Kennismaken met de Synagoge

U I T G AV E H I S T O R I S C H E V E R E N I G I N G H A E R L E M

•

JUNI 2007

•

JAARGANG 16

•

NUMMER 2

•

OPLAGE 1900

 jaar

Kennismaken met de Synagoge Marjorie Vroom

1

Een synagoge in Haarlem?! Ja, aan het Kenaupark staat een gebouw waar de Joodse gemeenschap uit Haarlem en omstreken iedere zaterdag bijeenkomt. De groepen 6,7 en 8 van de BAVO-school aan de Westergracht hebben op 25 april jl. de synagoge bezocht. Dit in het kader van het WO II-project, dat door de werkgroep Jeugd van de Vereniging Haerlem voor de school is georganiseerd. Lex Wolf heeft de kinderen door vier eeuwen jodendom heengeloodst aan de hand van voorwerpen, thorarollen, keppels, kaarten, gebruiken en zijn eigen levensverhaal. Centraal stonden verdraagzaamheid en respect. Het bezoek viel twee dagen nadat in Alkmaar een scholier op het schoolplein was doodgeslagen. Met zinloos geweld. Lex vertelde de kinderen dat tegen het joodse geloof raar wordt aangekeken, misschien al vier eeuwen lang. Vooral omdat maar weinig mensen de moeite nemen om te vragen waarom de joden doen zoals ze doen. Een paar eeuwen geleden mochten de joden bijvoorbeeld geen dokter of notaris zijn. Wat doe je dan als je veel beroepen niet mag uitoefenen? Dan concentreer je je op de dingen die je wel mag doen en daar word je dan ook heel goed in. En dat roept vervolgens weer jaloezie op!! Waarom dragen joodse jongens en mannen keppeltjes op hun hoofd en bijvoorbeeld moslim mannen niet? Waarom dragen moslima’s hoofddoekjes en joodse meisjes en vrouwen niet? Waarom mogen joden niet in een “gewone kerk” komen? Allemaal vragen met simpele antwoorden, die een bijdrage leveren aan het respecteren van elkaars geloof en gebruiken. De kinderen vonden het interessant en soms ook leuk. De meisjes stonden echter even raar te kijken toen eenmaal

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 1

Kranslegging op de Westergracht met de door de leerlingen gemaakte schilderijen.

Volle aandacht!

boven in de centrale ruimte de meisjes van de jongens werden gescheiden. De meiden moesten achterin en achter een hekwerk zitten, terwijl de jongens voorin mochten zitten. Dat leverde vragende gezichten en enige verontwaardiging op. Pas toen Lex vertelde dat de reden van de scheiding was dat de jongens tijdens hun gebed niet afgeleid mochten worden door de schoonheid van de vrouwen, draaiden de meiden bij. Lex Wolf heeft ook kort iets verteld over de ellende van de joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bestond de joodse gemeenschap voor de oorlog nog uit ± 1100 joodse gezinnen, na de oorlog waren dat er nog maar ± 50. Waarvan de helft snel emigreerde naar Israël. Ook de familie van Lex is omgekomen in de concentratiekampen van de Duitsers. Het verhaal van Lex Wolf en dat van Jan van Wensveen van 7 maart (zie de website www.haerlem.nl/jongemuggen voor dit verslag) hebben een paar kinderen geïnspireerd tot het maken van acht schilderijen. Deze schilderijen werden op 4 mei na de dodenherdenking bij het oorlogsmonument aan de Westergracht neergelegd.

07-06-2007 09:19:21

Links: Joan Patijn bij de stand van de werkgroep jeugd. Rechts: Wat zit er in de schatkist op de Hoofdwacht?

‘Wie wat bewaart, heeft wat!’ Een Nieuw project Marjorie Vroom

2

Nog voordat de Historische Werkgroep de presentatie van het prachtige boek ‘Meer dan steen…’ in de Janskerk liet plaatsvinden, was de Werkgroep Jeugd daar al vanuit het project van de Erfgoededucatie Haarlem ‘Wie wat bewaart, heeft wat!’ . Aan de uitnodiging aan de basisscholen van Haarlem en omstreken werd door 13 scholen gehoor gegeven. Er werd met aandacht geluisterd naar de uiteenzetting, die elke instelling over het eigen onderdeel van het programma gaf. Op het grote scherm werden tegelijkertijd foto’s van de twee proef-uitvoeringen (op Veronica- en Liduinaschool) vertoond, zodat ieder zich een voorstelling kon maken van wat er door de kinderen allemaal is gedaan. Ook hadden de instellingen tafels met specifieke informatie over hun instelling en het eigen onderdeel verzorgd. Het resultaat van deze presentatiebijeenkomst bleek positief: direct erna hebben twee scholen zich aangemeld om aan het project deel te nemen. Op het moment van schrijven van dit stukje is de stand zes aanmeldingen. Wij hopen begin 2008 met 10 scholen van start te gaan. Voor wie het nog een keer wil horen: Een aantal Haarlemse erfgoedinstellingen – waaronder de Historische Vereniging Haerlem – heeft het initiatief genomen een geheel nieuw samenwerkingsverband aan te gaan onder de naam ErfgoedEducatie Haarlem. Het resultaat van deze samenwerking is het project ‘Wie wat bewaart, heeft wat!’ Door de erfgoedbrede samenwerking en de diversiteit van de instellingen is het een uniek project geworden. Leerlingen maken in de loop van hun schooltijd kennis met allerlei soorten erfgoed en met de bijbehorende instellingen. Aandacht is er voor archeologie, monumenten, een historische vereniging, het archief, bibliotheek en verschillende soorten musea. Het doel van het samenwerkingsverband is scholieren kennis te laten maken met de Haarlemse erfgoedinstellingen, interesse op te wekken voor het verleden en hen bewust te maken van het belang van bewaren. Een uniek project ook, omdat het is bedoeld voor de hele school, van kleuter tot tiener, met het gezamenlijke thema: ‘bewaren’. Elke instelling heeft voor een andere invalshoek van het thema gekozen en deze afgestemd op een van de acht basis-

