KIJK OP DE REGIONALE ECONOMIE VAN HOLLAND RIJNLAND

CONCEPT

ACHTERGRONDEN

KIJK OP DE REGIONALE ECONOMIE VAN HOLLAND RIJNLAND Onderzoek naar economische bouwstenen voor intergemeentelijke samenwerking

Prof. Dr. Oedzge Atzema Christiaan de Goeij Msc Christiaan de Groot Msc Dr. Han Olden

18 juni 2013 Expertisecentrum Stedelijke Dynamiek en Duurzaamheid Universiteit Utrecht

Inhoudsopgave 1.

Inleiding.................................................................................................................................... 3

2.

Het regionaal economisch profiel ................................................................................... 5

3.

Regionale specialisaties .................................................................................................... 16

4.

Kansrijke aandachtsvelden ............................................................................................. 22

5.

Conclusies .............................................................................................................................. 55

Literatuur ........................................................................................................................................... 57 Bijlage 1 Werkgelegenheidsaandelen per sector in de Randstad (2011) ................. 58 Bijlage 2 Afbakening kansrijke sectoren (sbi-klassen) .................................................... 61 Bijlage 3 Vestigingen en Werkgelegenheid in kansrijke aandachtsvelden (2011) 65

2 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

1.

INLEIDING

De regio Holland Rijnland (figuur 1) beraadt zich op hernieuwde gemeentelijke samenwerking binnen haar regio. Vanaf de start waren er vijf pijlers onder de samenwerking: ruimtelijke economie, wonen, verkeer en vervoer, natuur en landschap en de sociale agenda. Het regionaal programma infrastructuur is in de afgelopen periode financieel zeer succesvol geweest. Op basis van een regionaal investeringsfonds van 142,5 miljoen euro is voor 1,5 miljard euro aan projecten gerealiseerd. Deze projecten bevinden zich inmiddels in de afrondende fase, waarin het accent ligt op uitvoering. Mede in het licht van de huidige economische crisis is in de regio de beleidswens ontstaan op zoek te gaan naar een nieuw bindend en inspirerend perspectief voor intergemeentelijke samenwerking. Een mogelijk perspectief ligt in de versterking van de internationale concurrentiepositie van de regio. Beleidsmatig gaat het om het stimuleren van die onderdelen van de economie waar de regio goed in is (‘versterken van dat waar de regionale economie sterk in is’). Organisatorisch draait het om de samenwerking tussen relevante bedrijven, instellingen en overheden binnen en buiten de regio (‘verbinden van dat waar de regionale economie behoefte aan heeft’). Dit vereist gezamenlijke afstemming en gemeenschappelijke actie van de gemeentelijke overheden in de regio. Elke gemeente afzonderlijk is onvoldoende bij machte de eigen internationale concurrentiepositie te verbeteren. Gemeenten hebben hiervoor soms wel interessante specialisaties in huis, maar altijd te weinig massa om effectief te kunnen opereren. Economie gaat bovendien dwars door bestuurlijk territoriale grenzen heen, zoals van gemeenten, regio’s, provincies en landen. De uitdaging hierbij is voor alle gemeenten in Holland Rijnland het leveren van een maximale bijdrage aan een regionaal economisch beleid dat flexibele antwoorden geeft op de uitdagingen van de internationale kenniseconomie. Holland Rijnland heeft het Expertisecentrum Stedelijke Dynamiek en Duurzaamheid (ESD2) van de Universiteit Utrecht opdracht gegeven de concurrentiepositie van de regio in beeld te brengen en bouwstenen voor een economische agenda te leveren. Nadrukkelijk is gevraagd rekening te houden met de ligging van Holland Rijnland tussen de Noord- en de Zuidvleugel van de Randstad. Het onderzoek is bedoeld als basis voor verdere discussies over intergemeentelijke samenwerking binnen de regio. Dit gebeurt niet alleen vanuit het perspectief van de regionale economie. Ook input uit andere beleidsvelden komt hierbij aan de orde. Hierbij gaat het om de sociale agenda en de agenda duurzame leefomgeving.


Onderzoeksvragen Het onderzoek richt zich op de volgende vragen: wat is het huidige ruimtelijke en economische profiel van de regio Holland Rijnland; in welke sectoren liggen kansen voor versterking van de regionale economie; wat is er nodig om deze kansen te benutten? De eerste onderzoeksvraag wordt beantwoord in hoofdstuk 2; de tweede en de derde vraag in hoofdstuk 3. Figuur 1 De regio Holland Rijnland

Boskoop maakt in 2013 nog deel uit van de regio Midden-Holland. Per 1-1-2014 wordt deze gemeente samengevoegd met Alphen aan den Rijn en Rijnwoude.

De belangrijkste conclusies en aanbevelingen van het uitgevoerde onderzoek zijn opgenomen in een aparte managementsamenvatting. Dit achtergronden rapport bevat de belangrijkste onderzoeksresultane. Centraal staat de onderbouwing van de eerste onderzoeksvraag: wat is het huidige ruimtelijke en economische profiel van de regio Holland Rijnland?


2.

HET REGIONAAL ECONOMISCH PROFIEL

2.1

De werkgelegenheidsfunctie

Holland Rijnland heeft slechts een beperkte werkgelegenheidsfunctie. Op een beroepsbevolking van circa 255.000 personen zijn er in Holland Rijnland circa 211.100 arbeidsplaatsen (figuur 2.1).1 Dit betekent 84 arbeidsplaatsen per 100 woonachtige beroepsbeoefenaren. De Leidse regio kent relatief de gunstigste woonwerkbalans, maar ook hier is nog een tekort aan arbeidsplaatsen. Noordwijk (ESTEC/ESA) en Zoeterwoude (Heineken) tellen door de aanwezigheid van een groot bedrijf meer arbeidsplaatsen dan beroepsbevolking. Alle overige gemeenten hebben een tekort aan arbeidsplaatsen. Figuur 2.1: Woon-werkbalans Holland Rijnland, 2011

Bron: CBS/LISA

Het tekort aan arbeidsplaatsen vertaalt zich in een werkloosheid van ruim 10.000 personen en een uitgaand pendelsaldo van ruim 30.000 personen. De pendel is sterk gericht op de Metropoolregio Amsterdam en op het stadsgewest Haaglanden (figuur 2.2). Ook ten opzichte van de andere stedelijke regio’s in de Noord- en de Zuidvleugel (Utrecht en Rotterdam) is er sprake van een uitgaand pendelsaldo. Een inkomend pendelsaldo is er ten opzichte van het COROP-gebied Oost Zuid-Holland, waaronder Midden Holland valt en overig Nederland.

1

De beroepsbevolking is gedefinieerd als werkzame en naar werkzoekende bevolking tussen 15 en 65 jaar. 5 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Figuur 2.2: Uitgaand pendelsaldo naar richting in Holland Rijnland, 2009

Bron: Holland Rijnland

Per saldo vervult Holland Rijnland de functie van woongebied voor de direct aangrenzende grootstedelijke regio’s. Uit onderzoek van Louter blijkt dat Holland Rijnland het wat betreft welvaartscore beter dan wat betreft economische prestatie (figuur 2.3). Toch lijkt de woonfunctie van de regio onder druk te staan. Sinds het begin van de jaren negentig is sprake van een vertrekoverschot in de regio. Figuur 2.3: Economische prestaties en welvaartsscore, 2009 Economische Prestatie

Welvaartscore

Rapportcijfer 7.38 of meer 7.14 tot 7.38 6.81 tot 7.14 6.50 tot 6.81 6.20 tot 6.50 5.84 tot 6.20 5.55 tot 5.84 minder dan 5.55

Bron: Louter


2.2

De regionaal economische structuur

In Holland Rijnland waren in 2011 25.600 bedrijven met 211.100 arbeidsplaatsen gevestigd. Na 2001 is het aantal bedrijven met 29% toegenomen en de werkgelegenheid met 7%. De groei van het aantal bedrijven bleef wat achter bij de nationale groei (+38%); de groei van de werkgelegenheid lag op het nationale niveau. Gemiddeld zijn de bedrijven in Holland Rijnland (8,2 werkzame persoon) wat groter dan landelijk het geval is (6,6 werkzame persoon). Holland Rijnland volgt wel de landelijke trend, waarbij het aantal kleine bedrijven (onder andere zelfstandigen zonder personeel) snel groeit. De meeste werkgelegenheid is te vinden in de sectoren (groot- en detail)handel en zorg (figuur 2.4). Ten opzichte van het landelijke gemiddelde zijn deze twee sectoren en de sector onderwijs oververtegenwoordigd. De overige sectoren zijn ondervertegenwoordigd. Figuur 2.4 Werkgelegenheidsaandeel per sector in Holland Rijnland en Nederland (2011)

Bron: LISA De groei van de werkgelegenheid tussen 2001 en 2011 was in Holland Rijnland in de sector zorg (+43%)het sterkst (figuur 2.5). De groei was aanzienlijk hoger dan de landelijke groei (+33%). Ook de sectoren zakelijke dienstverlening (+21%) cultuur/sport (+21%) groeiden snel, zij dat de groei achter bleef bij de landelijke groei, die in deze sectoren respectievelijk 23% en 33% bedroeg. Opvallend sterk was het verlies van de financiële diensten (-32%) tegenover een landelijk verlies van 10%. De sector handel leed een klein verlies(-4%), terwijl landelijk nog sprake was van enige groei (+5%). Het verlies van de industrie (-10%) stak gunstig af bij de landelijke ontwikkeling (-18%).


Figuur 2.5 Groei van werkgelegenheid per sector in Holland Rijnland en Nederland exclusief landbouw (2001-2011)

Bron: LISA

Binnen Holland Rijnland is ruim 40% van de werkgelegenheid te vinden in de Leidse regio. In dit deelgebied was ook de groei van de werkgelegenheid (+12%) het grootst (figuur 2.6). Dit wordt veroorzaakt door het feit dat hier de belangrijkste groeisector, de zorg, sterk is geconcentreerd (figuur 2.7). Naast de zorg zijn ook het onderwijs en de overheid oververtegenwoordigd in de Leidse regio. Opvallend is de relatief zwakke positie van de financiële en zakelijke diensten. In de Rijn- en Veenstreek (+4%) en in de Duinen Bollenstreek (0%) bleef de groei van de werkgelegenheid achter bij de regionale groei. De economie is sterker dan in Leidse regio gericht op landbouw, handel en transport. Figuur 2.6 Werkgelegenheidsontwikkeling per deelregio in Holland Rijnland index 2001=100 (2001-2011)

Werkgelegenheid 2001=100 115

110

105

100

95

90 2001

2002

2003

Leidse regio

2004

2005

2006

Duin- en Bollenstreek

2007

2008

2009

Rijn- en Veenstreek

2010

2011

Totaal

Bron: LISA 8 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Figuur 2.7 Werkgelegenheidsstructuur per deelregio in Holland Rijnland (2011) 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0%

Duin- en Bollenstreek

Leidse regio

Rijnstreek

Bron: LISA

Uit analyses van Doorakkers Advies, Stogo Onderzoek en Advies en Jones Lang Lasalle over de periode 2005-2010 blijkt dat de groei van de werkgelegenheid vooral voor rekening komt van de starters en van het gevestigde bedrijfsleven (tabel 2.1). Per saldo is het effect van de bedrijfsmigratie negatief. Tussen 2001 en 2011 was er een beperkt vertrekoverschot (153 vestigingen; 173 arbeidsplaatsen). Tegenover de winst door het starten van bedrijven staat ook een fors verlies aan werkgelegenheid door opheffingen. Tabel 2.1 Ontwikkeling vestigingen en werkzame personen Holland Rijnland (2005-2010) Totaal 2005 Gevestigd van buiten de regio Vertrokken naar buiten de regio Verplaatsingssaldo Gestart Gestopt Presentiesaldo Groei zittende bedrijven Totaal 2010

Vestigingen 19.011 213 366

Werkzame personen 194.919 1.365 1.538

-153 7.759 4.852

-173 22.681 23.743

2.907

21.765 Exclusief landbouw Bron: Doorakkers, Stogo, JLL (2012)

-1.062 11.284 204.968

De opgeheven bedrijven (4,9 werkzame persoon per vestiging) zijn gemiddeld aanzienlijk groter dan de gestarte bedrijven (2,9 werkzame persoon per vestiging). Dit is ook in andere regio’s het geval. De regionale economie groeit vooral via het regionale bedrijfsleven. Het aantal te acquireren bedrijven is relatief beperkt. Bedrijven verhuizen overwegend over korte afstand binnen de eigen gemeente of naar een aangrenzende 9 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

gemeente. De consequentie hiervan is dat regionaal economische structuurversterking primair gericht moet zijn op het endogene ontwikkelingspotentieel van regio’s (“schatgraven in eigen regio”). Uit het onderzoek blijkt ook dat verhuizende bedrijven sterk gebonden zijn aan de eigen subregio (figuur 2.8). Van in de periode 2005-2010 verhuisde bedrijven vond tweederde een nieuwe vestigingsplaats binnen de eigen gemeente en ruim 85% binnen de eigen subregio. Er is niet alleen weinig in- en uitstroom van bedrijven van en naar regio’s buiten Holland Rijnland. Ook tussen de regio’s zijn de bedrijfsmigratiestromen relatief beperkt. Dit duidt op een sterke gebondenheid van het bedrijfsleven aan de subregio’s. Figuur 2.8 Werkgelegenheid bij gemigreerde bedrijven naar bestemming in Holland Rijnland (2005-2010)

Katwijk gerekend bij de Leidse regio Bron: Doorakkers, Stogo, JLL (2012)

2.3

Positionering van Holland Rijnland binnen de Randstad

Holland Rijnland ligt centraal tussen de Noord- en de Zuidvleugel van de Randstad. Uit de vorige paragraaf bleek al dat veel inwoners uit beide vleugels een baan hebben in één van de twee vleugels. Ten opzichte van de stedelijke regio’s in de twee vleugels is Holland Rijnland een relatief kleine speler met 6% van de in de Randstad aanwezige bedrijven en 7% van de werkgelegenheid (tabel 4.2). In het tussen de Randstadvleugels gelegen middengebied heeft Holland Rijnland een relatief grote economie met meer bedrijfsvestigingen en werkzame personen dan Midden-Holland en Utrecht-West. Wat betreft groei van de werkgelegenheid blijft Holland Rijnland achter bij de Metropoolregio Amsterdam. De groei ligt echter wel hoger dan in de Stadsregio, Utrecht, in het stadsgewest Haaglanden en in de stadsregio Rotterdam. Ook in vergelijking met 10 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Midden-Holland en met Utrecht-West groeit Holland Rijnland relatief snel. Binnen Holland Rijnland doet de stedelijke Leidse regio het daarom wat betreft groei van de werkgelegenheid goed in vergelijking met drie van de vier grootstedelijke regio’s in de Randstad. In de meer landelijke delen van de regio is de groei in de Rijn- en Veenstreek vergelijkbaar met die in Midden-Holland. De Duin- en Bollenstreek blijft hier duidelijk achter. Tabel 2.2 Vestigingen en werkgelegenheid in de Randstad per deelgebied (2011) Holland Rijnland Metropoolregio Amsterdam Stadsregio Utrecht Stadsgewest Haaglanden Stadsregio Rotterdam Midden-Holland

vestigingen 25.650 214.660 56.240 69.130 48.820 11.300 Bron:LISA

werkzame personen 211.100 1.228.790 402.460 508.410 541.280 86.860

Vergelijken we de economische structuur van Holland Rijnland met die van de Noord- en de Zuidvleugel dan valt het grote aandeel van de zorg op (figuur 2.9). Daarnaast zijn ook de landbouw, de industrie, de bouw en de handel en het onderwijs in Holland Rijnland sterker vertegenwoordigd dan in de Randstadvleugels. De horeca neemt een tussenpositie in: sterker vertegenwoordigd dan in Zuidvleugel; maar minder sterk dan in de Noordvleugel. Figuur 2.9 Werkgelegenheidsaandelen per sector in Holland Rijnland en in de Randstadvleugels (2011) 25,0 20,0 %

15,0 10,0 5,0

0,0

Holland Rijnland

Noordvleugel

Zuidvleugel

Bron: LISA

Ten opzichte van Midden-Holland zijn de landbouw, de bouw, de industrie en de handel in Holland Rijnland gelijk of minder sterk vertegenwoordigd (figuur 2.10). De zorg en het


onderwijs zijn met de horeca en de zakelijke dienstverlening in Holland Rijnland sterker vertegenwoordigd. Figuur 2.10 Werkgelegenheidsaandelen per sector in Holland Rijnland en in MiddenHolland (2011) 25,0 20,0 %

15,0 10,0 5,0

0,0

Holland Rijnland

Midden Holland

Bron: LISA

Uit de vergelijking komt de tweedeling in de regio opnieuw naar voren. De Duin- en Bollenstreek en de Rijn- en Veenstreek hebben een economisch profiel dat sterke gelijkenis vertoont met dat van Midden-Holland. De economie van de Leidse regio lijkt meer op de stedelijke economieën van de Randstad; met dien verstande dat het accent in de Leidse economie sterk ligt op de kwartaire sector (zorg en onderwijs) en maar in beperkte mate op de zakelijke en financiële diensten. De industrie is in Holland wat sterker vertegenwoordigd dan in de stedelijke economieën.

