Kansen voor pps in de watersector. Minister vindt samenwerking met private partijen cruciaal. Uitdagingen voor Nederlandse watersector in Bangkok

9de jaargang / nummer 3 / juni 2013 / €12,50

Uitdagingen voor Nederlandse watersector in Bangkok LTO zoekt watertaken voor boeren Buitenlandse interesse voor Nederlandse zuiveringstechnieken

Kansen voor pps in de watersector Minister vindt samenwerking met private partijen cruciaal

THE BEST SEPARATES THE WORST. HAUS provides maximum dewatering and separation with high centrifugal force whatever the sludge quality is.

HAUS Europe B.V. Oosterparkweg 35c 2985 SX Ridderkerk - The Netherlands Phone: +31 85 48 91 190 E-mail: [email protected] www.hauseurope.com

CENTRIFUGE TECHNOLOGIES

Water Well Screen & Casing Systems

www.boode.com

Proven quality worldwide BOODE b.v. Nijverheidscentrum 3 NL 2761 JP Zevenhuizen The Netherlands T. +31 180 63 27 44 F. +31 180 63 30 90 E. [email protected]

Ook leverancier van:

Inhoud COLOFON WaterForum Magazine is een uitgave van:

NovaForum Business Media BV Postbus 228 2640 AE Pijnacker 015-3617433 www.novaforum.net

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren. Uitgever Sandra Alberts Hoofdredactie Jaap Groot, [email protected] Met medewerking van Jeroen Bezem, Loes Elshof, Sandra Meulenbelt, Olav Lammers, Rob Schoon, Jac van Tuijn Secretariaat 015-3617433, [email protected] Verkoop Bas van Deventer 015-3617433, [email protected] WaterJobForum Tamara Drevijn 015-3617433, [email protected] Coverfoto Rijkswaterstaat Vormgeving MarkDesign, Hoofddorp Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag en tegen betaling van abonnementsgeld (€ 49,95) toegestuurd aan relevante doelgroepen. Prijs van losse nummers bedraagt € 12,50. Aanvraag en/of adresmutaties via [email protected] Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden. Copyright NovaForum Business Media BV, 2013. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

INTERVIEW

Minister Schultz van Haegen vindt, voor een overheid die moet bezuinigen, een groeiende samenwerking met private partijen cruciaal. Ook al kunnen ingeplande bezuinigingen daarmee niet worden gecompenseerd. ‘Innovatieve contracten helpen om de beschikbare middelen doelmatiger in te zetten’, zo stelt de minister die zich niet laat afschrikken door minder geslaagde pps projecten uit het verleden.

Publiek private samenwerking

Pps: een kwestie van vertrouwen Het lijkt nog niet echt te lukken met pps in de waterketen. Waarom gaat het zo moeizaam en wat moet er gebeuren om het tij te keren? Ronald Hopman, Gerrit-Jan van de Pol en Hans Schouffoer geven hun visie over een goede samenwerking en waarom dat bij Harnaschpolder zo moeizaam verliep.

18

4

14

Publiek private samenwerking

Met ppp maak je goede projecten beter Veel deltalanden zien dat er een efficiënte en grootschalige aanpak van hun waterveiligheid nodig is. Door slimme en geïntegreerde contracten, die meer op kwaliteit/prijs dan alleen op prijs zijn gericht, nemen de kansen voor Nederlandse bedrijven aanmerkelijk toe.

22

Bangkok proeftuin voor Nederlandse watersector Na de grote overstroming in 2011 in Bangkok zette Nederland ‘Big Water’ op, een nieuw verdienmodel voor duurzaam waterbeheer. Chris Zevenbergen gaat in op de situatie in Bangkok en Tjitte Nauta legt uit hoe Big Water ervoor kan zorgen dat de Nederlandse watersector zich bij grote internationale projecten kan positioneren als de belangrijkste internationale speler.

26

Verdienmodellen verleiden boeren tot watertaken Met het ‘Deltaplan Agrarisch Waterbeheer’ laat LTO Nederland zien welke rol boeren kunnen vervullen in het lokale waterbeheer .

31

Verder in dit nummer Actueel

6

Agenda

11

Mens in Beeld: Maarten Smits, directeur Deltares

12

Kansen voor Nederlandse Afvalwater zuivering

34

MKB bedrijven richting kansrijke markten

37

Over de vloer: Nooddouches: veiligheidsmiddel of legionellarisico

38

Column Jac van Tuijn

41

redactioneel

Positieve Perceptie basis voor Succes De komende jaren worden er in de watersector wereldwijd enorme projecten uitgevoerd: Thailand trekt $11 mrd. uit voor het Flood Prevention Project, Egypte $1,2 mrd. voor drinkwater voorzieningen en riolering en Pakistan gaat voor $14 mrd. de Diamer Bhasha dam bouwen. Deze maand worden ook voor miljarden tenders in Bangkok uitgeschreven. De Nederlandse markt ziet hier natuurlijk kansen en uitdagingen. Vooral nu bij veel van deze projecten duurzaamheid en kwaliteit een steeds grotere rol spelen. Maar het financieren van deze projecten is voor Nederlandse bedrijven lastig. Samenwerking (tussen bedrijven, overheid en kenniscentra) lijkt dan de sleutel tot succes te zijn en steeds vaker wordt daarbij naar de mogelijkheden van een pps constructie gekeken. In dit nummer kijken we naar de (on)mogelijkheden van pps en wat we kunnen leren van eerder uitgevoerde pps (water)projecten. De deskundigen die in dit magazine aan het woord komen, noemen als problemen onder meer het bijzondere karakter van de watertaken en de enorme maatschappelijke belangen die ermee gediend worden (waterveiligheid en volksgezondheid). Maar ook de ontwikkelingen en de dynamiek in de sector en de beperkte ruimte in wet- en regelgeving zijn belangrijke oorzaken voor de moeilijke start van pps. In een reportage van Jeroen Bezem geven Hans Schouffoer, Ronald Hopman en Gerrit-Jan Pol hun mening en visie op pps en zij leggen uit waarom pps bij de Harnaschpolder zo moeizaam ging. Ook worden er buitenlandse projecten onder de loep genomen . Zo gaan Arthur Gleijm en Stefan Nijwening in op de mogelijkheden van pps in onder meer de Filipijnen en Vietnam. Uit de interviews komt naar voren dat, wil pps slagen, het belangrijk is dat alle partijen een gezamenlijke visie over de taakverdeling en toegevoegde waarde van (publiek-private) samenwerking hebben. En niet alleen het onderkennen van die meerwaarde is essentieel, ook moeten de partners elkaars taal kunnen en willen spreken. De wil om samen te werken is de basis, zo stelt minister Schultz van Haegen in het interview. En hoewel zij aan de ene kant de complexiteit van een pps constructie als nadeel ziet, stelt zij dat, door de complexiteit van de projecten, een samenwerking noodzakelijk is. Door een publiek private samenwerking samenwerking kunnen Nederlandse bedrijven hun ervaringen bundelen, hun kennis over aanbestedingsregelgeving delen en grote projecten (makkelijker) financieren. Maar uiteindelijk is iedereen het er over eens dat een Positieve Perceptie toch de belangrijkste voorwaarde is voor Succes. Jaap Groot Hoofdredacteur WaterForum Magazine

5

actueel

Omgevingswet nog niet 'waterproof' De Unie van Waterschappen heeft met een brief aan minister Schultz van Haegen gereageerd op de toetsversie van de Omgevingswet. Volgens de waterschappen moet er nog wel wat veranderen om deze 'waterproof' te maken. "Onze grootste zorg is dat de rol van waterschappen als bevoegd gezag over waterveiligheid, -kwantiteit en -kwaliteit niet is vastgelegd," aldus voorzitter Peter Glas. Peter Glas: "Het conceptwetsvoorstel schuift veel onderwerpen door naar nadere regels bij algemene maatregel van bestuur (amvb). Daar zijn ook fundamentele zaken bij als taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden van de overheden en de veiligheidsnormen voor primaire waterkeringen. Dergelijke wezenlijke zaken horen naar onze mening een plaats op wetsniveau te krijgen, zodat niet alleen voor overheden zelf, maar ook voor burgers en bedrijven helder is wie waarover gaat." Glas mist verder in het conceptwetsvoorstel een heldere passage over functioneel bestuur door waterschappen. Een pijnpunt daarbij is dat in de passages over planvorming de recente afspraken uit het Bestuursakkoord Water niet volledig zijn uitgewerkt. Ook missen de waterschappen enkele onderwerpen in het wetsvoorstel, zoals de Deltawet waterveiligheid en zoetwatervoorziening. Lees meer over het 'waterproof' maken van de omgevingswet op www.waterforum.net.

KORT NIEUWS

De rol van de waterschappen, als bevoegd gezag over de waterveiligheid, is niet vastgelegd

Water geen mensenrecht In een openhartig interview voor de documentaire We Feed The World deed de voorzitter van de raad van bestuur van Nestlé Peter Brabeck, de opmerkelijke uitspraak dat water geen mensenrecht is. Volgens de Oostenrijkse Peter Brabeck, zijn er twee manieren om met water om te gaan. “De eerste is de wijdverspreide mening van ngo’s. Namelijk dat water een fundamenteel recht moet zijn voor iedereen. Dat is natuurlijk een erg extreem standpunt. Nestlé is ervan overtuigd dat men moet beseffen dat water een waarde heeft en om die waarde duidelijk te maken, plakken wij er een prijs op. Voor iedereen die geen toegang heeft tot schoon drinkwater zijn er tal van oplossingen”, aldus Brabeck. Over concrete oplossingen sprak hij niet.

Groep 8 op bezoekt waterzuivering Zo’n honderdzestig kinderen van zes verschillende scholen hebben een rondleiding gehad bij de waterzuivering en de gemeentewerf in Rijssen-Enter. Doel is de kinderen bewust te maken van de

6

afvalstromen en het nut van het beperken van het afval. De activiteit wordt georganiseerd met medewerking van het Waterschap Regge & Dinkel en de gemeente Rijssen-Holten.

WaterForum Online het laatste nieuws uit de watersector met mobiele applicaties, dossiers en een makkelijk doorzoekbaar archief. www.waterforum.net

actueel

Strandsuppletie De strandsuppleties op Vlieland zijn afgerond. In de periode van de derde week februari tot 1 mei heeft Rijkswaterstaat 1 miljoen m3 zand aangebracht op het strand van Vlieland. Er ligt nu voor de komende jaren voldoende zand om Vlieland te

beschermen tegen de zee. Rijkswaterstaat bracht zand aan op de kust van Vlieland tussen Dam 30 en het strandpaviljoen ’t Badhuys en voor de kust van het Havenstrand. Om deze grote hoeveelheid zand op het strand van

Vlieland te krijgen heeft één baggerschip, 350 keer zijn lading zand op het strand afgeleverd waarvan 20 keer op het Havenstrand. De suppleties maken deel uit van het programma voor kustonderhoud van Rijkswaterstaat.

Provincie steunt ontwikkeling Flevokust De provincie Flevoland is voornemens maximaal vijf miljoen euro vanuit de Zuiderzeelijngelden bij te dragen aan de ontwikkeling van de multimodale overslaghaven Flevokust. De provincie ziet de buitendijkse overslaghaven als een uitgelezen kans om de economie in Flevoland te versterken. De gemeente Lelystad en Havenbedrijf Amsterdam zijn initiatiefnemers van het project.

De Provincie wil met ontwikkeling van de kust de economie in Flevoland stimuleren

Ruimtelijk plan voor Waddenzeegemeenten De gemeente Delfzijl wil samen met de andere Waddenzeegemeenten en het Eilander College (Waddeneilanden) een ruimtelijk plan voor de Waddenzee laten opstellen. Veel van deze gemeenten - waaronder Delfzijl - hebben behoefte aan een actueel bestemmingsplan voor de kuststrook. Door zelf een plan te maken

en dit niet over te laten aan Rijk of provincie willen gemeenten invloed houden in deze zone. Samenwerking op dit vlak levert diverse voordelen op zoals kostenbesparing, tijdwinst, kennisdeling en onderling afgestemde regelgeving. Het plan krijgt de vorm van een beheerverordening.

hebben als bevoegd gezag ingestemd met de fusie van Velt en Vecht met Regge en Dinkel per 1 januari 2014. Albertine van Vliet, dijkgraaf van Velt en Vecht geeft aan dat beide organisaties al volledig in de fusiestand staan. "Het is heel fijn dat we

nu echt door kunnen." Waterschap Vechtstromen verzorgt vanaf 2014 het waterbeheer in Twente, NoordoostOverijssel en Zuidoost-Drenthe in een gebied met een oppervlakte van circa 225.000 hectare en 23 gemeenten

Einde Waterschap Velt en Vecht Waterschap Velt en Vecht houdt definitief op te bestaan. Het waterschap met Hardenberg, een deel van Ommen en Zuidoost-Drenthe als werkgebied, gaat op in het nieuwe waterschap Vechtstromen. De provincies Drenthe, Gelderland en Overijssel

7

actueel

MKB ondersteuning MIT regeling Recentelijk heeft het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie de subsidieregeling MKB innovatiestimulering in de Topsectoren (MIT) gepubliceerd. Deze regeling is bedoeld om innovatie- en valorisatieactiviteiten van en voor het MKB in de topsectoren te ontwikkelen en te ondersteunen. Voor het cluster Watertechnologie is een totaalbudget van 628.500 euro beschikbaar, verdeeld over innovatievouchers en R&Dsamenwerkingsprojecten. De regeling is op 22 mei jl. geopend. Het MKB-loket speelt hierop in en wijst MKB-bedrijven erop dat de TKI’s (Topconsortia voor Kennis en Innovatie) een belangrijke rol bij het opstellen en uitvoeren van de innovatieagenda’s van de topsector

Water. Kansen liggen er volgens het MKB-loket momenteel onder meer bij de innovaties op het gebied van milieutechnologie in Afrika en China. De Chinese overheid wil bijvoorbeeld voor verbetering van lucht, water en bodem de komende jaren vele miljarden euro's spenderen in de ontwikkeling van oplossingen. Hiervoor vraagt zij geavanceerde technologieën uit het buitenland. Het kansendossier van het MKB-loket biedt Nederlandse bedrijven en organisaties een overzicht van: • De Chinese markt voor milieu-en watertechnologie; • interessante initiatieven op dit gebied; • de manier waarop het Nederlandse economische netwerk in China u kan ondersteunen bij uw marktverkenning; • business development in China. Het mkb-loket is het aanspreekpunt voor mkb-ondernemers binnen de Topsector Water. Telefoon: 088 444 02 59 http://www.topsectorwater.nl/

Waterwonderenambassadeur Om jonge mensen te attenderen op de studie- en arbeidsmogelijkheden in de watersector zijn de organisaties uit de watersector en het onderwijs gezamenlijk gestart met het programma Human Capital Water & Delta. Eén van de acties hiervoor is een site waarop waterprofessionals (ambassadeurs) jongeren kennis laten maken met hun persoonlijke verhalen, foto’s en filmpjes. De ambassadeurs hebben een eigen pagina op deze site waarop zij hun informatie en persoonlijke gegevens kunnen zetten. Daarnaast wordt aan de ambassadeurs gevraagd om een beperkt aantal keren per jaar een persoonlijk verhaal tijdens een bijeenkomst te houden. Naast de aandacht voor de waterprofessionals krijgen bedrijven en organisaties de mogelijkheid om meer over het ‘werken bij’ te laten zien bijvoorbeeld door het plaatsen van een bedrijfsfilmpje. Eén van de ambassadeurs is Vitens. Erik Driessens draait al een paar jaar mee in de watersector en zoekt bij Vitens naar slimme oplossingen voor wa-

KORT NIEUWS

Erik Driessens: “ Ik vind het prachtig om de hele waterketen te bekijken”

terzuivering en distributie. Hij heeft een passie voor water in de breedste zin van het woord. Hij wil zijn passie voor water graag delen met jongeren om hen zodoende te stimuleren te kiezen voor een watergerelateerde opleiding en carrière. Lees meer over Eriks passie voor, en werk in, de watersector op zijn eigen pagina op waterwonderen.nl.

Amfibieënschermen Waterschap Scheldestromen heeft amfibieënschermen laten plaatsen in de Zouten Haard bij Renesse. De Zouten Haard ligt middenin het gebied waar de kust versterkt moet worden. Om de natuur daar zoveel mogelijk te beschermen worden mitigerende maatregelen genomen. Een van deze maatregelen is

8

het plaatsen van amfibieënschermen. De schermen zorgen ervoor dat de dieren zich na voortplanting niet meer terug kunnen trekken in het duingebied, waar straks de kustversterking plaatsvindt. De kustversterking bij Noorderstrand, Renesse start waarschijnlijk in augustus 2013

actueel

Zuivering vet houdend afvalwater Het familiebedrijf Mars stelt zich ten doel om voor 2040 volledig duurzaam te gaan opereren. Milieucoördinator Hein Mous van Mars heeft zich de afgelopen jaren o.a. toegelegd op het zuiveren van afvalwater. Mous vertelt hoe hij tijdens een eerdere bijeenkomst over industriewater getroffen werd door een stelling van Johan Raap van Avans Hogeschool: ‘Loos je 5 ton CZV per dag in het riool dan bega je een milieudelict’. Een stelling die met een heleboel voetnoten in nuance moet worden geplaats, maar wel met de boodschap dat er zoveel meer mogelijk is met

CZV dan alleen maar lozen op de riolering. Dit zette de milieuspecialist aan het denken. Dat leidde er toe dat hij binnen Mars een pilot opstartte voor de zuivering van het vet houdende afvalwater van de Marsfabriek, dat o.a. bestaat uit chocola, nootjes en suiker. De pilot werd samen met Veolia Water Solutions opgezet. Op basis van deze pilot is besloten om in 2013 een anaerobe MBR installatie te bouwen. Met de oplossing van Biothane zullen de vetten omgezet worden naar biogas, wat uiteindelijk wordt teruggeleverd aan de fabriek. Na de biogasproductie wordt met behulp van membranen het slib van het water gescheiden. “Het water zal nu in twee procesunits worden gezuiverd en dat is aanzienlijk minder dan bij een conventionele zuivering waarvoor zeker vier units nodig zouden zijn”, zegt commercieel directeur Frans Durieux van Veolia Water Solutions.