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 2

schoolgroepen. Op deze manier is een doorlopende leerlijn tot stand gekomen. Bij de ontwikkeling van het programma is goed naar leerkrachten uit het basisonderwijs geluisterd. Er is rekening gehouden met variëteit, kerndoelen en er is voor aansluiting gezorgd bij de ontwikkelingsmogelijkheden en belangstellingssfeer van de verschillende leeftijden. Het thema ‘bewaren’ is weloverwogen gekozen. Het is een aansprekend thema, waar kinderen zelf iets mee hebben en dat ook jonge kinderen goed begrijpen. Welk kind heeft er nou niet een verzameling strips, voetbalplaatjes of schelpen? Pabo-studenten

Ook voor toekomstige docenten is kennis over de Haarlemse erfgoed-, kunst- en cultuurinstellingen een must. Vorig jaar is er voor de eerste maal door Pabo-InHolland een ‘Rondje erfgoed’ georganiseerd en vanwege het succes ervan dit jaar herhaald. Ongeveer 133 2e jaars pabostudenten, verdeeld in groepen van ca. 15, zwermden op 11 april uit over de stad om kennis te maken met de instellingen. In de Hoofdwacht hebben wij samen met de Grote of St. Bavokerk de presentatie van onze activiteiten verzorgd. Ook is er een avondcollege in de school zelf gegeven voor deeltijdstudenten. Cult-on-Tour 2007

Ten slotte was april de maand van de tweede cult-ontour. Net als vorig jaar maakten twee groepen van ca. 15 vmbo-scholieren (van het Wim Gertenbach- en het Sterren College) onder leiding van Lard van der Pal en Rob Ottolander een speurtocht in en om ons clubhuis, waarbij bij de beantwoording van elke vraag door de begeleiders ingegaan werd op het hoe en waarom. De scholieren konden meteen worden aangemoedigd nog eens naar ons terug te komen om de tentoonstelling te bezoeken: de zwarte doeken die de vitrines bedekten, wekten hun nieuwsgierigheid. ‘Leerden’ wij vorig jaar dat een vijzel ook zou kunnen worden gebruikt om er as van overledenen in te doen, dit jaar kregen de Goudse pijpen in de vitrine een nieuwe functie toebedeeld: bellen blazen …..

07-06-2007 09:19:22

Johannes v.d. Weiden

Het Provinciehuis

In Memoriam Wim van Luyken (1946-2007) Communicatie en Haarlem. Twee passies van Wim van Luyken – na zijn vrouw Ineke en zijn gezin – die interessante en spannende dimensies aan zijn leven hebben gegeven, maar ook aan dat van vele, vele anderen. Hij richtte een communicatie adviesbureau op dat lang de norm en het grote voorbeeld was voor de professionaliteit van de communicatie en de advisering. Hij gaf communicatie een plaats in een samenleving waar openheid vanzelfsprekend werd en de mondigheid van de burgers een factor om rekening mee te houden. De visie van waaruit hij het bureau op een uitdagende manier ontwikkelde, heeft overeenkomsten met wat hij als bestuurslid (sinds 1990) en voorzitter (1992-2002) van de Vereniging Haerlem heeft gedaan. Wim heeft de Vereniging een positie en autoriteit gegeven in de Haarlemse samenleving, waardoor zij invloed kreeg op de plannen voor de stad en het historische erfgoed. Die rijkdom van Haarlem verdiende volgens hem een kritisch en vooral weerbare opstelling. Hij zag die koers ook als een voorwaarde om de Vereniging een breder draagvlak te geven en de moeite waard te maken voor jongeren. Een visie die niet door iedereen werd gedeeld. Maar met zijn kennis van zaken, overtuiging, charme en drammerigheid wist hij de Vereniging toch op de koers te krijgen die hem voor ogen stond. Als voorzitter heeft hij tien jaar lang samen met Wim Cerutti en Henk Michels de Vereniging bestuurd en gestuurd. Zijn stijl van leiding geven was erop gericht mensen de ruimte te geven voor hun opvattingen en ideeën. Iedereen tot zijn recht laten komen is een belangrijke voorwaarde om uiteindelijk draagvlak te krijgen voor besluiten. Als Henk Michels als vice-voorzitter een vergadering leidde was het in anderhalf uur bekeken. Wim trok daar rustig een hele avond voor uit. Zijn aanpak was misschien niet het toonbeeld van efficiency, maar leverde wel vaak goede en verrassende ideeën op. Tijdens het voorzitterschap van Wim is niet alleen lang en soms heftig gediscussieerd over de positionering, maar er is ook heel veel tot stand gebracht. De bijdrage van de Vereniging aan de viering van 750 jaar Haarlem, de restauratie van de Hoofdwacht, de protesten tegen de plannen voor het Enschedé-complex (de uitspraak van de Raad van State was een moment van triomf voor Wim, maar daar ging hij in het openbaar toch bescheiden mee om), de protesten tegen het afstoten van de Stadsschouwburg, de herbouw van molen De Adriaan, de eerste enquête onder de leden, het overleg met zusterverenigingen, het initiatief voor een Haerlem Nieuwsbrief en website en in 2001 het eeuwfeest van de Vereniging. Met als hoogtepunt het Haerlem Concert in de Grote Kerk met duizend gasten. Het cadeau aan de stad was bedoeld voor alle Haarlemmers: het opknappen en herplaatsen van een aantal gevelstenen. Wim trok ook conclusies uit alle ervaringen met het Enschedé-complex, de Stadsschouwburg en de Raaks. De vereniging zou aan autoriteit winnen als zij de ontwikkelingen en de bouwplannen van de stad minder op gevoel en meer op meetbare criteria zou kunnen beoordelen. Hij had ideeën over hoe dat zou moeten: in de vorm van een blauwdruk voor de ideale stad. Hij droeg dat initiatief over aan Johannes van der Weiden die het met een aantal mensen uitwerkte tot een symposium en de uitgave onder de titel ‘Het Handvest voor de Ideale Stad’. Eén kroon heeft hij niet op het werk kunnen zetten. Hij heeft zich ingespannen voor het predicaat Koninklijk. Dat was Wim en de vereniging niet gegund. De honderdjarige kreeg wel de Koninklijke Erepenning. De communicatie adviseur in Wim van Luyken bracht die onderscheiding als een overwinning.

