord-Tarawa. Voor ons als Europeanen is het misschien gek dat de komst van een kolonisator gevierd wordt. De verklaring is dat de Engelsen door de mensen in Noord-Tarawa als bevrijders werden gezien. Zij hadden namelijk ernstig te lijden van de bevolking van Betio. Soldaten van dat eiland proberen in die tijd Noord-Tarawa namelijk te veroveren. De mensen uit Noord-Tarawa willen bezoekers nog altijd de plaats wijzen die nog rood gekleurd zou zijn van het bloed. Met de komst van de Britten ontstaan er kleine dorpen die gemakkelijk te besturen zijn. Daarvoor leefden de mensen in familieverbanden verspreid over de eilanden. Met de komst van de Engelsen wordt ook het eigendom van land geregistreerd. Het is natuurlijk belangrijk te weten bij welke palmboom jouw land ophoudt en dat van je buurman begint. 5

Kiribati in de Tweede Wereldoorlog In de Tweede Wereldoorlog bezet Japan veel eilanden. Vooral op Tarawa en Butaritati zijn veel Japanse soldaten aanwezig. Het eilandje Betio, op de uiterste westpunt van Zuid-Tarawa, verandert in een sterk Japans fort. Een Amerikaanse invasie maakt in 1943 een eind aan de Japanse bezetting. De Amerikanen veroveren dan het eilandje Betio op de Japanners. Dit eiland is op dat moment het verste punt van de Japanse bezetting in de Stille Oceaan. Bij deze invasie vallen aan beide kanten veel slachtoffers. Van wat in die tijd het slagveld in Betio is, zijn nog veel resten bewaard gebleven. Atoomproeven op Christmas Eiland “Op het moment van de explosie zag ik een lichtflits. Op dat moment kon ik dwars door mijn handen heenkijken die ik voor mijn ogen geslagen had. Ik kon mijn aderen zien en mijn bloed. Ik zag mijn huidweefsel en mijn botten. Het ergste was dat ik ook de flits zelf zag. Het was alsof ik in een withete diamant keek, een soort tweede zon” Het citaat hierboven is van een Britse veteraan. Hij was aanwezig bij de kernexplosie op Christmas Eiland op 28 april 1958. In die tijd is er een wapenwedloop tussen de wereldmachten VS en de Sovjet-Unie. Ze experimenteren beide met de atoombom. Groot-Brittannië wil ook graag een onafhankelijke wereldmacht zijn. Het land ziet het ontwikkelen van een waterstofbom als een manier om haar status als wereldmacht te behouden. De Britse regering gaat in haar koninkrijk op zoek naar een geschikte plaats om kernproeven te doen. De atollen Christmas Eiland en Malden blijken geschikte locaties. Beide atollen zijn dunbevolkt en liggen zeer afgelegen. Van 1957 tot 1962 testen Engeland en de VS atoomwapens op Christmas Eiland. De eerste kernproef wordt genomen op 15 mei 1957.

Een foto van de eerste kernproef op Christmas Eiland

6

De weg naar onafhankelijkheid De Gilbert en de Ellis Eilanden vallen aanvankelijk onder de Britse koloniale commissie op Fiji. Later zit deze commissie op de Solomon Eilanden. Vanaf 1972 wordt het Britse commissielid op Tarawa een gouverneur die direct verantwoordelijkheid aflegt aan de regering in Londen. De eerste officiële stappen richting zelfbestuur worden gezet in 1963. De Britten benoemen dan de eerste lokale bewoners in besturen en adviesraden. Langzaam krijgt de lokale bevolking meer zeggenschap. De officiële onafhankelijkheid volgt op 12 juli 1979. Misschien is het toevallig, maar net in die periode is de fosfaatmijn op Banaba uitgeput. De Britten ontdekken in 1900 dat er op dat eiland fosfaat in de grond zit. Fosfaat is een chemische verbinding die ontstaat uit guano (=vogelpoep). In de loop der jaren levert de winning ervan aardig wat geld op. Sinds de ontdekking heeft een Britse mijnbouwonderneming het eiland volledig uitgeput. Hoe dan ook, de onafhankelijkheid wordt elk jaar op 12 juli uitbundig gevierd.

Meisjes van een basisschool op Zuid-Tarawa, in traditionele feestkostuum ter gelegenheid van onafhankelijkheidsdag

De vlag van Kiribati De vlag van Kiribati is niet zomaar een leuk ontwerp. Er zit zoals bij alle vlaggen een symboliek achter. De vogel op de vlag stelt een fregatvogel voor. De fregatvogel brengt zogenaamd berichten over tussen de eilanden. Daarnaast staat hij symbool voor vrijheid en kracht. Op de vlag vliegt hij over de oceaan met op de achtergrond een tropische zonsopgang. Als je goed kijkt, zie je dat de zon zeventien stralen uitzendt. Die staan voor de zestien eilanden van de Gilbert-groep en Banaba. De drie golven in de onderste helft van de vlag staan voor de drie eilandengroepen: Gilbert, Phoenix en Line. De vlag bestaat voor bijna de helft uit ‘water’ (de golven). Dat staat symbool voor het feit dat de Republiek Kiribati voor een veel groter deel uit water bestaat dan uit land.