2.4

Topsectoren in Holland Rijnland

In 2010 heeft het toenmalige kabinet in het kader van haar nieuwe bedrijvenbeleid negen topsectoren vastgesteld. Doel van het beleid is het richten van overheidsinspanningen op het versterken van sectoren, waarin Nederland al uitblinkt. 2 Samenwerken tussen overheden, bedrijfsleven, wetenschappelijke instellingen en onderzoekscentra is hierbij cruciaal. Regionale overheden kunnen hierbij ondersteunen in regio’s waarin topsectoren sterk zijn geconcentreerd.

2

De topsectoren zijn: Agro & Food, Chemie, Energie, Creatieve Industrie, High Tech, Life Sciences & Health, Tuinbouw & Uitgangsmaterialen, Logistiek en Water. 12 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Bureau Louter (2012) heeft de regionale spreiding van topsectoren in Nederland in kaart gebracht (figuur 2.11).3 In Holland Rijnland bevinden zich van oudsher concentraties van de topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen (Greenports) in de Bollenstreek, rond Boskoop en Aalsmeer. De regio’s Venlo en Noordoostpolder scoren ook hoog op de topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen, evenals het Westland, West-Friesland, delen van Zeeland, de Betuwe en het Groene Hart. Als tweede topsector is ook de Life Sciences & Health rond het Leids Universitair Centrum goed vertegenwoordigd. In deze topsectoren scoren ook de regio’s rond de universiteitssteden Groningen, Nijmegen, Maastricht, Utrecht en Amsterdam hoog. De overige topsectoren zijn in Holland Rijnland ondervertegenwoordigd. Binnen de topsector High Tech vormt het spacecluster rond ESA in Noordwijk een economisch speerpunt. De topsector logistiek is ondanks de centrale ligging tussen de mainports Schiphol en Rotterdam ondervertegenwoordigd. Van de twee oververtegenwoordigde topsectoren zijn de meeste bedrijven te vinden in de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen. Wat betreft werkgelegenheid zijn beide topsectoren nagenoeg even groot. De omvang van de werkgelegenheid in de topsector Life Sciences wordt in sterke mate bepaald door de aanwezigheid van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) dat 60% van de werkgelegenheid in de topsector voor haar rekening neemt. Tabel 2.3

Omvang van twee topsectoren in Holland Rijnland (2011) bedrijven Tuinbouw & Uitgangsmaterialen 1.939 Life Sciences & Health 155 Bron: LISA

3

banen 11.880 11.450

Louter hanteert als maat de relatieve vertegenwoordiging: de werkgelegenheid van de in de regio

aanwezige topsector gedeeld door de woonachtige bevolking tussen 15 en 65 jaar (potentiële beroepsbevolking). 13 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Figuur 2.11: Regionale spreiding van topsectoren in Nederland, 2011 Agro & Food

Creatieve industrie

Chemie

Tuinbouw

Life Sciences

High Tech

Logistiek

Water

Energie

Bron: Bureau Louter (2012)


Ook het Planbureau voor de Leefomgeving (Raspe et al. 2012) heeft onlangs de regionale spreiding van de topsectoren in kaart gebracht (figuur 2.11). Daarbij is gelet op concentratie (= afstand tussen vestigingen), massa (= hoeveelheid banen) en specialisatie (= aandeel in de regionale economie). De topsector Life Sciences en Health is geconcentreerd rond een aantal steden in de Randstad (Amsterdam, Utrecht, Leiden en Rotterdam). Buiten de Randstad is de belangrijkste concentratie te vinden in Nijmegen. Een hoge concentratie in de Life Sciences gaat niet gepaard met een hoge regionale specialisatiegraad. Dit komt doordat de Life Sciences sterk is gebonden aan steden met een zeer gevarieerde economie. Het COROP-gebied Agglomeratie Leiden en Bollenstreek is een uitzondering. Het combineert concentratie met een relatief hoge specialisatiegraad.De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is zeer sterk geconcentreerd in Zuid-Holland (Westland en Bollenstreek). Figuur 2.11: Regionale spreiding in de topsectoren Life Sciences en Tuinbouw (2011)

Bron: Raspe et al. 2011


3.

REGIONALE SPECIALISATIES

3.1

Inleiding

Deze paragraaf gaat dieper in op de regionale specialisaties van Holland Rijnland. Een regionale specialisatie is gedefinieerd op basis van locatiequotiënten (LQ) en massa. 4 Voor de LQ is uitgegaan van de werkgelegenheidsaandelen. Om de massa vast te stellen zijn zowel het aantal vestigingen als de werkgelegenheid in de beschouwing betrokken. Van een regionale specialisatie is sprake als: de LQ voor de werkgelegenheid hoger is dan 1,25; de bedrijfstak meer bevat dan 0,5% van de regionale werkgelegenheid (1.050 arbeidsplaatsen); er minimaal tien bedrijven actief zijn in de desbetreffende bedrijfstak;

3.2

Landbouw

Binnen de landbouw zijn de teelt van eenjarige gewassen (bollen) en de teelt van sierplanten sterk oververtegenwoordigd (tabel 3.1). Beide sectoren nemen ruim 70% van de werkgelegenheid in de landbouw voor hun rekening. Ook binnen de Randstad heeft Holland Rijnland zich gespecialiseerd in deze bedrijfstakken. Binnen de Randstad zijn de sectoren alleen oververtegenwoordigd in het stadsgewest Haaglanden (Westland) en in Midden-Holland, als het gaat om sierplanten. Tabel 3.1 Oververtegenwoordigde bedrijfstakken in de Landbouw in Holland Rijnland (LQ werkgelegenheid > 1,25) (2011) 011 teelt van eenjarige gewassen waarvan 0113 knolgewassen 013 teelt van sierplanten 031 visserij

Vest.

wp

LQ vest

LQ wp

710

2.320

1,98

1,41

405

1.599

520

1.820

5,00

3,02

18

120

1,06

1,66

Bron: LISA

Ook de visserij is gemeten naar werkgelegenheid oververtegenwoordigd. Het betreft hier echter een relatief kleine bedrijfstak die is geconcentreerd in Katwijk. De concurrentie in deze bedrijfstak komt opnieuw uit het stadsgewest Haaglanden (Scheveningen). Door het

4

Het locatiequotiënt (LQ) geeft de verhouding tussen het regionale aandeel van een sector/bedrijfstak (in de regionale werkgelegenheid of het aantal vestigingen in de regio) en het nationale aandeel. Als het LQ gelijk aan 1 is zijn beide aandelen even groot. Bij een LQ groter dan 1 is het regionale aandeel van de desbetreffende bedrijfstak groter dan nationaal. Bij een LQ lager dan 1 is het regionale aandeel kleiner dan nationaal. 16 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

sterke accent op bloemen en bollen zijn de veeteelt en de akkerbouw in Holland Rijnland ondervertegenwoordigd.

3.3

Industrie

Binnen de industrie is het beeld zeer gedifferentieerd. Er zijn weinig specialisaties met massa. Gemeten naar werkgelegenheid zijn de belangrijkste bedrijfstakken (tabel 3.2): vervaardiging van dranken (LQ 9,67) vervaardiging van chemische basisproducten, kunstmeststoffen (LQ 1,69) vervaardiging farmaceutische producten (LQ 3,58) vervaardiging van metaalproducten voor de bouw (LQ 1,40)

Tabel 3.2 Oververtegenwoordigde bedrijfstakken in de industrie in Holland Rijnland (2011) (LQ werkgelegenheid > 1,25) Vest.

wp

LQ vest

LQ wp

110 vervaardiging van dranken

3

1.906

0,70

9,67

161 primaire houtbewerking en verduurzamen van hout 182 reproductie van opgenomen media 201 vervaardiging van chemische basisproducten, kunstmeststoffen 203 vervaardiging van verf, vernis e.d., drukinkt en mastiek 211 vervaardiging farmaceutische grondstoffen 212 vervaardiging farmaceutische producten 234 vervaardiging van overige keramische producten 244 vervaardiging van edelmetalen en overige nonferrometalen 251 vervaardiging van metalen producten voor de bouw 265 vervaardiging van meet-, regel-, en controleapparatuur

6

96

1,03

1,84

11

440

1,25

12,84

7

1.334

0,80

1,69

4

550

1,61

5,00

3

40

4,20

1,37

301 Scheepsbouw 303 vervaardiging van vliegtuigen en onderdelen daarvoor 325 vervaardiging van medische instrumenten en hulpmiddelen

8

1.380

2,38

3,58

12

50

2,14

1,78

1

170

3,40

7,82

46

1.440

0,92

1,40

20

410

1,88

1,40

53

590

1,62

1,61

4

220

2,24

2,11

46

590

1,14

1,58

Bron: LISA

Deze drie bedrijfstakken zorgen voor 30% van de industriële werkgelegenheid in Holland Rijnland. De werkgelegenheid in drie van de vier bedrijfstakken wordt in sterke mate bepaald door een groot bedrijf. In de drankenindustrie gaat het om Heineken in Zoeterwoude. Bij de vervaardiging van farmaceutische producten is Janssen Biologics in Leiden veruit de grootste onderneming. Bij de vervaardiging van chemische 17 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

basisproducten en kunstmeststoffen is Akzo Nobel in Sassenheim de grootste onderneming. Alleen de bedrijfstak vervaardiging van metalenproducten in de bouw voldoet aan de definiëring van een specialisatie. De overige oververtegenwoordigde bedrijfstakken zijn relatief klein en zorgen voor minder dan 0,5% van de regionale werkgelegenheid. Deze bedrijfstakken hebben onvoldoende massa om als regionale specialisatie te worden beschouwd. Dit wil overigens niet zeggen dat er geen innovatieve bedrijven kunnen voorkomen in deze bedrijfstakken. Voorbeelden zijn Royal Van Lent Shipyard (Kaag) in de bedrijfstak scheepsbouw en Mentor Medical Systems (Leiden) in de bedrijfstak vervaardiging van medische instrumenten.

3.4

Nutsbedrijven

Binnen deze sector is inzameling van afval de enige bedrijfstak met een oververtegenwoordiging (LQ werkgelegenheid: 1,68). Met 540 arbeidsplaatsen is dit echter een bedrijfstak met relatief weinig massa.

3.5

Bouw

Het aandeel van de bouw in de regionale werkgelegenheid ligt iets onder het landelijke gemiddelde. In de Duin- en Bollenstreek en in de Rijn- en Veenstreek is deze sector sterker vertegenwoordigd dan in de Leidse regio. Binnen de bouw komen in Holland Rijnland geen regionale specialisaties met massa voor. De twee grootste bedrijfstakken (de utiliteitsbouw en de afwerking van gebouwen) zijn ondervertegenwoordigd. De enige bedrijfstak met een oververtegenwoordiging van de werkgelegenheid is slopen van bouwwerken, grondverzet en proefboren (LQ werkgelegenheid: 1,55). Deze bedrijfstak telt te weinig werkgelegenheid 750 arbeidsplaatsen om als regionale specialisatie te worden aangemerkt.

3.6

Handel

Binnen de sector groot- en detailhandel zijn er vier bedrijfstakken die kunnen worden beschouwd als regionale specialisatie (tabel 3.3): groothandel in landbouwproducten en levende dieren (LQ 4,20) groothandel in consumentenartikelen (non-food) (LQ 1,41) gespecialiseerde winkels in voedings- en genotmiddelen (LQ 1,29) winkels in lectuur, sport-, kampeer- en recreatie-artikelen (LQ 1,29) Belangrijk onderdeel van de groothandel in landbouwproducten en levende dieren is de groothandel in bloemen en planten.


Tabel 3.3 Sterk oververtegenwoordigde bedrijfstakken handel in Holland Rijnland (2011) (LQ werkgelegenheid > 1,25) Vest.

wp

LQ vest

LQ wp

46

230

1,38

2,10

486

3.830

3,95

4,20

324

4.090

0,77

1,41

42

540

0,69

2,10

472 gespecialiseerde winkels in voedings- en 423 genotmiddelen 476 winkels in lectuur, sport-, kampeer- en 315 recreatieartikelen Bron: LISA

2.110

1,47

1,29

1.330

1,61

1,29

454 handel in en reparatie van motorfietsen, onderdelen daarvan 462 groothandel in landbouwproducten en levende dieren 464 groothandel in consumentenartikelen (non-food) 469 niet-gespecialiseerde groothandel

3.7

Horeca

Binnen de Horeca is wat betreft werkgelegenheid uitsluitend de bedrijfstak hotels oververtegenwoordigd met een LQ werkgelegenheid van 1,5. De bedrijfstak telt 2.070 arbeidsplaatsen en is daarom te beschouwen als regionale specialisatie. 3.8

Transport

Binnen de sector transport die is ondervertegenwoordigd in de regio zijn er in Holland Rijnland geen specialisaties aanwezig op bedrijfstakniveau.

3.9

Informatie en communicatie

Binnen de sector informatie en communicatie voldoet alleen de bedrijfstak uitgeverijen van boeken, tijdschriften e.d. aan de criteria van een regionale specialisatie (tabel 3.4). Kluwer in Alphen aan den Rijn is hier een grote speler. De overige twee oververtegenwoordigde bedrijfstakken zijn te klein om als regionale specialisatie te worden beschouwd. Tabel 3.4 Sterk oververtegenwoordigde bedrijfstakken in de informatie en communicatie in Holland Rijnland (2011) (LQ werkgelegenheid > 1,25) Vest.

wp

LQ vest

LQ wp

581 Uitgeverijen van boeken, tijdschriften e.d.

86

1.105

1,03

1,43

631 Gegevensverwerking, webhosting en aanverwante activiteiten 632 Overige dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatie

52

469

0,70

1,62

50

151

1,07

1,57


3.10

Financiële Diensten

Binnen de sector financiële diensten zijn er in Holland Rijnland sterk oververtegenwoordigde bedrijfstakken aanwezig.

3.11

Zakelijke diensten

Binnen de bedrijfstak zakelijke diensten is in Holland Rijnland maar één duidelijke regionale specialisatie aanwezig: het natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk met een LQ van 3,10 en 3.828 arbeidsplaatsen (tabel 3.5). De overige oververtegenwoordigde bedrijfstakken zijn relatief klein van omvang en voldoen wat betreft werkgelegenheid niet aan het massacriterium voor een regionale specialisatie. Tabel 3.5 Sterk oververtegenwoordigde bedrijfstakken in de zakelijke diensten in Holland Rijnland (2011) (LQ werkgelegenheid > 1,25) Vest.

wp

LQ vest

LQ wp

712 keuring en controle

20

357

0,83

1,47

721 natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk 771 verhuur en lease van auto’s

93

3.830

1,92

3,10

24

260

1,25

1,41

773 verhuur en lease van machines en werktuigen

56

414

0,90

1,32

102

720

1,17

1,56

799 informatieverstrekking op het gebied van toerisme 802 beveiliging via beveiligingssystemen

21

240

0,98

1,57

4

60

1,13

1,42

829 overige zakelijke dienstverlening neg

28

1.130

0,74

2,30

791 reisbemiddeling en reisorganisatie

Bron: LISA

3.12

Overheid

Binnen de bedrijfstak overheid is gemeten naar werkgelegenheid maar één bedrijfstak oververtegenwoordigd. Het gaat om de verplichte sociale verzekeringen met een LQ van 3,96 en 2.310 arbeidsplaatsen. Het aantal bedrijven in deze bedrijfstak is echter relatief klein. De omvang van de sector wordt sterk bepaald door de Sociale Verzekeringsbank.