Water arseenvrij Nederlands onderzoek wijst uit dat ontzouten van water effectiever gebeurt als capacitieve deïonisatie (CapDi) wordt gecombineerd met membraantechnologie. Maar de gecombineerde technologie heeft nog meer in haar mars: op termijn zal het mogelijk zijn om ongewenste ionen (bijvoorbeeld arseen) of juist begeerde metaalionen (zoals lithium) uit water te scheiden. Voltea-directeur Bert van der Wal vervult sinds mei een nieuwe leerstoel aan de Wageningen Universiteit. Als buitengewoon hoogleraar elektrochemische waterbehandeling zal hij de nieuwe mogelijkheden van “hybride CapDi” verder onderzoeken. Zie het complete interview op www.waterforum.net

De regio maakt nu nog gebruik van vervuild water uit de rivier de Po

GE membraantechnologie voor schoon drinkwater Italiaanse bedrijven zijn onlangs in Ravenna gestart met de bouw van een van de grootste waterzuiveringsinstallaties in Europa. De nieuwe plant maakt gebruik van de ZeeWeed 500 membraantechnologie van GE. Door de capaciteit van 95 miljoen liter water per dag kunnen 400.000 mensen in de regio van schoon drinkwater kunnen worden voorzien. De oostkust van Italië heeft steeds vaker te kampen met periodes van langdurige droogtes waardoor waterbassins kritieke niveaus bereiken. Daardoor maakt de regio meer gebruik van het water uit de rivier de Po, dat over het algemeen erg vervuild is. Romagna Acque, de Italiaanse overheidsorganisatie die voor de drinkwatervoorziening in de regio verantwoordelijk koos voor de ZeeWeed 500 membraantechnologie van GE. Het geavanceerde filtratiesysteem verwijdert door middel vanmembranen vaste deeltjes, bacteriën en virussen uit water.

Wereld Water Weken Dit jaar worden in Stockholm de World Water Weeks gehouden van 1 tot 6 september. De WWW worden georganiseerd door het Stockholm International Water Institute. Meer dan 200 samenwerkende organisaties zullen aanwezig zijn. Het thema van de WWW is dit jaar ‘Water

Cooporation-Building partnerships’. In workshops en ‘side-events’ wordt het thema besproken en uitgewerkt. Ook zijn er excursies, onder meer naar een duurzame wijk in Stockholm en er wordt een boottocht, via een sluizencomplex, naar de Oostzee georganiseerd. Op het programma staat

de Young Professional Day en de prestigieuze Stockholm Water Prize en de Junior Water Price worden uitgereikt. Op alle dagen van het evenement kan men de waterbeurs bezoeken. www.worldwaterweek.org

9

actueel Export van Nederlandse waterkennis kan beter Joanne Vinke - de Kruijf, Universiteit Twente, heeft begin mei haar proefschrift “Transferring water management knowledge: How actors, interaction and context influence the effectiveness of Dutch-funded projects in Romania” gepubliceerd. Hierin bepleit zij dat waterprojecten die met Nederlandse steun in het buitenland worden geïmplementeerd elkaar meer moeten versterken. Op dit moment blijven vervolgacties door het ontvangende land te vaak uit. Een belangrijke conclusie is dat, deze landen niet het initiatief nemen de kennis op grotere schaal toe te passen.

Nederlandse waterprojecten moeten elkaar versterken om nieuwe projecten succesvol te ondersteunen.

Vervolgacties vanuit de Nederlandse watersector en het zoeken van verbindingen tussen projecten zijn daarom van groot belang, aldus Joanne Vinke - de Kruif die daaraan toevoegt: “Door contextuele verschillen is het vaak lastig om een ‘match’ te vinden tussen Nederlandse kennis en het land waar de kennis kan worden toegepast. Deze aansluiting kan worden verbeterd door meer aandacht te besteden aan communicatie en het betrekken van besluitvormers. Communicatie kan concreet worden ondersteund door het creëren van interactieve

werkomgevingen, de inzet van visuele methoden en de betrokkenheid van iemand die beide contexten kent. Ook de ontwikkeling van een concrete strategie voor het verspreiden van resultaten is behulpzaam. De context van een project is zelden stabiel. Daarom is een adaptieve aanpak waarin men leert van de omgeving cruciaal. In samenwerking met onder andere Partners voor Water worden de resultaten van dit onderzoek vertaald in een praktische handleiding.”

Aanbesteding Masterplan Upper Cauca, Colombia Watermanagementproblemen zijn de belangrijkste oorzaken van de regelmatig terugkerende overstromingen in het gebied van de rivier de Cauca. De overstromingen vormen niet alleen een directe bedreiging voor de mensen in het gebied maar veroorzaken ook veel economische schade. In 2011 startte de CVC (Corporacion Autonoma Regional del Valle del Cauca) in Columbia met het project 'Proyecto piloto en la zona hidrografica del alto Cauca'. Het project heeft tot doel een Masterplan te ontwikkelen waarbij (overstromings) risicomanagement en het creëren van ruimte voor de rivier bijdragen aan het herstel van het

KORT NIEUWS

Grondwaterbesparende technologieën De provincie Noord-Brabant stelt drie miljoen euro ter beschikking aan bedrijven die nieuwe, waterbesparende technologieën willen ontwikkelen en inzetten. Het geld wordt toegevoegd aan het bestaande Biobased Brabant

10

natuurlijke evenwicht in het Cauca stroomgebied. Recentelijk is hiervoor een identificatiemissie verricht. Belangrijkste conclusie uit die missie is dat CVC een dringende behoefte heeft aan managementondersteuning bij de ontwikkeling van het Masterplan voor de Upper Cauca. In het kader van de Transitiefacilliteit Colombia bereidt Agentschap NL daarom momenteel een Europese aanbesteding voor die naar verwachting medio juni zal worden gepubliceerd en daarna 40 dagen open zal staan voor inschrijving. De aanbesteding zal t.z.t. worden gepubliceerd via Tenderned.

Fonds. Achterliggendedoel van het besluit is om de Brabantse grondwatervoorraden zo duurzaam mogelijk in te zetten.

20 juni Testen spel "Game Flood Control"

Agenda

Donderdag 20 juni testen professionals uit de water- en veiligheidssector de aanvullingen op het spel "Game Flood Control". Dit spel is door studenten aan de Hogeschool Rotterdam ontwikkeld om professionals in de water- en veiligheidssector bewust te maken van communicatieproblemen die kunnen ontstaan tijdens (dreigende)overstromingen. Locatie : Rotterdam Voor meer informatie kijkt u op:

www.waterforum.net/agenda

20 juni Mini symposium adaptive delta management

19 juni

3e Nationale Lizard Dag Samenwerken is een belangrijk thema in de waterwereld. Dit kan alleen als je kennis en informatie deelt. Laat u inspireren in de ochtend waarin diverse topbestuurders uit het waterbeheer ingaan op de noodzaak van kennisdeling. In diverse workshops in de middag kan de opgedane inspiratie worden omgezet in nieuwe oplossingen en ideeën. Eén van de inleiders is Van Haersma Buma . Hij gaat in op 3D waterbeheer Locatie : Utrecht Organisatie : Tijhuis Ingenieurs, Acacia Water, InTech, RoyalHaskoningDHV, Fugro, Wareco en Nelen & Schuurmans

www.lizard.net

9 en 10 september H2O9 Forum in New York City De Henry Hudson 500 Foundation organiseert het H209 Forum in New York. De Foundation organiseert het Forum in samenwerking met ondermeer NWP. Hoofdthema van het H209 Forum is ‘Water Challenges for Coastal Cities – From the Dutch Delta to New York Harbor’. Voor meer informatie en aanmelden zie

www.h209forum.org

De toekomst is onzeker. Het klimaat verandert en ook als het gaat om de economische ontwikkeling op lange termijn tasten we in het duister. De wetenschap erkent die onzekerheid en wil beslissers gaan helpen met het nemen van besluiten die robuust of flexibel zijn, of allebei. Door het verkennen van duurzame oplossingsrichtingen kan een adaptatiekaart worden gemaakt. Die kaart maakt het nemen van een optimale beslissing makkelijker. Locatie : Enschede Organisatie : Deltares

www.deltares.nl

26-27 september Crossing the currents: Water and Social Media De opkomst van social media, vooral dankzij smart phones en tablets, betekent een omwenteling in hoe we ons werk doen en met onze klanten en consumenten communiceren. Maar wat is de werkelijke impact van social media op de watersector? Voor een antwoord op die vraag organiseert KNW op donderdag 26 en vrijdag 27 september in Amsterdam het tweedaags international congres Crossing the currents.. Locatie : Amsterdam Organisatie : KNW

www.waternetwerk.nl

TKI Watertechnologie Watercycle Research Institute KWR organiseert op 17 juni de workshop TKI-Watertechnologie. In het kader van het Topconsortia Kennis en Innovatie programma watertechnologie werken private ondernemingen en onderzoeksorganisaties gezamenlijk aan vraaggestuurde projecten binnen

de waterketen. KWR is een van de partners voor onderzoeksvragen vanuit eindgebruikers in de publieke sector: drinkwaterbedrijven, waterschappen en gemeenten. De doelstellingen van de workshop, die in Nieuwegein wordt gehouden, zijn: introduceren

van het TKI programma, horen waar uw interesse als partner en eindgebruiker ligt, en nieuwe projectonderwerpen op de agenda voor 2014 zetten. Informatie: www.kwrwater.nl

11

Mens in beeld

CV Maarten Smits (51)

12 12

1986

Hoofd adviesafdeling, Fugro GeoServices bv in Nederland

1990

Diverse managementfuncties bij Fugro

2000

Directielid van Fugro Ingenieursbureau.

2000

Lid van raad van advies van GeoDelft en samenwerkings- verbanden tussen Deltares en Fugro

2004

Fugro Holding, verantwoordelijk voor acquisities en strategieontwikkeling

2007

Verantwoordelijk voor Fugro-activiteiten in Californië

2011

Verantwoordelijk, in samenwerking met de directie van Deltares, voor de overname van het geotechnisch veldwerkgedeelte van Deltares .

2011

Algemeen directeur van Fugro GeoServices en Fugro Ecoplan in Nederland

2012

Algemeen directeur van Deltares Smits publiceerde in de loop der jaren een groot aantal artikelen over waterbouw en geotechniek. Tevens begeleidde hij vele studenten bij hun afstuderen en gaf talloze PAO en andere cursussen. Ook was hij lid van de Eurocode 7-commissie.

Deltares moet onder de nieuwe directeur Maarten Smits uitgroeien tot een internationaal topinstituut voor water, ondergrond en infrastructuur. Maar, zo zegt de topman, dat mag nooit ten koste gaan van de gezaghebbende positie die het instituut in Nederland heeft. Na een half jaar verbaast de van Fugro afkomstige Smits zich nog dagelijks over de kennis en intelligentie bij Deltares.

Deltares-directeur Maarten Smits

‘We moeten het niet te gek maken met ons buitenlandwerk’ Door Olav Lammers

Welke logica zit er achter uw overstap naar Deltares? “Misschien is het wel een logisch moment in de ontstaansgeschiedenis van Deltares. Mijn voorganger Harry Baayen heeft als ambtenaar met een enorm netwerk dit topinstituut in vijf jaar tijd op de kaart gezet en met het managementteam een goede strategische visie neergezet. Ik denk dat het goed is dat, nu hij met pensioen is, er iemand van buiten komt, uit de private sector en met een internationale achtergrond.” Maar na 26 jaar een bedrijf als Fugro verlaten …? “Bij Fugro heb ik altijd met veel genoegen en plezier gewerkt en alle mogelijkheden gekregen om mij te ontwikkelen. Het is een kennisintensieve organisatie waarbij mensen met een technische achtergrond in managementposities terechtkomen op het hoogste niveau. Wat dat betreft zat ik daar uitstekend op mijn plek en hoefde niet voortdurend de krant te spellen om iets anders te vinden.” Ja, juist daarom! “Na 26 jaar bedrijfsleven waarbij de aandacht op één element is gericht, namelijk wat er jaarlijks onder de streep overblijft, miste ik steeds meer de andere dimensie van het werk. Er zijn zoveel

meer elementen waarbinnen je je als kennisinstituut moet bewegen, je kunt iets extra’s aan de maatschappij bijdragen. Die extra dimensie heb ik bij Deltares gevonden, al vanaf de eerste werkdag.” Een plek waar u al uw kennis en ervaring kunt inbrengen? “Ja, maar omgekeerd ook. Er loopt hier zoveel kennis, ervaring en intelligentie rond. Ik ben nog dagelijks verbaasd over het niveau van de mensen die ik hier tegenkom. Deltares heeft een duidelijke ambitie neergezet om in de komende jaren uit te groeien tot een van de internationale topinstituten op het gebied van water, grondwater, ondergrond en infrastructuur. Ik heb uiteraard mijn visie op hoe we daar moeten komen. Mijn ervaring met het buitenland zit daarbij mij niet in de weg.” Deltares kan dus iets extra’s aan de maatschappij bijdragen? “Door de klimaatverandering zie je de problemen in deltagebieden alleen maar verder toenemen. De behoefte aan een topinstituut als Deltares wordt steeds groter. We zijn ook volop betrokken bij gelijksoortige vraagstukken in het buitenland. We worden vaak als onafhankelijk specialist ingehuurd door overheden. Maar we zien onszelf tegelijkertijd ook als vertegenwoordiger van Nederland BV en als onderdeel van de driehoek

overheid-onderzoek-bedrijfsleven die als eenheid in het buitenland optrekt. We zien dat de overheid daar in toenemende mate een rol in speelt.” Deltares als multinational? “Nee. We moeten het niet te gek maken met ons buitenlandwerk, om onze rol als gezaghebbend instituut in Nederland niet in gevaar te brengen. We willen niet veel groter of kleiner worden dan de 800 mensen die nu bij Deltares werken. We hebben unieke faciliteiten als golfgoten, een geocentrifuge en laboratoria die voor de kennisinfrastructuur ontzettend belangrijk zijn. Daarvoor heb je een bepaalde ‘kritieke massa’ nodig.” Komen wij u vanaf heden vaker in het nieuws tegen? “De kunst is feiten en kennis te scheiden van de meningen over hoe het verder moet met de vraagstukken waaraan wij werken. Wij koppelen al ons onderzoekswerk aan vijf maatschappelijke thema’s: waterveiligheid, beschikbaarheid van water en grondstoffen, duurzame inrichting, bouwen in delta’s en gezonde water- en bodemsystemen. Op die manier garanderen we dat wij maatschappelijk relevant bezig zijn. Zo kunnen we nadrukkelijker laten horen wat wij aan deze thema’s hebben bij te dragen.” 13

interview Voor een overheid die moet bezuinigen, kan de markt een uitweg bieden. Minister Melanie Schultz van Haegen ziet groeiende samenwerking met private partijen dan ook als cruciaal, al kunnen ingeplande bezuinigingen daarmee niet worden gecompenseerd. “Innovatieve contracten helpen om de beschikbare middelen doelmatiger in te zetten.” Dat sommige publiek-private samenwerkingen scheuren vertonen, schrikt de minister niet af.