De vlag van Kiribati

7

TRADITIONELE CULTUUR De maneaba De traditionele cultuur van Kiribati is complex, kleurrijk en gevarieerd. Toch zijn er dingen die je op vrijwel elk bewoond eiland terugziet. Een voorbeeld hiervan is de maneaba of mwaneaba. Dit is een gebouw dat in het centrum van ieder dorp te vinden is. Het is een driehoekig gebouw, waarbij de beide uiteinden iets van elkaar verschillen. De vorm van het gebouw is perfect afgestemd op de tropische omstandigheden. Het dak steunt op pilaren die ongeveer tot schouderhoogte komen. Dit betekent dat je behoorlijk moet bukken om naar binnen te kunnen. De maneaba is aan alle kanten open, zodat de wind voor verkoeling kan zorgen. Als het te hard waait, kunnen matten voor de openingen worden gezet. Het grote, dikke dak biedt bescherming tegen zowel de hitte als de regen. Een maneaba kan soms wel veertig meter lang zijn en tien meter hoog. Binnen krijg je dan het gevoel alsof je in een kathedraal bent. De bevolking voelt zich in een maneaba prima thuis. Het is er ruim, koel en luchtig.

Een maneaba van een school op Noord-Tarawa

Een traditionele maneaba

Er vinden veel verschillende activiteiten plaats, van belangrijke vergaderingen tot traditionele feesten. Bij het bouwen van zo’n ‘dorpshuis’ komt heel wat kijken. Niet alleen het ontwerp en de bouw zelf zijn belangrijk, ook de rituelen rond de bouw. Een maneaba wordt meestal ontworpen door een van de oudere mannen. De kennis die hiervoor nodig is, wordt van vader op zoon doorgegeven. Bij de bouw van een maneaba worden veel oude rituelen uitgevoerd en geesten aangeroepen.

8

Feesten en muziek Feesten en muziek vormen een belangrijk onderdeel van het leven van de inwoners van Kiribati. Als er een groepje Kiribassers bij elkaar is, wordt er gezongen. Vaak zingen ze meerstemmig. Bij feesten in de maneaba wordt altijd gedanst. Vaak zitten de mensen daarbij in lange rijen op de grond. Soms is de dans agressief, met stokken, dan weer met sierlijke bewegingen. De dansers zien er prachtig uit in traditionele kostuums. De mannen zijn half naakt en hebben een mat van pandanusblad om. Visserij Land- en tuinbouw zijn op de koraalgrond van de atollen maar beperkt mogelijk. De kunst van het vissen is daarom van levensbelang voor de bewoners van Kiribati. Op het gebied van vissen bestaat dan ook een lange traditie. Er wordt op verschillende manieren gevist. Een daarvan is het vissen op het rif. Een groepje mannen loopt dan op het rif met een visnet in de aanslag. Ze gooien een drijfnet uit in een grote cirkel. Dan is het wachten tot een school vis daarin gevangen zit. Op dat moment springen de mannen rond het net, zodat de vissen worden opgeschrikt. De vis zit gevangen en kan worden binnengehaald. Traditioneel werd op het rif vaak gevist met een visfuik van stenen. Bij laag water kan de vis bijna worden opgeraapt. De meeste dorpen beschikken in die tijd over zo’n uit stukken koraal opgebouwde fuik, maar tegenwoordig zijn die nauwelijks meer in gebruik. Een andere belangrijke manier van vissen in Kiribati is het vissen op de oceaan. Dit gebeurt vaak met een kano. Om de kano stabiel te maken op de hoge golven is er aan één kant een drijver bevestigd. Zo’n drijver wordt een ‘outrigger’ genoemd. De outrigger-kano is volgens velen een van de mooiste uitvindingen uit de omgeving van de Stille oceaan Veel families bezitten zo’n boot en varen een paar keer per week uit. Meestal zitten er in een kano twee mannen. Zij dragen vaak een hoedje van pandanusbladeren tegen de felle zon. Aan boord hebben ze eenvoudig vistuig. In de meeste gevallen is dat een dikke rol nylondraad met simpele vishaakjes. Een dag vissen levert vaak drie tot zes grote vissen op. Vaak zijn dat tonijnen van vijf kilo per stuk. 9