3.13

Onderwijs

In deze bedrijfstak is het tertiair onderwijs met LQ van 1,65 en 4.418 arbeidsplaatsen een regionale specialisatie.


3.14

Zorg

De sterke oververtegenwoordiging van de zorg in Holland Rijnland wordt in sterke mate bepaald door twee bedrijfstakken: ziekenhuizen en jeugdzorg en maatschappelijke opvang die respectievelijk ruim 12.000 en ruim 10.000 arbeidsplaatsen tellen (tabel 3.6). Beide bedrijfstakken zorgen voor de helft van de werkgelegenheid in de zorg. In beide bedrijfstakken bepalen een beperkt aantal grote ziekenhuizen het beeld. Bij de ziekenhuizen zijn dat het Leids Universitair Medisch Centrum, het Diaconessenziekenhuis in Leiden en het Rijnlandziekenhuis in Leiderdorp. Bij de jeugdzorg en maatschappelijke opvang met overnachting gaat het om instellingen als Ipse de Bruggen en ’s Heeren Loo, die op diverse locaties in de regio zijn gevestigd en om woon- en leefgemeenschap Zwetterhage in Zoeterwoude. Tabel 3.6 Sterk oververtegenwoordigde bedrijfstakken in de zorg in Holland Rijnland (2011) (LQ werkgelegenheid > 1,25) Vest.

wp

LQ vest

LQ wp

26

12.440

1,60

1,60

158

10.370

4,30

6,25

861 ziekenhuizen 879 jeugdzorg en maatschappelijke opvang met overnachting Bron: LISA

3.15

Cultuur/Sport

Binnen de sector cultuur/sport zijn er in Holland Rijnland geen sterk oververtegenwoordigde bedrijfstakken aanwezig.

3.16

Overige diensten

Binnen de sector overige diensten zijn er in Holland Rijnland geen sterk oververtegenwoordigde bedrijfstakken aanwezig.


4.

KANSRIJKE AANDACHTSVELDEN

4.1

Inleiding

Op grond van de analyses in hoofdstuk 3 heeft de stuurgroep vijf kansrijke aandachtsvelden geselecteerd, die de vernieuwing van de regionale economie in Holland Rijnland kunnen dragen. Dit hoofdstuk bevat een nadere verkenning van de vijf gekozen aandachtvelden. Aan de orde komen per aandachtsveld een korte schets van recente ontwikkeling, een beschrijving van het waardesysteem, de spreiding van bedrijven en werkgelegenheid over de regio, de aanwezigheid van academische of commerciële spinoffs, de arbeidsmobiliteit, de kennisnetwerken en de waardering van het vestigingsklimaat

4.2

Life Sciences

De Life Sciences is een relatief klein aandachtsveld (tabel 4.1). Landelijk zijn er ruim 5.000 bedrijven actief met 140.000 werkzame personen, met als zwaartepunten de academische ziekenhuizen, speuren ontwikkelingswerk, laboratoria, handel in medische en farmaceutische producten en productie van medische apparaten. In de sector Life Sciences waren in 2011 in Holland Rijnland 155 bedrijven met 11.450 werkzame personen aanwezig. Met ongeveer 5% van de regionale werkgelegenheid is de sector duidelijk oververtegenwoordigd. Landelijk bevindt zich 2% van de werkgelegenheid in deze sector. De groei van de werkgelegenheid lag in de Life Sciences tussen 2001 en 2011 aanzienlijk hoger (+40%) dan de groei van de totale werkgelegenheid in Holland Rijnland (+7%). De Life Sciences nam in die periode bijna 30% van de regionale groei van de werkgelegenheid voor haar rekening. Tabel 4.1 Vestigingen en werkgelegenheid in de Life Sciences in Holland Rijnland naar sector (2011) vestigingen werkzame personen 2001 2011 2001 2011 Industrie 47 57 1.733 2.017 Handel 50 38 634 1.148 Diensten 23 55 342 1.388 Zorg 1 5 5.450 6.899 Totaal 121 155 8.159 11.452 Bron: LISA


Van de werkgelegenheid bevindt zich 60% in de zorg. Het gaat echter maar om een klein aantal bedrijven. Naast het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) gaat het om enkele laboratoria. De zorg liet de sterkste groei van de werkgelegenheid zien. De meeste bedrijven (35%) bevinden zich in de zakelijke dienstverlening (biotechnologisch speuren ontwikkelingswerk). Hier vond relatief gezien de sterkste groei van de werkgelegenheid plaats (een verdrievoudiging ten opzichte van 2001). Figuur 4.1 Vestigingen in de Life Sciences in Holland Rijnland naar sector (2011)

Vestigingen

Werkgelegenheidl

3%

18%

37% 35%

Industrie

Industrie 10%

Handel Diensten

Zorg

Handel Diensten

60%

Zorg 12%

25%

Bron: LISA

Ten opzichte van de landelijke situatie is het aandachstveld Life Sciences ook sterk oververtegenwoordigd, zowel gemeten naar aantal vestigingen als naar werkgelegenheid (tabel 4.2). De zorg is gemeten naar vestigingen ondervertegenwoordigd, maar gemeten naar werkgelegenheid sterk oververtegenwoordigd. Dit accentueert de positie van het LUMC binnen het cluster. Industrie en handel zijn in Holland Rijnland binnen de Life Sciences, zowel gemeten naar aantal vestigingen als naar werkgelegenheid ondervertegenwoordigd. Tabel 4.2 Locatiequotiënten in de Life Sciences in Holland Rijnland naar sector (2011) LQvest LQwerk Industrie 1,24 2,31 Handel 0,86 1,76 Diensten 3,67 4,48 Zorg 0,89 3,77 Totaal 1,40 3,12 Bron: LISA

Waardesysteem Binnen het waardesysteem van de Life Sciences zijn drie onderdelen te onderscheiden (figuur 4.2): Medische technologie Farmacie Voeding 23 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Wat betreft werkgelegenheid ligt het accent op drie activiteiten: het LUMC, het speuren ontwikkelingswerk gericht op gezondheid en voeding en de productie van farmaceutische producten. Deze drie bedrijfstakken omvatten (door de aanwezigheid van het LUMC) ruim 80% van de werkgelegenheid in het cluster. Uit de analyse van de regionale specialisaties kwam naar voren dat het LUMC, als onderdeel van de bedrijfstak ziekenhuizen en het speur- ontwikkelingswerk als regionale specialisaties kunnen worden beschouwd. De productie van farmaceutische producten is weliswaar oververtegenwoordigd, maar het aantal bedrijven is klein. De omvang van de werkgelegenheid in deze bedrijfstak wordt in sterke mate bepaald door één bedrijf, Janssen Biologics. Daarnaast is er een aantal in de regio oververtegenwoordigde bedrijfstaken met weinig massa. Gemeten naar het aantal vestigingen zijn deze bedrijfstakken bovendien ondervertegenwoordigd. Het aantal bedrijven is relatief beperkt, maar de desbetreffende bedrijven zijn wel groter dan landelijk het geval is. Ontbrekende of ondervertegenwoordigde schakels in Holland Rijnland zijn de productie van elektromedische apparatuur, de productie van dieetvoeding en de medische laboratoria. Figuur 4.2 Waardesysteem Life Sciences in Holland Rijnland (2011) Medische Technologie

Farmacie

Voeding

Productie farmaceutische grondstoffen (21.1)

R&D medische farmaceutische productie (72.11)

Productie elektromedische apparatuur (26.6)

Productie medische instrumenten (32.5)

Groothandel in medische instrumenten (46.462)

R&D gezondheid en voeding (72.193)

Productie farmaceutische producten (21.2)

Productie dieetvoeding (10.86)

Groothandel farmaceutische producten (46.461)

Universitaire medische centra (86.101)

Medische laboratoria (86.924)

Bron: ESD2


Tabel 4.3 Bedrijven in de Life Sciences in Holland Rijnland met 100 werknemers of meer (2011) Leids Universitair Medisch Centrum Janssen Biologics Bv Astellas Pharma Europe Bv Mentor Medical Systems Bv Crucell Holland Bv Apotex Nederland Bv Hal Allergy Bv Medisize Bv Novo Nordisk Bv Olympus Nederland Bv Centre for Human Drug Research

Academisch Ziekenhuis Vervaardiging van farmaceutische producten R&D gezondheid en voeding Vervaardiging van medische instrumenten Groothandel in farmaceutische producten Vervaardiging van farmaceutische producten Vervaardiging van farmaceutische producten Vervaardiging van medische instrumenten Groothandel in farmaceutische producten Groothandel in medische instrumenten R&D gezondheid en voeding Bron: LISA

Regionale spreiding De werkgelegenheid in de Life Sciences is sterk geconcentreerd in Leiden (figuur 4.3 en bijlage 3). Hier bevindt zich bijna 50% van de bedrijven en 87% van de werkgelegenheid in de sector. De meeste bedrijven bevinden zich in de directe omgeving van het LUMC op het Bio Science Park. Buiten Leiden zijn grote bedrijven gevestigd in Leiderdorp, (Astellas Pharma Europe), in Alphen aan den Rijn (Novo Nordisk), in Hillegom (Medisize) en in Zoeterwoude (Olympus Nederland). De laatste twee bedrijven vallen ook onder de sector High Tech. Medisize is actief op het gebied van medische systemen en van Life Sciences microscopie. De overige bedrijven in de regio zijn klein. In de meeste gemeenten van de regio is het aandachtsveld dan ook sterk ondervertegenwoordigd. Figuur 4.3 Regionale spreiding in de sector Life Sciences in Holland Rijnland (2011)

Bron: LISA


Spin-offs In de sector Life Sciences zijn tussen 2001 en 2006 25 bedrijven gestart, die in 2011 nog bestonden (tabel 4.4). Dit zijn de succesvolle starters. Dit is een relatief hoog aantal. Onder de succesvolle starters bevinden zich relatief veel vernieuwende bedrijven. Op grond van de uitgevoerde websiteanalyses zijn elf bedrijven als vernieuwend aan te merken. Het gaat bij de vernieuwing om productinnovatie, procesinnovatie of om combinaties van beide typen innovaties. Voorbeelden van productinnovatie zijn producten om bloedverlies bij mensen zo veel mogelijk te beperken en producten die de vruchtbaarheid van vissen vergroten. Voorbeelden van procesinnovatie zijn het vernieuwen van de automatisering voor het onderzoek op het gebied van Life Sciences en het verbeteren van behandelmethoden voor hersenaandoeningen. Tabel 4.4 Succesvolle starters en spin-offs in de Life Sciences in Holland Rijnland (2011)

Succesvolle starters Bedrijven 2001 Aandeel succesvolle starters van bedrijven 2001 Vernieuwende starters Aandeel vernieuwende starters van succesvolle starters Spin-offs Aandeel spin-offs van succesvolle starters Bron: ESD2

Life Sciences 25 125 21% 11 44% 8 32%

De meeste van de vernieuwende bedrijven zijn ook spin-offs (acht van de elf vernieuwende bedrijven). In het totaal is één op de drie starters een spin-off. Het gaat zowel om commerciële als om academische spin-offs. Bij de commerciële spin-offs gaat het om bedrijven die zijn opgericht door personen die al veel ervaring hadden in hun (meestal vrij specifieke) vakgebied bij andere bedrijven. In verschillende mate is er ook hulp van een moederonderneming geweest om een patent te ontwikkelen. Naast commerciële spin-offs zijn er ook academische spin-offs gevonden. Hierbij gaat het om personen die voorheen bij de Universiteit Leiden/LUMC werkzaam zijn geweest als PhD student of hoogleraar. Het gaat in de analyse om spin-offs die tussen 2001 en 2006 zijn ontstaan, nog voor de financiële crisis. Sinds het uitbreken van de financiële crisis in 2008 is het aantal spin-offs in de Life Sciences sector sterk verminderd. Voor starters in de Life Sciences is het kunnen beschikken over startkapitaal belangrijker dan voor starters in andere sectoren. Het kan een lange tijd duren voor een nieuw product ook commercieel rendabel is. Zoiets vraagt om veel durfkapitaal en een lange aanlooptijd. Dat durfkapitaal wordt op dit moment minder snel verstrekt. Grote bedrijven/universiteiten willen hun patenten liever niet verzilveren via een nieuw bedrijf. Dit is voor hen een uiterst riskante route.


Het merendeel van de vernieuwende bedrijven is in overeenstemming met de spreiding van de Life Sciences binnen de regio op het Leidse Bio Science Park gevestigd. Een aantal bedrijven is gevestigd in één van de gebouwen van Biopartner op het Bio Science Park. Het Biopartner programma is opgezet om nieuwe bedrijven te faciliteren tijdens hun startperiode, bijvoorbeeld door middel van werkruimte. Biopartner heeft een “incubator gebouw” voor bedrijven die in hun startfase zitten en een “accelerator gebouw” voor de bedrijven die de startfase succesvol zijn doorlopen. Gevestigd zijn op het Bio Science Park in Leiden vinden de starters belangrijk. Het Park heeft een sterke naam, zowel in binnen- als buitenland. De aanwezigheid van de Universiteit Leiden en het LUMC dragen daar aan bij. Een aantal bedrijven onderhoudt banden met de Universiteit en het LUMC. Verschillende bedrijven geven bovendien aan dat de concentratie van bedrijvigheid op het gebied van Life Sciences bevorderend werkt voor het aangaan van lokale relaties. Zo zijn er bedrijven die delen van onderzoeken uitbesteden aan andere bedrijven op het Park. Relaties met bedrijven elders in de regio zijn maar in beperkte aanwezig. Uitzondering is Duphamed uit Alphen aan den Rijn dat tandartsproducten maakt. De productie wordt gedaan samen met een spuitgieterij uit Nieuwkoop. De nabijheid is van groot belang voor Duphamed. Als er in de productie iets misgaat, moet het bedrijf snel kunnen schakelen. Daarom laten zij dit liever in Nieuwkoop ontwikkelen door een bedrijf waar zij een goede vertrouwensband mee hebben, dan door een bedrijf in China die dezelfde productie een stuk goedkoper kan doen. Samenwerkingspartners en klanten zitten verspreid over de wereld. De relaties die met samenwerkingspartners worden onderhouden, kunnen vrij kennisintensief zijn. Het delen van middelen en expertise is niet ongewoon in de sector, mits er geen commerciële belangen in de weg staan. Skill-relatedness Uit Zuid-Hollandse gegevens over de arbeidsmobiliteit tussen bedrijfstakken zijn de skillgerelateerde bedrijfstakken voor de Life Sciences gehanteerd. De relaties richten zich vooral op de industrie en de zakelijke dienstverlening. Wat betreft industriële bedrijfstakken zijn er relaties met de vervaardiging van chemische producten, de vervaardiging van kunststofproducten, de vervaardiging van parfums en cosmetica, de basischemie, de vervaardiging van farmaceutische grondstoffen, de vervaardiging van medische apparaten en de vervaardiging van farmaceutische producten. Het gaat deels om industriële bedrijfstakken die ook deel uitmaken van het waardesysteem van de Life Sciences. De industriële bedrijfstakken die hier buiten vallen zijn klein en ondervertegenwoordigd. Op het gebied van zakelijke dienstverlening is er sprake van skill-gerelateerdheid met het speuren ontwikkelingswerk, met economische adviesbureaus, met hardwareconsultancy, marktonderzoekbureaus en reclamebureaus. Buiten industrie en zakelijke diensten gaat het om ziekenhuizen, tertiair onderwijs, groothandel in consumentenartikelen en winkels in medische producten. 27 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

In het totaal waren er in Holland Rijnland circa 35.000 arbeidsplaatsen in de voor de Life Sciences relevante bedrijfstakken. Dit is ongeveer 16% van de regionale werkgelegenheid. De activiteiten in het in figuur 5.3 beschreven waardesysteem behoren alle tot de skill-gerelateerde bedrijfstakken. Figuur 4.4 Skill-relatedness in de het aandachtsveld Life Sciences