Bij de Hondsbossche en Pettemer zeewering en de Afsluitdijk wordt concreet ingezet op pps-constructies

‘Pps is geen compensatie voor bezuinigingen’ (credit: Rijkswaterstaat)

14

interview

“Schultz van Haegen: Het gaat niet om nieuwe bezuinigingen” Door Jaap Groot

Publiek-private projecten blijken vaak moeilijk in de uitvoering: partijen spreken elkaars taal niet, of ze moeten nieuwe kennis vergaren om de samenwerking tot een goed einde te brengen. Waarom kan het toch goed zijn om voor pps te kiezen? “Terugkijkend naar de laatste decennia zien we op veel terreinen een terugtredende overheid, die samenwerking opzoekt met de private sector. Vroeger maakte Rijkswaterstaat bijvoorbeeld zelf een detailontwerp van nieuwe infrastructuur. Bedrijven konden dan hun bieding doen, gebaseerd op dit ontwerp. Consequentie was dat eventuele afwijkingen of fouten in het ontwerp uiteindelijk voor rekening van Rijkswaterstaat kwamen. Door ontwerp en bouw te integreren, zijn niet alleen dat soort risico’s voor Rijkswaterstaat verminderd, maar heeft de markt ook meer ruimte gekregen om zijn denkvermogen in te zetten. Daar ligt immers de kennis van en ervaring met bouw en onderhoud. Uiteraard kan een opdrachtgever niet van de ene op de andere dag zijn manier van contracteren ingrijpend wijzigen. Op het terrein van pps is dit dan ook in nauw overleg met de marktpartijen en koepels gedaan, wat bijvoorbeeld heeft geleid tot de ontwikkeling van een standaard DBFMcontract: design, build, finance and maintain. Daarnaast zijn er ook verschillende initiatieven op het terrein van kennisen ervaringsoverdracht gestart, zoals workshops, evaluaties en opleidingen.” Waarop is de keuze voor pps-uitvoering gebaseerd? Welke basishouding heeft de watersector hierin volgens u, conservatief of juist vernieuwend? “Een positieve grondhouding van de overheid bij het volgen en stimuleren van nieuwe ontwikkelingen lijkt mij in zijn algemeenheid belangrijk. Dit kabinet volgt de lijn dat de keuze voor pps-uitvoering gebaseerd moet zijn op te verwachten meerwaarde. Om dat te kwantificeren is een meerwaardetoets*) ontwikkeld, waarvan de uitkomst positief moet zijn om tot pps-uitvoering over te gaan. Voor de watersector specifiek is veiligheid natuurlijk ontzettend belangrijk. Nederland ligt immers voor een groot deel onder de zeespiegel en we zijn uniek in de manier waarop we ons beschermen tegen water en met het water werken. Ik kan me voorstellen dat de voorzichtigheid op dit gebied soms wordt gezien als conservatief. Maar de watersector is juist ontzettend innovatief. Het bedrijfsleven

en de kennisinstellingen die er actief in zijn, zijn bekend en gewaardeerd over de hele wereld, dat merk ik telkens weer. De innovaties zijn spraakmakend en water is zodoende een exportproduct geworden waar we heel trots op mogen zijn.” Aan welke voorwaarden moeten partijen voldoen om succesvol een pps-constructie aan te gaan? “Belangrijke voorwaarden zijn dat ze proactief in de samenwerking staan en en dat ze daadwerkelijk oog hebben voor elkaars belangen.” Zijn er projecten waarbij pps juist wel of absoluut niet toe te passen is? “De dominante vorm van pps in Nederland is DBFM. Maar niet alle projecten zijn geschikt om op deze manier aan te leggen. Indien er sprake is van al gemaakte bestuurlijke afspraken, zijn er belangrijke andere overwegingen die dan meespelen. De factor ‘snel aan de slag’ kan dan bijvoorbeeld bepalend worden. Projecten moeten ook niet te klein zijn, omdat pps dan niet de meest rendabele vorm is.” Is er verschil tussen pps-projecten in het buitenland en in ons land? Is pps de oplossing voor Nederlandse partijen om projecten in het buitenland te verwerven en uit te voeren? “Er zal altijd sprake zijn van landspecifieke aspecten, zaken en omstandigheden, waardoor er verschillen met de Nederlandse aanpak zullen zijn. Ik zie dat dat overigens geen belemmering vormt voor Nederlandse bedrijven. Boskalis bijvoorbeeld neemt een stuk kustbescherming in Groot-Brittannie voor zijn rekening, via een pps/BDFM-contract. Dit Pevensey Bayproject is een mooi voorbeeld van Nederlandse handelsgeest in combinatie met pps.” Hoe kijkt u aan tegen de initiatieven van Nederlandse drinkwaterbedrijven om de drinkwaterleverantie, in bijvoorbeeld Zuid-Europese landen, op zich te nemen. “Drinkwaterbedrijven kunnen een – beperkt – deel van hun activiteiten internationaal uitvoeren, onder de voorwaarde dat zij geen risico’s nemen die hun kerntaken in gevaar brengen. Het is primair de taak van de Raden van Toezicht en de aandeelhouders om daarop toe te zien. Ik zie de belangstelling vanuit het buitenland ook als een positief signaal: het is een bevestiging van de kwaliteit, kennis en ervaring van Nederlandse drinkwaterbedrijven.”

*) In de meerwaardetoets worden verschillende pps-modellen kort toegelicht en er wordt een indicatie gegeven van de potentiële meerwaarde die deze modellen in theorie kunnen bieden. Ook komt aan bod hoe grondposities, complexiteit en looptijd van het project en beleidsvoorkeuren invloed hebben op de toepasbaarheid van een pps-model in de praktijk.

15

‘s Werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater

AMSTERDAM • NL

EXHIBITION 5 - 8 NOVEMBER 









2013

Ontmoet meer dan 800 exposanten, waaronder de internationale marktleiders Bekijk alle innovaties en winnaars van de Aquatech Innovation Award Kom netwerken met meer dan 21.500 collega’s van over de hele wereld Laat je inspireren en doe nieuwe kennis op bij de AquaStages Bezoek tegelijkertijd de International Water Week

Registreer online voor gratis toegang www.amsterdam.aquatechtrade.com Organised by

Part of

Supported by

interview

"Grindwinning en verbreding van de Grensmaas bij het Limburgse Itteren. Het Grensmaas-project is een van de grootste publiek-privte projecten in het Nederlandse waterbeheer. (foto: Consortium Grensmaas Jac Beekers)

In uw brief aan de Tweede Kamer van 26 april stelt u dat er forse bezuinigingen moeten komen op het Deltafonds. Ziet u mogelijkheden om die bezuinigingen te compenseren met pps-projecten (bijv. ontwikkeling van recreatiegebieden, waterfronts, samen met projectontwikkelaars) en de inbreng van privaat geld? “In die brief die ik naar de Tweede Kamer heb gestuurd, zijn alleen de in de begroting aangekondigde bezuinigingen ingevuld. Het gaat niet om nieuwe bezuinigingen. Het toepassen van pps-constructies betekent niet dat er minder bezuinigd moet worden – dat is nu eenmaal de realiteit waar we op dit moment mee moeten werken. Maar het toepassen van innovatieve contractvormen kan helpen de beschikbare middelen doelmatiger in te zetten. Bij de Hondsbossche en Pettemer zeewering, en bij de versterking van de Afsluitdijk wordt daarom concreet ingezet op ppsconstructies.”

Bij de programma’s Zwakke Schakels en Ruimte voor de Rivier rekende u ook op samenwerking met de markt. Het is echter niet overal makkelijk van de grond gekomen. Waar schortte dat aan? “Juist een groot project als Ruimte voor de Rivier vind ik bij uitstek een voorbeeld van een programma dat wordt gekenmerkt door vele, kleinere pps-projecten. We hebben daarbij duidelijk ook gekeken naar toekomstig onderhoud en manieren van medebekostiging.” Veolia heeft zich recent teruggetrokken uit de publiek-private samenwerking voor de afvalwaterzuivering Harnaschpolder. Is dat een teken dat de private markt een terugtrekkende beweging maakt? “Ik zie geen tendens dat de private markt zich terugtrekt uit de Nederlandse watersector. Zoals in iedere markt zie ik wel individuele bedrijven die zich terugtrekken, zoals het Franse Veolia bij rwzi Harnaschpolder, maar ik merk ook dat er veel nieuwe toetreders zijn. En dat is een kenmerk van een dynamische markt.” 17

Publiek private samenwerking

Een belangrijk doel van het topsectorenbeleid is het stimuleren van private investeringen in onderzoek en ontwikkeling, met name in de vorm van publiekprivate samenwerking. Maar het lijkt nog niet echt te lukken met pps in de waterketen. Waarom gaat het zo moeizaam en wat moet er gebeuren om het tij te keren?

Publiek-private samenwerking in de waterketen

Een kwestie van vertrouwen Door Jeroen Bezem

In het voorjaar van 2012 vertrokken 35 Nederlandse bestuurders en andere topmensen uit de afvalwaterketen naar Berlijn voor een studiereis. De trip was een initiatief van de bedrijven GMB, M.J. Oomen Groep, Veolia Water Nederland en VolkerInfra. Het doel van de studiereis was de bestuurders te laten zien dat publiek-private samenwerking in de waterketen wel degelijk tot goede resultaten kan leiden. Want de Nederlandse gemeenten, provincies, waterschappen en drinkwaterbedrijven lijken koudwatervrees te hebben als het gaat om pps-constructies. De geslaagde projecten zijn op een hand te tellen. Maar daar komt verandering in, meent Ronald Hopman: “In de komende jaren zullen er meer succesvolle ppsconstructies in de waterketen worden opgezet!” Hopman heeft de studiereis vorig jaar meegemaakt als directeur van Veolia Water Nederland, maar is dat inmiddels niet meer. Sinds 1 juni is hij commercieel directeur bij Dalkia/Veolia Energy. Beeldvorming In zijn periode bij Veolia Water heeft Hopman met

18

Ronald Hopman, voorheen directeur van Veolia Water Nederland

zo’n beetje alle Nederlandse waterschappen om de tafel gezeten. “Het beeld dat ze hadden van publiek-private samenwerking was niet altijd positief. Dat is nu langzaam aan het veranderen, maar er is nog wel een weg te gaan.” Het grootste probleem is dat pps staat of valt met twee ‘ongrijpbare’ maar essentiële zaken: beeldvorming en vertrouwen. “De negatieve beeldvorming kun je alleen bestrijden door open en eerlijk te communiceren over de voor- én de nadelen”, stelt Hopman. “Dat heb ik de afgelopen drie jaar gedaan. Je moet eerlijk zijn: pps is níet één groot succesverhaal – ook niet in het buitenland. Soms is pps een oplossing, soms niet. Je moet dat per project bekijken.” Mocht een project zich lenen voor een pps-constructie, dan begint het toch weer bij beeldvorming en vertrouwen. Hopman: “De perceptie bij de partners is de basis. Als ze er niet in geloven, is het tot mislukken gedoemd. Verder is een pps-constructie vooral geschikt voor grotere projecten – er moet ruimte zijn voor verbetering ten opzichte van de huidige situatie en er moet een marge te behalen zijn voor de private partijen. En ten slotte gaat het om langjarige

Publiek private samenwerking

Als overheid moet je niet alles zelf willen doen

Een pps constructie is vooral geschikt voor grotere projecten

contracten. In die periode legt de overheid – tegen kosten! – bepaalde risico’s buiten de deur. Als overheid zou je vooraf ook moeten verkennen waarom je er wel of niet aan zou moeten beginnen.” Delfluent Als voorbeeld van een geslaagde pps-constructie in de waterketen wordt vaak gewezen naar Delfluent, een consortium dat bestaat uit Evides, Veolia Water, DIF en Strukton. Delfluent is in 1999 opgericht om in te schrijven op de Europese aanbesteding van hoogheemraadschap Delfland voor het Design, Build, Finance and Operatecontract (DBFO) voor het project Afvalwater Haagse Regio. Dit contract behelst de bouw van de nieuwe awzi Harnaschpolder, de renovatie van de bestaande awzi Houtrust in Den Haag en het beheer van beide installaties en het bijbehorende transportsysteem voor een periode van dertig jaar. In 2003 werd het pps-contract getekend met het hoogheemraadschap, dat als overheid eindverantwoordelijk blijft voor de kwaliteit van het afvalwater in de Haagse regio.

“Delfluent krijgt veel lof voor de goede relatie tussen de publieke en de private partijen, en vooral voor de open communicatie”, zegt Hopman. “Het eigenlijke contract ligt al tien jaar in de kast – daar is eigenlijk niemand echt mee bezig. De partijen zitten op alle niveaus regelmatig met elkaar om de tafel en de lijntjes zijn kort. Daar ontstaan ook nieuwe initiatieven en interessante innovaties.” Zo werkt men met de TU Delft samen in een project rond het hergebruik van afvalwater in o.a. de tuinbouw, en met Eneco loopt er een project dat is gericht op de benutting van de warmte uit afvalwater. Verder is er nog een gezamenlijk innovatieprogramma, waarin onder meer de productie van biopolymeren uit slib wordt onderzocht. “Als je voor een periode van dertig jaar tot elkaar ‘veroordeeld’ bent, kun je daar maar beter leuke en nuttige jaren van maken”, gekscheert Hopman. “Maar alle gekheid op een stokje: bij Delfluent is niet alles goud wat er blinkt. Zo kent de awzi Harnaschpolder een behoorlijk conservatief concept, vooral vanwege de politieke besluitvorming. Het was ook een politieke beslissing om de nieuwe awzi in de Harnaschpolder te bouwen. Een dure

19

Publiek private samenwerking

Innovatiebegrotingen Topsectoren 2013 Bron: Onderzoek naar innovatiecontracten in de Topsectoren door het Center for Innovation Research (CIR) van de Universiteit van Tilburg en Birch Consultants (oktober 2012)

De innovatiebegroting per topsector voor het jaar 2013. De omvang van de begrotingen verschilt aanzienlijk en de verdeling tussen publiek en privaat ook. De topsector Water loopt met een investeringsbegroting van 132 miljoen euro (waarvan 40 miljoen publiek) ver achter op de koplopers High Tech Systemen en Materialen (HTSM; 715 miljoen euro) en Energie (584 miljoen). A&F = Agri&Food CI = Creatieve Industrie HTSM = High Tech Systemen en Materialen

Log = Logistiek LS&H = Life Sciences and Health T&U = Tuinbouw en Uitgangsmaterialen

Gerrit-Jan van de Pol, algemeen directeur van GMB – Water, Energie en Grondstoffen

locatie, want er moet heel veel water op en neer worden gepompt.” Hoge investeringen “Ik vind Delfluent daarom ook niet zo geschikt als lichtend voorbeeld voor publiek-private samenwerking in de waterketen”, stelt Gerrit-Jan van de Pol, algemeen directeur van GMB – Water, Energie en Grondstoffen. “De tender van het project is veel te juridisch ingestoken en daardoor zit er te veel ‘ruis’ omheen. Het hoogheemraadschap heeft zich bovendien vergist in de hoogte van de investeringen die de opwaardering van het afvalwatersysteem vergde. Het gevolg is dat Delfland nu de hoogste zuiveringslasten van Nederland heeft. Dit wordt in de communicatie vaak – ten onrechte – aan het pps-model gekoppeld.” Hoogheemraad Schouffoer is het eens met die laatste opmerking: “De hoge kosten zijn een gevolg van de politieke keuze om de awzi in de Harnaschpolder te plannen, niet van de keuze voor een DBFO-contract. Het is precies dat soort beeldvorming die het succes van pps kan verhinderen.”

20

In de ons omringende landen zijn wél de nodige succesverhalen op te tekenen. Dat maakte de mede door Van de Pol georganiseerde trip naar Berlijn duidelijk. Maar die successen laten zich niet makkelijk naar ons land kopiëren, meent Van de Pol: “De communicatie en samenwerking tussen de waterschappen, gemeenten en drinkwaterbedrijven gaat hier al behoorlijk moeizaam. Om dat dan verder uit te bouwen naar het bedrijfsleven, daar is men duidelijk nog niet aan toe. Ik verwacht dat pps-constructies in eerste instantie vooral succesvol zullen zijn bij specifieke onderdelen van de keten. Die trend zie je duidelijk. Zo nemen wij deel in diverse pps-constructies op het terrein van slibverwerking, vaak via een DBMOcontract (Design, Build, Maintain & Operate). Je ziet dergelijke contracten vanaf het einde van de waterketen ook langzaam stroomopwaarts opschuiven.” Ook Schouffoer erkent dat de pps-successen vooral worden behaald op deelprocessen: “Neem de Nereda-technologie. Die is toch dankzij publiek-private samenwerking ontwikkeld. Alleen heb je het dan enkel over de R&D, niet over een compleet project.”

Publiek private samenwerking

Hans Schouffoer van hoogheemraadschap Rijnland

Publieke taak?

De discussie of afvalwaterzuivering een publieke taak is wordt vaak hard gespeeld

Crisis Er zijn dus lichtpuntjes, maar pps wordt in de waterketen nog niet op grote schaal toegepast. Dat moet je ook niet per se willen, stellen zowel Hopman, Van de Pol als Schouffoer. “Ga pps alsjeblieft niet als de heilige graal zien”, zegt Van de Pol. “De toekomst is rooskleurig, maar kies een realistisch tempo.” Zowel Van de Pol als Hopman denken dat binnenkort verschillende overheden besluiten tot pps-constructies omdat ze daar min of meer toe worden ‘gedwongen’ door de Wet houdbare overheidsfinanciën (de wet HOF), waarmee Den Haag de overheidsbestedingen in deze tijden van crisis in de hand wil houden. “Het wordt door die wet voor overheden moeilijker om veel te investeren”, stelt Hopman. “Maar de wet HOF alléén is een slechte reden om in pps te stappen. Het belangrijkste element van pps is niet het geld, maar de samenwerking!” Van de Pol is het daarmee eens. Het belang van de samenwerking was ook hetgeen wat hij wilde benadrukken in de reis naar Berlijn vorig jaar. “Die boodschap is door het reisgezelschap opgepikt. Veel bestuurders zijn anders over pps gaan denken. Nu is het zaak om dat vuurtje brandend te houden!”