Een traditionele stenen visfuik

Een outrigger-kano

Veel is er in honderd jaar niet veranderd in de manier van vissen. De manier waarop haaien gevangen worden, is waarschijnlijk wel veranderd, want die was wel erg primitief. Arthur Grimble, die in 1952 een boek schrijft over de eilanden, beschrijft daar hoe dat ging: “De visser doet een stuk vis aan de haak aan een touw dat aan zijn kano is bevestigd. De haai grijpt de vis en sprint weg. De boot wordt meegesleurd. Vanaf de wal is dat een grappig gezicht, vooral als meerdere boten tegelijkertijd beet hebben. Op een zeker moment is de haai uitgeput en komt hij boven. Een harde klap op de neus met een speciaal verzwaarde stok is dan vaak voldoende om hem uit te schakelen.” Eten en drinken Met de komst van vreemdelingen aan het begin van de vorige eeuw wordt het dieet van veel mensen op Kiribati ongezonder. Veel mensen eten nu vaak veel te veel rijst en suiker. Doordat ze meestal ook weinig bewegen en veel alcohol drinken, is het aantal mensen dat te dik is enorm toegenomen. Ontwikkelingswerkers proberen met voorlichtingsfilms de bewoners te laten zien dat het ook anders kan. Er worden voorbeelden gegeven van dierlijk en plantaardig voedsel. Voorbeelden van dierlijk voedsel rond de atollen zijn vissen (zowel in de oceaan als in de lagunes), kippen en varkens. Van bomen en planten komen verschillende producten. Het bekendste is de drank toddy. Op de volgende pagina hebben we het uitgebreider over dit beroemde Kiribasse drankje. De kokosnoot levert ook een gezonde frisse drank op. Het witte ‘vlees’ van de kokosnoot is goed te eten, maar wordt vaak gedroogd voor de export.

De pandanuspalm

Ook de vruchten van de broodvruchtboom en de pandanuspalm zijn goed eetbaar. Bovendien is de pandanuspalm op meer manieren te gebruiken. De bladeren worden gebruikt voor de daken van huizen, de stammen voor de bouw van kano’s en huizen.

Het drogen van kokosnoten

Het bewerken van pandanusbladeren

10

Ook de papaya met zijn grote, gele vruchten komt vrij algemeen voor. Weer een andere eetbare plant is taro. Dit is een gezonde wortelplant die gekweekt wordt in een kuil. Zo’n kuil wordt in de bodem van koraalzand gehakt tot een of twee meter diep in het grondwater. Op het onvruchtbare koraalzand is het heel moeilijk om andere gewassen dan tomaat, paprika, meloen, komkommer en sla te verbouwen. Om andere groenten succesvol te kunnen verbouwen, moet er eerst compost gemaakt worden. Een gepensioneerde medewerker van het ministerie van landbouw heeft daar een efficiënte methode voor ontwikkeld. Deze methode werkt als volgt: Je graaft een gat in de grond en legt daar een aantal harige schillen van kokosnoten in. Leg er dan een laag plantaardig afval op, bijvoorbeeld bladeren. Het geheel wordt aangevuld met afvalblikjes. De bedoeling hiervan is om ijzer aan de arme grond toe te voegen. Het tropische klimaat zorgt ervoor dat de compost in vier tot zes weken rijp is en kan worden gebruikt. Van verschillende kanten wordt voorlichting gegeven over gezond eten van eigen bodem. De ministeries van gezondheid en milieu van Kiribati, de wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en verschillende regionale organisaties zijn hierbij betrokken. Hierbij maken ze bijvoorbeeld gebruik van posters. Het maken en onderhouden van schooltuintjes wordt gestimuleerd. Ook de populaire theatergroep Te Itibwerere (de krekel) heeft voorstellingen over gezond eten. ‘Toddy cutting’ in de palmbomen Toddy is de naam van de traditionele drank van Kiribati. Iedere Kiribasse man heeft tot taak om twee keer per dag zijn palmbomen in te klimmen, ‘to cut the toddy’, zeggen de mensen dan. Als het goed gaat komt hij met een paar flesjes gezonde frisdrank naar beneden. Dat drankje wordt ‘toddy’ of ‘te karewe’ genoemd. De beginnende bloesem wordt twee keer per dag met een mesje kort gehouden. De stelen ‘bloeden’ en het vitaminerijke vocht wordt in een flesje opgevangen. Hoog in de palmbomen zingen de mannen allerlei liederen. 11

Papaya’s

Taro

Theatergroep Te Itibwerere in actie

Toddy cutting in de palmbomen

‘Toddy cutting’ is een beroep dat uitsluitend door mannen wordt uitgeoefend. Het wordt doorgegeven van vader op zoon. De ‘toddy cutters’ worden in hun dorp zeer gerespecteerd. Het is het meest voorkomende beroep onder de mannelijke bevolking van Kiribati. De taal van Kiribati Voor de komst van de Engelsen heet Kiribati Tungaru. Ook de taal heet in die tijd zo. Tijdens de Engelse overheersing is de officiële taal van de regering het Engels. Het onderwijs moet in deze tweede taal gegeven worden. Als je kijkt naar de oorspronkelijke taal van Kiribati stuit je op twee grote raadsels. Ten eerste is het opvallend dat mensen in bijvoorbeeld de hoofdstad Tarawa en op Christmas Eiland vrijwel dezelfde taal spreken. Dat is zeer opmerkelijk als je bedenkt dat deze mensen 3.000 kilometer van elkaar wonen. In Nederland vind je op een veel kleiner gebied al grotere verschillen in het taalgebruik. Denk bijvoorbeeld aan iemand uit Leeuwarden die al heel anders spreekt dan iemand uit Maastricht. De reden dat de mensen op de verschillende eilanden vrijwel dezelfde taal spreken, is dat er altijd contact is geweest tussen de eilanden. Nog belangrijker lijkt echter de sterke culturele band die er in het hele land is. Dit blijkt uit het feit dat mensen die al generaties lang op Tarawa wonen vol liefde spreken over hun home island (= thuiseiland). Daarmee bedoelen ze het verre eiland waar hun voorouders een stukje land hadden. Een paar leuke voorbeelden van de taal van Kiribati: Een ‘wa’ is een kano met een outrigger. Een ‘kiba’ is vogel. Een ‘wa ni kiba’ is een kano om te vliegen, dus een vliegtuig. Een vliegdekschip wordt omschreven als een ‘wa ni wa ni kiba’ oftewel een kano voor vliegende kano’s. Een ander grappig voorbeeld. Het woord voor hond is kamea. Hoe is dat woord ontstaan? Voordat de Engelsen kwamen waren honden onbekend op Kiribati. De verbaasde inwoners van Kiribati hoorden dat er steeds ‘come here’ (kom hier) tegen de dieren werd geroepen. Dit werd in de eigen taal verbasterd tot kamea.