Bron: Universiteit Utrecht

Kennisnetwerken Binnen de regio Holland Rijnland domineren de rode Life Sciences. In deze tak van de Life Sciences houden bedrijven zich bezig met het ontwikkelen van nieuwe (biotech) geneesmiddelen of technieken voor het onderzoek naar nieuwe geneesmiddelen. De Life Sciences zijn zeer kennisintensief. Nieuwe technologieën volgen elkaar snel op. Grote farmaceutische concerns hebben niet meer het innovatievermogen om met deze ontwikkelingen mee te gaan. Onderzoek en ontwikkeling vindt daarom steeds meer plaats bij kleine researchbedrijven. In Holland Rijnland gebeurt dit veelal door spin-offs van het LUMC. Succesvolle researchbedrijven worden vaak overgenomen door grote farmaceuten, zoals het Leidse Crucell door het Amerikaanse Johnson & Johnson. Een nieuwe technologie of geneesmiddel moet een heel registratietraject door voordat het op de markt mag worden afgezet. Deze trajecten, waarvan grote internationale 28 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

studies onder patiënten deel uitmaken, kosten veel geld. Grote farmaceuten hebben de middelen om deze te bekostigen. Een andere financieringsbron, venture capital, is sinds de financiële crisis steeds schaarser geworden. Wel is er de opkomst van crowdfunding, ook in de regio Holland Rijnland, waarbij particuliere welgestelden investeren in regionale Life Sciences bedrijven. Zo heeft één geïnterviewd researchbedrijf particuliere investeerders uit Lisse, Warmond en Voorschoten. Bedrijven in de Life Sciences hebben een beperkte binding met Holland Rijnland. De meeste toeleveranciers en klanten bevinden zich in het buitenland, vooral in de Verenigde Staten. Bij toeleveranciers gaat het om leveranciers van specifieke bestandsdelen, van specifieke technieken of om clinicial research organisations (CRO’s), die patiëntenonderzoeken coördineren. Klanten zijn ziekenhuizen, privé-klinieken, farmaceuten of universitaire centra. Met zowel toeleverancier als klant wordt intensief samengewerkt, waarbij veel kennisuitwisseling plaatsvindt. Met concurrenten wordt niet of nauwelijks samengewerkt, vaak omdat men bang is voor weglekeffecten (“we hebben een bepaalde techniek ontwikkeld die je voor jezelf wilt houden”). Net als toeleveranciers en klanten zijn concurrenten vooral in het buitenland gevestigd, voornamelijk elders in Europa en in de Verenigde Staten. Met bedrijven uit andere sectoren onderhouden de bedrijven uit de Life Sciences niet of nauwelijks relaties. Eén bedrijf heeft contacten met High Tech bedrijven in Delft en Eindhoven voor de ontwikkeling van nanotechnologie. Een researchbedrijf heeft nationale en regionale zaadveredelingsbedrijven als klant (onderzoek naar plantverbetering). Alle geïnterviewde bedrijven werken intensief samen met kennisinstellingen. Ook deze relaties hebben een sterk internationaal karakter, zoals blijkt uit samenwerkingen met instellingen in de Verenigde Staten, Azië en (elders in) Europa. Op nationaal niveau zijn er relaties met universitaire centra en academische ziekenhuizen in Amsterdam, Delft, Groningen, Rotterdam en Utrecht. Binnen de regio wordt er intensief samengewerkt met het LUMC en de universiteit Leiden zoals in gezamenlijke onderzoeksprojecten en ‘clinical trials’. De ruimtelijke nabijheid van het LUMC en de universiteit faciliteert dergelijke samenwerkingen. Ook de aanwezigheid van de andere Life Sciences bedrijven in de regio (en dan vooral op het Bio Science Park) wordt als een voordeel beschouwd, vanwege het aanbod van gespecialiseerde werknemers. De nabijheid van het LUMC, van de universiteit die van andere Life Sciences bedrijven geven Holland Rijnland (meer specifiek Leiden) een sterk imago voor het aandachtsveld. Veel geïnterviewde bedrijven zien dit als een voordeel bij het werven van klanten en personeel. Bij het werven van personeel is tevens de (binnen)stad Leiden een belangrijke troef, omdat men vaak op buitenlandse werknemers is aangewezen. De ligging van Holland Rijnland vlakbij Amsterdam, Rotterdam en Delft wordt als groot voordeel gezien in het onderhouden van de nationale kennisnetwerken met universiteiten en academische ziekenhuizen. De nabijheid van Schiphol draagt daarnaast bij aan het faciliteren van de vele internationale kennisnetwerken.


Het regionale vestigingsklimaat De geïnterviewde bedrijven waarderen het vestigingsklimaat van de regio Holland Rijnland met minimaal een 7 (tabel 4.5). Die tevredenheid met het regionale vestigingsklimaat blijkt ook uit het feit dat er bedrijven zijn die verhuizing naar een andere regio overwegen. Het personeel dat in de regio woonachtig is en de nauwe relatie met het LUMC en met de universiteit Leiden dragen daaraan bij. Tabel 4.5 Belang van maatregelen ter versterking van het vestigingsklimaat in Holland Rijnland voor de Life Sciences Investering Verbetering weg/spoor infrastructuur Betere onderwijsfaciliteiten Extra bedrijfsruimte Aantrekkelijk woon/leefklimaat Aanleggen nutsvoorzieningen Betere kennisoverdracht Maatregelen arbeidsmarkt Overig Promotie

Cijfer 8,80 8,40 7,00 6,80 6,40 6,40 6,20 3,80

Bron: ESD2 Wat betreft versterking van het vestigingsklimaat hechten de geïnterviewde bedrijven het meest aan verbetering van weg- en rail infrastructuur. Vooral de verkeersontsluiting aan de oost- en zuidkant van Holland Rijnland wordt als een belangrijk verbeterpunt gezien. Ook achten de bedrijven investeringen in betere onderwijsfaciliteiten van groot belang. Hierbij gaat het zowel om internationale scholen voor basis- en middelbaar onderwijs (vanwege de vele buitenlandse werknemers), als om het aantrekkelijk maken van technische beroepsopleidingen (hoewel dit meer als een nationaal probleem wordt ervaren). Als derde worden investeringen in extra bedrijfsruimte van belang geacht. Hierbij gaat het vooral om ruimte voor jonge startende kennisbedrijven (broedplaatsfaciliteiten). Wat betreft het woon/leefklimaat zien de bedrijven graag investeringen in hoogwaardige culturele, educatieve en recreatieve voorzieningen in Leiden en daarnaast meer differentiatie in het woningbouwprogramma met meer aandacht voor luxe woningbouw. Dit maakt de regio in de ogen van de bedrijven aantrekkelijker voor hoger opgeleide kenniswerkers. Bij arbeidsmarktmaatregelen gaat het om het aantrekken van kennismigranten. Aan investeringen in een betere kennisoverdracht wordt door enkele bedrijven veel belang gehecht, door andere helemaal niet. Laatstgenoemden zien hierin geen taak voor de regio weggelegd. De lage score voor regio-promotie hangt samen met het feit dat bedrijven zich niet met de regio associëren, maar meer met Nederland (in internationale netwerken) of met Leiden (Bio Science Park, LUMC). De spin-offs zijn eveneens positief over het vestigingsklimaat van de regio. De regio ligt centraal in de Randstad, wat ook belangrijk is voor werknemers die buiten de regio wonen. Daarnaast is de nabijheid van Schiphol van belang, omdat er veel relaties zijn 30 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

met buitenlandse bedrijven. Knelpunten in de regio komen nauwelijks naar boven bij de geïnterviewde ondernemers. Een enkeling noemt infrastructuur (N207, slechte verbinding in Alphen aan den Rijn).

4.3

High Tech

De High Tech telde in 2011 in Holland Rijnland 2.035 vestingen met 16.470 werkzame personen (tabel 4.6). Dit is 8% van het aantal vestigingen in de regio en 8% van de regionale werkgelegenheid. Van de vestigingen behoort ruim de helft tot de High Tech diensten(figuur 4.5). De twee grootste bedrijfstakken zijn het technisch speuren ontwikkelingswerk, waaronder ESTEC uit het spacecluster valt en het ontwikkelen, produceren en uitgeven van software. De bedrijven in de High Tech dienstensector zijn kleiner dan die in de High Tech economie. Het werkgelegenheidsaandeel van de diensten bedraagt circa 38%. Tabel 4.6 Vestingen en werkgelegenheid in de High Tech in Holland Rijnland naar sector (2001-2011)

Industrie Handel Diensten Totaal High Tech

vestigingen 2001 2011 320 353 619 624 732 1.058 1.671 2.035 Bron: LISA

Arbeidsplaatsen 2001 2001 4.134 4.129 6.896 6.127 5.436 6.211 16.466 16.467

Figuur 4.5 Vestingen en werkgelegenheid in de High Tech in Holland Rijnland naar sector (2011)

Bron: LISA

Sinds 2001 is het aantal vestigingen met ruim 350 toegenomen. In de dienstensector kwamen er veel bedrijven bij. In de industrie groeide het aantal bedrijven licht. De werkgelegenheid was in 2011 per saldo gelijk aan die in 2001. De werkgelegenheid in de dienstensector is fors toegenomen en de werkgelegenheid in de handel is sterk gedaald. Het aantal arbeidsplaatsen in de industrie bleef nagenoeg gelijk. 31 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

De groei van High Tech diensten trad op bij het technisch speuren ontwikkelingswerk, de ingenieursbureaus en de softwarebedrijven. Binnen de industrie groeide de werkgelegenheid in de bedrijfstak vervaardiging van medische apparatuur snel. In vergelijking met landelijk is de sector High Tech ondervertegenwoordigd in Holland Rijnland, zowel gemeten naar aantal vestigingen als naar arbeidsplaatsen (tabel 4.7). De ondervertegenwoordiging is het sterkste in de High Tech industrie, met een LQ voor werkgelegenheid van 0,60. De bedrijfstakken in High Tech industrie zijn ook sterker ondervertegenwoordigd dan de industrie als geheel. De overige bedrijfstakken zijn als groep licht oververtegenwoordigd. Gemeten naar werkgelegenheid zijn de handel en diensten nagenoeg gelijk vertegenwoordigd. Gemeten naar vestigingen zijn industrie, handel en diensten licht ondervertegenwoordigd. Tabel 4.7 Locatiequotiënten High Tech in Holland Rijnland naar sector (2011) LQ vest

0,89 0,92 0,90 0,90

Industrie Handel Diensten Totaal High Tech

LQ werk

0,60 0,96 0,98 0,84

Bron: LISA Waardesysteem

Het waardesysteem van de High Tech sector bestaat uit een aantal naast elkaar functionerende subsystemen van handel, industrie en diensten (figuur 4.6). In Holland Rijnland is slechts een beperkt aantal bedrijfstakken in het waardesysteem oververtegenwoordigd. Binnen de High Tech Diensten gaat het slechts om één activiteit (technisch speuren ontwikkelingswerk) die onderdeel uitmaakt van de bedrijfstak natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk die in hoofdstuk 4 is aangeduid als regionale specialisatie. Deze activiteit is ook in sterke mate verantwoordelijk voor het grote aandeel van de dienstensector in de sector High Tech. Zoals eerder aan de orde is geweest is dit in sterke mate toe te schrijven aan ESTEC in Noordwijk. Twee andere relatief grote bedrijfstakken in Holland Rijnland (ontwikkelen, produceren en uitgeven van software evenals ingenieurs en overig technisch ontwerp en advies) zijn in Holland Rijnland ondervertegenwoordigd.


Figuur4.6 Waardesysteem High Tech in Holland Rijnland (2011) High Tech

Vervaardiging van kunststoffen (22.1; 22.2)

Groothandel in chemische producten (46.75)

Installatie metaalpro ducten (33.21)

Vervaardiging van metaalproductie (25.5; 25.6; 25.7 25.9)

Groothandel in metaalproducten (46.62; 46.74)

Reparatie van metaalproducten (33.11)

Installatie machines (33.22)

Vervaardging van machines (28.1; 28.2; 28.3; 28.4; 28.9)

Vervaardiging van transportmiddelen (29; 30.2;; 30.4; 30.9)

Vervaardiging van elektro technische producten (26; 27)

29.201

26.5

30.3

Groothandel in machines (46.61; 46.68; 46.69

Reparatie van machines (33.12; 33.19)

Groothandel in transportmiddelen (45.31; 45501

Reparatie van transport middelen (33.15; 33.16; 33.17)

Vervaardiging van medische instrumenten (32.5)

Ontwikkel en, produceren en uitgeven van software (62.01)

Groothandel in eletrotechnische producten( 46.5) 46.43

Installatie van elektrotechnische productie (33.23; 33.24)

Groothandel in medische instrumenten (46.462)

Reparatie van elektrotechnische productie (33.14)

Technisch speuren ontwikkelinsgswerk (72.192)

Ingenieurs en overig technisch ontwerp en advies (71.12)

33.13

Keuring en controle (71.202)

Bron: ESD2

Tabel 4.8 Bedrijven in de High Tech in Holland Rijnland met 100 werknemers of meer (2011) ESTEC Dutch Space Mentor Medical Systems Electrolux Home Products Ned Jungheinrich Technische Unie Isoft Nederland Van Den Berg Infrastructuren Oostingh Staalbouw Serco Nederland DP Pompen Hydraulic Hyva Medisize Olympus Nederland Carrier Nederland Avio-Diepen Stijl 2000 Nederland Nalco Europe Collis Jacobs Engineering

Technisch speur- ontwikkelinsgwerk Vervaardiging van vliegtuigen en onderdelen Vervaardiging van medische instrumenten Groothandel in witgoed Groothandel in intern transportmaterieel Groothandel in overige machines Ontwikkelen en produceren van software Ingenieurs en overig technisch advies Metaalbewerking Vervaardiging van meet- en regelapparatuur Vervaardiging van pompen en compressoren Vervaardiging van hijs- en transportwerktuigen Vervaardiging van medische instrumenten Groothandel in medische instrumenten Groothandel in warmte- en koeltechniek Groothandel in overige machines Groothandel in bouwmaterialen Groothandel in chemische grondstoffen Ontwikkelen en produceren van software Ingenieurs en overig technisch advies Bron: LISA

Binnen de industrie zijn wat betreft de High Tech slechts drie bedrijfstakken op het niveau van SBI-3 niveau oververtegenwoordigd. Het zijn twee bedrijfstakken met relatief weinig massa, te weten de vervaardiging van medische instrumenten, een bedrijfstak die ook onderdeel uitmaakt van de Life Sciences, de vliegtuigindustrie (Dutch Space) en de 33 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

vervaardiging van meet- regelnavigatie en controleapparatuur (Serco Nederland BV). Daarnaast zijn er nog twee kleine branches oververtegenwoordigd: de carrosseriebouw en de reparatie van optische en elektronische apparatuur. Regionale spreiding De meeste bedrijven in de sector High Tech zijn te vinden in Alphen aan den Rijn en in Leiden (figuur 4.7). Wat betreft werkgelegenheid komt ook Noordwijk met het spacecluster naar voren. Dit laatste wordt in sterke mate bepaald door ESTEC. In de Alpen aan den Rijn zijn vier grote handelsbedrijven (Electrolux, Jungheinrich, Technische Unie en Avio Diepen) en twee grote industriële bedrijven gevestigd (DP Pompen en Hydraulic Hyva). In Leiden zijn twee grote industriële bedrijven gevestigd (Dutch Space en Mentor Medical Systems). Figuur 4.7 Regionale spreiding in de sector High Tech in Holland Rijnland (2011)