Hoogheemraad Hans Schouffoer van hoogheemraadschap Rijnland kan zich de koudwatervrees die bij veel waterschappen heerst, goed voorstellen: “De discussie of afvalwaterzuivering een publieke taak is, wordt vaak hard gespeeld. De VEMW roept bijvoorbeeld dat het géén publieke taak is, maar tegelijk lukt het de marktpartijen niet om publiek-private samenwerking voor de overheden aantrekkelijk te maken.” Schouffoer is het eens met Hopman dat pps in de waterketen heeft te lijden onder negatieve beeldvorming. “Dat hebben we te danken aan lobbyisten, zoals de voormalige directeur van een groot waterleidingbedrijf die maar roept dat gemeenten en waterschappen het niet goed doen. De vraag die altijd voorop moet staan, is: kunnen we het beter organiseren? Met het Bestuursakkoord Water zijn de publieke partijen daar nu ook echt mee bezig! Dat moet ook wel, want de techniek wordt steeds complexer. Bij de bedrijven zit veel specialistische kennis. Als overheid heb je die nodig en moet je niet alles zelf willen doen.”

21

Publiek Private Samenwerking

Steeds meer opkomende deltalanden als Vietnam, Indonesië en Thailand, raken geïnteresseerd in Public Private Partnership (PPP) bij grote projecten die bedoeld zijn om hen te beschermen tegen het water. Zij zien in dat de enorme economische ontwikkelingen die er plaatsvinden de toenemende bevolkingsgroei in deltasteden en deltagebieden, een efficiënte en grootschalige aanpak van waterveiligheid, ruimtelijke ordening en voorzieningenniveau vergt. Daarbij nog eens extra doordrongen van de klimaatverandering die juist deze deltagebieden in de toekomst kwetsbaar maakt.

Overheid Manilla geeft investeerders veel ruimte

Met PPP maak je goede Door Olav Lammers

Naarmate buitenlandse opdrachtgevers, overheden in deltagebieden in de toekomst slimmere, geïntegreerde contracten in de markt zetten, die meer op kwaliteit/prijs dan alleen maar op prijs zijn gericht, zal de concurrentiekracht van de Nederlandse watersector aanmerkelijk gaan toenemen en zullen ook particuliere investeerders geïnteresseerd zijn geld in deze projecten te steken.” Dat is de stellige overtuiging van Arthur Gleijm en Stefan Nijwening van Rebel. Rebel is tien jaar geleden door een aantal ervaren ondernemers opgericht als financieel-economisch adviesbureau en heeft inmiddels 90 mensen in dienst, verspreid over kantoren in Rotterdam, Antwerpen, ZuidAfrika, Jakarta, Manilla en Washington. Zij zijn actief op het scheidsvlak van publiek en privaat, vooral in sectoren als infrastructuur en mobiliteit, zorg, energie en water. Arthur Gleijm: “Wij zijn financieel specialisten met affiniteit voor de publieke zaak. Daarin onderscheiden wij ons van veel andere financiële partijen en wij begrijpen goed wat de overheid bedoelt met het introduceren van marktwerking. Wij vinden het interessant de publieke zaak te dienen, terwijl wij tegelijkertijd een verzakelijking willen bewerkstelligen. Daarvoor hoeven overheden de regie overigens niet weg te geven. Wij zijn ervan overtuigd dat dat vaak ook slimmer en

22

beter kan. Dat is eigenlijk onze drijfveer.” Rebel is op dit moment zeer actief in verschillende deltalanden met het adviseren, voorbereiden en opzetten van PPP-constructies. Het buitenland loopt, op het gebied van PPP in watergerelateerde investeringen, duidelijk voor op Nederland, zeker als je de ‘Build, Operate, Transfer’ (BOT) arrangementen bekijkt. “In Nederland hebben we natuurlijk de rwzi in de Harnaschpolder waar een consortium van vier nationale en internationale bedrijven onder de naam Delfluent ontwerp, financiering, bouw en beheer (DBFM) voor 30 jaar voor hun rekening hebben genomen. Maar dat is tot nu toe het enige grote project in de waterzuivering dat in ons land tot uitvoering is gekomen. Het is goed om te zien dat PPP ook in de watersector nu in opmars is in Nederland. Met het oog op zowel een doelmatige waterketen als voor het Deltaprogramma biedt publiekprivate samenwerking echt toegevoegde waarde”, aldus Gleijm. Direct na de oprichting is Rebel in Nederland actief begonnen in de publiekprivate financieringsmarkt met ondermeer het adviseren van Rijkswaterstaat voor wat betreft projecten in de droge infrastructuur. De meerwaarde van publiekprivate financiering heeft zich daar volgens Arthur Gleijm inmiddels bewezen door behaalde efficiencywinsten van 15 tot 20

Publiek Private Samenwerking

De Angatdam op de Filippijnen moet vervangen worden omdat hij gebouwd is op een breuklijn

projecten beter procent. “De afgelopen jaren zijn we de lessen die wij in de droge infrastructuur hebben geleerd, aan het toepassen in de natte infrastructuur. Natte infrastructuur is heel erg ‘deltaproblematiek’, dus garanderen van droge voeten, voldoende zoet water en drinkwatervoorziening. Als je in ogenschouw neemt dat over de hele wereld jaarlijks zo’n $ 500 miljard geïnvesteerd moet worden met het oog op klimaatverandering, en er wordt becijferd dat er publiek maar 20% beschikbaar is, kun je je voorstellen wat private alternatieven zouden moeten brengen en wat de waarde is van de efficiency die behaald kan worden met PPP. Dat ontgaat ook de private investeerders niet”, aldus Arthur Gleijm. Een van de meest aansprekende PPP projecten op dit moment in het buitenland, waar Rebel de transactieadviseur is, betreft de watervoorziening van de Filippijnse hoofdstad Manilla. Deze metropool van 12 miljoen inwoners is voor de drinkwatervoorziening geheel afhankelijk van één reservoir dat 50 jaar geleden is gerealiseerd met een dam in de rivier de Angat. Die dam is echter boven een breuklijn aangelegd, waardoor Manilla grote risico’s loopt. Omdat het aantal inwoners van de metropool sterk toeneemt en dus ook de vraag naar drinkwater en irrigatiewater in de omliggende landbouwgebieden, wil de Filippijnse overheid het

We kunnen nu de lessen die wij in de droge infrastructuur hebben opgedaan toepassen in de natte infrastructuur

hele water(toeleverings)systeem voor de toekomst veiligstellen, inclusief maatregelen met het oog op klimaatverandering en de daarmee gepaard gaande veranderingen in neerslagpatronen. Een project waarbij een stelsel van dammen gerealiseerd moet worden en waarmee een kapitaalsinvestering van zo’n 2 miljard dollar is gemoeid. Arthur Gleijm: “Mede omdat het nationale budget, zoals ook in andere landen, beperkt is, wil de overheid het project op een alternatieve wijze op de markt zetten en gebruik maken van de investeringsbereidheid van het private bedrijfsleven en de meerwaarde die PPP biedt. Centraal staat daarbij wel dat projecten aantoonbaar maatschappelijk en economisch nuttig zijn, anders scheep je toekomstige generaties op met budgettaire verplichtingen waar niets tegenover staat. Daar moeten we ambitieuze overheden van opkomende landen soms nog wel even bij helpen” Een consortium onder leiding van Rebel is op dit moment bezig daar vorm aan te geven. In tegenstelling tot de traditionele aanpak, waarbij verschillende onderdelen apart in de markt worden gezet, wordt nu toegewerkt naar één geïntegreerd contract, waarbij de opdrachtnemer niet alleen verantwoordelijk is voor de realisatie van het geheel, maar de komende 30 jaar tevens zorg moet dragen voor beheer en onderhoud én de totale watervoorziening van Manilla. Bovendien wordt ook de

23

Publiek Private Samenwerking

Wereldwijd moet er $500 miljard worden geïnvesteerd om een duurzame en veilige leefomgeving te creëren

waterzuivering in het contract ondergebracht. Arthur Gleijm: ”Is het bij traditionele contractvormen zo dat de aannemer na oplevering afscheid neemt, met deze vorm zal hij enorm gaan zitten nadenken over een optimalisatieslag en bij het maken van een ontwerp tevens rekening houden met de kosten van beheer en onderhoud omdat hij voor 30 jaar aan de lat staat. De mooiste garantie om omvangrijke publieke werken financieel in de klauwen te houden, in mijn optiek. Daarnaast wordt de opdrachtnemer uitgedaagd inventief bezig te zijn om zo voordelig mogelijk uit te komen, zonder dat het ten koste gaat van de kwaliteit. In het geval van Manilla kan hij bijvoorbeeld ook allerlei andere activiteiten integreren, waardoor de kosten van het project lager worden en de prijs voor het te leveren drinkwater niet te hoog wordt. Zo nodigen wij de markt uit om bijvoorbeeld heel creatief na te denken over hoe de dam tevens kan worden benut om met waterkracht elektriciteit te genereren. Daarmee wordt een verdienvermogen gecreëerd waardoor ook de overall kosten omlaag gaan.” Tegelijkertijd wordt de opdrachtnemer gevraagd om het totale project bij Manilla voor te financieren. Daarmee wordt een enorm risico genomen als van te voren bepaalde onderdelen van het project niet worden vastgelegd. Zo krijgen de

24

financiële partijen binnen het consortium in ruil voor die voorfinanciering de mogelijkheid de ‘watershed’ te exploiteren. Dat wil zeggen dat zij het water mogen verkopen, aanverwant verdienvermogen mogen creëren en op een eventueel tekort wordt door de Filippijnse overheid een ‘x bedrag’ toegelegd. Gleijm: “Eigenlijk een soort beschikbaarheidsvergoeding, dus de overheid betaalt voor de beschikbaarheid van dat water, maar moet het project tegelijkertijd tegen een bepaalde vrijheid in de markt zetten. In feite komt het erop neer dat de Filippijnse overheid zegt: ik wil bijvoorbeeld in 2025 1800 miljoen liter water per dag hebben, middels een dammencomplex in het achterland van Manilla. Hoe je het doet, doe je het. Dat biedt in het hele optimaliseren van het project een enorme kans voor de aanbieders, want die gaan met de dam schuiven door het hele dal, met de hoogte en laagte van de dam en bouwen allerlei additionele toeters en bellen in de dam waardoor het een slimme dam wordt.” Volgens Stefan Nijwening, tot voor kort nog werkzaam bij Royal HaskoningDHV, is het Filipijnse project een heel mooi voorbeeld van publiekprivate samenwerking in de watersector. “Overigens niet in termen van we geven het aan de private sector en de markt gaat vervolgens uitsluitend over het water - want daar gaat nog steeds de overheid over

Publiek Private Samenwerking

Aan de opdrachtnemer wordt gevraagd om het project bij Manilla voor te financieren

- maar wel vanuit het gegeven dat door met private partijen samen te werken tot vernieuwende, efficiënte en duurzame totaaloplossingen gekomen kan worden.” Toch betekent het tot stand komen van dergelijke PPP-constructies volgens hem elke keer weer een ware zoektocht, die per land verschillend kan zijn. “Neem bijvoorbeeld Vietnam waar wij ook actief zijn.” Arthur Gleijm: “Het is overigens een misvatting dat PPP ‘gratis geld’ is, zoals hier en daar wel leeft. Omdat een project niet gaat ‘vliegen’ aan de publieke kant, wordt er nogal eens gekeken richting private investeerders. Het is dus niet zo dat als een project slecht is qua verdienvermogen, het beter wordt door een private investeerder aan te trekken. Het is meer zo dat je met PPP goede projecten beter maakt. Of het project verdient zijn geld terug in de markt (bijvoorbeeld d.m.v. tolheffing of landaanwinning), of je hebt een publiek goed waarvan de waarde wat minder gemakkelijk valt te monitariseren, zoals in geval van het Manilla-project. En daar is het altijd de overheid die er uiteindelijk voor zorgt – omdat er een economisch nut is – dat de private investeerder terug wordt betaald. Dat wil wel zeggen dat er in die landen voldoende belasting geheven moet worden om die grote investeringen inderdaad terug te kunnen betalen in

Vietnam is intensief op zoek naar mogelijkheden van PPP omdat de publieke middelen, ondanks aanvullingen van donorinstanties als de Wereldbank en Asian Development Bank, onvoldoende zijn om in de infrastructuurbehoefte te kunnen voorzien. Maar een land als Vietnam loopt nog wel iets achter als het gaat om de condities om met dit soort contracten te werken. Daar wordt nu fors in geïnvesteerd, op juridisch gebied, want de wetten moeten in orde zijn om dit soort contracten mogelijk te maken, maar ook in capaciteit van mensen en organisaties om dit soort, toch wel complexe contracten goed te kunnen managen. Maar er vindt daar een enorme inhaalslag plaats. De Filipijnen zijn wat dat betreft een stuk verder en dat mondt dan ook onmiddellijk uit in een flinke pijplijn aan projecten, in allerlei sectoren.”

de tijd. Het is dus van groot belang dat in dat soort landen tegelijkertijd een gedegen fiscaal stelsel wordt ontwikkeld, wat hier een daar nog wel eens ontbreekt. Maar als je kijkt naar de steden in de delta’s, die het meeste risico lopen wat waterveiligheid betreft, zie je dat zij tevens de meeste waarde opleveren voor de economische ontwikkeling van het land. Dat zie je aan Manilla, Bangkok, Ho Chi Min City en Jakarta. Vanuit klimaatadaptieperspectief is het daar het duurst om te leven, maar men heeft er ook het meest te verliezen. Bovendien zitten daar ook grote internationale investeerders, Japanse en Koreaanse bedrijven, dus het is hen er alles aan gelegen om ook dat fiscale stelsel goed op orde te krijgen en de voeten droog te houden.”

25

INTERVIEW

Na de grote overstromingen in 2011 in Bangkok, was Nederland er als een van de eerste landen bij om hulp te bieden. De voortzetting van die hulp leek op dat moment vanzelfsprekend, maar de Thai dachten daar anders over en zetten wereldwijd een grote tender uit. Nederland ligt daarbij goed in de race, maar trok ook een belangrijke conclusie naar aanleiding van deze ervaring die leidde tot de opzet van een nieuw verdienmodel voor duurzaam waterbeheer, Big Water geheten. Dit model moet ervoor zorgen dat de Nederlandse watersector zich bij mogelijke grote internationale projecten wel zodanig kan positioneren dat zij een partij is die er toe doet, zodat Nederland een internationale speler van belang kan worden op watergebied. Tjitte Nauta van Deltares vertelt er meer over. Tegelijkertijd doet Chris Zevenbergen van UNESCO-IHE verslag van een pilot waarbij de Nederlandse watersector waterbestendige huizen gaat bouwen in de sloppenwijken gelegen langs de ‘klongs’, het kanalenstelsel van Bangkok dat ooit is aangelegd door een Nederlander.

Big Water nieuw verdienmodel voor duurzaam waterbeheer

Bangkok proeftuin voor Door Sandra Meulenbelt

Bangkok zal iets moeten doen met water op verschillende ruimtelijke schaalniveaus, daar zijn Nauta en Zevenbergen het over eens. Doordat de bodem sneller daalt dan de zeespiegel stijgt, biedt omleiding van het water om de stad straks mogelijk geen soelaas meer. De stad zal vooruit moeten kijken naar de toekomst en bovendien beleid moeten maken voor de snel toenemende verstedelijking in het land die een extra belasting vormt voor Bangkok. Nederland heeft veel te bieden op dit punt, maar kan zelf ook veel leren van de ervaringen in Thailand. “Onze inschatting is dat ingrepen op grote schaal onvermijdelijk zijn, maar dat er op lokaal niveau ook ingrepen nodig zijn. Het gaat hierbij dan vooral om de vraag waar en hoe in de toekomst nieuwbouwwijken gebouwd zullen worden in en rond Bangkok. Maar ook om de herstructureringsopgave. Veel gebouwen en infrastructuur in Bangkok zijn aan vervanging toe. Hier ligt een kans om deze opgave te koppelen aan de (hoog)wateropgave. De National Housing Authority (NHA) in Bangkok, die zorg draagt voor huisvesting in de stad, realiseert zich steeds meer dat zij hier een rol te vervullen heeft. Wat is de invloed van de uitbreidingslocaties op de waterhuishouding en op de risico’s van overstromingen en wat kunnen wij doen om de gevolgen van overstromingen in de stad beheersbaar te maken? Daarbij kunnen wij als Nederland een rol van betekenis spelen door bijvoorbeeld onze kennis en ervaring van ‘bouwen op slappe grond’ en ‘meerlaagse veiligheid’ in te