Vliegdekschip (wa ni wa ni kiba)

Hond (kamea)

12

DAGELIJKS LEVEN De familie De familie speelt in het leven op Kiribati een belangrijke rol. Meestal bestaat een huishouden uit meer mensen dan vader, moeder en kinderen. Vrijwel altijd wonen er ook ooms, tantes, neven, nichten en opa’s en oma’s onder hetzelfde dak. Zo’n samenlevingsverband wordt een ‘extended family’ genoemd, een uitgebreide familie. Als een echtpaar geen kinderen heeft, is het heel gebruikelijk dat ze een kind van een familielid adopteren en zo de familiebanden versterken. Land is eigendom van families en hun meest nabije familie. De leden van die familie bouwen hun onderkomens allemaal op dat stuk land. De oudste man van de familie is de baas binnen zo’n familieverband. Hij verdeelt binnen de familie de taken op het gebied van het verbouwen van gewassen op het land en het produceren van voedsel. Ook in relaties met andere families is hij de belangrijkste man. Hij heeft bijvoorbeeld een beslissende stem bij huwelijken. Ook bij de bouw van kano’s en het voeren van oorlogen heeft hij het voor het zeggen. Dit leiderschap binnen een familie gaat steeds over op de oudste man.

Een “uitgebreide familie”. De blanke man rechts is Arnoud Pollmann, vrijwilliger voor VSO

Ouders bepalen met wie hun kinderen trouwen. Het bezit van land speelt daarbij een grote rol. Dochters van families die veel land bezitten, zijn zeer gewild als huwelijkskandidaat. Ouders letten ook op leeftijd bij het zoeken naar een geschikte partner voor hun kinderen. Een oudste zoon moet trouwen met een oudste dochter en een enig kind met een ander enig kind. 13

Naar school in Kiribati In klaslokalen van basisscholen op Kiribati tref je geen tafels en stoelen aan. De kinderen zitten op de grond; als ze geluk hebben op een eigen mat. De docent schrijft wat op het bord en de les kan beginnen. Voor de kinderen is dit natuurlijk niet de ideale omgeving om te leren. Een vrijwilliger uit Nederland komt op het idee om de voorlichtingsposters die op allerlei plaatsen hangen, ook te gaan gebruiken in de klassen. Deze posters hangen bijvoorbeeld op het vliegveld, bij de bank en in winkels. Er staat informatie op over onderwerpen als gezond voedsel, de gevaren van afval op de kust en het voorkomen van ziektes. Als je dingen laat zien, blijven ze vaak beter hangen dan wanneer je ze alleen maar uitlegt. De Nederlandse vrijwilliger, een ervaren docent, neemt een aantal maatregelen om de voordelen die de mooie plaatjes bieden zoveel mogelijk uit te buiten. Naast de i-Kiribati-tekstjes plakt hij stickers met de Engelse vertaling. Zo worden de posters ook bruikbaar voor het talenonderwijs. Naast de poster plakt hij een A4-tje met zo’n vijf feiten die de kinderen moeten leren. Deze feiten worden kort en krachtig geformuleerd. Een voorbeeld van zo’n omschrijving is: “Baby’s moeten worden ingeënt, dan worden ze niet zo gauw ziek”.

Een poster voor in de klas over het voorkomen van diarree

Een ander voorbeeld: “Drinkwater eerst koken, anders word je ziek”. Onder het A4-tje met feiten plakt hij nog een A4-tje, een soort geheugensteuntje voor de docent. Hierop staan vragen die de leerkracht kan stellen en suggesties voor activiteiten, zoals “Vraag de verpleegster om in de klas te vertellen over de kliniek” of “Zing het wc-lied”.

Een poster over afval

14

MILIEU Afval Afval is een groot probleem in Kiribati. Langs de wegen van het meest dichtbevolkte eiland, Tarawa, zie je overal blikjes, plastic en ander vuilnis. Ook de stranden liggen bezaaid met blikjes, plastic zakken, kleren, een enkele dode hond en zelfs luiers. Verderop langs de kust liggen roestende wrakken van auto’s en trucks. Ook in tuintjes tref je autowrakken aan. Die liggen daar vaak al tientallen jaren te roesten. Aan het eind van een landingsbaan die in de jaren vijftig is aangelegd, liggen lekkende vaten asfalt. De vaten zijn half weggeroest en het asfalt is in de zon gaan smelten. Het bedekt de grond met een zwarte, kleverige laag. Daar spelen dan weer kinderen op.