Bron: LISA

Spin-offs Binnen het aandachtsveld High Tech zijn in de periode 2001-2006 328 nieuwe bedrijven opgericht (tabel 4.9). Dit is 20% van de in 2001 aanwezige bedrijven. Dit percentage is vrijwel gelijk aan het aandeel succesvolle starters in de Life Sciences. Het aandeel vernieuwende starters en spin-offs ligt echter aanzienlijk lager dan bij de Life Sciences. Wat opvalt bij de vernieuwende starters is dat er veel software gerelateerde ondernemingen bij zitten. Daarom zijn procesinnovators goed vertegenwoordigd. Zij richten zich op diensten die ondersteunend zijn voor de ‘harde’ High Tech bedrijven. Het gaat bijvoorbeeld om software voor robots of rolbanden in fabrieken. Naast ondersteunende software is er ook veel consultancy voor High Tech bedrijven gevonden. Een voorbeeld is consultancy op het gebied van civieltechnische en elektrotechnische vraagstukken. 34 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Tabel 4.9 Succesvolle starters en spin-offs in de High Tech in Holland Rijnland (2011)

Succesvolle starters Bedrijven 2001 Aandeel succesvolle starters van bedrijven 2001 Vernieuwende starters Aandeel vernieuwde starters van succesvolle starters Spin-offs Aandeel spin-offs van succesvolle starters Bron: ESD2

Life Sciences 328 1.671 20% 34 10% 10 3%

De ‘harde’ High Tech kant is minder aanwezig dan de ondersteunende kant. Een aantal bedrijven in de energie, lucht- en ruimtevaart en logistiek kunnen als echte productinnovators worden gezien. Eerstgenoemde sector, energie, is goed vertegenwoordigd in het bedrijvenbestand. Twee voorbeelden zijn een bedrijf dat hernieuwbare energie ontwikkelt uit biomassa en een bedrijf dat managementsystemen voor duurzame energie in gebouwen ontwikkelt. High Tech is van de vijf sectoren de sector waarin de meeste cross-overs zijn gevonden. Naast energie en logistiek, zijn er ook verbanden gevonden met bijvoorbeeld bouw & architectuur (3d visualisaties voor ontwerp van gebouwen), Zorg & Life Sciences (software voor in academische onderzoekscentra en ziekenhuizen), media (gebruik technologie voor ontwikkeling van games) en chemie (engineering en advies). Maar het blijkt dat vooral ICT belangrijk is voor de High Tech sector. Er zijn verschillende voorbeelden te noemen die kunnen aantonen aan dat High Tech en ICT sterk met elkaar zijn verweven. Voor innovaties in de High Tech sector is in veel gevallen ondersteunende software van belang (zie ook eerste alinea). Iets meer dan de helft van de spin-offs is commercieel. Deze spin-offs hebben qua oprichting weinig met elkaar gemeen. Het varieert van failliete buitenlandse bedrijven die door ex-werknemers een doorstart maken, tot CEO’s van software bedrijven die een nieuw bedrijf oprichten om zich op een specifieke niche te richten. Er is één spin-off uit de Universiteit Leiden gevonden. Daarnaast zijn er spin-offs gevonden uit bijvoorbeeld TNO (bedrijf dat zich bezighoudt met software voor antennes), ESTEC (ruimtevaartbedrijf) en het “Centre for Human Drug Research” (bedrijf dat zich richt op software voor Life Sciences en Zorg). Een belangrijke kanttekening die moet worden gemaakt, is dat het gaat om bedrijven die tussen 2001 en 2006 zijn opgericht. In 2010 is in Noordwijk het Space Business Incubation Centre (SBIC) opgericht. In dit incubatiecentrum zitten bedrijven die gebruik maken van patenten uit de ruimtevaartindustrie om tot innovatieve toepassingen te komen. Verschillende van deze bedrijven zijn spin-offs. Overlevingspercentage van de 35 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

bedrijven in de eerste twee jaar in SBIC was 92% (ESA, 2012). Deze bedrijven zijn echter niet meegenomen in de analyse. Kennisnetwerken Binnen dit cluster zijn er interviews gehouden met twee groepen van bedrijven. Eén groep bestaat uit bedrijven die gespecialiseerd zijn in space. Zij ontwikkelen onderdelen en systemen voor de ruimtevaart. Daarnaast zijn er interviews gehouden met bedrijven die actief zijn in andere niches (dan space) van de ‘bredere’ high tech markt. Voorbeelden zijn een producent van polymeer gemodificeerde bitumen en emulsies en een onderneming die meetapparatuur voor energiegebruik ontwikkelt. Enkele geïnterviewde bedrijven hebben een historische band met de regio, omdat ze zijn opgezet door mensen die uit Holland Rijnland vandaan komen. Kostenreductie, opdrachten die steeds intensiever en langer worden, seriebouw en duurzaamheid zijn trends die in de hele high tech sector spelen. Daarnaast wordt internationalisering als een belangrijke marktontwikkeling genoemd. Die komt tot uiting in de netwerken van de geïnterviewde bedrijven. Men heeft veel kennisintensieve relaties met bedrijven en instellingen in het buitenland. Dit gaat in het bijzonder op voor bedrijven in space, een sector die per definitie internationaal georiënteerd is. Kennisnetwerken binnen de regio beperken zich tot relaties met ESA ESTEC. Buiten Holland Rijnland hebben spacebedrijven intensieve contacten met het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) in Amsterdam, terwijl alle bedrijven relaties hebben met TNO (Delft) en de TU Delft. Door hun focus op een specifiek marktsegment concurreren de geïnterviewde bedrijven op nationaal en vooral internationaal schaalniveau. Samenwerkingen met concurrenten zijn schaars uit vrees voor weglekeffecten. Wel zijn er relaties met bedrijven en instellingen uit andere sectoren, ook binnen de regio Holland Rijnland. Een voorbeeld van een cross-over met life sciences is een space-bedrijf dat samen met het LUMC een DNAschrijver heeft ontwikkeld. Een bedrijf dat meetapparaten voor energiegebruik ontwikkelt, overweegt haar producten voor de agrarische markt toepasbaar te maken. Het gebruik van satellietgegevens voor ‘precisie-landbouw’ is een ander voorbeeld van een regionale ‘cross-over’. Ook de meeste vernieuwende starters hebben weinig tot geen zakelijke binding met de regio. De bedrijven zijn gericht op het buitenland. Klanten en partners zijn door heel Nederland gevestigd. In de regio bevinden zich onvoldoende faciliteiten die voor de geïnterviewde bedrijven interessant zijn. vestigingsklimaat Over het vestigingsklimaat zijn de geïnterviewde instellingen tevreden. Space-bedrijven noemen de ruimtelijke nabijheid van ESA ESTEC (de belangrijkste opdrachtgever in de Nederlandse space sector) als vestigingsvoordeel, omdat ze onderlinge contacten faciliteert. De aanwezigheid van kennisinstellingen als de TU Delft en TNO niet ver buiten 36 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

de eigen regio ziet men in dat verband ook als een groot pluspunt van het vestigingsklimaat in Holland Rijnland. Dit gaat tevens op voor high tech bedrijven die niet in space actief zijn. De TU Delft functioneert ook als een belangrijke aanbieder van gespecialiseerd personeel (ingenieurs). De ruimtelijke nabijheid van Schiphol versoepelt het onderhouden van de vele internationale kennisnetwerken. Het in stand houden en verbeteren van het woon/leefklimaat zien de geïnterviewde bedrijven als belangrijkste investeringsopgave voor de regio (tabel 4.10). Dan gaat het vooral om het investeren in luxe woningbouw in het topsegment. Hightech is een kennisintensieve sector waarin ‘human capital’ de belangrijkste toeleverancier is. Een gunstig woon/leefklimaat maakt het voor het regionale bedrijfsleven eenvoudiger om kenniswerkers aan te trekken. Ook investeringen in nutsvoorzieningen acht men van groot belang, meer in bijzonder het aanleggen van een ultramodern glasvezelnetwerk. Bij het stimuleren van kennisoverdracht gaat het enerzijds om het openleggen van kennis uit het buitenland, bijvoorbeeld door in het buitenland personeel te werven (maakt deel uit van ‘maatregelen arbeidsmarkt’). Anderzijds gaat het om het stimuleren van samenwerking tussen bedrijven onderling en met kennisinstellingen. Bij dat laatste zien sommige een rol voor de overheid weg gelegd, bijvoorbeeld door het realiseren van een basisinfrastructuur (cleanrooms etc.) waar meerdere partijen gebruik van kunnen maken. Ook willen enkele bedrijven dat het MKB een grotere stem krijgt in regionale en nationale innovatie-programma’s, omdat volgens hen nu vooral grote bedrijven de agenda daarvan bepalen. Ten opzichte van de andere clusters valt op dat high tech bedrijven relatief weinig belang hechten aan investeringen in de weg/spoor infrastructuur. Tabel 4.10: Belang van maatregelen ter versterking van het vestigingsklimaat in Holland Rijnland voor de High Tech Investering Cijfer Aantrekkelijk woon/leefklimaat

8,00

Aanleggen nutsvoorzieningen

7,67

Betere kennisoverdracht

7,67

Maatregelen arbeidsmarkt

7,33

Overig Promotie

7,33

Extra bedrijfsruimte

7,00

Verbetering weg/spoor infrastructuur

7,00

Betere onderwijsfaciliteiten

7,00 Bron: ESD

4.4

2

Tuinbouw

In het aandachtsveld tuinbouw zijn in Holland Rijnland 1.939 bedrijven met 11.840 arbeidsplaatsen gevestigd (tabel 4.11). Dit is 8% van het aantal bedrijven in de regio en 6% van de regionale werkgelegenheid. Ruim 70% van de bedrijven valt onder de landbouw (figuur 4.8). Hierbij gaat het vooral om bollen en bloemen. De industriële functie is in dit aandachtsveld beperkt. Dit is ook landelijk het geval. De tweede functie in 37 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

omvang is de handel met een kwart van de bedrijven en een derde van de werkgelegenheid. De diensten nemen 3% van de bedrijven en 26% van de werkgelegenheid voor hun rekening. Dit beeld wordt sterk bepaald door de bedrijfstak technisch speuren ontwikkelingswerk die ook tot het aandachtsveld High Tech behoort. ESTEC is het grootste bedrijf in deze sector. Laten we dit bedrijf buiten beschouwing dan neemt het aandeel van de diensten in de werkgelegenheid af tot 10%. Tabel 4.11 Vestingen en werkgelegenheid in de tuinbouw in Holland Rijnland naar sector (2010-2011) vestigingen werkzame personen 2001 2012 2001 2012 Landbouw * 1.417 * 4.856 Industrie 7 4 113 36 Handel 589 472 5.772 3.869 Diensten 33 46 3.084 3.083 Totaal tuinbouw 1.939 11.844 * geen gegevens voor de sector landbouw Bron: LISA

Figuur 4.8 Vestingen en werkgelegenheid in de tuinbouw in Holland Rijnland naar sector (2011)

Vestigingen

Werkzame Personen

3% 26%

24% landbouw

0%

41%

landbouw

industrie

industrie

handel

handel

diensten

diensten

73% 33%

0%

Bron: LISA

Na 2001 is de werkgelegenheid in het aandachtsveld gedaald. Omdat er geen gegevens bestaan over de landbouw in 2001, is niet aan te geven hoe groot het verlies is. Van de overige sectoren verloor de handel. Veruit de grootste verliezer was de groothandel in bloemen en planten, één van de regionale specialisaties. Ten opzichte van Nederland is het aandachtsveld tuinbouw binnen Holland Rijnland sterk oververtegenwoordigd, zowel gemeten naar vestigingen als naar werkzame personen (tabel 4.12). Dit geldt vooral voor de aan de tuinbouw gelieerde handelsfunctie. Hierbij ligt het accent op de aan de bollen en bloemen gerelateerde groothandel in bloemen en planten, een bedrijfstak die het afgelopen decennium veel werkgelegenheid heeft verloren. De overige onderdelen van de agrarische groothandel zijn 38 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

ondervertegenwoordigd. De diensten zijn zeker gemeten naar werkgelegenheid sterk oververtegenwoordigd. Tabel 4.12 Locatiequotiënten Tuinbouw in Holland Rijnland naar sector (2011) LQvest 1,94 1,39 4,99 1,31 2,25

Landbouw Industrie Handel Diensten Totaal Tuinbouw

LQwerk 1,44 0,22 3,90 2,81 2,11

Bron: LISA

Waardesysteem De belangrijkste bedrijfstakken binnen het aandachtsveld tuinbouw zijn de teelt van bolgewassen, de teelt van sierplanten en de groothandel in bloemen en planten (figuur 4.9). Deze bedrijfstakken kunnen worden beschouwd als regionale specialisaties en zijn belangrijke onderdelen van de Greenport Duin- en Bollenstreek. Figuur 5.9 Waardesysteem High Tech in Holland Rijnland (2011) Greenport R&D - biotechnologisch - landbouwkundig - natuurwetenschappelijk

Dienstverlening voor tuinbouw (01.61)

Teelt van eenjarige gewassen (01.1)

Teelt van tweejarige gewassen (01.2)

Behandeling gewassen na oogst (01.63)

Teelt van sierplanten (01.3)

Zaadvermeerdering (01.64)

Groothandel bloemen en planten (46.22)

Veilingen (82.991)

Overige groothandel landbouwproducten - groente en fruit (46.2)

Oververtegenwoordigd met massa Oververtegenwoordigd zonder massa Transport

Ondervertegenwoordigd

Bron: ESD2


Onder het speuren ontwikkelingswerk vallen ook bedrijven die ook tot de Life Sciences of de High Tech behoren. Laten we deze buiten beschouwing dan resteert in de regio een relatief kleine op bloemen en bollen gerichte R&D-sector. Tabel 4.13 Bedrijven met 50 of meer werknemers in de tuinbouw Flora Holland Sierafor A Heemskerk Bloemen Gebrs Van Der Plas Commissiehandel Klimplantenkwekerij Van Der Starre Nolina Potplantenkwekerij J M Van Vliet Loonbedrijf Heem Bloemex Hobaho Kariflex bloemen en planten export Molenaar en Van Ginhoven Paauw Van Egmond Royal Van Zanten Van Zanten Flowerbulbs Vanderschoot Verdel Bloemenexport Vof F J Zandbergen & Zn W Van Der Plas En Zonen Praktijkonderzoek Plant En Omgeving

Veiling Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Teelt Van Sierplanten Teelt Van Sierplanten Dienstverlening Voor Akker- En Tuinbouw Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten Groothandel In Bloemen En Planten R&D Landbouw En Visserij

Bron: LISA Regionale spreiding De sector tuinbouw is vooral aanwezig in de landelijke gebieden (figuur 4.10). De meeste bedrijven en werkgelegenheid zijn te vinden in de gemeenten Katwijk en Boskoop. Veel overwegend kleinere bedrijven zijn ook aanwezig in Nieuwkoop, Noordwijkerhout. Figuur 4.10 Regionale spreiding in de sector Tuinbouw in Holland Rijnland (2011)


Het aandachtsveld is in de Leidse regio en in de Oude Rijnzone ondervertegenwoordigd. Dit geldt ook voor de dienstverlenende activiteiten. Wat betreft werkgelegenheid springt Noordwijk eruit. Het gaat echter vooral om het speuren ontwikkelingswerk dat ook deel uitmaakt van de High Tech (ESTEC). Spin-offs Het aantal succesvolle starters in tuinbouw uit de periode 2001-2006 bedraagt 136 (tabel 4.14). Slechts een beperkt deel hiervan (8%) is te beschouwen als vernieuwende starter. Er is maar een beperkt aantal spin-offs gevonden. Tabel 4.14 Succesvolle starters en spin-offs in de Tuinbouw in Holland Rijnland (2011) Succesvolle starters Bedrijven 2001 Aandeel succesvolle starters Vernieuwende starters Vernieuwende starters als aandeel succesvolle starters Spin-offs Aandeel spin-offs als aandeel succesvolle starters *onbekend Bron: ESD2