De Vereniging Haerlem heeft, in samenwerking met andere organisaties en particulieren, meermalen bezwaar gemaakt tegen de nieuwbouwplannen van de Provincie, in de nabijheid van het paviljoen Welgelegen. Hierover is voor het laatst bericht in de Haerlem Nieuwsbrief van december 2006. Het nieuwe College van Gedeputeerden, gevormd na de verkiezingen voor de Provinciale Staten op 7 maart jl. heeft op 6 april met onmiddellijke ingang de plannen stopgezet en het contact met de verantwoordelijke architect, de Spanjaard Mateo, verbroken. Als motivatie wordt opgegeven: geen draagvlak bij de burgerij. Tot dit besluit heeft zeker bijgedragen het eendrachtige verzet van de coalitie van organisaties en particulieren, waaronder de Vereniging Haerlem, onvermoeid gecoördineerd door ‘Haarlemsbouwplannen.nl’ van Erik Haverkorn. Er wordt nu uitgegaan van renovatie en restauratie met handhaving van de gevel van Bremer en Zwiers aan de Dreef. De keuze van de nieuwe architect is hierbij erg belangrijk. Hij of zij moet affiniteit hebben met de gebouwen die er staan en met de directe omgeving. Nieuwbouw en vernieuwbouw bij respectievelijk in bestaande omgevingen is een apart vak, wat veel - ook respectabele architecten niet beheersen. Nu het eenmaal zover gekomen is zijn wij niet alleen voorstander van behoud de bestaande gevel maar van behoud van de bestaande vleugel, die dan intern gerenoveerd kan worden. Voor de inmiddels aangevangen grondige renovatie van het Rijksmonument Paviljoen Welgelegen hebben wij onze grote waardering uitgesproken, hoewel men van mening kan verschillen over de voorgenomen reconstructie van de in 1870 verdwenen ‘daklantaarns’ (lichtkappen) boven de vroegere tentoonstellingsruimten.

3

Jaap de Jong

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 3

07-06-2007 09:19:23

km per

r 25

In het Historisch Museum Haarlem wordt vanaf 11 mei een tentoonstelling met de naam Heen en Weer gehouden ter gelegenheid van het feit dat vóór 350 jaar de trekvaart van Haarlem naar Leiden werd geopend. De tentoonstelling toont ook de Amsterdamse trekvaart uit 1632 en de vervoersmiddelen.