26

INTERVIEW

Nederlandse watersector zetten. De Nederlandse inbreng is vooral van betekenis bij en gericht op het integraal benaderen van het vraagstuk waarbij de verschillende ruimtelijke schaalniveaus in beschouwing worden genomen. Onze aandacht gaat niet alleen uit naar de miljarden investeringen voor dijkversterking, grootschalige waterberging, nieuwe kanalen voor waterafvoer op het hoogste schaalniveau waarvoor de Thaise overheid een tender heeft uitgezet, maar ook naar ontwikkelingen op lokale schaal op het niveau van woonwijken.” Aldus Zevenbergen. Tjitte Nauta houdt zich met name bezig met de tender die op het moment van het schrijven van dit artikel nog loopt en waarbij Nederland volop in de race is voor verschillende modules. “We doen mee in de grote race, maar wij zijn natuurlijk niet geopolitiek bezig met landen als Thailand. Er spelen veel belangen tussen de landen in de regio en regionale aanbieders zoals Japan, Korea en China. Die maken hun aanbod vaak aantrekkelijk door zachte leningen of aanvullende hulp aan te bieden; daar is niets aan te doen. Nederland kan op dat punt niet concurreren; wat wij aanbieden moet altijd volledig betaald worden. Op deze manier moet er initieel wel een hogere prijs betaald worden voor ons aanbod, maar dat betaalt zich later terug. Nederland heeft veel te bieden omdat het zelf een kwetsbaar land is waar de zaken heel goed op orde zijn. Veel van onze unieke kennis en technologie hebben wij al geëxporteerd en heeft zich bewezen waardoor

we internationaal een gerespecteerde kennisspeler van belang zijn geworden. Niettemin hebben we andere lokale factoren zoals in dit geval, niet altijd in de hand. Vanuit de ervaring in Thailand zijn we nu bezig met het ontwikkelen van een totaal nieuw verdienmodel voor de Nederlandse watersector, dat is voortgekomen uit dit soort problemen. Het model heet Big Water. Binnen dit model proberen we op een andere manier, grootschalige financiering geregeld te krijgen met behulp van globale en lokale fondsen, pps-constructies en gebaseerd op een conditionele no cure, no pay conditie. Het model is nog volop in discussie en tijdens een workshop vorig jaar november, waar belangrijke partijen uit de watersector waren uitgenodigd, is besloten het uit te rollen in Myanmar; er zijn inmiddels missies geweest naar Myanmar en in mei gaan we er nog een keer naar toe met een grotere club. Zo kijken we of we de ideeën uit dit verdienmodel kunnen benutten zodat we op een duurzame manier geïntegreerde waterdiensten kunnen aanbieden die werkelijk een verschil uitmaken. Hierbij streven wij naar een redelijke compensatie en internationale samenwerking. Bij deze Thaise tender moeten we nu volledig uitgaan van onze kwaliteit; we zitten o.a. in de race voor een module waarvan we wereldwijd de trekkende partij zijn, het ‘flood early warning system’ (Delft-FEWS), dat momenteel defacto standaard is. Maar in deze regio is sprake van lastig in te schatten concurrentie waarbij zaken en belangen spelen die we

27

INTERVIEW

Door de verstedelijking verdwijnt de waterberging waardoor het overstromingsprobleem toeneemt niet of nauwelijks overzien. We gaan voor onze eigen unieke kwaliteit en we zien het wel.” Het pilotproject waar Chris Zevenbergen bij betrokken is, biedt aan de Nederlandse watersector op een andere manier een kans om een visitekaartje af te geven. De NHA in Bangkok gaat samen met de Nederlandse overheid en het Nederlandse bedrijfsleven met ondersteuning van Clean Tech Delta (CTD) de pilot tot stand brengen. Via een soort ‘matchmaking event’ worden Nederlandse bedrijven betrokken bij het project en wordt hen gevraagd hoe zij een bijdrage zouden kunnen leveren aan het project. Het gaat dan om innovatieve technologie voor de voorziening van drinkwater, sanitair en energie en van waterbesteding en duurzaam bouwen. “Langs de ‘klongs’, de kanalen die door Bangkok stromen, liggen illegale huizen, een soort sloppen, waar veel mensen wonen die vanuit het platteland naar de stad zijn getrokken. Deze intensieve bewoning levert twee problemen op: door de huizen wordt het doorstromen van de ‘klongs’ bemoeilijkt en is baggeren niet goed meer mogelijk en voor de bewoners levert het wonen aan de ‘klongs’ de nodige overstromingsrisico’s op. Binnen het pilotproject willen we een rijtje woningen langs die ‘klongs’ zodanig ontwikkelen dat het uitbaggeren weer mogelijk wordt, waardoor de doorstroming van de ‘klongs’ wordt verbeterd, en de huizen veilig zijn om in te wonen. Als de pilot slaagt, gaan we het breder toepassen in Bangkok, maar

28

ook daarbuiten. Het project moet echt een voorbeeld worden van hoe je in Azië dit soort sloppenwijken kunt aanpakken.” Verstedelijking is een serieus probleem voor Bangkok. “Doordat de bevolking vanuit het platteland naar de stad trekt, krijg je een aantal gevolgen die elkaar versterken. De stad dijt vooral uit aan de oost- en westkant waar de wetlands en rijstvelden liggen. Die zorgen er voor dat het water dat vanuit het noorden naar beneden en langs de stad stroomt, gedoseerd wordt. Door de verstedelijking in deze gebieden verdwijnt deze waterberging in rap tempo waardoor het overstromingsprobleem alleen maar toeneemt. Het tweede punt is dat de eeuwenoude irrigatiesystemen in landbouwgebieden in het noorden niet meer goed onderhouden worden wanneer deze migratie naar de stad doorzet. Hierdoor verliezen deze gebieden hun veerkracht om bij pieken water op te vangen en geleidelijk af te geven. Om al deze redenen vragen wij in Bangkok aandacht voor de problematiek van verstedelijking en stellen we voor dat de Thai langetermijnplannen maken, zoals een deltaprogramma, en gaan nadenken waar ze naar toe willen op dit punt. Voor Nederland is dit een kans om hierover mee te denken en een bijdrage te leveren aan hoe je plannen moet maken en hoe je verstedelijking aan de oost- en westkant van Bangkok op een meer “watervriendelijke” manier kan doen.” Aldus Zevenbergen.

INTERVIEW

De overstromingsrisico’s in Bangkok

Zowel Zevenbergen als Nauta benadrukken dat de kracht van Nederland ligt in integrale en langetermijnplanning wanneer het aankomt op waterbeheer. Zevenbergen stelt: “Ik denk dat onze kracht vooral ligt in het combineren van systeemanalyse, design, engineering en architectuur en ‘governance’. Wanneer je al die elementen samenbrengt in een plan, kun je spreken van een integraal waterbeheersplan. Behalve integraal moet het plan bovendien adaptief zijn, het plan moet een langetermijnvisie bevatten en flexibel en aanpasbaar zijn aan veranderingen die in de tijd optreden.” Nauta bevestigt dat adaptief hoogwaterbeheer de toekomst heeft. “We kijken nu samen met de Thaise overheid naar een ‘partners voor water project’ over een periode van 100 jaar en maken opvolgende strategieën uitgaande van onzekerheden rond klimaat, zeespiegelstijging, bodemdaling en sociaaleconomische ontwikkelingen. Dit lijkt op het huidige Nederlandse deltaplan en dat zijn we qua gedachtegoed nu aan het uitrollen in Thailand. We hebben recent een workshop gehad met alle agencies die zeer enthousiast waren, ze snappen dat er meer moet gebeuren dan alleen de losstaande projecten die ze nu doen. Nederland heeft vergelijkbare situaties met laagland en rivieren die af en toe extreem hoog staan, grote veranderingen door klimaatverandering, etc. In de planning moet je dan gezamenlijk opgaan en integraal en in de tijd plannen. In Nederland hebben we dat ook pas geleerd; recentelijk zijn ministeries bij elkaar gekomen en wordt het geheel efficiënter, waar ga je steden plannen, waar ga je industrie plannen. Op dat punt hebben wij dus veel te bieden, met de kanttekening tot slot dat het systeem van het land waar we het aanbieden het institutioneel wel aan moet kunnen. In Thailand zijn de instanties bijvoorbeeld zeer verdeeld en dan kun je het technisch wel willen, maar of je het ook kan implementeren is dan een tweede.”

De overstromingsrisico’s uitgesplitst naar verschillende delen van Bangkok

29

Chloordioxide, dé desinfectant, nu ook in Nederland met ProMinent

210x148AdvDesinfectant_promaqua_Rev02.indd 1

22-05-13 08:11

Pompen Afsluiters Systemen ■

■

120617

Uw succes is ons doel. U heeft doelstellingen en wij helpen u bij het bereiken daarvan. Uw succes staat voor ons centraal – dat bewijzen we met onze pompen, afsluiters, automatisering en aandrijvingen die zich eenvoudig laten selecteren en direct beschikbaar zijn. Of u nu actief bent in de gebouwentechniek, industrie, water- of afvalwatersector: onze producten sluiten naadloos aan op uw eisen en toepassingen. Als u succes heeft, hebben wij dat ook. Lees hoe we dat doen op www.ksb.nl/water

Agrarisch waterbeheer

Zoetwaterbellen, waterberging in natte natuur zijn slechts enkele van de vele initiatieven waarin boeren een rol vervullen in het lokale waterbeheer. Met het ‘Deltaplan Agrarisch Waterbeheer’ markeert de agrarische sector het nieuwe tij. LTO Nederland probeert de initiatieven te verbinden en alle boeren mee te krijgen. Kunnen waterschappen al achterover leunen?

Water is ‘sturingsmechanisme’ bij ‘Deltaplan Agrarisch Waterbeheer’

Verdienmodellen verleiden boeren tot watertaken

Door Loes Elshof

Water is een steeds belangrijker ‘sturingsmechanisme’ in het omgevingsbeleid, stelt het ‘Deltaplan Agrarisch Waterbeheer’. John Tobben, werkzaam bij LTO Nederland en één van de auteurs van het plan, licht de ingeslagen weg toe. “De afgelopen vijf jaar zijn talrijke pilots uitgevoerd rond agrarisch waterbeheer. Sinds enkele jaren zijn we deze initiatieven en de partijen gaan verbinden. Daarnaast sturen het ministerie van I&M en de Land- en Tuinbouworganisatie (LTO) Nederland met beleid ‘aan de voorkant’. Het doel van het gezamenlijk initiatief is ‘samen te werken aan het realiseren van de wateropgaven en tegelijkertijd het versterken van de land- en tuinbouw’. Tobben is optimistisch over de kansen van de landbouw in Nederland. Vooral Zuid-Europa wordt getroffen door de gevolgen van klimaatverandering, in het bijzonder van verdroging. Daarmee wordt Noord-Europa steeds belangrijker.” In het zuiden van Nederland, waar de beschikbaarheid van zoet water onder druk staat, zijn agrariërs actief aan de slag, signaleert Tobben. Maar ook de glas- en tuinbouw en de rest van Nederland blijft niet achter.

Vriendelijke stimulering Hij schetst: “Landbouw wordt niet meer sectoraal aangepakt, maar is in de eerste plaats onderdeel van het economisch beleid, en moet voldoen aan Europese richtlijnen. Het gemeenschappelijk landbouwbeleid van de Europese Unie wordt de komende tijd herzien. Subsidiepotjes voor de agrarische sector en regionale gelden zijn vrijwel verdampt. Het komt er op aan om slimmer de maatregelen in te zetten en anders te belonen, niet perse met geld. Andere beloningsvormen zijn meer beleidsruimte en het vermijden van regelgeving. We willen niet alleen via regelgeving de doelen nastreven, maar juist via vriendelijke stimulering.” Ondanks de “vriendelijke aanpak” van LTO is er wel degelijk een stok achter de deur; op dit moment kunnen akkerbouwers vrijwillig een duurzaamheidcertificaat behalen. De kans bestaat dat certificering vanuit Europa een verplichtend karakter krijgt, als alternatief voor ‘vergroeningseisen’ . “Certificering is een slimme manier om effectiever te vergroenen”, zo wordt gesteld op de website van het GLB (gemeenschappelijk landbouw beleid). 31

Agrarisch waterbeheer

LTO wil samen met de waterbeheerders de boeren en tuinders praktisch van nut zijn, onder andere met gebruiksvriendelijke alternatieven voor beregening. Er zijn experimenten met ondergrondse druppelbevloeiing in de aardappelteelt, waardoor de teler niet meer in de weer hoeft met zijn sproei installatie. “Een beregeningsgift kost al snel 150 euro aan materiaal en brandstof. Als de brandstof duurder wordt, lopen de kosten verder op. Druppelbevloeiing gaat efficiënter om met water, maar is ook duurder. Als je 2 of 3 beregeningsbeurten bespaart, neemt het voordeel snel toe en kan de techniek interessant worden.” Een vraagstuk is hoe de slangen effectief in- en uitgerold kunnen worden en op hun plaats blijven in de grond.”

32

Aanleg van een diepgelegen systeem voor peilgestuurde drainage in Zeeland. Onderzocht wordt of diepgelegen drainage de nitraatbelasting op het oppervlaktewater kan verminderen (foto: provincie Zeeland)

Agrarisch waterbeheer

Tobben: “ Bij de nieuwe verdienmodellen kunnen boeren dus niet alleen geld verdienen maar de agrariers worden ook over de streep getrokken door het vermijden van regelgeving en doordat zij meer beleidsruimte krijgen. Een vriendelijke maatregel, waarbij de boer zelf meer aan zet is, is peilgestuurde drainage. Daarbij kunnen boeren zelf het water vasthouden en bewaren tot een periode van waterschaarste. De ervaringen zijn positief. In Limburg hebben boeren flexibiliteit bij beregening gekregen. “Vroeger gold een beregeningsverbod tussen 11 en 17 uur. Boeren moesten ‘s nachts uit bed om de haspel te verplaatsen naar het volgende perceel. Als je zo’n verbod loslaat, is de boer ook bereid om op eigen perceel een stuw te bedienen, om daarmee water te bergen voor droge perioden.” (Ook al was gebleken dat het met de verdamping overdag wel meeviel, toch beregenen de meeste boeren nog steeds in de avond, omdat er dan minder wind is). Drie pijlers Een pijler in het Deltaplan Agrarisch waterbeheer is de koppeling met (KRW) gebiedsprocessen. Waterschappen en provincies worden gevraagd om samen met agrariërs tot oplossingen te komen. “Het gaat om het gezamenlijk in kaart brengen van de waterproblemen. Vervolgens kan besloten worden hier gezamenlijk wat aan te doen. Een voorbeeld zijn afspraken over ecologisch verantwoord maaibeheer.” Er zijn drie gebiedspilots van start gegaan: het Limburgse Meijel (zandgrond), de Noordoostpolder (klei) en Vinkeveen (veengrond). Voor het laatste gebied geldt bijvoorbeeld dat de komende jaren een ‘robuuste’ natuurverbinding en schoon oppervlakte water in veenweidegebied met veeteelt’ wordt gerealiseerd. Een tweede pijler vormen de ondernemers- of praktijknetwerken. “Hierbinnen denken agrariërs groepsgewijs na over oplossingen.” Tobben verwacht veel resultaten van dit schaalniveau. “Ondernemers zijn bereid te experimenteren, zeker als zij ervaringen met collega’s kunnen uitwisselen. Dan beklijft het beter.” “Tot slot gaan we op zoek naar mogelijkheden om ondernemers op bedrijfsniveau te ondersteunen. Agrariërs willen stappen zetten, maar die moeten wel passen in de bedrijfsvoering. Dit vraagt om maatwerk.” Erosie aanpak Een mix van een individuele en groepsbenadering is het initiatief om erosie tegen te gaan op de Limburgse hellingen. Voornaamste problemen zijn overstromingen, het verlies van vruchtbare grond en schade aan de oogst. Tobben was zelf betrokken bij het initiatief. “Waterschappen, provincie en landbouwers erkenden een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor dit probleem. Boeren hebben in

een kenniscirkel de voor- en nadelen van een andere vorm van grondbewerking besproken. Niet langer de grond keren (ploegen), waarmee het bodemprofiel wordt omgekeerd. In plaats daarvan gebruikten ze werktuigen, die sleuven trekken. Hierdoor blijft het bodemprofiel en het bodemleven beter in stand; wormen die gangetjes maken en water infiltreren blijven behouden. Voor het onkruid zou het niet veel uitmaken, want de ploeg brengt immers het onkruid van vorige jaren weer omhoog.” “Uiteindelijk gingen de boeren aan slag. De bodem moest ‘wennen’ aan de nieuwe bewerking; de eerste twee jaar kwam meer onkruid op en liep de opbrengst wat terug, daarna presteert de grond even goed of zelfs beter dan eerst. Ook bespaart het waterschap miljoenen, dure waterbergingen hoeven niet te worden aangelegd of vergroot. Kostbaar was wel de begeleiding van boeren, maar die is volgens Tobben ruimschoots terugverdiend. Minimaal 50 procent van de Limburgse landbouwgrond wordt nu ‘niet kerend bewerkt’. De lastigste slag moet nu gemaakt worden, het uitrollen van de maatregelen en communiceren van goede ‘verdienmodellen’ met ondernemers, en dit in samenspraak met provincie en waterschappen. “Er moet voor iedereen wat te winnen zijn.” Ook de invloed van LTO heeft beperkingen, aangezien lidmaatschap vrijwillig is en niet iedereen aangesloten is. Bovendien zijn de ondernemers op allerlei manieren vertakt. “Toch willen wij er de schouders onder zetten, maar de medewerking van waterschappen is cruciaal. Het is zeker niet zo dat waterschappen hierdoor achterover kunnen leunen, we hebben elkaar nodig”, benadrukt Tobben. Hij adviseert waterschappen om de wateropgave voor agrariërs zo concreet mogelijk aan te geven. Veel waterschappen zijn al betrokken bij projecten en zien de meerwaarde van samenwerken. “Creativiteit van alle partijen is noodzakelijk”, besluit Tobben.

Blue deals

Voor het beheer van dierlijke meststoffen zijn boeren gehouden aan allerlei regels. Dat moet anders kunnen, meent LTO. De landbouworganisatie heeft toegezegd om met voorrang het nutriëntrijke perssap uit de opslag van kuilvoer te saneren. Ook zal steeds meer aandacht zijn voor mineralenkringloop in de rundveehouderij. Hierbij wordt gekeken naar de gewaskeuze, diervoeder, watergebruik en hergebruik. Tobben: “Boeren kunnen worden begeleid in het veranderen van het management van hun bedrijf, in plaats van gestuurd op de regels. “ Via “blue deals” zijn afspraken gemaakt over nutriëntenbelasting en gewasbescherming en er is een convenant over emissies (van biociden) in de fruitteelt. Ook wordt met de ‘Stuurgroep Deltaprogramma Zoetwater Oost-Nederland” de droogtebestrijding aangepakt.