Spelende kinderen op lekkende vaten asfalt

Hoe kan het dat de bevolking niet beter voor de verwerking van haar afval zorgt? Volgens een lerares van een plaatselijke basisschool komt dat omdat de mensen niet echt nadenken over de ‘toekomst’ van het afval. Ze zijn gewend dat de natuur voor alles zorgt. Al eeuwenlang spoelt de zee het afval weg. Er zijn op Kiribati ook geen wc’s. Als mensen de behoefte voelen opkomen, gaan ze naar de oceaan en hurken in het ondiepe, lauwe water. In de loop der jaren experimenteert men wel met stenen toiletten, maar dat wordt geen succes. Ook zijn er in sommige gebieden experimenten met het plaatsen van afvalbakken. Deze blauwe bakken worden nauwelijks gebruikt.

Afval op het strand van Tarawa

15

De regering is er langzamerhand van doordrongen dat ze de bevolking moet leren anders met afval om te gaan. Het ministerie van onderwijs werkt samen met leraren aan een programma voor de basisscholen waarin daar veel aandacht voor is. Ook de eerder genoemde toneelgroep Te Itibwerere probeert door middel van toneel de mensen bewuster te maken van de problemen met het afval.

Verzamelde samengeperste blikjes

Op scholen zijn er milieuclubjes. Een aantal scholieren helpt mee om aan de kust weer mangrovebossen te planten. De lange wortels van deze bomen zorgen ervoor dat de kust niet verder afbrokkelt. Er is géén eenvoudige oplossing voor het hele afvalprobleem. Wel geeft de overheid aanwijzingen voor wat je met allerlei soorten afval kunt doen. Ze beveelt de bewoners aan om plastic en papier te verbranden, omdat dat de makkelijkste manier is om ervan af te komen. Ze adviseert de bewoners om oud ijzer te begraven omdat het goed is voor de bodem. De bodem bevat weinig ijzer en is daardoor niet zo vruchtbaar. Als er oud ijzer in gestopt wordt, gaat dat roesten en komt er ijzer in de bodem er omheen.

Mangrovebomen

Verder raadt de overheid de bewoners aan om bierblikjes samen te persen en op te sturen naar het land waar ze vandaan zijn gekomen. Meestal is dat Australië. Glasafval is het moeilijkste om vanaf te komen. Terugsturen is te duur, opnieuw gebruiken niet altijd mogelijk. Wel gebruiken bewoners oude glazen potten, flessen en dergelijke als versieringen bij graven.

Een glasbak zul je op Kiribati niet aantreffen

16

Energie Tarawa, het hoofdeiland van Kiribati, beschikt sinds halverwege de twintigste eeuw over elektriciteit. Omdat die er op de meer afgelegen eilanden niet is, vertrekken daar veel mensen. Ze trekken in bij familie op Tarawa. Daardoor neemt de bevolking vanaf die tijd toe van 3.000 naar 36.000. Voor dit eiland zijn dat teveel mensen. In 2003 wordt daarom voor de meer afgelegen eilanden een project opgezet waar apparaten voor stroomvoorziening uit zonlicht zorgen. Dit project krijgt financiële steun van de EU. Zo’n apparaat bestaat uit een of twee zonnepanelen van een halve meter. Er komen in totaal meer dan tweeduizend van deze apparaten. In de jaren ’90 is ook een soortgelijk project voor opwekking van stroom uit zonlicht opgezet, maar dat is mislukt. De apparaten die hiervoor gebruikt worden, worden vaak aan de lokale bewoners geschonken. Hierdoor voelen zij zich niet verantwoordelijk voor het onderhoud ervan. Doordat de apparaten niet onderhouden worden, gaan ze niet lang mee. Het onderhoud is niet moeilijk, maar wel zeer noodzakelijk. Vanwege het tropische klimaat slijt ieder onderdeel van het systeem namelijk sneller dan normaal. Vooral de vochtige en zoute lucht is slecht voor de apparatuur. Drinkwater in Tarawa De beschikbaarheid van schoon drinkwater is een van de belangrijkste problemen op Tarawa. De meeste huizen beschikken over een zoetwaterbron bij hun huis. Deze bron zit een paar meter onder de bodem. Er wordt geput uit een enorme bel zoet water die drijft op het zoute water van de oceaan. De schommelingen in de getijden van de oceaan zie je terug in de stand van het water in de bron. Dit komt omdat de bodem van het atol erg poreus is. Een andere bron van drinkwater is regen. Die wordt zoveel mogelijk opgevangen. Van huizen met een metalen dak, loopt de regen via een goot in een tank. In de hoofdstad Bairiki heeft een kwart van de huishoudens zo’n regenwateropvangsysteem in gebruik. Niet ieder gezin kan zich een dergelijke installatie veroorloven. De kosten ervan zijn ongeveer 950 euro. Door gebrek aan onderhoud is de conditie van de goten en de tanks vaak slecht.