Jaap Temminck

De Leidsevaart 350 jaar 4

In 1632 was de trekvaart tussen Amsterdam en Haarlem geopend en dit project bleek een enorm succes dat bijzonder veel reizigers trok. Het was dan ook geen wonder dat er in Haarlem en Leiden al gauw gedacht werd aan een nieuw project: De verbinding tussen Haarlem en Leiden met een nieuwe trekvaart. Er was al een verbinding per trekschuit vanaf Leiden naar Delft en Den Haag en daarop zou dit nieuwe stuk prachtig aansluiten. In 1640 werd er door de twee steden aan het nieuwe plan gewerkt maar dat vlotte niet door de tegenwerking van enkele andere steden. De Staten van Holland moesten voor de aanleg hun toestemming geven en in die Staten verzetten zich met name Amsterdam en Gouda. Hun economische belangen wilden voorrang voor een nieuwe trekvaartverbinding tussen Amsterdam en Gouda. De interstedelijke onderhandelingen duurden tot 1656 en bovendien kwam hier nog de financiële inspanning van de Eerste Engelse oorlog tussen beide. Maar in 1656 was het zover en werden door de Staten van Holland twee vergunningen verleend: Eén voor de verbinding Haarlem-Leiden en een voor de trekvaart die Amsterdam met Gouda moest verbinden. Leiden en Haarlem zouden de kosten van de aanleg delen. De gronden waarover de vaart zou lopen moesten worden aangekocht en op de hoek van de Kromme vaart ten westen van Lisse werd een paal van elzenhout in de grond geslagen die de grens van de twee helften zou bepalen. Het kanaal liep in bijna één rechte lijn van Haarlem bij de Zijlpoort naar de Korte Mare bij de Marepoort in Leiden. Het hele project werd in gedeelten van ongeveer 100 roeden verdeeld die werden aanbesteed om te worden uitgegraven. Er werd op meerdere plaatsen tegelijk begonnen en aan de Haarlemse kant werkten hier ongeveer 770 arbeiders aan het afgraven van de route. Met de afgegraven aarde werden de zijkanten van de vaart verhoogd. Aan één kant kwam een pad waarover het paard moest gaan dat de trekschuit voortrok. Dat pad was tegen het betalen van tol ook voor anderen bruikbaar. Onderweg kwamen enkele vrij lage vaste bruggen. Dat was o.a. om te verhinderen dat vrachtschepen er gebruik van zouden maken want de trekvaart was uitsluitend bestemd voor personenvervoer. Vrachtvervoer moest een andere route varen waar Haarlem en andere steden tol konden heffen. Op 23 april 1657 ging de eerste spade de grond in en op 1 november voer de eerste trekschuit. De trekvaart had een lengte van ongeveer 30 km en de

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 4

breedte wisselde tussen de 15 en 20 meter. Halverwege was een herberg met stallen waar van paard kon worden gewisseld. Dat paard was erop geoefend om in lichte draf met een snelheid van ongeveer 7 km per uur de schuit vooruit te trekken aan een touw van ongeveer 20 meter. Bij een korter touw zou de schuit te veel in de wal worden getrokken. Het paard werd bereden door een jongen van ongeveer 8 jaar oud. Aan boord waren een schipper en een knecht. In de zomer vertrok er vanaf 5 uur elk uur een boot van Haarlem naar Leiden. De laatste boot was de nachtschuit. De trekschuit deed er ruim vier uur over en de passage van Haarlem naar Leiden kostte 11 stuivers waarvan er 5 in de kas van de stad Haarlem kwamen. Een geoefend arbeider verdiende, als hij werk had, ongeveer 25 stuivers per dag. De totale kosten van het project waren voor Haarlem ƒ 245.700,75 maar dat bedrag was binnen 20 jaar uit de trekvaart en het tolpad daarnaast terugverdiend. In Haarlem lag het begin van de trekvaart buiten de stad, tussen de toen nog lang niet gedempte Raaks en de eveneens smalle Brouwersvaart, waarin de vaart uitliep. Sinds de demping van de stadssingel in 1880 waar de Wilhelminastraat werd aangelegd staat de trekvaart daar in volledige verbinding met de stadssingel. Bij het vertrekpunt was een stal voor de paarden. Op de hoek van de nabije Zijlstraat bij de Zijlpoort vond je ook toen al herbergen waar je kon wachten en een consumptie nemen. Reizigers die doorreisden naar Amsterdam vonden daar ook kruiers om hun bagage naar de Amsterdamse poort te dragen waar de trekschuit naar Amsterdam vertrok. Wie onderweg naar Leiden iets wilde eten of drinken, moest zelf voor zijn consumpties zorgen. De schipper leende wel glaasjes uit. Ook de Leidse trekvaart was aanvankelijk een groot succes en buitenlanders zagen verbaasd hoe men in de trekschuit met elkaar omging. Als in de Ark van Noach gingen daar alle standen met elkaar om. Toch duurde het niet lang voordat de reizigers werden verdeeld in reizigers in het ruim en reizigers in de roef. De laatste mogelijkheid kostte het dubbele en wie het kon betalen huurde de hele roef voor zich alleen of zijn gezelschap af. Al in de 18de eeuw werd de belangstelling voor de trekschuit wat minder. De genadeslag kwam met de komst van de trein die grote stukken bijna parallel met de trekschuit reed. De trekschuit werd nu alleen nog voor plaatselijk vervoer gebruikt en de laatste schuit voer in 1860. De gemeente Haarlem bleef zitten met het onderhoud van

07-06-2007 09:19:24

Vera

Van de penningmeester

De Leidsevaart zoals het was....