33

INDUSTRIEWATER

Nieuwe technieken door samenwerking tussen bedrijven de overheid en kenniscentra

Kansen voor Nederlandse Afvalwater zuivering

Door Rob Schoon

Binnen Nederland is het zuiveren van (afval) water met de Crystalactor of de Nereda technologie wellicht geen nieuws meer. Voor de buitenlandse markt zijn er echter nog volop mogelijkheden voor de inzet van deze technologieën, volgens Andreas Giesen van Royal HaskoningDHV. “Voor Nereda liggen er zowel in Nederland als het buitenland veel kansen en groeit de technologie thans uit tot de nieuwe standaard voor zuiveren van afvalwater. De Crystalactor heeft zijn succes in het buitenland te danken aan de aandacht voor probleemstoffen, waar we in Nederland al langer mee bezig zijn.” De kennis en ervaringen met beide technologieën zijn goede voorbeelden van Nederlandse ontwikkelingen én samenwerking op gebied van watertechnologie.

34

Weinig overeenkomsten op technologisch vlak “Hoewel de Crystalactor en Nereda als zuiveringstechniek niet echt vergelijkbaar zijn, hebben ze wel raakvlakken. Beide technologieën zijn ‘korreltechnieken’ en zijn ontwikkeld door samenwerking tussen bedrijven (o.a. Royal HaskoningDHV), de overheid / de watersector en kenniscentra.” Nieuw, klein en energiezuinig Nereda is een zuiveringstechniek voor verwijdering van voornamelijk organische componenten en de nutriënten stikstof en fosfor uit afvalwater. “Het grote pluspunt van deze techniek is de groei van de biomassa in korrels. Door deze geconcentreerde biomassa kan de reactorruimte kleiner dan het gebruikelijke beluchtingbassin en is de nabezinker niet meer nodig, omdat de korrels erg snel bezinken. Dit betekent dat de zuivering een veel kleinere footprint heeft dan conventionele zuiveringen (tot wel een factor 4 kleiner) en goedkoper in bouw is. Een bijkomend en zeker niet onbelangrijk voordeel is het lagere energiegebruik van de installatie in vergelijking tot andere aerobe technieken. Er zijn minder pompen, mengers en motoren nodig en dat scheelt al gauw 20-30% in elektriciteitsgebruik.” Succes mede gevolg van samenwerking marktpartijen De anorganische vervuilingen in (afval)water zijn daarmee prooi voor de Crystalactor, terwijl Nereda de organische vervuilingen aanpakt, dus twee vrijwel totaal verschillende technologieën. De overeenkomst tussen beide technologieën zit hem dan ook in de ontwikkeling en kansen op de internationale markt volgens Giesen. Beide technieken zijn ontwikkeld in nauwe samenwerking. Bij de ontwikkeling van Nereda kozen de samenwerkende partijen TU Delft, Stowa, zes waterschappen

INDUSTRIEWATER Nereda installaties in het buitenland en Royal HaskoningDHV voor een snelle ontwikkeling. “Pilotinstallaties in de ontwikkelingsfase werden snel opgeschaald naar eerste praktijkinstallaties voor diverse betrokken waterschappen. Het resultaat mag er zijn, want onder andere de rioolwaterzuivering Epe van Waterschap Vallei en Veluwe beschikt nu over een prima werkende afvalwaterzuivering met Nereda technologie. Ik denk ook dat het internationale succes voor een deel te danken is aan het feit dat alle betrokken partijen zich bewust zijn van hun rol in de kennisontwikkeling en valorisatie. We kunnen daardoor de internationale voorsprong zo groot mogelijk maken. Het uitrollen van de technologie richting de markt verliep mede daardoor dan ook veel beter dan bij de Crystalactor. Profiteren van Nederlandse voorsprong Dat Nederland zuivering- en milieutechnisch al jaren vooruitstrevend bezig is, werpt internationaal vruchten af in markten die daar nu pas aan toekomen. “In Nederland hebben we heel veel ervaring en kennis van slimme technieken. Deels omdat we het zelf hebben ontwikkeld, maar ook omdat we al lange tijd bezig zijn met vraagstukken als energiebesparing bij zuiveringen, beperken van ruimte voor zuiveringen en het hergebruik van reststoffen.” Een mooi voorbeeld daarvan is een vraag die Royal HaskoningDHV ontving vanuit Singapore. “Daar worstelden ze met een probleem met de verwijdering van fluoride uit afvalwater. Met de Crystalactor hebben we daarvoor een pasklaar antwoord, omdat we in Nederland al vele jaren nadenken en anticiperen op dit soort problemen.” Internationaal veel kansen voor Nederlandse watertechnologie Voor de Nereda technologie bestaat ook veel belangstelling vanuit het buitenland. “We hebben een groot aantal internationale projecten in de pijplijn en de technologie lijkt nu ook internationaal echt door te breken. Sterker nog, er wordt al gezegd dat deze technologie op termijn de standaard zal worden voor het zuiveren van afvalwater. Dat zijn signalen die je als medeontwikkelaar van een technologie graag hoort,” aldus Giesen. “Het is dan ook een stimulans voor verdere ontwikkeling/verbetering van bestaande technologieën en/of het ontplooien van nieuwe. Met alle in Nederland aanwezige kennis over water zijn er internationaal veel kansen.” Samenwerking sleutel tot succes Om de kennis in Nederland optimaal te benutten, vindt Giesen samenwerking essentieel om een technologie te ontwikkelen en succesvol in de internationale markt te zetten. “De ontwikkeling van zowel de Crystalactor als Nereda was veel minder voorspoedig verlopen als één partij het had moeten doen. Zowel de bundeling van de kennis van de diverse partijen als de financiering van het ontwikkelingstraject hebben wezenlijk bijgedragen aan het succes. Daarom moeten kenniscentra, drinkwaterbedrijven, waterschappen, het bedrijfsleven en de overheidspartijen samen blijven werken, zodat Nederland qua watertechnologie een topspeler blijft in de wereld.”

South Africa, 2007-2008 Overstrand Gansbaai Stedelijk afvalwater Nereda-reactors: 3 x 1,600 m3 South Africa, 2010-2013 Stellenbosch Zuivering stedelijk afvalwater Nereda-reactors: 2 x 1,800 m3 Portugal, 2007-2012 Lissabon, Agua de Portugal – Simtejo Zuivering stedelijk en industrieel afvalwater Nereda demo reactor: 1,000 m3 Polen, 2012-2013 Przedsiebiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Ryki, Zuivering stedelijk en industrieel afvalwater. Nereda-reactors: 2 x 2,500 m3

De Nereda installatie in Overstrand Gansbaai, Zuid Afrika

Weinig ervaring Hoewel veel deskundigen de Crystallator en Nereda techniek positief beoordelen zijn er ook de nodige kanttekeningen. Crystallactor blijkt in de praktijk ten opzichte van andere methoden een dure techniek te zijn en de enthousiaste beoordeling van Nereda is nog niet gebaseerd op een lange ervaring. Daarbij wordt door waterdeskundige Peter Lindeboom van adviesbureau BouwBrains ook de kanttekening gemaakt dat Nereda nog vooral gericht is op stedelijk water en er nog weinig ervaring is met industrie water. Ook Jans Kruit, directeur Technologie en Engineering bij Paques, is benieuwd naar cijfers. “Nereda is een uitstekende nieuwe technologie, de referenties nemen toe maar de resultaten zouden wat transparanter kunnen worden gepresenteerd.” Kruit is ook benieuwd naar het verdienmodel want Nereda is in uitvoering een eenvoudige en compacte installatie die het vooral moet hebben van een intelligente besturingsfilosofie en software. "En het is dan een hele uitdaging om daarmee je dure investeringen terug te krijgen". Kruit weet uit eigen ervaring dat, voor de bescherming van je product en daarbij het veilig stellen van je verdienmodel, het produceren in eigen beheer van gepatenteerde fysieke internals belangrijk zijn. “In de waterwereld komt het vanwege systeemintegratie van software steeds meer voor om de broncode te vragen van jouw specifieke kennis. Om hier mee om te gaan vraagt bijzondere aandacht.” Ronald Niermans van Haskoningdhv voegt hier aan toe dat de vele patenten op de procestechnologie van Nereda wereldwijd borg staan voor een goede bescherming. “Daarbij zorgt het patent op de merknaam nog voor extra onderscheidend vermogen”, aldus Niermans die aangeeft dat tijdens de congressen, die momenteel in diverse landen worden gehouden, veel nieuwe cijfers van de bestaande installaties openbaar worden gemaakt.

35

Vooraankondiging eerste Kennis en Netwerk bijeenkomst Staalfederatie en RVS Aktueel

Thema: Stainless Meets Water Op donderdag 19 September 2013 houden de Staalfederatie en het vakblad RVS Aktueel de eerste in een serie van drie Kennis en Netwerkbijeenkomsten voor leveranciers, voorschrijvers, opinieleiders, ingenieursbureaus en eindgebruikers uit de industrie en overheid. Doel van de eerste bijeenkomst is het vergroten van kennis op het gebied van het materiaal roestvaststaal in de watersector, de verschillende (technische) toepassingen en mogelijkheden, optimaliseren van het “keten denken” en het genereren van een verbinding tussen de verschillende schakels in de keten. Voorts het uitwisselen van ervaringen en ideeën. Uiteraard ook op een aangename wijze samenzijn! Voor de eerste bijeenkomst is WaterForum, uitgever van onder andere WaterForum Magazine en WaterForum Online, bereid gevonden specifieke kennis, diepgang en kunde over de watersector met ons te delen. De middag bestaat uit drie delen: kennisuitwisseling in de zaal, een exclusieve rondleiding in de bekende afvalwaterzuiveringsinstallatie (AWZI) Harnaschpolder en informeel samenzijn. Voorlopig programma: 13.30 Welkomstwoord door de dagvoorzitter, John Butterfield, hoofdredacteur RVS Aktueel. 13.45 Rondleiding bij de afvalwaterzuiveringsinstallatie (AWZI) Harnaschpolder in Den Hoorn http://delfluent-services.nl/plant/awzi_harnaschpolder/ 15.15 Einde rondleiding en verplaatsing, met eigen vervoer, naar een nabijgelegen hotel. 15.30 Introductie van de gastsprekers (onder het genot van een kopje koffie). 15.45 Vier gastsprekers die nader in zullen gaan op de voordelen en mogelijkheden die RVS kan bieden in de watersector. 17.45 Informeel samenzijn en napraten onder het genot van een hapje en een drankje. Deelname voor leden van de Staalfederatie is gratis. Abonnees van RVS Aktueel of WaterForum Magazine wordt een bijdrage van € 95,- (excl. BTW) gevraagd en overige deelnemers betalen € 125 (excl.BTW). Het aantal deelnemers voor de rondleiding op de afvalwaterzuiveringsinstallatie is gelimiteerd. Voor verdere informatie en inschrijfformulier kunt u contact opnemen met Robert-Jan à Campo; tel: 0575 585 275 of [email protected] Bezoek ook onze websites: http://www.staalfederatie.nl/home en http://www.rvs-aktueel.nl/ Non-financial Sponsor:

Supported by:

Waterzuivering

Een consortium van Nederlandse en Indiase bedrijven gaat een afvalwaterzuiveringssysteem “New Urban Sanitation System” (NUSS) ontwikkelen en demonstreren. Begin april hebben de partijen (Wazutec, Fermtech Systems, Oxive en SPML Infra) een samenwerkingsovereenkomst getekend. NUSS is een systeem voor afvalwaterzuivering waarin innovatieve Nederlandse technologieën worden gecombineerd. In Vadodara in de deelstaat Gujarat wil men de eerste demonstratie-unit bouwen. Dit is de uitkomst van een Government to Government (G2G) project waarin AgentschapNL en de ambassade in Delhi een belangrijke rol hebben gespeeld.

‘Nederland’ en ‘India’ tekenen samenwerkingsovereenkomst

Nederlands – Indiaas consortium gaan waterzuiverings project opzetten

MKB bedrijven richting kansrijke markten

Het Ministerie van Economische Zaken heeft een overeenkomst met het Indiase Department for Science & Technology voor samenwerking op het gebied van innovatie en research genaamd “DIWALI”. Via het G2G programma heeft AgentschapNL een eigen invulling hier aan gegeven. De Nederlandse watertechnologiesector heeft de afgelopen jaren zeer veel geïnvesteerd in innovatie. De kunst is om deze innovatie richting markt te krijgen en dan met name opkomende economieën zoals India. Voor zelfstandige MKB bedrijven vraagt dit vaak een grote inspanning waardoor men dichter bij huis opereert. Daarnaast heeft vaak ieder bedrijf een stukje van de oplossing terwijl de markt vraagt om totaal-oplossingen.

Een samenwerking met een lokale partij is overigens ook noodzakelijk omdat zij reeds de zakelijke contacten hebben.

Aanpak AgentschapNL heeft zelf een strategie ontwikkeld om MKB bedrijven de opstap te geven richting kansrijke markten. Voor India is een externe partij aangetrokken (WaterIQ) en gevraagd om een aantal concepten te ontwikkelen op basis van innovatieve technologie en gekoppeld aan een uitstekende businesscase. Dit is in feite de menukaart waarop samenwerkingsprojecten worden ontwikkeld. “De boodschap is dat we niet de Nederlandse oplossing komen brengen maar dat we die met lokale partners verder willen ontwikkelen”, aldus Bart Jeroen Bierens, adviseur bij AgentschapNL. Zo ontstaat er een win-win situatie in termen van innovatie en business en krijg je partijen snel geïnteresseerd.

Door de stijgende welvaart in India zal er de komende jaren zeer veel gebouwd worden en is urban development een hot topic. Er ligt een ambitieus plan klaar om de Delhi – Mumbai Industrial Corridor te gaan ontwikkelen. Hierbij ontstaat grote behoefte aan decentrale oplossingen zoals NUSS. Niet voor niets is India voor de Topsector water een prioriteitsland. De komende tijd zal onderzocht worden welke cases er onder DIWALI verder opgepakt kunnen worden op het gebied van drink- en afvalwatertechnologie. Informatie: agentschapnl, Bart Jeroen Bierens Telefoon: 088 602 5145 E-mail: [email protected]

Uitrol Het doel is om een eerste demonstratie unit te gaan bouwen in Vadodara in de deelstaat Gujarat. Zowel op deelstaatniveau als op gemeente niveau is er commitment van de overheden om NUSS op te gaan zetten. De voordelen van NUSS zijn gelegen in het feit dat de technologie robuust is en zeer lage operationele kosten heeft. Daarnaast levert het systeem door vergisting energie en dit maakt het systeem extra interessant. Door de kleine footprint is NUSS uitermate geschikt voor dichtbevolkte steden

37

over de vloer met Rob Schoon

Bij legionellabeheersing zijn nooddouches een hardnekkig probleem voor bedrijven. Hoe moet je deze nu aansluiten volgens de regelgeving én tegelijk legionellagroei voorkomen? Zeker in de papierindustrie met zijn warme omgeving is dat een lastige kwestie. Papierfabrieken De Hoop en Parenco pakken de uitdaging op.