Zonnepanelen zorgen voor de energievoorziening van deze maneaba

Een watertank voor de opvang van regenwater

17

ECONOMIE Een groot deel van de economie van Kiribati is sterk afhankelijk van de relatie met het buitenland. Veel Kiribasse mannen werken op schepen van de Duitse koopvaardijvloot. Het zijn gewilde arbeidskrachten. Ze worden opgeleid op de zeevaartschool in Betio. Deze school wordt betaald met geld uit Duitsland en Nieuw-Zeeland. Op Tarawa vind je een groeiend aantal goedlopende winkels. Deze winkels zijn vaak opgezet door buitenlanders die een tijd in Kiribati werken, meestal Australiërs. Zij verkopen uit Australië geïmporteerde producten. Het Australische bedrijf Telstar zorgt er eind jaren ’90 voor dat ministeries, enkele scholen en enkele particulieren gebruik kunnen maken van telefoon en internet. Sinds 2001 is het bedrijf in Nieuw-Zeelandse handen.

Trainingsveld van het marineopleidingscentrum

De belangrijkste inkomsten voor Kiribati komen uit de visserij op de oceaan. Binnen een zone van 200 zeemijl van de kust heeft Kiribati de rechten op de opbrengsten van de vangsten. Dit wordt de EEZ-zone genoemd. Dat staat voor ‘Exclusive Economic Zone’ (Exclusieve Economische Zone). Bij elkaar is dat een gebied half zo groot als de Verenigde Staten. De zone bevat enorm veel vis. Van die vis is de tonijn economisch het belangrijkste. Landen zoals Japan, Taiwan en Korea betalen Kiribati om in dat gebied te mogen vissen. Japan heeft de meeste rechten gekocht om er te mogen vissen. Sinds 2003 koopt ook de Europese Unie visserijlicenties voor schepen uit onder andere Frankrijk, Spanje en Portugal. In de toekomst kan Kiribati wellicht zelf een vloot opzetten. Er kan dan op een meer milieuvriendelijke manier gevist worden.

Greenpeace protesteert tegen het vissen op grote hoeveelheden tonijn

China en Japan hebben lanceerbases en waarnemingsstations voor satellieten op Kiribati. Op de foto een Chinees waarnemingsstation op de oostpunt van Tarawa.

18

De economische kansen van aquacultuur De economische mogelijkheden van Kiribati zijn beperkt. De schaarse grond van de atollen is bijna niet geschikt voor landbouw. Ook zijn er niet veel natuurlijke hulpbronnen. In 2000 bedraagt de buitenlandse hulp 40 procent van de nationale begroting. De vraag is of Kiribati ooit economisch zelfstandig kan worden. In principe bieden de oceaan en de lagunes grote mogelijkheden voor de economie. De mogelijkheden van aquacultuur (aqua = water) worden echter maar voor een klein deel benut. Zes soorten producten die in de lagunes gekweekt worden, gaan we wat nader bekijken. Zwarte parels Zwarte parels zijn zeer gewild als sieraden. Ze kunnen voor Kiribati in de toekomst economisch van grote betekenis worden. De parels groeien in de schelp van een oester. Als er vuil de schelp in komt gaat het diertje als afweer daartegen laagjes parelmoer afzetten. Op deze manier ontstaat een parel van wel een centimeter doorsnee. Kort voor de eeuwwisseling 1999-2000 start het ministerie van visserij het Zwarte parel-project. Het project krijgt hulp van deskundigen van een Australische universiteit en financiële steun van de Australische overheid. In een reservoir met zeewater worden 35.000 microscopisch kleine oesters opgekweekt. Het water wordt constant goed gecontroleerd. Er wordt gezorgd voor het juiste voedsel in het water in de vorm van algen. Als de oesters ongeveer een centimeter groot zijn, worden ze uitgezet op een geschikte plaats middenin de lagune van Abaiang. Hier worden ze verder opgekweekt. Eerst hangen ze op een paar meter diepte in een mand die aan een boei hangt. Na ongeveer twee jaar worden ze in een rek tussen gaas geklemd. Op dat moment zijn er nog ongeveer tienduizend exemplaren over, die dan bijna volwassen zijn. Om een zwarte parel te laten ontstaan moet er in de kern van de oester vuil worden gespoten. Voor dit werk komen experts uit het buitenland. In totaal kost het vijf jaar voor de oester is uitgegroeid en de parel kan worden geoogst.

Als je goed kijkt, zie je de parel zitten

Jonge oesters in een rek tussen gaas geklemd

19

Zeewier Dit product wordt onder andere naar Denemarken uitgevoerd. Daar wordt het gebruikt voor cosmetische producten. Het kweken van zeewier is relatief gemakkelijk en er zijn veel geschikte plaatsen voor in de lagunes van de eilanden. Om zeewier te kweken, worden op regelmatige afstanden stokjes in het water gezet. Tussen deze stokjes wordt kokostouw gespannen. Aan dit touw worden jonge scheuten wier gehangen, steeds met een meter tussenruimte. Na een paar maanden kunnen dan grote struiken wier geoogst worden. Er zijn wel enkele voorwaarden waaraan moet worden voldaan om zeewier te verbouwen. Zo moet er ook bij laag water minimaal een halve meter water in de lagune blijven staan. Bovendien mag er niet teveel stroming zijn en mogen er geen waterschildpadden zijn die het wier opeten.