de vaart, de weg en de bruggen, want die waren gemeentelijk eigendom. Dat duurde tot ver in de 20ste eeuw. Er zijn ter gelegenheid van 350 jaar Leidsevaart twee aardige tentoonstellingen ingericht die een mooi kijkje in de tijd geven van ontstaan en bloeitijd van deze voor de Haarlemmers overbekende vaart. In Museum De Zwarte Tulp, Grachtweg 28 in Lisse , is tot en met 30 september de tentoonstelling Blauwe Ader van de Bollenstreek, 350 jaar Haarlemmertrekvaart/ Leidsevaart, te zien. De tentoonstelling kwam tot stand in samenwerking met het Cultuurhistorisch Genootschap Duin- en Bollenstreek, de Vereniging Oud Lisse en het Erfgoedhuis Zuid-Holland. Er wordt tevens een boek uitgegeven ter gelegenheid van het 350jarig bestaan van de vaart. Ook in het Historisch Museum Haarlem is een tentoonstelling te bewonderen die u niet mag missen. Deze tentoonstelling kwam tot stand in samenwerking met de Stichting Provinciale Atlas Noord-Holland (SPAN) en het Historisch Museum en schenkt aandacht aan het personenvervoer via de trekvaart tussen Amsterdam en Leiden met Haarlem als belangrijk knooppunt daarin. Neem ook een kijkje op de website www. hisorischmuseumhaarlem.nl

Veranderend

In de vorige Nieuwsbrief van de Vereniging is helaas een storende fout geslopen: het jaartal is verwisseld. Bedoeld werd diegenen, die hun contributie over 2006 nog niet hadden voldaan – hun Jaarboek 2005 ligt nog in de Hoofdwacht! – te manen dat alsnog te doen. Wie nog niet in het bezit is van het Jaarboek 2005 kan alsnog contact met mij opnemen. (email [email protected] of telefonisch 023 5317417 ) Na betaling zal ik er voor zorgen dat u het Jaarboek 2005 alsnog ontvangt. U kunt het ook ophalen op de Hoofdwacht, elke zater- en zondagmiddag tussen 13.00 en 17.00 uur. Voor de goede orde meld ik u dat het Jaarboek 2006 al op stapel staat. Het belooft weer een zeer goede uitgave te worden. Ook hiervoor geldt dat u dit Jaarboek 2006, gezien de hoge kosten, eerst ontvangt na betaling van de contributie over 2007. Alleen het boek is de contributie al meer dan waard! Laat staan het vele werk en de inspanningen die onze historische vereniging Haerlem zich getroost om uw stad leefbaar en mooi te houden. Late betaling van de contributie brengt erg veel kosten en energie met zich mee; kosten en energie die beter aan het doel van de vereniging besteed kunnen worden dan aan incasso-activiteiten. Mocht u vragen hebben over uw betaling, neem dan s.v.p. even contact op.

5

Uw penningmeester, W.D. Slik.

Haarlem

Piet Roos haalt herinneringen op aan de hand van de prachtige oude foto’s uit het archief van Bart Uittenhout. Op de Gedempte Oude Gracht 86,88 was de boekhandel van Adriaan Loosjes gevestigd. Nummer 88 was zijn woonhuis. Op de volgende foto ziet u dezelfde locatie omstreeks 1885. De laatste foto dateert van 1980 en geeft een beeld van wat het gevolg kan zijn van sloop en nieuwbouw binnen het Beschermd 8 Stadsgezicht. Waakzaamheid tegen dit soort vergroving en verloedering van het stadsbeeld blijft noodzakelijk.

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 5

9

10

Reactie naar aanleiding van deze foto’s of herinneringen aan de plek zijn van harte welkom bij de redactie. Of op de website van de vereniging: www.haerlem.nl.

07-06-2007 09:19:28

Op stap met Lard van der Pal Lard van der Pal is cultuurgids en organiseert in samenwerking met de Volksuniversiteit Haarlem lezingen en rondleidingen voor de Historisch geïnteresseerden in Haarlem/Noord-Holland. Hieronder vindt u het overzicht van de activiteiten 2007, er zijn wel kosten aan verbonden. U kunt zich aanmelden op onderstaande adressen. Alle genoemde activiteiten kunnen ook particulier geboekt worden, d.w.z. dat U zelf uw voorkeur voor datum, plaats en tijd kunt opgeven. Juni

Wo 20 De Westfriese omringdijk fietstocht 126 km 10.00 uur, € 38,

Do 21 Fietstocht over de oudste omringdijk van Nederland; inclusief stadswandeling Enkhuizen. We starten om 10.00 uur in Alkmaar en fietsen met de klok mee via Schagen en Medemblik naar Enkhuizen, waar we sfeervol gaan eten en later gezellig gaan borrelen in cafés aan de haven. Om 10.00 uur stadswandeling door haringstad Enkhuizen. Daarna fietsen we via een schitterende IJsselmeerroute terug naar Alkmaar, waar we eind van de middag aankomen. Opgeven: Lard van der Pal Juli

Zo 22 Zuiderzeestad Enkhuizen autoexcursie 9.00-18.00 uur, € 22,Excursie naar Enkhuizen. Vertrek uit Haarlem 9.00 uur. Onderweg Raadhuis de Rijp; de Beemster, stolpboerderij. Daarna stadswandeling Enkhuizen en bezoek en rondleiding buitenmuseum van het Zuiderzeemuseum. Opgeven: Lard van der Pal

September

Zo 9 De Haarlemse wallen excursie 10.00-13.00 uur, € 11,Een wandeling langs de 17de eeuwse grenzen van de stad volgens de kaart van Romeyn de Hooghe uit 1688. Opgeven: VU Haarlem Zo 9 Bunkers van Festung IJmuiden excursie 15.00-17.00 uur, € 9,- Een wandeling langs de bijzondere bunkers van vesting IJmuiden als onderdeel van de 4000 km lange Duitse Atlantikwall. Opgeven: VU Haarlem