Papierfabrieken zoeken naar oplossing voor hardnekkig dilemma

‘Nooddouches: veiligheidsmiddel of legionellarisico’ De Bedrijven DS Smith Paper De Hoop Mill (verder De Hoop) uit Eerbeek verzamelt gebruikt papier en karton en maakt hier gerecycleerd papier van. Sinds begin 2012 is De Hoop een onderdeel van het Engelse DS Smith als toeleverancier van de verpakkingsindustrie. Parenco uit Renkum bestaat al ruim honderd jaar en staat sinds 2012 weer op eigen benen na jarenlang onderdeel te hebben uitgemaakt van het consortium Norske Skog. Het bedrijf gebruikt 100% oudpapier voor de productie van zogenaamd SC-B papier, wat wordt

38

gebruikt voor magazines en reclamefolders. Al sinds 2000 besteden de bedrijven ruime aandacht aan beheersing van legionellarisico’s voor hun medewerkers en de omgeving. De vraag Als onderdeel van de legionellabeheersing gelden er bij beide bedrijven beheersmaatregelen voor de aanwezige nooddouches. In de veelal warme omgeving van de papiermachines is beheersing niet eenvoudig, zodat het bedrijf blijft zoeken naar de optimale wijze om het risico op legionellagroei in de nood-

douches te voorkomen. De papiermakers worstelen daarbij met de vraag wat de mogelijkheden zijn. Het was voor ons de aanleiding om deze vraag eens neer te leggen bij het BRL6010 gecertificeerde adviesbureau Hydroscope en de Arbeidsinspectie. Regelgeving op gebied van legionella In de Drinkwaterwet staat vermeld dat bedrijven zoals De Hoop en Parenco voor legionella- beheersing vallen onder de zorgplicht. Zij moeten dus aandacht schenken aan de risico’s en deze beheersen. De Arbeidsinspectie is de controlerende instantie op basis van beleidsregel 4.87 van de Arbeidsomstandighedenwet. Daarin staat onder meer vermeld dat een watertemperatuur die bevorderlijk is voor de vermeerdering van legionellabacteriën, moet worden voorkomen. Ook stilstand in leidingen dient zoveel mogelijk te worden voorkomen. Voor de bedrijven betekent dit dat ze de nooddouches zeer veel moeten spoelen, omdat in de papierindustrie de ruimtetemperatuur vaak ideaal is voor legionellagroei . Volgens de NEN1006, met uitwerking in de Vewin-waterwerkbladen, moeten nooddouches altijd aangesloten zijn op drinkwater, maar tegelijk mag de temperatuur van het drinkwater ook niet oplopen boven de 25°C. Een uitdaging voor onder andere de papierindustrie, maar ook andere industrieën waar vaak wel proceswater voorhanden is nabij de productie, maar (vrijwel) geen drinkwater. Welke praktische oplossing is er voor aansluiting en legionellapreventie van de nooddouche? Zienswijze legionella-adviseur Hydroscope Hydroscope uit Breda is een adviesbureau dat zich bezighoudt met de waterkwaliteit binnen gebouwen, waarbij legionellapreventie een voornaam aandachtspunt vormt. Namens het adviesbureau ging Henk Peelen in op de mogelijkheden voor legionellapreventie bij De Hoop. “Allereerst zal een nood-

douche op zichzelf niet tot legionellarisico’s leiden. Tijdens het incidentele gebruik komen weliswaar aerosolen vrij, maar ik ben niet op de hoogte van het voorkomen van legionellose na gebruik van een nooddouche. Wel kan de leiding naar de nooddouche zorgen voor een normoverschrijding voor legionella, in dit betreffende leidingdeel. Bij een risico- inventarisatie moet dan ook gekeken worden naar wat de invloed is van de leiding naar de nooddouche ten opzichte van de overige tappunten in het systeem. Hierbij is de bron niet belangrijk, of er nu bronwater, proceswater of drinkwater gebruikt wordt.” Bedrijfszekerheid nooddouche Volgens Peelen heeft de aansluiting van een nooddouche op het drinkwaternet de voorkeur, omdat dit de meest bedrijfszekere aansluiting is. “Het waterleidingbedrijf zorgt voor continue waterdruk en een goede samenstelling, waardoor de kans op verergeren van de calamiteit door het gebruik van een nooddouche altijd minimaal is. Het eventueel afwijken van drinkwater als grondstof van een nooddouche moet dus goed beargumenteerd worden.” Legionellaveilige aansluitingen nooddouches In de ISSO-publicatie 55.2 staan mogelijkheden om een nooddouche ‘legionellaveilig’ op drinkwater aan te sluiten. “Het is goed om een risico-inschatting te maken en afhankelijk van het overige gebruik van dit proceswater te kiezen voor doorstromende aansluitingen of uit tapleidingen (met of zonder keerklep). Binnen de productie worden veel schoonmaakwerkzaamheden met proceswater (bijv. ontijzerd bronwater met geringe chloordosering) uitgevoerd, waarbij aerosolvorming optreedt. Het vrij-chloorgehalte zal bij verhoging van de temperatuur echter snel zijn werkzaamheid verliezen. Afhankelijk van de mogelijkheden kan kort nabij de nooddouche een dunne retourleiding met doorstroming naar niet aerosolvormende aansluitingen op het proceswater-

systeem gerealiseerd worden. Hierdoor kan de eventueel aanwezige legionella niet naar de aerosolvormende tappunten in de papierfabriek ‘stromen/groeien’. Er ontstaat een soort van ‘koude brug’ aan het begin van de leiding naar de nooddouche. Deze koude brug wordt door legionellabacteriën gemeden. Geen beïnvloeding drinkwaternet De aansluiting van de nooddouche op de drinkwaterinstallatie is mogelijk, maar die kan financieel minder interessant zijn als de te overbruggen afstand te groot wordt. “Mocht toch hiervoor worden gekozen, zou ik ook hier een koude brug creëren door een dunne drinkwaterleiding volledig onderbroken op bijvoorbeeld een weekbak aan te sluiten. In ieder geval moet altijd voorkomen worden dat het drinkwater in de leiding naar de nooddouche andere aerosolvormende tappunten in het systeem nadelig beïnvloedt.” Arbeidsinspectie kort en bondig De reactie op de vraagstelling aan de Arbeidsinspectie was kort en bondig. ‘Nooddouches dienen altijd aangesloten te worden op drinkwater’, luidde de korte reactie. Op het ‘legionellapreventieprobleem’, zoals wij het schetsten werd verder niet ingegaan. Daarvoor werd verwezen naar de betreffende voorschriften (NEN1006 / Waterwerkbladen). Wat gaan we doen? Op basis van de reactie van de Arbeidsinspectie en de nuttige tips van Hydroscope hebben de papierproducenten nu meer inzicht in hun omgang met legionellapreventie bij nooddouches. Ze blijven (of worden) aangesloten op het drinkwatersysteem, waarbij binnen 150 mm van de aftakking een keerklep wordt geplaatst. Dit in combinatie met veel spoelen van de nooddouche zorgt voor risicobeheersing naar het drinkwatersysteem. De door Hydroscope voorgedragen betere oplossing van het doorstroomd aansluiten van de douches zal verder worden onderzocht. 39

Bedrijf in beeld

Water Control Solutions - BERMAD & Waterfiltratie Op Maat - UDI BERMAD Holland is een internationaal opererende organisatie welke engineering, verkoop en after-sales biedt aan professionals in de brandpreventie, agrarische-, drinkwater- en petrochemische industrie met oplossingen op maat voor beheer en beheersing van water/vloeistoffen distributie. Het BERMAD programma bestaat hoofdzakelijk uit “medium” gestuurde afsluiters, met of zonder regelfuncties, enkel of dubbel bediend. De afsluiters kunnen worden uitgevoerd in kunststof, messing, aluminium, gietijzer, staal, roestvast staal, brons met diverse legeringen tot en met titanium, van klein tot groot (3/4" – 32"). Vereiste certificaten en/of testprocedures zijn beschikbaar. Met UVAR holland b.v. bieden wij het UDI filter-programma aan welke zijn toepassing vindt in tal van watersystemen ter verwijdering van vaste stoffen en als voorfiltratie van waterbehandeling. Screen filters, zand-/mediafilters en automatische filters worden toegepast in: - Saneringsprojecten - Waterinname en distributie - Irrigatie en re-circulatiesystemen Onze groep kent de waarde van water en weet elke waterdruppel optimaal te benutten. De hoofdsegmenten zijn: Waterworks - Nationale, regionale en municipale distributie-netwerken, watersystemen in industriële voorzieningen, energiecentrales. Fire Protection - Industrieterreinen, torenflats, gevaarlijke zones op olie- en gasfaciliteiten, offshore installaties, (lucht)haven gebieden en tunnels. Petroleum - Petroleum distributie terminals, terreinen met olietanks. Irrigation - Hoofd netwerk voor agrarische projecten, gezuiverd afvalwaterprojecten.

BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘s-Gravendeel Telefoon: +31(0)78 673 47 61 Fax: +31(0)78 673 70 87 E-mail: [email protected] Internet: www.bermad.nl Bezoekadres: UVAR groep Griendweg 47-53 3295 KV ‘s-Gravendeel Aangesloten bij: Certificaat: ISO 9001, DVGW, NEN-EN 1074-5, Belgaqua, UL/FM, VdS, ABS en Lloyd’s Register

40

Bedrijf in beeld

Bereik meer met KROHNE KROHNE is wereldwijd toonaangevend op het gebied van ontwikkeling en productie van innovatieve en betrouwbare meettechnologie en biedt meetoplossingen voor alle denkbare industrieën. KROHNE werd opgericht in 1921 in Duisburg, Duitsland en heeft wereldwijd eigen fabrieken en verkoopkantoren in meer dan 60 landen. De Nederlandse verkoop- en serviceorganisatie is gevestigd in Dordrecht, op dezelfde locatie als ’s werelds grootste fabriek voor magnetisch inductieve en ultrasone flowmeters: KROHNE Altometer. Hier bevindt zich ook KROHNE’S eigen ijkcircuit. Per jaar worden er ± 60.000 instrumenten geproduceerd en gekalibreerd, variërend in diameter van 2.5 mm t/m 3 meter. KROHNE biedt een breed pakket producten voor het meten van zowel waterstromen als andere vloeistoffen in uiteenlopende industriële processen. Vooral op het gebied van flowmeting heeft KROHNE een naam in de watermarkt, de (petro)chemische en farmaceutische, alsook in de dranken- en voedingsmiddelenindustrie. Binnen het programma flowmeters onderscheidt KROHNE een viertal hoofdgroepen: vlottermeters, magnetisch inductieve flowmeters, massaflowmeters en ultrasone flowmeters. Hiernaast biedt de onderneming haar afnemers een uitgebreide range niveau-, temperatuur-, druk en analysemeters. Op het gebied van flow- en niveaumetingen heeft KROHNE unieke expertise. Wij bieden onze klanten uitstekende producten en oplossingen die hun verwachtingen in termen van kwaliteit, performance, service en ontwerp overtreffen. We tonen onze kennis van zaken niet alleen in standaard toepassingen, maar ook - en vooral - in veeleisende toepassingen die maatwerk vereisen. Voor ons begint onze klant oriëntatie al in de onderzoeks- en ontwikkelingsfase. Een groot aantal producten, dat nu wordt beschouwd als de industriestandaard, werden door ons in samenwerking met onze klanten ontwikkeld. Dankzij jarenlange ervaring is KROHNE thuis in de meest uiteenlopende toepassingen. Hierdoor kunnen onze specialisten u uitstekend adviseren welke oplossing voor uw toepassing geschikt is.

KROHNE Nederland B.V. Kerkeplaat 14 3313 LC Dordrecht Postbus 110 3300 AC Dordrecht Telefoon + 31 (0)78 – 63 06 200 Fax + 31 (0)78 – 63 06 405 E-mail: [email protected] Internet: www.krohne.com Aangesloten bij: Aqua Nederland Certificaten: ISO 9001, VCA*

41

Water and Sanitation Specialist

Trainee Chemische Technologie & Business Development

As a water and sanitation specialist, your activities range from ensuring minimum watsan standards at the health facilities we support, to constructing water supply systems to refugee camps. Your job involves maintaining a reliable water supply, constructing or upgrading sanitary facilities as well as organising appropriate medical waste disposal.

Onze opdrachtgever zoekt een nieuwe collega in het expertisegebied Chemische Technologie binnen het team Waterbehandeling. Het team Waterbehandeling richt zich op het ontwikkelen van innovatieve decentrale waterbehandelingstechnologie. Het is de bedoeling dat jij je na enige tijd (1-2 jaar) ontwikkeld vanuit de inhoud naar business development van het thema Gebouwde Omgeving.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 189815

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 222461

Service Engineer Waterbehandeling

Internationaal georiënteerde waterprofessionals

De opdrachtgever zoekt een kandidaat met een afgeronde opleiding MTS-Elektrotechniek of vergelijkbaar. Daarnaast moet je ervaring hebben met het lezen van elektrotechnische- en processchema's en zelfstandig kunnen werken. Communicatie met klant en servicemanager is belangrijk. Je behoort effectief en snel te kunnen werken en dient flexibel en betrouwbaar te zijn.

Bent u op zoek naar mogelijkheden waarin u uw waterkennis internationaal kunt inzetten? De waterprojecten van Witteveen+Bos bieden u deze mogelijkheid. Beschikt u over een afgeronde opleiding op het vlak van werktuigbouwkunde, procestechnologie of chemie en minimaal 7 jaar werkervaring? Bekijk dan de gehele vacature voor meer informatie.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 220973

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 222540

volg ons via linkedin WaterJobForum

International Sales Manager Berghof Membrane Technology is one of the leading suppliers of high quality tubular membrane products successfully being used in a wide range of water and waste water applications (MBR-technology). We are looking for an experienced International Sales Manager. Responsible to establish new international sales channels and supporting existing customers.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord: 224741

Volg ons via facebook/WaterJobForum volg ons via twitter @WaterJobForum Voor vacature plaatsingen, informatie en/of reserveringen bel of mail ons www.waterjobforum.nl, 015 - 361 74 33, [email protected].

column door Jac van Tuijn

Wereldwaterdag, meer dan royalty soap Wat is u bijgebleven van de laatste Wereldwaterdag? Waarschijnlijk niet zo heel veel want de mondiale viering in Den Haag was alleen voor genodigden en de berichtgeving erover was uitermate summier. Als journalist was ik op beide dagen aanwezig en het viel me op hoe gering de belangstelling was bij mijn collega journalisten. Dat veranderde op het moment dat onze toen nog waterprins Willem-Alexander verscheen. Ineens was er alom royalty pers aanwezig. Maar die was niet inhoudelijk geïnteresseerd in wat hij daar deed en verdween ook weer net zo snel toen de prins het toneel verliet. Nieuwe mondiale waterdoelen In het algemeen voelen journalisten goed aan wat hun kijkers of lezers voorgeschoteld willen krijgen. Dus was de Wereldwaterdag blijkbaar inhoudelijk niet interessant genoeg. Toch was de mondiale viering in Den Haag geenszins een royalty soap. De ministeries van IenM en BuzA hadden de viering zo geprogrammeerd dat gezaghebbende waterexperts in Den Haag verder konden discussiëren over de nieuwe waterdoelen die de Verenigde Naties vanaf 2015 zou moeten ambiëren. In New York, Parijs en Geneve hadden al eerdere bijeenkomsten plaatsgevonden en later dit jaar zal in New York, Stockholm, Boedapest verder worden gesproken over de VN post-2015 doelen. . Moeilijke materie Waarom was er op Wereldwaterdag zo weinig belangstelling voor deze inhoudelijke problematiek? Ik snap dat een groep pratende mannen, en een enkele vrouw, geen decor vormt waar vandaag de dag nog veel aandacht naar uitgaat. De discussies zijn abstract, de problematiek complex, de taalbarrières groot en na afloop zijn er nauwelijks conclusies te trekken. Laat mij deze column eens gebruiken om er één aspect eruit te lichten en proberen dat helder uit een te zetten. Hoge ambities, weinig geld Een steeds terugkerende discussie gaat over het wel of niet privatiseren van de watervoorziening. Ook tijdens de Wereldwaterdag in Den Haag wezen veel sprekers op het feit dat de ambities van de nieuwe waterdoelen best hoog mogen zijn maar dat het in veel landen ontbreekt aan financiële middelen om hun watervoorzieningen op orde te krijgen. Meestal gaat het om landen waar de overheid onvoldoende

is toegerust om zelf infrastructurele projecten uit te voeren en banken daarom terughoudend zijn bij het verstrekken van leningen. Private bedrijven die wel het vertrouwen hebben van de banken, zouden dergelijke projecten dus wel van de grond kunnen krijgen. Daarom is er momenteel grote belangstelling voor het realiseren van nieuwe watervoorzieningen middels publiek-private-samenwerking. Wel of niet privatiseren Voor- en tegenstanders van privatisering zijn inmiddels in hun standpunten verhard en komen niet verder dan elkaar te wijzen op de gevallen waar het goed gaat en waar het niet goed gaat. Bij veel pps-projecten gaat het mis omdat de overheid onvoldoende tegenwicht kan bieden aan de technische, financiële en juridische experts uit het bedrijfsleven. De oplossing ligt dus in het versterken van de overheid als pps-partner. Maar een sterkere overheid betekent ook dat de banken meer vertrouwen krijgen en alsnog bereid zijn een publiek project te financiering. Daarom wordt op de wereld water forums vaak gesproken over 'capacity building'. Dan kan een daadkrachtig waterautoriteit zelf beslissen wel of niet met een private partij in zee te gaan. Koning Willem-Alexander Lastige dilemma's en complexe vraagstukken die de discussie over mondiale watervraagstukken niet erg aantrekkelijk maken. Vermeende oplossingen hebben al snel een lastige keerzijde. Het is te prijzen dat er, ondanks de geringe belangstelling, toch Nederlandse waterexperts zijn die zich in het debat mengen en actief betrokken zijn bij het formuleren van de nieuwe mondiale waterdoelstellingen voor na 2015. Een daarvan was koning Willem-Alexander. Als voorzitter van de VNadviesraad voor water en sanitatie, UNSGAB, leverde hij een belangrijke bijdrage aan de uitvoering van de lopende VNmillenniumdoelstelling voor drinkwater en sanitatie en aan het animeren van de discussie over de post-2015 doelen. Zijn geëmotioneerd afscheid tijdens de Wereldwaterdag en de vele lofbetuigingen maakte duidelijk hoe groot zijn persoonlijke inzet is geweest. Hopelijk maakt hij als koning zijn slotzin waar: you haven't seen the last of me yet. Jac van Tuijn is voormalig hoofdredacteur en mede-oprichter van WaterForum Online. Hij werkt nu als freelance journalist en moderator, met name op het gebied van (internationaal) watermanagement. 43

bedrijvenregister

Aquacare Europe bv Postbus 2147, 5202 CC Den Bosch www.aquacare.nl, [email protected] T: +31 73 6247171, F: +31 73 6217792 Chemicaliën, legionella, Doseringsapparatuur, Koelers/koeltorens, Filters