Zeekomkommer Zeekomkommers zijn een lekkernij. In de duurdere restaurants in Japan en de Verenigde Staten betaal je daar dertig euro voor. Op allerlei plekken in de lagunes kruipen ze op de bodem. Soms zie je ze gewoon aan de oppervlakte. Een bepaalde soort zeekomkommer die ‘white teeth’ (witte tanden) heet, levert economisch het meeste op. Al heel lang wordt deze soort gevangen en gegeten. De soort wordt ook gekweekt. Op het ministerie van visserij leert een Japanse ingenieur de Kiribasse mannen hoe je dat doet. Er wordt gestart met larfjes in kweekbakken. De omstandigheden in zo’n kweekbak worden zorgvuldig in de gaten gehouden. Er wordt gezorgd voor langzaam stromend oceaanwater met geselecteerde algen. Na een paar maanden worden ze op een geschikte plek in de lagune uitgezet. Weer een paar maanden later gaan duikers naar beneden om ze te vangen. De duikers krijgen te horen welke dieren ze moeten vangen. Zonder deze instructies, schrapen de duikers bepaalde gebieden vaak helemaal leeg. Dat komt omdat de duikers worden betaald per gevangen dier en niet naar de grootte van het dier.

Een bevroren zeekomkommer

Zeekomkommer

20

Aquariumvisjes Op Christmas Eiland zijn wel tien handelaren in aquariumvisjes. De concurrentie is groot. Het grootste probleem blijft om de visjes levend bij de klant te krijgen. Er komt op Kiribati maar één vliegtuig per week. Een populair visje voor aquariums is de ‘blue tang’. Deze helderblauwe visjes met gele staart worden op een milieuvriendelijke manier gevangen. Een duiker gaat met een netje te werk. Hij vangt alleen van ‘nesten’ die op voldoende afstand van elkaar liggen.

Blue Tang

Een dag na het vangen zijn die plekken alweer bezet door andere exemplaren. Dit is dus een duurzame manier van vissen. Een andere veelgebruikte vismethode is zeer schadelijk voor het milieu. Hierbij worden de vissen verdoofd met een chemisch middel. Niet alleen sterven er veel vissen door de verdoving, ook het koraal loopt schade op. Het besef dat een duurzame manier van visvangst noodzakelijk is, begint langzaam door te dringen bij de aquariumhandel. Kreeften Terwijl kreeft bij ons een dure lekkernij is, krijg je op Kiribati bij vrijwel elk feest kreeft voorgeschoteld. Veel vissers beheersen een truc om de kreeften te vangen. Zij lopen in het donker met een heldere lamp door bepaalde stukken ondiep water. De kreeften worden gelokt door het lichtschijnsel. Met een leren handschoen kunnen ze eenvoudig worden gevangen. Het gebruikt van een lantaarn is voor het vangen van de kreeften noodzakelijk, maar niet zonder risico. Er gebeuren vaak ongelukken omdat lantaarns ontploffen. De oorzaak hiervan is meestal het slechte onderhoud van de lantaarns. De Solar Energy Company maakt ter vervanging lantaarns met een accu. Die kunnen overdag met zonne-energie worden opgeladen. De export van kreeften is nog zeer beperkt. Wel vindt er tussen de eilanden handel in kreeften plaats. 21

De belangrijkste vissoorten die vanuit Kiribati worden geëxporteerd

Moderne lamp die gebruikt wordt bij het vangen van kreeften

POLITIEK EN RECHTSPRAAK Politiek Zoals elke republiek heeft ook Kiribati een president. Sinds de laatste verkiezingen in juli 2003 is dat Anote Tong. In de strijd om het presidentschap verslaat hij dan zijn broer Harry Tong. De politiek van Kiribati verschilt nogal van die bij ons. Het eilandenstaatje heeft een tweepartijenstelsel. De twee partijen zijn de BTK en de MTM. President Tong is van de BTK-partij. BTK staat voor ‘Boutokaan Te Koauan’, dat ‘De pilaren der waarheid’ betekent. MTM staat voor ‘Maneaban Te Mauri, dat ‘Bescherm de maneaba’s’ betekent. Kiribati kent geen traditie van georganiseerde politieke partijen. De partijen beschikken niet over een hoofdbureau en er zijn ook geen afdelingen, zoals bij ons. Je kunt ze het best vergelijken met onderdelen van belangengroepen. Buiten de landelijke politiek om vind je op elk van de bewoonde eilanden een eilandraad met aan het hoofd een president.

President Anote Tong

Het parlementsgebouw staat in Bairiki, de hoofdstad van Tarawa. In het parlement zitten 42 leden. Ze worden, net als in Nederland, voor vier jaar gekozen. Het parlement komt ieder half jaar een maand bij elkaar. Op alle eilanden worden de vergaderingen rechtstreeks uitgezonden via de radio.