Denkt u aan de Algemene Ledenvergadering van 21 juni Zo 23 Haarlem en het water fietstocht 25 km 13.00-17.00 uur, € 12,75. Historische fietstocht waarbij de relatie Haarlem en het water centraal staat. Aandacht voor het Spaarne en het Haarlemmermeer. Twee spectaculaire bezoeken: stoomgemaal Halfweg en museum Qruquius. Opgeven: VU Haarlem Za 29 Van Bavo naar Bavo excursie 10.00-13.00 uur, € 11,- We bezoeken de middeleeuwse Grote of St. Bavo-kerk én de negentiede eeuwse St. Bavo-kathedraal. Opgeven:VU Haarlem

Oktober

Zo 7 Van station naar station excursie 10.00-13.00 uur, € 11,- Art nouveau station Haarlem en centraal station van Amsterdam met elkaar verkend en vergeleken. Opgeven: VU Haarlem November

Wo 14 Hoorn auto-excursie 9.00-18.00 uur, € 22,Excursie naar VOC-stad Hoorn. Vertrek uit Haarlem 9.00 uur. Onderweg Schermer-eiland; molen­ museum, Midden-Beemster; stadswandeling door koopmanstad Hoorn en bezoek Westfries museum. Opgeven: Lard van der Pal December

Zo 16 Langs kerken, kloosters en kapellen excursie 10.00-13.00 uur, € 11,Aandacht voor de reformatie en de gevolgen daarvan in het stadsbeeld. We bezoeken een schuilkerk én een zolder­ kapel in het voormalige St. Jacobs Godshuis. Opgeven: VU Haarlem Adressen

VU Haarlem Leidsevaart 220 2014 HE Haarlem Tel. 023-5329453 [email protected] www.volksuniversiteit-haarlem.nl Lard van der Pal Ruysdaelstraat 20 2021 EN Haarlem Tel. 023-5270177 06-10527442 [email protected]

De werkgroep Gebouw en Omgeving zoekt nieuwe Secretaris (m/v) Iets voor U?

De werkzaamheden betreffen:

Onze huidige secretaris Paul Flos vertrekt voor een langere periode naar het buitenland. Bent u geïnteresseerd in de inrichting van de openbare ruimte en het beheer van de oude binnenstad? Wilt u invloed uitoefenen op de wijze hoe er in Haarlem omgegaan wordt met het historisch erfgoed? Geef u dan op als secretaris van de werkgroep Gebouw en Omgeving.

•H  et schrijven van het verslag van de maandelijkse vergadering • Het bijhouden van administratie en website • Functioneren als contactpersoon voor de Werkgroep De functie gaat in per 1 juli. Ervaring en specifieke kennis zijn niet nodig.

Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met de voorzitter, Johannes van der Weiden, telefoon 023 5284411 of de huidige secretaris Paul Flos per e-mail [email protected].

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 6

07-06-2007 09:19:29

Haarlemse

Boekenlegger Haarlem boekenstad is regelmatig zelf onderwerp van boeken, boekjes en publicaties. We signaleren die in deze rubriek. De samenstellers houden zich niet al te strikt aan de grenzen van Haarlem, maar het onderwerp moet natuurlijk wel een beetje in de buurt liggen.

Deze maand aandacht voor veel nieuwe boeken. Helaas dit keer geen agendapunten. Ramplaankwartier.

Dit boek is in eigen beheer uitgegeven, ondersteund door Stichting Ramplaankwartier en geeft een overzicht o.a. van het landschap, de annexatie van 1927, herinneringen van bewoners en uitleg over de straatnamen. Het is verkrijgbaar bij zorgcentrum De Blinkert en tennisspeciaalzaak Xander op de Ramplaan. De proefkolonie. Door: Wil Schackmann, met als Ondertitel: Vlijt, vaderlijke tucht en het weldadig karakter onzer natie. (Mouria, Amsterdam, 2006, ISBN 90 458 4854 6 / 9789 045 848 549).

Citaat: “Aan het begin van de negentiende eeuw trokken gezinnen uit heel Nederland naar Frederiksoord, een nieuw dorp in Drenthe. De in 1818 opgerichte Maatschappij van Weldadigheid wilde verarmde landgenoten uit hun toestand van “diepe ellende en daaruit spruitende zedelijke verbastering” halen. In een nog woest en maakbaar Drenthe zouden zij leren met landarbeid de eigen kost te verdienen. En daardoor zouden ze vanzelf betere mensen worden”. Het aardige is dat een Haarlemmer, Molenaar geheten, een voorbeeldig participant bleek. Stichting Hoogtepunt. Het leven en werk van mejuffrouw Elsa Hidde Nijland Uitgegeven door uitgeverij Spaar en Hout, Haarlem, 2006. De uitgave werd mogelijk gemaakt door het Sint Jacobs Godshuis. Het is deel 72 van de Haarlemse Miniaturen. ISBN nummer: 90 86830072.