AT Osborne Postbus 168, 3740 AD Baarn www.atosborne.nl, [email protected] T: +31355434343 Ingenieursbureaus, Personeel/management, Projectbegeleiding, Ruimtelijke Ordening - Interactieve planvorming, Ruimtelijke Ordening, Communicatie advies, Ruimtelijke Ordening, Procesarchitectuur, Waterbodems, Waterkeringen, Watermanagement, Waterschappen,

Bermad Holland Postbus 5130, 3295 ZG ’s Gravendeel www.bermad.nl, [email protected] T: 078 6734761, F: 078 6737087 Watermanagement, Separators, Ontluchters, Meet- & Regeltechniek, Kleppen, Irrigatiemiddelen, Hydrants, Engineering, Afsluiters, Advisering

Atlas Copco Compressors Nederland Merwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht www.atlascopco.nl, [email protected] T: +31 (0)78 6230230, F: +31 (0)78 6230256 Beluchtingssystemen, Blowers, Compressoren , Druklucht, Generators, Gespecialiseerd advies , Luchtgekoelde drooginstallaties , Olie-afscheiders , Pompen , Waterbehandeling

Biothane Systems International Postbus 5068, 2600 GB Delft www.biothane.com, [email protected] T: +31 15 2700111, F: +31 15 2560927 Advisering, Afvalwaterbehandeling, Anaëuml;robe gistingssystemen, Biotechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren) Membraantechnologie, Nutrienten, Waterbehandeling Waterzuivering, Zuiveringsinstallaties

CimPro BV Postbus 3196, 4800 DD Breda www.cimpro.com, [email protected] T:+31 76 5317788, F: +31 76 5317799 Waterbeheer, Telemetriesystemen, Telemetrie, Stedelijk waterbeheer, Rioolpompstations, Procesbesturingsinstallaties, Meet- & Regeltechniek, Energiebeheer, Bewakingssystemen, Automatisering

De Jongh Pipesystems bv Sluisweg 2, 4794 SW Heijningen www.dejonghpipesystems.nl, [email protected] T: +31 16 7521739, F: +31 16 7521837 Buissystemen, Coatings en -bekleding, Fittingen, Flenzen, Kunststoffen

Control Techniques bv Kubus 155, 3364 DG Sliedrecht www.controltechniques.nl, [email protected] T: +31 18 4420555, F: +31 18 4420721 Aandrijvingen, Advisering, Automatisering, Elektr.processen water/rioolbehandeling, Elektrotechnische installaties, Engineering, Frequentieregelaars, Industriële installaties, Meet- en Regeltechniek

Endress+Hauser bv Postbus 5102, 1410 AC Naarden www.nl.endress.com/water, [email protected] T: +31 35 6958611, F: +31 35 6958825 Zuurstofmetingen, Watermetingen, Wateranalyse apparatuur, Toxiciteits analyseapparatuur, PH-elektroden, Niveaumeting, Monstername apparatuur, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Analyse-apparaten, Afvalwaterbehandeling

Enviro-Chemie bv Waarderweg 52c, 2031 BP Haarlem www.envirochemie.nl, [email protected] T: +31 23 5345405, F: +31 23 5345741 Membraantechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren), Flotatie-installaties en tanks, Emulsiesplitsers, Chemische waterbehandeling, Biologische reiniging grondwater/lucht, Afvalwaterbehandeling

Eplan Postbus 246, 6900 AE Zevenaar www.eplan.nl, [email protected] T: +31316591770, F: +31316591749 Procesbesturingsinstallaties, Panelen, Onderhoud en beheer, Engineering, Automatisering, Advisering,

Green Rivers bv Ohmstraat 5, 6716 BA Ede www.greenrivers.nl, [email protected] T: +31610669533 Advies- en ontwerpbureaus, Advisering, Constructie, Corrosie preventiemiddelen, Engineering, Funderingssystemen, Gespecia-

Hach Lange Laan van Westroyen 2a, 4003 AZ Tiel www.hach-lange.nl , [email protected] T: +31344631130, F: +31344631150 Wateranalyse apparatuur, Labaratoriumapparatuur, Data logging/procesapparatuur, Zuurstofmetingen, Telemetrie, Sensoren, PH-elektroden, Monstername apparatuur, Electrochemie, Elektrodensystemen

liseerd advies, Ingenieursbureaus, Waterbeheer, Waterkeringen

44

AquaServa bv Wallaardtsacrestraat 435, 1117 BM Schiphol www.aquaserva.nl, [email protected] T: +31 88 0062500, F: +31 88 0062599 Desinfectie waterinstallatie - legionella, Energiebeheer, Engineering, Installatiebedrijven, Laboratoriumonderzoek - legionella, Legionella - installatietechniek, Legionella - risicoanalyse, Meet- en regelapparatuur, legionella, Onderhoud en beheer, Ultrafiltratie

HKV lijn in water Postbus 2120, 8203 AC Lelystad www.hkv.nl, [email protected] T: 0320-294242, F: 0320-253901 Watermanagement, Waterkeringen, Waterbeheer, Remote Sensing, Opleidingen, Ingenieursbureaus, Grondwater, GIS (Geografische Informatie Systemen), Gespecialiseerd advies, Advisering

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

bedrijvenregister

Imbema Denso B.V. Postbus 160 , 2000 AD Haarlem www.imbemadenso.nl , [email protected] +31 (0)23 5172424 , +31 (0)23 5317433 Koppelingen, Hydrants, Flenzen, Fittingen, Corrosie preventiemiddelen, Controle apparatuur/systemen, Buis- en kabeldoorvoeringen, Afsluiters, Afdichtingen, Aanboortoestellen

Koninklijk Nederlands Waternetwerk Binckhorstlaan 36, 2516 BE Den Haag www.waternetwerk.nl, [email protected] +31 (0)70 3222765. Afvalwaterbeheer, Netwerkorganisatie, Oppervlaktewater zuivering , Proceswaterbehandeling, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, Vakbladen, Waterbehandeling, Waterbeheer,

Jongia N.V. James Wattstraat 8, 8912 AS Leeuwarden www.jongia.com, [email protected] T: +31582139715, F: +31582129787 Slibbehandeling, Procestechnologie, Procesindustrie, Mixers, Mengketels, Mechanische waterbehandeling, Biotechnologie, Beluchters, MBR, Anaërobe gistingssystemen, Afvalwaterbehandeling,

Krohne Nederland B.V. Postbus 110 , 3300 AC Dordrecht www.krohne.com , [email protected] +31 (0)78 630 6200 , +31 (0)78 630 6405 Watermeters, Wateranalyse apparatuur, Procesindustrie, Niveaumeting, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Waterkeringen

KSB Nederland B.V. Wilgenlaan 68, 1161 JN Zwanenburg www.ksb.com, [email protected] T: +31 (0)20 4079800, F: +31 (0)20 4079801 Afsluiters, Afvalwatertransport, Drinkwatervoorziening, Grondwater, Onderhoud en reiniging, Oppervlaktewater zuivering, Polderbemalings installaties, Pompen, Proceswaterbehandeling, Rioolwater-zuiveringsinstallaties

Metawater Co., Ltd. Europe Rep. Office Westerbachstrasse 32, D-61476 Kronberg im Taunus / Duitsland www.metawater.co.jp/eng, [email protected] Filtratie, Membraanfiltratie, Membraantechnologie, Ozonisatieinstallaties, Waterbehandeling

Nijhuis Water Technology Anholtseweg 32 , 7091 HB Dinxperlo www.nijhuis-water.com, [email protected] +31 (0)31 5655 466, +31 (0)31 5655 494 Waterbehandelingsinstallaties, Turn-key leveranciers MBR, Terugwinninginstallaties, Slibbehandeling, Proceswaterbehandeling, Flotatie-installaties en tanks, Flocculatie-installaties, Engineering, Anaërobe gistingssystemen, Afvalwaterbehandeling

Pro Water BV Lansinkesweg 4, 7553 AE Hengelo www.prowater.nl, [email protected] T: +31742915150, F: +31742915350 Wateranalyse apparatuur, Sensoren, PH-elektroden, Meet- & Regeltechniek, Labaratoriumapparatuur, Filtervulmateriaal, Chemische waterbehandeling, Chemicaliën, Afvalwaterbehandeling

Rood Wit Blauw watergroep (RWB) Ambachtstraat 20, 7609 RA Almelo www.rwbalmelo.nl, [email protected] T: +31 54 6545020, F: +31 54 6545030 Aannemers, Apparatenbouw, Constructie, Demineralisatie, Drinkwaterbehandeling, Engineering, Filtratie, Oppervlaktewater zuivering, Projectbegeleiding, Toegepast onderzoek

Sensor Partners bv James Wattlaan 7, 5151 DP Drunen www.sensor.nl,  [email protected] T: +31 416 378239, F: +31 416 377439 Afstandsuitlezing, Analyse-apparaten, Automatisering, Controle apparatuur/systemen, Niveaumeting, Peilglazen, Procestechnologie, Sensoren, Vloeistofniveau- /registreerinstrumenten, Watermetingen

SOLIS Projects bv Zuiveringweg 92, 8243 PE Lelystad www.solis.nl, [email protected] T: +31 32 0292020, F: +31 32 0292029 Waterzuivering, Slibtransportapparatuur, Slibbehandeling, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Ontwateringsapparatuur, Membraanbioreactor - turn key, MBR (Membraan Bio Reactoren), Filtratie, Engineering, Afvalwaterbehandeling

Watermanagement, Watervoorziening

Logisticon Water Treatment B.V. Postbus 38, 2964 ZG Groot Ammers www.logisticon.com, [email protected] T: +31 (0)184 608260, F: +31 (0)184 608280 afvalwaterbehandeling, ketelvoedingwater, membraanbioreactoren, membraanfiltratie, mobiele waterzuiveringen, omgekeerde osmose installaties, ontijzering, proceswaterbehandeling, ultrafiltratie, waterbehandelingsinstallaties

ProMinent Verder B.V. Postbus 12, 3450 AA Vleuten www.prominent.nl, [email protected] T: +31 (0)30 6779280, F: +31 (0)30 6779288 Chloordioxide installaties, Desinfectie/oxidatie installaties, Doseringsapparatuur, Drinkwaterbehandeling, Meet- & Regeltechniek, Ozonisatie-installaties, Pompen, Tanks, UV-bestralingsinstallaties, Waterbehandelingsinstallaties

Royal Haskoning DHV Postbus 151, 6500 AD Nijmegen www.royalhaskoningdhv.com, [email protected] T: +31 (0)24 3284284, F: +31 (0)24 3232918 Advies- en ontwerpbureaus, Afvalwater­, Drinkwater, Engineering, Grondwater, Ingenieursbureaus, Milieutechnologie, Onderhoud en beheer, Waterbeheer, Watermanagement

Klay Instruments Nijverheidsweg 5, 7991 CZ Dwingeloo www.klay.nl, [email protected] T: +31521591550, F: +31521592046 Vloeistofniveau- /registreerinstrumenten, Sensoren, Niveaumeting, Meet/regel-/beveiligingsinstrumenten, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters,

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

45

bedrijvenregister

Stichting PostAcademisch Onderwijs (PAO) Postbus 5048, 2600 GA Delft www.pao.tudelft.nl, [email protected] T: +31 15 2784618, F: +31 15 2784619 Afvalwaterbeheer, Bouwmiddelen/materialen, Drinkwater Grondwater, Havens, Onderhoud en beheer, Opleidingen, Riolering, Waterbeheer, Waterkeringen

VISSER waterbeheer De Beeringen 22, 6681 JH Bemmel www.visserwaterbeheer.com, [email protected] T: +31 6 21206760

UVAR holland b.v. Postbus 5169, 3295 ZH 's-Gravendeel www.uvar.nl, [email protected] T: +31 (0)78 6731477, F: +31 (0)78 6734557 Afsluiters, Filters, Filtratie, Meet- & Regeltechniek, Waterbehandeling, Watermeters

Waterschappen, Watermanagement, Waterbeheer, Ruimtelijke Ordening - Interactieve planvorming, Overheid, Organisaties, Oppervlaktewaterinname, Ingenieursbureaus, Freelancers, Advies- en ontwerpbureaus

A Division of Watts Water Technologies Inc.

Watts Postbus 98, 9660 AB Eerbeek www.wattsindustries.nl , [email protected] T: +31313673700, F: +31313652073 Sanitaire en drinkwaterinstallaties, Ontluchters, Meet- & Regeltechniek, Legionella - installatietechniek, Kleppen, Gietijzeren appendages, Flowmeters, Buissystemen, Afsluiters,

WLN Postbus 26, 9470 AA Zuidlaren www.wln.nl, [email protected] Advisering, Membraantechnologie, Onderzoek

Xylem Water Solutions Nederland B.V. Postbus 1126, 3300 BC Dordrecht www.xylemwatersolutions.com/nl , [email protected] T: +31 (0)78 6548400, F: +31 (0)78 6510936 Waterbehandelingsinstallaties, UV-bestralingsinstallaties, Scada, Rioolpompstations, Pompen, Ozonisatie-installaties, Onderhoud en beheer, Desinfectie/oxidatie installaties

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

Magaz ine Online Live

8 ste jaargan

8ste jaargang / nummer 5 / november 2012

g / num me

Magazine Online Live

r 2 / jun i 2012

3 uari 201

jan 2012 mer 1 / / september ng / num / nummer 4 8ste jaargang

9de jaarga

Magazine Online Live

G

moetowuden d aterke rie van horisico’s nnis vDe k ermae waterveiligheid rkten

ine Magaz e Onlin Live

9de jaargang / nummer 2 / maart 2013 / €12,50

Dít is de toekomst van watertechnologie

Watercampus Leeuwarden

puzzel De waterdustrie knel in de strategie vakonmedn zoenderinwater derland ook in Ne ,n gie artje ijskav a Bedrijven tertechnolo t een pr wa ijg e kr s uw ’ ter o en in nie Zoet wa c ter i es inv s d i i e enrEU e trie us h Ind D rveilig Neder landse kennis Veel be al as exte la portpr Kleine ngstellinw g vo oduk be

or Build Aziatische t steden bundelen krachten bij overstromingsbeheer drijven g wit ische m veroveren inMeerlaagse is niet bedoeld als bezuiniging wer dw h Naturveiligheid embram e atercombineren en bij dr el er vereist creativiteit markt met waterveiligheid inWonen kwater gsbehe s: Dale bereid romin Morris inbi overst ging g , Ingwer j de Boer hten teit ezuini b vi , Mark en krac s ti al ea elvan Loos edoeld ist cr Herman Dijk , Joost Rengers, Eelco Dykstra, Jeroen Aerts bund reZevenbergen, Interviews: Pieterse, bdrKuijken, echt, Nico etWim eden idmveChris ille id is ni iligWhe che st Mak Aziatis gse veilighees: et waterve veiligheid uz m ico’s water aa jke ke MeerlPijnlim inerenopt debat over ris b an Dijk , Herm tlo spel" n co tie op het eterse Pi WonePolitiek on co zijn kopposi en, Ni erland zet

Keram Interview

In het groene hart van Leeuwarden, nabij de Potmarge, wordt in september gestart met de uitbreiding van de WaterCampus Leeuwarden. Vele bedrijven en instellingen, waaronder het technologische Topinstituut Wetsus, hebben elkaar de afgelopen jaren gevonden in de WaterCampus. Wetenschappers uit alle delen van de wereld doen hier onderzoek naar schoonwateroplossingen voor een groot wereldprobleem. In drie jaar tijd is de campus enorm gegroeid. Om deze groei op te vangen en werkgelegenheid te stimuleren staat een uitbreiding van de WaterCampus op stapel. De nieuwbouw (ontwerp GEAR, Grontmij en Wassenaar) krijgt ca. 7.000m2 vloeroppervlak en een hoogwaardig laboratorium. Wetsus vormt het hart van de WaterCampus. Qua duurzaamheid wordt een hoog niveau nagestreefd met de zgn. BREEAM excellent classificering. Verwachte oplevering is in het najaar 2014. Watercampus Leeuwarden bestaat dan uit diverse faciliteiten voor bedrijven en onderzoek en een gevarieerd water-opleidingsaanbod. Met deze uitbreiding van de WaterCampus is Leeuwarden hard op weg om de European Capital of Water Technology te worden.

www.capitalofwatertechnology.nl

‘We moeten snel groeien’

GELDSTROMEN ijk a: "Ned im Ku n Hoekstr , WArje trasor ksofes t'-pr - Private equity in waterer footlco prinDy , Ee w met 'wat Aerts Intervie - Drinkwater veilig Jeroenvoor Brussel? iews:

Interv

INDUSTRIE: - zuivering aan vervanging toe?

De paleisrevolutie van Menno Holterman

A Q U A N E D E R L A N D VA K B E U R S & R I O L E R I N G S VA K D A G E N

Ook WaterForum Magazine ontvangen? Kijk op www.waterforum.net of bel 015 - 361 74 33

46

LOGISTICON WATER TREATMENT

Demiwater

Afvalwater

DÉ SPECIALIST IN WATERBEHANDELING!

Koelwater

Olie/Water separatie

Condensaat polishing

Een zuivere samenwerking Welke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u: Klant specifieke installaties Ontwerpen in 3D Procesontwerp en Werktuigbouw/Elektrotechniek in één hand Optie huur (pilot)installatie Bel of mail gerust en maak gebruik van onze expertise in water.

Logisticon Water Treatment b.v. Postbus 38, 2964 ZG Groot-Ammers, Nederland Telefoon: +31 (0) 184 - 60 82 60 Website: www.logisticon.com