Het parlementsgebouw in Bairiki, de vorm lijkt op die van een maneaba

22

De rechtspraak De rechtspraak in Kiribati is opgezet naar het model van de rechtspraak in GrootBrittannië. Dat is niet zo vreemd, als je bedenkt dat Kiribati tot 1979 een kolonie van dat land is geweest. De Engelsen hebben na hun komst in 1892 de rechtspraak georganiseerd naar wat ze van thuis kennen. Ze beginnen met het in kaart brengen van de dorpen op de eilanden. Ook leggen ze de bestaande landrechten vast. Het is op zulke kleine eilanden van groot belang dat duidelijk is welk stuk grond van wie is. De manier van het vastleggen van die rechten op land verschilt van eiland tot eiland. Je ziet op Kiribati, net als in Groot-Brittannië, ook rechters met pruiken. Als je er een rechtszaal binnenloopt, hangt er dezelfde sfeer als in een Engelse rechtszaal. De advocaten zijn vaak vrijwilligers, bijvoorbeeld gepensioneerde rechters uit Australië. Zij helpen de lokale advocaten en leiden nieuwe advocaten op. In de jaren ’90 is er maar één advocaat om burgers te verdedigen. Hij geeft goedkoop advies, vaak zelfs helemaal gratis. In de jaren erna komt er een aantal advocaten bij. Zij houden zich met veel verschillende zaken bezig, maar veruit de meeste zaken gaan over conflicten over land. Land is in Kiribati een kostbaar bezit. Bijna iedere familie is wel eens betrokken geweest bij een ruzie over landsgrenzen of over de erfenis van een stuk land.

De rechter is een gepensioneerde Australische advocaat

Advocaten in een rechtszaal

Vóór de tijd van de Engelse rechtspraak gaat het er heel anders aan toe. Als iemand in die tijd iets doet waardoor zijn familie te schande wordt gemaakt, zoals incest of stelen, neemt men het recht in eigen hand. Zo iemand wordt dan vermoord of in z’n eentje in een kano de oceaan opgestuurd. Er lijkt in die tijd op Kiribati niet zoiets te bestaan als een individuele misdaad. Alles is een zaak van de familie en dus ook de gepleegde misdrijven. In die tijd bemoeien de verschillende families zich niet zo veel met elkaar. Niemand is in de positie om een ander te zeggen wat hij of zij moet doen of laten. Als je verkeerd gedrag van iemand ter discussie stelt, kan dat in die tijd je dood betekenen. Na de komst van het rechtsstelsel krijgen steeds meer mensen vertrouwen in de kracht van de wet. 23

TWEE NEDERLANDERS IN KIRIBATI Van september 2000 tot december 2001 werkt het echtpaar Arnoud Pollmann en Paulien Hagers als vrijwilliger voor de Engelse organisatie VSO in Kiribati. In december 2005/januari 2006 zijn ze nog even teruggeweest om de voortgang van hun projecten te bekijken. Arnoud en Paulien hebben hun ervaringen verwerkt in een heel mooie cd-rom. Op deze cd-rom vind je zestig persoonlijke verhalen (over alle aspecten van het dagelijks leven in Kiribati, van geschiedenis tot onderwijs, van energiegebruik tot kinderspelletjes). De teksten zijn in het Engels en Nederlands. De cd-rom bevat ook 650 prachtige, schermvullende kleurenfoto’s (met toelichting) en twaalf videofragmenten. De meeste foto’s in dit scriptiepakket komen van die cd-rom. Over ieder onderwerp kun je gemakkelijk een diaserie samenstellen voor presentatie in de klas. Je vindt er ook een animatie over het ontstaan van een atol (zie ook pag. 4).

Arnoud was dertig jaar docent natuurkunde. Op Kiribati heeft hij als vrijwilliger gewerkt voor het ministerie van onderwijs. Hij heeft een lesplan voor milieueducatie opgezet.

Paulien was vijfentwintig jaar leerkracht in het speciaal en lager onderwijs. Op Kiribati was zij hoofd van de Rode Kruis School voor Gehandicapte Kinderen.

De cd-rom is te bestellen door € 21,50 (incl. porto) over te maken op rekeningnummer 16.78.87.297, t.n.v. A. Pollmann, Nijmegen, onder vermelding van 'Kiribati cd-rom' en het adres waar de cd-rom naartoe gestuurd moet worden. Bellen (024-3222942) of emailen ([email protected]) kan ook. Op de website http:// www.kiribati.nl kun je een voorproefje zien. De netto-opbrengst van de cdrom wordt gebruikt om het onderwijs aan gehandicapte kinderen in Kiribati te steunen.

Abaokoro Eiland tijdens vloed

24

AANTEKENINGEN

25

26

MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ook vind je daar een website met nuttige links die horen bij dit scriptiepakket. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.

27

SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk en bij dit pakket is er een website met aanvullende informatie, nuttige links en voor de leerkrachten een (groeps-)opdracht voor in de klas.

De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: [email protected] http://www.cmo.nl Schoolmediatheken, (jeugd)bibliotheken en documentatiecentra kunnen een abonnement op de scriptieservice nemen en ontvangen dan per jaar vijf nieuwe titels.