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 7

Auteur drs J.V.M. Steegmans beschrijft in deze biografie met een zachtmoedige pen het leven van Elsa Hidde Nijland, ongetrouwd gebleven erfgename, die als laatste loot aan de familiestam ‘iets goeds’ wilde doen met haar geld en haar energie. Zij richtte de stichting Hoogtepunt op; deze had als doel het bieden van korte vakanties aan gehandicapten die nooit aan vakantie toe kwamen. De stichting werd gehuisvest in het grote familiehuis dat op een duintop staat; dat verklaart de naam. Mejuffrouw Elsa werkte zelf ijverig mee in haar eigen organisatie, al overschatte ze soms haar eigen organisatievermogen of haar kookkunst. Ook vroeg ze zich niet af of haar opvatting over een ‘leuk uitgangetje’ wel gedeeld werd door haar gasten. Een middagje vliegtuig-spotten langs een start- en landingsbaan bijvoorbeeld, vond ze zelf prachtig. Haar inzet en goede wil zijn onmiskenbaar. Toen de organisatie en de uitvoering van taken haar te veel werden, was ze zo verstandig om daarvoor mensen in dienst te nemen, en haar gelden onder te brengen in een stichting, die na haar dood zou blijven voortbestaan. Het boek schetst een portret van een vermogende vrouw, die met een vorm van persoonlijke liefdadigheid zin wilde geven aan een door geboorte en opvoeding bepaald bestaan, binnen de grenzen waarvan zij, ondanks haar eigenzinnig plichtsbesef, bleef functioneren. Meer dan steen … De Haarlemse kerken en andere gebedshuizen, vroeger en nu Het boek is een uitgave van de Historische Vereniging Haerlem, in samenwerking met Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Het bevat 160 pagina’s en bijna 250 afbeeldingen in kleur en zwartwit. Ingebonden, harde kaft. ISBN nummer 978 90 78381 07 5. Winkelprijs € 35, ledenprijs € 28

Kloosters, kathedralen, moskeeën, een begijnhof, synagogen; staties, schuilkerken, verscholen kerken en een veelheid aan oude en nieuwe gebedshuizen van zeer uiteenlopende geloofsrichting, grootte en architectuur. Een waar woud van torens. Haarlem is nog altijd een stad vol geloofsuiting. Er is veel geschreven over de beide Bavo’s en over laat-middeleeuwse kerken. Maar veel recente kerken

en kapellen staan in geen enkele publicatie vermeld. Sommige zijn allang weer afgebroken, en dreigen geheel uit het collectieve geheugen te verdwijnen. Reden genoeg voor de Historische Werkgroep om aan de slag te gaan. De inventarisatie richt zich voornamelijk op de concrete, herkenbare bouwwerken. Maar een bedehuis is ook een symbool. Stenen, kalk en hout; staal, mortel en beton – dat alles vormt een behuizing, maar het gaat om de inhoud, om méér dan steen … Dat een bedehuis meer is dan een toeristische attractie, verandert niets aan de schoonheid, de eenvoud of soms de indrukwekkende grootsheid van die gebouwen. De foto-tentoonstelling die deze zomer aan hetzelfde thema is gewijd, is een selectie uit beelden van meer dan 700 jaar kerkenbouw in Haarlem. Het eerste exemplaar van het boek is op 27 april overhandigd aan burgemeester Schneiders, onder grote belangstelling van vele kerkgenootschappen. Nadien werd de foto-tentoonstelling geopend. Boek en tentoonstelling zijn producten van de Historische Werkgroep, onder eindredactie van voorzitter Leny Wijnands. .

7

Slachthuisbuurt. 100 jaar wonen en werken in en rond het Openbaar Slachthuis. Het boek telt 240 pagina’s. ISBN nummer 978 90 8683 009 1. Winkelprijs € 25.

Een nieuwe loot aan de lange reeks van Marcel Bulte‘s publicaties over Haarlemse wijken en buurten. Centraal in deze nieuwe uitgave staat het slachthuis, dat in 2007 precies honderd jaar oud is. Het complex werd in 1906/1907 in de Romolenpolder neergezet, indertijd ver van bebouwing en bewoning verwijderd. Want een slachthuis geeft stankoverlast, geluidsoverlast door het gekrijs van doodsbange dieren, en emotionele overlast door het weinig verheffende bedrijf van het doden van dieren. Maar in die beginnende 20e eeuw, tijd van onstuimige bevolkingsgroei, begon de stad Haarlem het slachthuis in te sluiten. Zeker na 1919, toen de Eerste Wereldoorlog voorbij was en er een nieuw vertrouwen in de vrede was gegroeid. Het slachthuiskwartier kreeg een goede infrastructuur, en behalve huizen ook scholen, kerken en

07-06-2007 09:19:29

Haarlemse

8

Boekenlegger

winkels. Het zompige weidegebied van de Romolenpolder werd ontsloten en bebouwd, tot de stadswijk die het nu is. Ruime aandacht wordt gegeven aan de vooruitstrevende bouwstijl van de woningen, de ruimte en het comfort, het speelse ontwerp van straten en moderne ‘hofjes’. Het boek besteedt ook aandacht aan het verleden van de polder, aan de paar handenvol boerderijen tussen de weilanden, aan de molens, de enkele buitenplaatsen ten oosten van het Spaarne, en aan het zorgvuldig beheer van de waterhuishouding door het Waterschap. Het bevat een hoeveelheid feiten en foto’s zoals alleen Marcel Bulte die bijeen kan brengen, doordat hij de weg weet te vinden naar de bewoners, naar hun foto-albums en naar hun harten. Het eerste exemplaar van het boek is op zaterdag 12 mei feestelijk gepresenteerd. Kroniek van Hoorn