Tuinbouw 136 * * 11 8% 3 2%

Het merendeel van de vernieuwende starters bestaat uit bloembollentelers. Het zijn vooral bedrijven die procesinnovatief zijn of marktinnovatief zijn. Er zijn nauwelijks productinnovators. Procesinnovatie ontstaat door bedrijven die op vernieuwende wijze naar de keten kijken. Er worden bijvoorbeeld intermediairs uitgeschakeld waardoor korte ketens ontstaan en het product sneller en efficiënter bij de eindgebruiker komt. Voorbeeld is het bedrijf Fresh Chains: “Doordat we zelf direct van de kwekerijen de bloemen importeren, houden we de keten kort en zijn de producten vers. Dit heeft efficiëntie- en kwaliteitsvoordelen voor ons”. Thema’s als duurzaamheid en Fair Trade kunnen ook een rol spelen bij het ketendenken: “Onze visie is de producent bekend te maken in de keten. Wij willen een productenmerk ontwikkelen. Openheid en transparantie zijn daarbij heel belangrijk. Wij willen dat de consument en winkelier direct kunnen zien waar een product vandaan komt.” Marktinnovatie vindt vooral plaats bij bedrijven die zich met bollenteelt bezig houden. Bloemen zijn bij uitstek een Nederlands exportproduct. Veel van de vernieuwende bedrijven exporteren hun producten dan ook naar alle werelddelen. Een aantal van deze bedrijven heeft ook vestigingen in het buitenland geopend, om daar de lokale markt te kunnen bedienen. Een voorbeeld van productinnovatie is een bedrijf dat innovatieve drainagesystemen ontwikkelt voor groene daken. Ook is er een bedrijf gevonden dat planten en bomen produceert die een medicinale werking hebben. 41 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Binnen het aandachtsveld tuinbouw zijn in Holland Rijnland alleen commerciële spin-offs van start gegaan. Academische spin-offs in dit aandachtsveld zullen vooral te vinden zijn rond de Wageningen Universiteit. De spin-offs hebben verschillende achtergronden. Zo is er een bedrijf dat is opgericht door twee personen, die voorheen bij een planten- en bomenbedrijf werkten. Ze hebben een nieuw bedrijf gestart, waarmee ze zich specifiek zijn gaan richten op planten en bomen uit Azië. Het eerder beschreven bedrijf dat zich bezighoudt met groene daken is ook een spin-off. Het is ontstaan uit een grotere organisatie die aan landschapsinrichting doet in brede zin, waarbij groene daken een niche zijn. Daarnaast is er een bedrijf dat is ontstaan doordat ex-werknemers een doorstart hebben gemaakt met een failliet bedrijf. Kennisnetwerken Via sleutelpersonen zijn vijftien innovatieve bedrijven geïdentificeerd. Zowel in het primaire proces als in de handel. In overeenstemming met het regionale spreidingspatroon zijn de meeste innovatieve bedrijven gevestigd in de Duin- en Bollenstreek en in de landelijke gemeenten van de Rijn en- Veenstreek. Vestigingsklimaat Qua locatie vinden de meeste bedrijven dat ze prima op hun plek zitten. De nabijheid van bloemenveilingen in Rijnsburg, Aalsmeer en Naaldwijk is belangrijk. Vanuit deze plaatsen worden producten gedistribueerd. Afnemers zitten voor de meeste van deze bedrijven verspreid over Europa, voor enkelen verspreid over de hele wereld. Goede distributie van producten is belangrijk. Daarom is logistiek en de relatie met transporteurs van belang. Er zijn echter niet veel kennisintensieve relaties gevonden. Het gaat in deze sector vooral om typische ‘klant-leverancier’ relaties. Uitzondering is het spin-off bedrijf dat zich richt op groene daken. Zij gaan alleen partnerships aan met andere duurzame bedrijven, met wie zij van gedachten kunnen wisselen over hun producten. Zij zouden graag een ecologisch platform zien in een “echte groene regio als Holland Rijnland”.

4.5

Zorg

Het aandachtsveld Zorg telde in 2011 2.096 vestigingen en 29.010 arbeidsplaatsenm (tabel 4.15). Dit is 8% van het aantal bedrijven in de regio en 19% van de regionale werkgelegenheid. Wat betreft werkgelegenheid is het hiermee de grootste van de vijf aandachtsvelden. Het aandachtsveld is sinds 2001 snel gegroeid. Het aantal vestigingen is meer dan verdubbeld en de werkgelegenheid nam toe met 40%. De meeste bedrijven in het aandachtsveldzorg vallen onder de bevolkingsvolgende (para)medische en tandheelkundige praktijken en overige gezondheidzorg zonder overnachting, zoals laboratoria en ambulancediensten (figuur 4.11). Het gaat om relatief kleine bedrijven. Gemeten naar werkgelegenheid zijn de ziekenhuizen en de instellingen op het gebied van verpleging en verzorging aanzienlijk groter. De groei trad in alle segmenten op, maar was relatief het grootste bij de R&D. 42 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Tabel 4.15 Vestigingen en werkgelegenheid in de Zorg in Holland Rijnland naar activiteit (2001-2011) werkzame personen

vestigingen

R&D ziekenhuizen praktijken verpleging en verzorging Totaal

2001

2011

2001

2011

23

50

330

1.340

14

26

10.070

12.440

709

1.678

5.120

8.380

246 991 Bron: LISA

342

13.490

18.930

2.046

29.010

41.090

Figuur 4.11 Vestigingen en werkgelegenheid in de Zorg in Holland Rijnland naar sector (2011)

Bron: LISA

Zowel gemeten naar vestigingen als naar werkzame personen is het aandachtsveld Zorg sterk oververtegenwoordigd. De oververtegenwoordiging is het sterkst bij de ziekenhuizen. De aanwezigheid van het LUMC draagt hieraan in sterke mate bij. Tabel 4.16 Locatiequotiënten in de zorg in Holland Rijnland naar activiteit (2011) LQvest LQwerk R&D ziekenhuizen 1,60 1,60 praktijken 1,32 1,21 verpleging en verzorging 1,13 1,32 Totaal 1,28 1,37 Bron: LISA

Waardesysteem Binnen het aandachtsveld Zorg zijn bijna alle activiteiten oververtegenwoordigd (figuur 4.12). Een uitzondering vormen de preventieve zorg (bijvoorbeeld gezondheidscentra en arbobegeleiding) en de ondersteunende diensten (bijvoorbeeld laboratoria en trombosediensten). 43 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Figuur 4.12 Waardesysteem Zorg in Holland Rijnland (2011) Zorg Ondersteunende Diensten (86.924; 86.929) 86.925

Ziekenhuizen (86.101; 86.102; 86.103; 86.104)

Praktijk (86.2; 86.91)

R&D (72.112; 72.193)

Uitvoerende zorg (87.901; 87.2; 87.301; 87.1; 87.302: 87.902; 88.1)

Oververtegenwoordigd met massa Oververtegenwoordigd zonder massa

Preventieve zorg (86.921; 86.922; 86.923)


Bron: ESD2

De bedrijven in het aandachtsveld Zorg zijn relatief groot. De tien grootste bedrijven hebben meer dan 500 werkzame personen in dienst (tabel 4.17). Tabel 4.17 Bedrijven en instellingen met meer dan 500 werkzame personen in het aandachtsveld zorg (2011) Leids Universitair Medisch Centrum Diaconessenhuis Leiden Rijnland Ziekenhuis Stichting Activite Stichting ‘s- Heeren Loo West-Nederland Stichting Ipse De Bruggen Swetterhage Woon- en Leefgemeenschap Actief Plus Bv Rivierduinen Centrum GGZ en Omstreken Topaz Overduin Psychogeriatrisch Centrum Bron: LISA


Regionale spreiding De Zorg is sterk geconcentreerd in Leiden. Hier is een kwart van de bedrijven en een derde van de werkgelegenheid in deze sector gevestigd. In de Leidse regio is ook in Leiderdorp en in Oegstgeest veel werkgelegenheid in de zorg aanwezig. In de Rijn- en Veenstreek is relatief veel werkgelegenheid te vinden in Alphen aan den Rijn en Zoeterwoude; in de Duin- en Bollenstreek in Katwijk en in Noordwijkerhout. Dit wordt vooral bepaald door de aanwezigheid van enkele grote instellingen. Figuur 4.13 Regionale spreiding in de Zorg in Holland Rijnland (2011)

Bron: LISA

Spin-offs In het aandachtsveld Zorg zijn tussen 2001 en 2006 relatief veel nieuwe bedrijven gestart, die in 2011 nog bestaan (succesvolle starters). Het aantal vernieuwende starters en spin-offs is relatief laag (figuur 4.18). Van de elf vernieuwende starters vallen een vier onder de bedrijfstak speuren ontwikkelingswerk, die ook deel uitmaakt van het aandachtsveld Life Sciences. Tabel 4.18 Succesvolle starters en spin-offs in de Zorg in Holland Rijnland (2011) Succesvolle starters Bedrijven 2001 Aandeel succesvolle starters van bedrijven 2001 Vernieuwende starters Aandeel vernieuwde starters van succesvolle starters Spin-offs Aandeel spin-offs van succesvolle starters

Zorg 354 991 36% 11 3% 2 1%

Bij de startende bedrijven zitten veel zzp’ers bijvoorbeeld in de vorm van huisartsenpraktijken, logopediepraktijken en tandartspraktijken. De bedrijven die als vernieuwend zijn beschouwd, zijn vooral procesinnovators. Daarnaast is er een thuiszorgorganisatie welke is gestart in 2006 in Voorschoten en daarna snel is uitgebreid 45 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

over de rest van Nederland. Deze organisatie is daarom een marktinnovator.Voorbeeld van een procesinnovator is Gezondheidscentrum Dillenburg uit Alphen aan den Rijn. Deze instelling heeft in 2012 de Achmea Eerstelijns innovatieprijs gewonnen. De vernieuwing in deze instelling heeft betrekking op de samenwerking van verschillende diensten, zoals een huisartsenpraktijk, een pyscholoog, een fysiotherapeut en een yoga-praktijk, in één centrum. Het concept ‘ketenzorg’ staat hierbij centraal. Ketenzorg betekent dat verschillende schakels van zorgverlening op elkaar zijn afgestemd zodat een samenhangend aanbod ontstaat, gericht op de behoefte van de patiënt. Ook een andere instelling in de selectie, het Rijnlands Revalidatie Centrum, houdt zich bezig met ketenzorg. Spin-offs in de zorgsector komen vaker voor in Delft dan in Holland Rijnland. De oorzaak hiervan is dat starters van bedrijven, die nieuwe producten ontwikkelen en op de markt brengen vaker technische mensen met een TU achtergrond zijn dan medische mensen met een LUMC achtergrond. Kennisnetwerken Binnen het aandachtsveld Zorg zijn interviews gehouden met een ziekenhuis en met zorgen verpleeginstellingen, die ook thuiszorg aanbieden. Daarnaast is er gesproken met een gezondheidscentrum waarin gespecialiseerde professionals als huisartsen, fysiotherapeuten en psychologen samen een praktijk delen. De instellingen voelen zich historisch met de regio verbonden, omdat ze al lang in Holland Rijnland zijn gevestigd, soms al meer dan een eeuw. In dit aandachtsveld is de opkomst van nieuwe technologieën zoals domotica (het gebruik van elektronische toepassingen in de woning) en telecare (beeldverbindingen met zorgvragers) een belangrijke trend. De instellingen werken hierbij samen met gespecialiseerde landelijk opererende ICT-organisaties. In het kader van de nieuwe ontwikkelingen is in 2010 Stichting Living Lab voor Zorginnovaties opgericht dat bedrijven helpt bij het ontwikkelen van innovatieve ideeën. In het project zijn bedrijven en instellingen uit Leiden, Delft en Rotterdam betrokken. Mede onder invloed van de vergrijzing stijgt de vraag naar zorgdiensten sterk, waardoor de financiering van de zorg onder druk staat. Ziekenhuizen worden bijvoorbeeld gedwongen een bepaald ‘volume’ aan activiteiten te verrichten, willen zij die activiteit vanuit het Rijk gefinancierd krijgen. Daarom werken zij voor specialistische zorg steeds meer samen met andere ziekenhuizen, ook binnen de regio. Door de explosieve stijging van de vraag naar zorg verwachten veel geïnterviewde instellingen in de toekomst een tekort aan personeel. In het aandachtsveld zijn leveranciers van maaltijden belangrijke toeleveranciers. Deze kopen de instellingen voornamelijk landelijk in. Voor medicatie en medische gebruiksartikelen werken zij samen met apotheken, zowel regionaal als landelijk. Om te 46 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

kunnen voorzien in personeel hebben alle instellingen stageovereenkomsten met regionale onderwijsinstellingen (zowel mbo, als hbo en universiteit). Patiënten komen voornamelijk uit de regio of uit de aangrenzende gemeenten. Concurrenten zijn in deze sector andere regionale zorgen welzijninstellingen. Op het gebied van aanpalende diensten en specifieke kennisgebieden wordt met de concurrent samengewerkt. Zo maakt een geïnterviewde verpleeginstelling gebruik van professionals in de geestelijke gezondheidszorg die werkzaam zijn bij een andere zorginstelling in de regio. Met ziekenhuizen in de regio wordt informatie en kennis over de patiënt gedeeld. Een aantal instellingen verricht ook gezamenlijk onderzoek met hogescholen, universiteiten en academische ziekenhuizen, vooral met het LUMC. Ook de TU Delft en de Erasmus Universiteit Rotterdam zijn in dat verband genoemd. De relaties met bedrijven en instellingen buiten de directe zorg zijn beperkt. Deze hebben een zakelijk karakter. Zo doet men zaken met regionale zorgverzekeraars en woningcorporaties. Wel wordt er met Life Sciences bedrijven (zowel regionaal als nationaal) intensief samengewerkt op het gebied van wetenschappelijke onderzoeken en ‘clinical trials’. Vestigingsklimaat Over het vestigingsklimaat zijn de geïnterviewde instellingen tevreden. Men is lang in de regio gevestigd en een verhuizing naar buiten de regio is nooit overwogen. Het in stand houden en verbeteren van het woon/leefklimaat zien de instellingen als belangrijkste investeringsopgave voor de regio (tabel 4.19). Hierbij gaat het niet alleen om woonvoorzieningen voor eigen medewerkers (vooral jongeren), maar ook om woningen voor patiënten. Deze zijn schaars voorhanden. Tabel 4.19 Belang van maatregelen ter versterking van het regionale vestigingsklimaat voor het aandachtsveld Zorg in Holland Rijnland Investering Aantrekkelijk woon/leefklimaat Verbetering weg/spoor infrastructuur Maatregelen arbeidsmarkt Betere kennisoverdracht Betere onderwijsfaciliteiten Extra bedrijfsruimte Aanleggen nutsvoorzieningen Overig Promotie

Cijfer 8,17 8,00 7,17 6,50 4,33 3,17 2,17 1,33

Bron: ESD2 Ook investeringen in verbetering van de weg- en spoorinfrastructuur worden van belang geacht, omdat deze de bereikbaarheid voor de vele medewerkers verbeteren. Een zorginstelling zou graag maatregelen zien die het voor specialistenteams beter mogelijk maken om bij acute situaties de autoluwe binnenstad van Leiden te bezoeken. Het soepeler verstrekken van parkeervergunningen aan deze teams zou uitkomst bieden. Tevens scoren maatregelen, gericht op de arbeidsmarkt hoog onder de geïnterviewde 47 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

instellingen. De huidige bezuinigingen zorgen voor werkloosheid in de zorg, terwijl voor de nabije toekomst een groot tekort aan personeel wordt verwacht.