In de 17e eeuw schreef Dirck Volkertsz Seylmaecker, alias Theodorus Velius, zijn “Chronijck van Hoorn”. Deze kroniek is de belangrijkste bron over de groei en bloei van de voormalige Zuiderzeestad Hoorn tegen de achtergrond van regionale en landelijke ontwikkelingen gedurende een periode van meer dan drie eeuwen. Vanaf het ontstaan van de stad rond 1316 tot aan Velius’ dood in 1630. Velius was stadsdokter en gewaardeerd lid van de Hoornse vroedschap. Dankzij zijn betrokkenheid en zijn contacten met zowel de hogere kringen als de burgerij en de lagere klassen weet hij de lezer een levendig beeld voor te schotelen van het dagelijks leven in vroeger tijden. De groei van de stad is op de voet te volgen. Velius’ autoriteit als geschiedschrijver

is onbetwist. Zijn kroniek steekt ver uit boven die van zijn tijdgenoten. “Een beter werk wijs ik niet aan. Dat is er ook niet”, stelt prof. Dr. T.S. Jansma. De “Chronijck” is al eeuwenlang een veel geraadpleegd document voor geschiedschrijvers uit het gehele land. Het boek verscheen in vier opeenvolgende drukken, de laatste voorzien van aantekeningen van derden. Voor de nieuwe vertaling zijn wij uitgegaan van de derde druk die nog tijdens Velius’ leven is uitgekomen. De oorspronkelijke kroniek is gedrukt in gotische letters die een prettig lezen in de weg staan. De tekst is geschreven in het Nederlands van begin 17e eeuw, een nog grotere belemmering. De hertaalde uitgave verschijnt in twee delen van tesamen circa 850 pagina’s. Beide delen zijn ingebonden in een stevige band en geïllustreerd met een groot aantal afbeeldingen in kleur en zwartwit. Intekenen op dit boek is mogelijk tot 1 juni 2007. Bij gelijktijdige betaling wordt uw naam opgenomen in de intekenlijst in het boek. Indien U het boek afhaalt op het adres Onder de Boompjes 22 te Hoorn (op dinsdag, donderdag, zaterdag van 10.00 tot 16.00 uur, na 15 november 2007) bedraagt de prijs € 25.-. Wilt U het boek per post ontvangen dan bedragen de verzendkosten per boek € 7,50. Bij bestelling ná 1 juli 2007 bedraagt de prijs € 32,50 respectievelijk € 40.-. Betalingen kunnen geschieden op rekeningnummer 30.77.70.230 t.n.v. Vereniging Oud Hoorn inzake Velius te Hoorn. Bestellingen kunnen gericht worden aan Vereniging Oud Hoorn inzake Velius, Onder de Boompjes 22, 1621 GG Hoorn. Telefoon 0229-273570. E-mail: [email protected]

Nieuwe tentoonstelling Op 27 april vond weer de seizoensopening plaats van de Hoofdwacht en de tentoonstelling ‘Meer dan Steen’ die daar deze zomer elk week-end (zaterdag en zondag van 13.00 tot 17.00 uur) gratis is te bezoeken. Voorafgaand aan de opening werd door de voorzitter van de vereniging Haerlem, Charles Beke, tijdens een feestelijke bijeenkomst in de Commandeurszaal van het NoordHollands Archief het eerste exemplaar van het boek ‘Meer dan Steen’ aan burgemeester Schneiders, erevoorzitter van de onze vereniging, aangeboden. Cultuurhistoricus en publicist dr. T.H. von der Dunk was uitgenodigd om deze uitreiking op te luisteren. Hij hield een levendig betoog, waarin hij zijn toehoorders liet duizelen van zijn ongeëvenaarde feitenkennis. Hij legde o.m. verbanden tussen de historische en huidige kerkenbouw met de tempel van Salomon. Een gebouw dat zowel tempel als paleis was, dat later in Spanje met het Escorial werd herhaald. En hij wist ons ook te onthullen dat onze Haarlemse kathedraal de St.Bavo de enige als kathedraal gebouwde kerk in Nederland is.

Van links naar rechts Thomas von der Dunk doceert. De zaal luistert aandachtig toe. Burgermeester Schneiders ontvangt het boek uit handen van Charles Beke. Leny Wijnands geeft uitleg op de tentoonstelling.

Meer informatie over de Vereniging Haerlem op onze website: www.haerlem.nl Colofon: Haerlem Nieuwsbrief is een uitgave van de Vereniging Haerlem Verenigingszetel: de Hoofdwacht, Grote Markt 17 Postadres: postbus 1105 2001 BC Haarlem www.haerlem.nl. Secretaris: (023) 529 39 00 Gironr: 377882. Het blad verschijnt vier keer per jaar. ISSN: 1570-4785

VH Nieuwsbrief nr 2 v2.indd 8

Redactie: Marly Bergman Vormgeving: Sinas, Haarlem Foto’s: Maarten van Wamel Druk: drukkerij Excelsior Haarlem (sponsor) Verzending: Paswerk

07-06-2007 09:19:33