4.6

Recreatie en toerisme

Binnen het aandachtsveld toerisme zijn in Holland Rijnland 1.474 bedrijven met 10.910 werkzame personen gevestigd (tabel 4.20). Dit is 8% van het aantal bedrijven in de regio en 5% van de regionale werkgelegenheid. Sinds 2001 is het aantal bedrijven in dit aandachtsveld met 11% toegenomen en het aantal arbeidsplaatsen met 7%. Dit blijft ver achter bij de landelijke groei in het aandachtsveld toerisme waar het aantal bedrijven de werkgelegenheid met respectievelijk 36% en 17% toenam. Tabel 4.20 (2001-2011) vestigingen 2001 2011 50 51 1.039 1.042 237 381 1.326 1.474 Bron: LISA

Industrie en handel Horeca Diensten Totaal

werkzame personen 2001 2011 470 440 8.280 8.570 1.460 1.800 10.210 10.910

Figuur 4.14 Vestigingen en werkzame personen in het aandachtsveld toerisme in Holland Rijnland (2011)

Werkgelegenheid

Vestigingen 3%

16%

5%

26%

industrie en handel

industrie en handel

horeca

horeca

diensten

diensten

71%

79%

Bron: LISA

Het merendeel van de bedrijven valt onder de horeca (figuur 4.14). Het aandeel van de aan het toerisme gelieerde industrie en handel is relatief beperkt. De groei trad zowel op in de aan de groei gelieerde industrie, handel en diensten als in de horeca. Binnen Holland Rijnland is het toerisme zowel gemeten naar aantal bedrijven als naar werkgelegenheid ondervertegenwoordigd (tabel 4.21). Deze ondervertegenwoordiging wordt veroorzaakt door het achterblijven van de aan het toerisme gelieerde diensten. De horeca is wat betreft aantal bedrijven nagenoeg op het landelijke niveau 48 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

vertegenwoordigd. De aan het toerisme gelieerde industrie en handel zijn licht oververtegenwoordigd Tabel 4.21 Locatiequotiënten in het aandachtsveld toerisme in Holland Rijnland (2001-2011) LQvest 1,45 1,02 0,55 0,85

Industrie en handel Horeca Diensten Totaal

LQwerk 2,65 0,94 0,72 0,92

Bron: LISA

Waardesysteem Binnen het aandachtsveld toerisme is de verblijfsrecreatie sterk oververtegenwoordigd (figuur 4.15). Vooral de branche verblijfsrecreatie, met de grote hotels langs de kust is sterk oververtegenwoordigd. Daarnaast is ook de industriële bedrijfstak bouw- van sport en recreatievoertuigen sterk oververtegenwoordigd. In deze branche is de massa echter klein. Bovendien bepaald één groot bedrijf (Royal Van Lent Shipyard) het beeld. De overige onderdelen van het waardesysteem zijn ondervertegenwoordigd Figuur 4.15 Waardesysteem Toerisme in Holland Rijnland (2011) Toerisme Bouw van sport- en recreatievoertuigen (30.12)

Groothandel watersport/kamperen (46.492; 46.493)

Verblijfsrecreatie (55.101; 55.102; 55.201; 55.202; 55.3; 55.9)

Horeca (56.101; 56.102; 56.103; 56.29; 56.30)

Sport en recreatie (91.04; 93.15; 96.04)

Podiumkunsten (90.01; 90.02)

Oververtegenwoordigd met massa

Oververtegenwoordigd zonder massa


Evenementen organiseren (56.21; 77.21; 79.9; 82.3; 85.511; 90.04; 93.193; 93.211; 93.291)

Museale voorzieningen (91.02; 91.03)

Bron:ESD2


Tabel 4.22 Bedrijven en instellingen met meer dan 100 werkzame personen in de sector toerisme(2011) Royal Van Lent Shipyard Hotels Van Oranje Huis Ter Duin Grand Hotel N H Leeuwenhorst Avifauna De Gouden Leeuw De Baak TWI Nationaal Natuurhistorisch Museum

Bouw van sport- en recreatievaartuigen Hotel Hotel Hotel Vogelpark en restaurant Hotel-restaurant Conferentieoord Informatieverstrekking op het gebied van toerisme Museum Bron: LISA

Regionale spreiding De meeste bedrijven in de toeristisch recreatieve sector zijn te vinden in Leiden (binnenstad), in Noordwijk en in Alphen aan den Rijn (Archeon; Afivauna). Hier is ook de meeste werkgelegenheid in het toerisme te vinden (figuur 4.19 en bijlage 3). Buiten deze gemeenten gemeten naar werkgelegenheid nog enkele kleinere concentraties aanwezig in Katwijk, Noordwijkerhout, Lisse en Zoeterwoude. In deze gemeenten is de toeristische sector relatief kleinschalig met uitzondering van de Keukenhof.

Figuur 4.15 Regionale spreiding in de Zorg in Holland Rijnland (2011)

Bron:LISA

Spin-offs Binnen het aandachtsveld toerisme is het aandeel succesvolle starters, die in de periode 2001-2006 een nieuw bedrijf hebben gestart en die in 2011 nog bestonden relatief laag (tabel 4.23). De meeste starters bevinden zich in de horeca. Het gaat om de opening van nieuwe restaurants en cafés. 50 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Er zijn slechts twee innovatieve starters gevonden binnen het aandachtsveld toeristisme sector. Dit zijn Coffee Star en Kwik Events. Coffee Star is een marktinnovator. Het is een koffiezaak die het 'huiskameridee' wil creëren in haar vestigingen. Het richt zich vooral op de nichemarkt van koffiezaken in bibliotheken. Het bedrijf is gestart in een bibliotheek in Leiden en daarna snel uitgebreid in andere Nederlandse steden. Kwik Events is een productinnovator. Het is gespecialiseerd in het organiseren van b2b events en het ondersteunen van bedrijven in relatie- & marketingcommunicatie. Het concept ‘beleving’ is belangrijk in de evenementen die zij organiseren voor bedrijven. Beide bedrijven zijn geen spin-offs. Tabel 4.23 Succesvolle starters en spin-offs in het toerisme in Holland Rijnland (2011) Zorg 165 1.474

Succesvolle starters Bedrijven 2001 Aandeel succesvolle starters van bedrijven 2001 Vernieuwende starters Aandeel vernieuwde starters van succesvolle starters Spin-offs Aandeel spin-offs van succesvolle starters Bron: ESD2

11% 2

1% 0 0%

Skill-relatedness

Figuur 4.16 Skill-relatedness in de het aandachtsveld Toerisme

Bron: Universiteit Utrecht 51 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Vanuit de toeristische branches is er vooral sprake van arbeidsmobiliteit met branches in de detailhandel, met zakelijke diensten als beheer en verhuur onroerend goed, reisorganisaties, verhuur personenauto’s en met een beperkt aantal industriële bedrijfstakken. Er zijn weinig relaties met bedrijfstakken/branches uit de andere aandachtsvelden en weinig relaties met kennisintensieve sectoren.

Kennisnetwerken In het toerisme cluster zijn interviews gehouden met bedrijven en instellingen die uiteenlopende activiteiten aanbieden: van hotels-restaurants tot camping-jachthavens en van musea en cultuurpodia tot bloemententoonstellingen. De historische band die veel bedrijven met de regio hebben blijkt uit hun lange periode van vestiging in Holland Rijnland, die soms tot meer dan een eeuw terug gaat. De gevolgen van de economische crisis uiten zich in de toerisme sector door minder boekingen en latere boekingen. Cultuurinstellingen ontvangen daarnaast minder subsidie door bezuinigingen bij de overheid. Door collecties vaker uit te wisselen met partners (in heel Nederland) en door gezamenlijke inkoop, bijvoorbeeld van musicals, proberen musea en cultuurpodia meer eigen inkomsten te genereren. In dit cluster zijn de kennisnetwerken schaars. Relaties met toeleveranciers, klanten en concurrenten hebben een zakelijk karakter. Horecabedrijven zijn een belangrijke toeleverancier in deze sector. Men koopt in bij horecagroothandels buiten de regio, maar ook bij lokale bakkerijen, groentezaken en slagers. Cultuurinstellingen maken tevens gebruik van filmdistributeurs en impresario’s uit heel Nederland. Een geïnterviewde bloemententoonstelling krijgt bloemen en bollen toegeleverd uit de regio, maar ook uit Aalsmeer en het Westland. De geïnterviewde hotel-restaurants richten zich voornamelijk op de zakelijke markt. Hun klantenkring strekt zich uit over heel Nederland. Ook ontvangt men klanten uit het buitenland, voornamelijk uit Engeland, Duitsland en België. De musea, cultuurpodia en camping-jachthavens krijgen voornamelijk bezoekers uit de regio of vlak daar buiten. Bij de musea en cultuurpodia zijn scholen een belangrijke klant. Toeristen uit Azië en Amerika zijn voor de geïnterviewde bloemententoonstelling de belangrijkste afzetmarkt. Concurrenten bevinden zich zowel in de regio als elders in Nederland, vooral in Amsterdam en Scheveningen. De concurrent kan afhankelijk van de activiteiten een hotel, een camping of een museum zijn. Veel bedrijven zien de hele vrije tijdsmarkt als concurrenten, van Avifauna, Archeon en Naturalis binnen de regio tot Dolfinarium, De Efteling en het Rijksmuseum buiten de regio. Met concurrenten, ook uit de regio, wordt op zakelijke basis samengewerkt. Zo bieden hotel-restaurants bij congressen in een gezamenlijke combinatie kamers aan en proberen camping-jachthavens en bloemententoonstellingen met arrangementen met musea de klant een ‘totaalconcept’ te bieden. Een ander voorbeeld zijn hotel-restaurants die 52 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

promotie maken voor regionale musea en een speciaal arrangement aanbieden voor bezoekers van de musical Soldaat van Oranje. De relaties met bedrijven uit de andere aandachtsvelden zijn beperkt. Marketing- en evenementenbureau’s worden regionaal, maar ook van elders in Nederland betrokken. De geïnterviewde bloemententoonstelling heeft op nationale schaal intensieve relaties met r&d laboratoria in de tuinbouw, waarbij ook kennisuitwisseling plaatsvindt. Een museum verricht gezamenlijk onderzoek op het gebied van erfgoed met de universiteit van Leiden. Met ROC-instellingen uit de regio hebben veel bedrijven stageovereenkomsten. Volgens ANWB Regio West vindt de meeste vernieuwing plaats op het gebied van organisatie van toerisme in Holland Rijnland. Holland Rijnland is volgens hen qua toerisme vooral interessant om zijn plassengebied. Door de Kagerplassen, het Braassemermeer, de Langeraarse Plassen en de Nieuwkoopse Plassen heeft de regio iets wat hen onderscheidt van de rest van Nederland. Maar de ondernemers die betrokken zijn bij de waterrecreatie rondom deze plassen zijn slecht georganiseerd. Het gaat vooral om kleine bedrijven die niet of nauwelijks samenwerken met andere bedrijven of instellingen. Vanuit onder andere ANWB en Holland Rijnland wordt gekeken hoe dit beter kan worden gecoördineerd: “Aandachtspunt is bijvoorbeeld verhuur van sloepen. Er wordt aan gewerkt om een beter verhuurnetwerk te creëren zodat een grotere markt kan worden bediend, in plaats van allemaal losse verhuurders”. Daarnaast wordt er gekeken hoe ondernemerschap bevorderd kan worden. Er is bijvoorbeeld een project, genaamd ‘Vrijetijdslandschappen op particuliere grond’, waarbij grondeigenaren hun grond beschikbaar kunnen stellen voor recreatie. Er zijn wel enige vormen van productinnovatie te noemen in de toeristische sector in Holland Rijnland. Zo zijn er apps gecreëerd voor vaarroutes, die recreanten op elk punt van toeristische informatie kunnen voorzien over de route en het gebied waar zij zich op dat moment bevinden. De bedrijven achter dit soort apps zijn vooral kleine “zolderkamerbedrijfjes”. De aanwezigheid van de verschillende plassen maakt de Holland Rijnland onderscheidend ten opzichte van andere regio’s. Verder wordt in Alphen aan den Rijn vooral gekeken naar de Groene Hart relatie wat betreft toerisme. Ook ANWB Regio West merkt dit op: “Vanuit Groene Hart sfeer is de connectie Alphen- Gouda - Woerden belangrijker dan Holland Rijnland. Groene Hart is ook een sterk toeristisch merk. Daarom wordt het ook steeds meer gebruikt als merk waaraan veel verschillende initiatieven worden opgehangen.” Iets wat bindend kan zijn voor het toerisme voor de gehele regio Holland Rijnland is een plan voor verbinding van de Oude Rijn van Katwijk tot aan Utrecht. Holland Rijnland is hieraan vanaf Katwijk tot aan Alphen vertegenwoordigd. Binnen dit plan worden over verschillende nieuwe initiatieven nagedacht zoals aanleg van een oude haven in Alphen. 53 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Het streven van ANWB is om alle gemeenten die aan deze Oude Rijn liggen, en hier projecten aan wijden, meer te laten samenwerken. Vestigingsklimaat Over het regionale vestigingsklimaat zijn de meeste bedrijven tevreden. De ligging aan zee en de strategische ligging ten opzichte van Schiphol, Amsterdam en Den Haag worden als belangrijke voordelen gezien. Ook de aanwezigheid van de Bollenstreek en een stad met een universiteit (enkele cultuurinstellingen richten zich specifiek op hogeropgeleiden) beschouwt men als troef. Ze dragen bij aan een ideale mix van wonen, werken en recreëren. Tevens ziet men in de ontwikkeling van het Bio Science Park in Leiden en het Space Centre in Noordwijk kansen om een nieuwe klantenkring aan te boren. Geen van de bedrijven heeft ooit een verhuizing uit de regio overwogen . Tabel 4.24: belang van maatregelen ter versterking van het vestigingsklimaat voor toeristische bedrijven in Holland Rijnland Investering Verbetering weg/spoor infrastructuur Ruimte voor bedrijven Aantrekkelijk woon/leefklimaat Betere kennisoverdracht Betere onderwijsfaciliteiten Aanleggen nutsvoorzieningen Overig Promotie Maatregelen arbeidsmarkt

Cijfer 8,57 7,57 7,43 7,00 6,86 6,71 6,14 6,00 Bron: ESD2

Veel bedrijven dringen wel aan op verbetering van de bereikbaarheid. Investering in bereikbaarheid ziet men als hoogste prioriteit ter verbetering van het regionale vestigingsklimaat (tabel 4.24). De bedrijven zien graag dat er wordt geïnvesteerd in hoogwaardig openbaar vervoer, in treinverbindingen en in de verkeersontsluiting binnen de regio Holland Rijnland. Ook voldoende ruimte voor bedrijven acht men van groot belang. Men doelt in dit verband niet op grootschalige nieuwbouw, maar vooral op verduidelijking, versnelling en versoepeling van vergunningenprocedures. Veel bedrijven willen uitbreiden op de eigen locatie, maar klagen over trage vergunningenprocedures. Ook aan het creëren van een aantrekkelijk woon/leefklimaat wordt veel belang toegekend. De bedrijven zien graag de landschappelijke kwaliteiten van de regio versterkt worden en tevens dat er geïnvesteerd wordt in hoogwaardige culturele, educatieve en recreatieve voorzieningen in Leiden. Bij het stimuleren van kennisoverdracht gaat het om het verbeteren van de samenwerking tussen bedrijfsleven en kennisinstellingen. Verhoging van de kwaliteit van regionale ROCopleidingen wordt als voorbeeld genoemd. Wat betreft promotie wil men geen imagocampagne gericht op profilering van de naam Holland Rijnland. Liever ziet men lokale (Noordwijk, Leiden) of bovenregionale (Groene Hart) promotiecampagnes. 54 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

5.

CONCLUSIES

Holland Rijnland kent zoals de meeste regio’s in Nederland een gedifferentieerde economie, die zich in het afgelopen decennium vooral in de Leidse regio goed heeft ontwikkeld. De regionale economie is sterk verbonden met de Noord- en de Zuidvleugel van de Randstad. Relatief veel inwoners van Holland Rijnland hebben werk in deze vleugels, vooral in de Haagse regio en de metropoolregio Amsterdam. Als het gaat om zakelijke en financiële diensten is het regionale bedrijfsleven deels aangewezen op bedrijven in de Noord- en de Zuidvleugel. Beide bedrijfstakken zijn in Holland Rijnland ondervertegenwoordigd. Kenmerkend voor de regionale economie is het naast elkaar voorkomen van enkele grotere en kleinere specialisaties, die vaak al van oudsher zijn gevestigd in de regio. In de regio is niet een duidelijk cluster van samenhangende economische activiteiten ontstaan. De regio vormt een open economie, waarin de innovatieve bedrijven vooral relaties onderhouden met bedrijven buiten de regio. De interregionale relaties van het bedrijfsleven zijn sterker dan de intraregionale relaties. Figuur 5.1 De kennisas van de Zuidvleugel

Bron: Provincie Zuid-Holland 55 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

Holland Rijnland heeft met Life Sciences, de Spacesector en de Greenports belangrijke onderdelen van drie nationale topsectoren in huis, die de basis kunnen vormen voor regionaal innovatiebeleid. Holland Rijnland beschikt over een sterke kennisbasis om dit beleid op te baseren. Het Bio Sciencepark in Leiden en ESA ESTEC in Noordwijk zijn belangrijke parels op de zogenaamde kennisas van de Zuidvleugel (figuur 6). De drie subregio’s in het gebied hebben ieder hun eigen profiel, doordat de specialisaties geconcentreerd voorkomen in een beperkt aantal gemeenten. Hierdoor heeft de regio een gevarieerd economisch profiel en is afstemming tussen de regio’s nodig om verbindingen tussen de specialisaties te leggen. De Leidse regio is een stedelijke regio met een accent op zorg, kennis en onderwijs. De Duin- en Bollenstreek is een landelijke regio, waarin bollen en bloemen, space en toerisme het beeld bepalen. De Rijn- en Veenstreek heeft een minder uitgesproken profiel. Enerzijds heeft het een landelijk karakter met de sierteelt rond Boskoop en Rijnwoude, de bloemkwekerijen in Kaag en Braassem en Nieuwkoop die deel uitmaken van de Greenport Aalsmeer als belangrijke activiteiten. Anderzijds is de oude Rijnzone een gebied met veel industrie, groothandel en transport. Sterke punten in de regionale economie van Holland Rijnland zijn: de aanwezigheid van kennisinstellingen zoals het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), ESA ESTEC en de Universiteit van Leiden; een relatief hoog opgeleide beroepsbevolking; de centrale ligging tussen de twee Randstadvleugels; de nabijheid van Schiphol; het aantrekkelijke woon- en leefklimaat.


LITERATUUR

Blauwberg (2012), Quick scan: Topsectorenbeleid en kansen voor Holland Rijnland Blaauwberg (2012) Koersdocument 2012-2015 voor de Greenport Bollenstreek. Bureau Louter (2012), Kennismaken met de Leidse regio. Bureau Louter (2012), Vitaliteitsscan Leidse regio 2012. Goeij de Chr (2012), Holland Space Cluster; ready for take off Kennisalliantie en Kenniscentrum Plantenstoffen (2012), Stand van zaken programma biobases economy Holland Rijnland d.d. 1 november 2012. Rabobank (2012), Een kloppend Groene Hart, een krachtig Groene Hart. Raspe O., A. Weterings, M. Geurden-Slis en G.Gessel (2012) De ratio van ruimtelijk-economisch Topsectorenbeleid, Planbureau voor de Leefomgeving en Centraal Bureau voor de Statistiek. Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen (2011) Bron voor Groene Economie; wereldoplossingen voor werelduitdagingen.


Bijlage 1 Werkgelegenheidsaandelen per sector in de Randstad (2011)

Landbouw 4

Industrie 12

3,5

10

3 8

2,5 %

2

6

1,5

4

1 2

0,5 0

0

regionale aandelen 1,8 1,6

landelijk aandeel

Nutsbedrijven

landelijk aandeel

Bouw 10 9 8 7 6 % 5 4 3 2 1 0

1,4 1,2 1 %

regionale aandelen

0,8 0,6 0,4 0,2 0

regionale aandelen

landelijk aandeel

regionale aandelen

Handel

landelijk aandeel

Horeca

25

6

20

5 4

15

% 3

% 10

2

5

1

0

0

regionaal aandeel

landelijk aandeel

regionale aandelen

landelijk aandeel


Transport 10 9 8 7 6 % 5 4 3 2 1 0

Informatie/communicatie 9 8 7 6 %

5 4 3 2 1 0

regionale aandelen

landelijk aandeel

regionale aandelen

Financiële Diensten

Zakelijke diensten 35

7 6

30

5

25 20

4 %

landelijk aandeel

%

3

15

2

10

1

5

0

0

regionale aandelen 14

landelijk aandeel

regionale aandelen

Overheidsdiensten

landelijk aandeel

Onderwijs

12

9 8

10

7 8

6

%

%

6

5 4 3

4

2 1

2

0 0

regionale aandelen

landelijk aandeel

regionale aandelen

landelijk aandeel


Zorg

Cultuur/sport

25

4 3,5

20

3 2,5

15 %

% 10

2 1,5 1

5

0,5 0

0

regionale aandelen

landelijk aandeel

regionale aandelen

landelijk aandeel

Overige kwartaire diensten 4,5 4 3,5 3 %

2,5 2 1,5 1 0,5 0

regionale aandelen

landelijk aandeel

Bron:LISA


Bijlage 2 Afbakening kansrijke sectoren (sbi-klassen) LIFE SCIENCES (Topsectoren) 1086 Vervaardiging van gehomogeniseerde voedingspreparaten 2110 Vervaardiging van farmaceutische grondstoffen 2120 Vervaardiging van farmaceutische producten 2660 Vervaardiging van bestralingsapparatuur e.d. 32501 Tandtechnische bedrijven 32502 Vervaardiging van medische instrumenten en hulpmiddelen 46461 Groothandel in farmaceutische producten 46462 Groothandel in medische en tandheelkundige instrumenten 72111 Biotechnologisch speuren ontwikkelingswerk 72112 Biotechnologisch speuren ontwikkelingswerk 72113 Biotechnologisch speuren ontwikkelingswerk overig 72193 Speur- en ontwikkelingswerk op het gebied van gezondheid 86101 Universitair medische centra 86924 Medische laboratoria, trombodediensten en overig behandeling TUINBOUW (Monitor Topsectoren 2012) 01.11 Teelt van granen, peulvruchten en oliehoudende zaden 01.13 Teelt van groenten en wortel- en knolgewassen 01.19 Teelt van overige eenjarige gewassen 01.21 Druiventeelt 01.24 Teelt van pit- en steenvruchten 01.25 Teelt van overige boomvruchten, kleinfruit en noten 01.28 Teelt van specerijgewassen en van aromatische en medicinale gewassen 01.29 Teelt van overige meerjarige gewassen 01.30 Teelt van sierplanten 01.50 Akker- en/of tuinbouw in combinatie met het fokken en houden van dieren 01.61 Dienstverlening voor de akker- en/of tuinbouw 01.63 Behandeling van gewassen na de oogst 01.64 Behandeling van zaden voor vermeerdering 46.21.2 Groothandel in zaden, pootgoed en peulvruchten 46.21.8 Groothandel in akkerbouwproducten en veevoeder algemeen assortiment 46.21.9 Groothandel in overige akkerbouwproducten 46.22 Groothandel in bloemen en planten 46.31.1 Groothandel in groenten en fruit 82.99.1 Veilingen van landbouw-, tuinbouw- en visserijproducten 72.11.1 Biotechnologisch speuren ontwikkelingswerk op het gebied van agrarische producten en processen 72.11.3 Biotechnologisch speuren ontwikkelingswerk voor overige toepassingen 72.19.1 Speur- en ontwikkelingswerk op het gebied van landbouw en visserij (niet biotechnologisch) 72.19.2 Technisch speuren ontwikkelingswerk 72.19.9 Overig natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk (niet biotechnologisch) HIGH TECH SYSTEMEN EN MATERIALEN (Monitor Topsectoren 2012) 25.5 Smeden, persen, stampen en profielwalsen van metaal; poedermetallurgie 25.6 Oppervlaktebehandeling en bekleding van metaal; algemene metaalbewerking 25.73 Vervaardiging van gereedschap 25.91 Vervaardiging van stalen vaten e.d. 25.93 Vervaardiging van artikelen van draad en van kettingen en veren 25.94 Vervaardiging van bouten, schroeven en moeren 25.99 Vervaardiging van overige producten van metaal n.e.g. 33.11 Reparatie van producten van metaal 61 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

26.1 Vervaardiging van elektronische componenten en printplaten 26.2 Vervaardiging van computers en randapparatuur 26.3 Vervaardiging van communicatieapparatuur 26.4 Vervaardiging van consumentenelektronica 26.5 Vervaardiging van meet-, regel-, navigatie- en controleapparatuur en van uurwerken 26.6 Vervaardiging van bestralingsapparatuur en van elektromedische en elektrotherapeutische apparatuur 26.7 Vervaardiging van optische instrumenten en apparatuur 26.8 Vervaardiging van informatiedragers 27.1 Vervaardiging van elektromotoren, elektrische generatoren en transformatoren en van schakelen verdeelinrichtingen 27.2 Vervaardiging van batterijen en accumulatoren 27.3 Vervaardiging van elektrische en elektronische kabels en van schakelaars, stekkers, stopcontacten e.d. 27.4 Vervaardiging van elektrische lampen en verlichtingsapparaten 27.5 Vervaardiging van huishoudapparaten 27.9 Vervaardiging van overige elektrische apparatuur 28.1 Vervaardiging van motoren, turbines, pompen, compressoren, appendages en drijfwerkelementen 28.2 Vervaardiging van overige machines en apparaten voor algemeen gebruik 28.3 Vervaardiging van machines en werktuigen voor de landen bosbouw 28.4 Vervaardiging van gereedschapswerktuigen 28.9 Vervaardiging van overige machines, apparaten en werktuigen voor specifieke doeleinden 32.50 Vervaardiging van medische instrumenten en hulpmiddelen 33.12 Reparatie en onderhoud van machines 33.13 Reparatie van elektronische en optische apparatuur 33.14 Reparatie van elektrische apparatuur 33.19 Reparatie van overige apparatuur 33.2 Installatie van industriële machines en apparatuur 22.11 Vervaardiging van rubberbanden en loopvlakvernieuwing 22.29 Vervaardiging van overige producten van kunststof 29.10 Vervaardiging van auto's 29.20.1 Carrosseriebouw 29.31 Vervaardiging van elektrische en elektronische onderdelen en toebehoren voor auto's 29.32 Vervaardiging van niet-elektrische en -elektronische onderdelen en toebehoren voor auto's 30.2 Vervaardiging van rollend spoor- en tramwegmaterieel 30.3 Vervaardiging van vliegtuigen en onderdelen daarvoor 30.4 Vervaardiging van militaire gevechtsvoertuigen 30.9 Vervaardiging van transportmiddelen n.e.g. 33.16 Reparatie en onderhoud van vliegtuigen 33.17 Reparatie en onderhoud van overige transportmiddelen 62.01 Ontwikkelen, produceren en uitgeven van software 72.19.2 Technisch speuren ontwikkelingswerk 71.12 Ingenieurs en overig technisch ontwerp en advies 71.20.2 Keuring en controle van machines, apparaten en materialen ZORG 72.11.2 Biotechnologisch speuren ontwikkelingswerk op het gebied van medische producten en farmaceutische processen en van voeding 72.19.3 Speur- en ontwikkelingswerk op het gebied van gezondheid en voeding (niet biotechnologisch) 86.10.1 Universitair medische centra 86.10.2 Algemene ziekenhuizen 86.10.3 Categorale ziekenhuizen 86.10.4 Geestelijke gezondheids- en verslavingszorg met overnachting 86.21 Praktijken van huisartsen 62 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

86.22.1 Praktijken van medisch specialisten en medische dagbehandelcentra (geen tandheelkunde of psychiatrie) 86.22.2 Praktijken van psychiaters en dagbehandelcentra voor geestelijke gezondheids- en verslavingszorg 86.23.1 Praktijken van tandartsen 86.23.2 Praktijken van tandheelkundig specialisten 86.91.1 Praktijken van verloskundigen 86.91.2 Praktijken van fysiotherapeuten 86.91.3 Praktijken van psychotherapeuten en psychologen 86.91.9 Overige paramedische praktijken (geen fysiotherapie en psychologie) en alternatieve genezers 86.92.1 Gezondheidscentra 86.92.2 Arbobegeleiding en reïntegratie 86.92.3 Preventieve gezondheidszorg (geen arbobegeleiding) 86.92.4 Medische laboratoria, trombodediensten en overig behandelingsondersteunend onderzoek 86.92.5 Ambulancediensten en centrale posten 86.92.9 Samenwerkingsorganen op het gebied van gezondheidszorg en overige gezondheidszorgondersteunende diensten 87.10 Verpleeghuizen 87.20 Huizen en dagverblijven voor verstandelijk gehandicapten en psychiatrische cliënten 87.30.1 Huizen en dagverblijven voor niet-verstandelijk gehandicapten 87.30.2 Verzorgingshuizen 87.90.1 Jeugdzorg met overnachting en dagverblijven voor jeugdzorg 87.90.2 Maatschappelijk opvang met overnachting 88.1 Maatschappelijke dienstverlening zonder overnachting gericht op ouderen en gehandicapten TOERISME 30.12 Bouw van sport- en recreatievaartuigen 46.49.2 Groothandel in watersportartikelen 46.49.3 Groothandel in kampeerartikelen (geen caravans) 55.10.1 Hotel-restaurants 55.10.2 Hotels (geen hotel-restaurants), pensions en conferentie-oorden 55.20.1 Verhuur van vakantiehuisjes en appartementen 55.20.2 Jeugdherbergen en vakantiekampen 55.30 Kampeerterreinen 55.90 Overige logiesverstrekking 56.10.1 Restaurants 56.10.2 Cafetaria's, lunchrooms, snackbars, eetkramen e.d. 56.10.3 IJssalons 56.21 Eventcatering 56.29 Kantines en contractcatering 56.30 Cafés 77.21 Verhuur van sport- en recreatieartikelen 79.90 Informatieverstrekking op het gebied van toerisme en reserveringsbureaus 82.30 Organiseren van congressen en beurzen 85.51.1 Zeil- en surfscholen 90.01.1 Beoefening van podiumkunst 90.01.2 Producenten van podiumkunst 90.01.3 Circus en variété 90.02 Dienstverlening voor uitvoerende kunst 90.04.1 Theaters en schouwburgen 90.04.2 Evenementenhallen 91.02.1 Musea 91.02.2 Kunstgalerieën en –expositieruimten 91.03 Monumentenzorg 91.04.1 Dieren- en plantentuinen, kinderboerderijen 91.04.2 Natuurbehoud 63 Kijk op de regionale economie van Holland Rijnland

93.15.1 Zwem- en onderwatersport 93.15.2 Roei-, kano-, zeil- en surfsport e.d. 93.19.3 Verzorgen van vistochten 93.21.1 Pret- en themaparken 93.29.1 Jachthavens 96.04 Sauna's, solaria, baden e.d.


Bijlage 3 Vestigingen en Werkgelegenheid in kansrijke aandachtsvelden (2011) A.

Life Sciences

Alphen aan de Rijn Boskoop Hillegom Kaag en Braassem Katwijk Leiden Leiderdorp Lisse Nieuwkoop Noordwijk Noordwijkerhout Oegstgeest Rijnwoude Teylingen Voorschoten Zoeterwoude Holland Rijnland * te weinig waarnemingen B.

Vest. 19 * 7 * 5 77 5 5 * 7 4 * * * * * 155

Wp 260 * 140 * 40 9.970 670 120 * 30 30 * * * * * 11.450

High Tech

Alphen aan de Rijn Boskoop Hillegom Kaag en Braassem Katwijk Leiden Leiderdorp Lisse Nieuwkoop Noordwijk Noordwijkerhout Oegstgeest Rijnwoude Teylingen Voorschoten Zoeterwoude Holland Rijnland

Vest.

394 50 89 97 138 423 73 110 117 80 73 52 92 122 67 58 2.035

Wp

3.980 75 580 360 1.260 2.890 320 660 560 2.640 580 290 570 770 200 740 16.470


C.

Tuinbouw


D.

Vest.

Wp

43 346 100 166 342 30 8 68 201 89 188 20 195 117 12 14 1.939

241 1.142 522 828 3.322 260 11 398 669 2.365 754 47 546 660 34 45 11.844

Zorg


Vest.

266 42 78 72 161 551 132 59 81 102 55 136 61 147 116 37 2.096

Wp

4.211 343 885 411 3.217 15.054 6.027 549 1.202 2.592 540 2.284 312 1.307 895 1.270 41.099


E.

Toerisme


Vest.

162 26 50 74 119 414 50 65 77 180 48 27 33 75 56 18 1.474

Wp

1.312 93 293 575 746 3.113 354 465 366 1.769 427 300 177 447 424 52 10.913


KIJK OP DE REGIONALE ECONOMIE VAN HOLLAND RIJNLAND

Recommend Documents