BIBLIOTHEEK KITLV (|
0003 1458
.>
JIET OOST- EN WEST-INDISCHE ARCHIEF TE AMSTERI;
Een paar maanden geleden kwam de heer Francis Waddington herwaarts met het doel om voor de Société ProtestanleiiiFiajikiSk aangaande de betrekkingen tusschen de Hervormden van beide landen , aangaande het lot der vlugtelingen ten gevolge der herroeping van het Edict van Nantes nasporingen te doen. Hij kwam niet zoo als zijn landgenoot Weiss, wiens verhandeling ondertusschen door de fransche Akademie bekroond is, met een eigendunkelijk ontworpen plan van beleg in het hoofd, ten einde slechts namen en dagteekeningeu te vinden voor de personen, die de hoofdrollen moesten vervullen : hij kwam om .te zien wat hier de bouwstoffen voor zijn ontwerp konden zijn en hoe hij die mögt gebruiken. Eenen man, die mij niet te lijf loopt met de vraag : »Monsieur! je de'sire connaître la e de vos ge'néraux, et de vos hommes d'e'tat qui des»cendent des refugie's Français; — jen'ai que deux jours"; maar die mij bescheidenlijk komt vragen, wat er al, zoo hij mij helpt zoeken, in het Rijks-archicf voor zijn onderwerp zou te vinden zijn , ben ik dubbcl behulpzaam. Ik legde hem de inventarissen en de' boeken voor, waarin ik vermeende dat hem iets van dienst zou kunnen zijn De heer Waddington had niet noodig mij voor mijne welwillendheid dank te zeggen: het Archief en ik, wij zyn hem dankbaar voor de veertien dagen , door hem in die inrigting doorgebragt. Want liet gevolg van zijn vlijtig onderzoek is geweest dat hot jongst verschenen Bulletin de la Société de VHstoire du Protestantisme eene naauwkeurige analyse bevat van alles wat de nalatenschap van Royer voor de geschiedenis der Fransche Protestanten belangrijks bevat, eene analyse, zoo als wij die niet bezaten en zoo als wij die, zonder bepaalde studie van het onderwerp, niet hadden kunnen maken. Ik neem deze gelegenheid te baat om het tijdschrift dat ik aanhaalde aan onze landgenooten te meer aan te bevelen, omdat te groote ijver misschien ook hier eene reactie heeft uitgelokt, welke dat tijdschrift in spijt van historisch onderzoek, in spijt van'billijke drukpersvrijheid, met den ondergang bedreigt. Ben ik nederig genoeg te erkennen, dat de heer Waddington mij eerst het besef verschaft heeft van de uitgestrektheid en den inhoud
2 eener verzameling, welke ik slechts oppervlakkig had geregistreerd, ik ben aan de anderen kant ijdel genoeg om te verzekeren, dat ik dezelfde ondervinding, welke ik van den heer Waddington had opgedaan , vroeger op mijne beurt aan andoren had gegeven. Te Brussel en elders, waar mij eene even onbekrompenc ontvangst in archieven of openbare bibliotheken te beurt viel heb ik dikwijls de aandacht van de opzigters dier instellingen op stukken gevestigd, waarvan zij zelfs de waarde niet bevroedden; enkele reizen heb ik zelf ontdekt, maar nog meermalen door mijn navragen aanleiding gegeven tot nasporingen, waarvan die opzigters de vruchten hebben geplukt. Ik laat intusschen, den heer Waddington en mijzelven daar om uit het aangevoerde den algemeenen regel te stellen, dat die archieven en bibliotheken het meeste nut hebben getrokken van het algemeene bezoek, waar dat bezoek met de meeste welwillendheid wordt toegestaan en ontvangen. Gaarne zou ik mij beroepen op de hoeren Groen van Prinstercr en L. Ph. C. van don Bergh, op prof. Vroede of Mrs. Tadama en Nijhoff en allen, die met mij in hetzelfde geval geweest zijn; maar hij voorkeur rigt ik mij tot prof. Lauts, wien ik gaarne mijne hulde breng voor al hetgene hij voor de geschiedenis der Nederlanders buiten het moederland heeft verrigt. Twintig jaren, verzekerde hij onlangs in het Bijvoegsel tot de Amsterdamsche Courant van 1 Januarij d.j,, heeft hij in het Archief der O. en W. I. maatschappij, datte Amsterdam bewaard wordt, gewroet: en nu wenschte ik mij op hem te kunnen beroepen, dat hij ook op eene andere wijze dan door «zijne hartelijke dankbetuigingen" in de voorrede zijner Geschiedenis van de Kaap de Goede Hoop zijne dankbaarheid bewezen had aan degenen, die hem tot dat Archief den toegang hadden verschaft. Wetenschap eischt opregtheid en het belang der waarheid vordert waarheid. Zelfs waar de hoogste staatsdienaar voor den man van wetenschap do schatten eener verzameling opent, daar heeft die man het regt den hoogen begunstiger opmerkzaam te maken op hetgeen, beter geschikt en zorgvuldiger onderzocht, in waarde zou rijzon. Ik geloof dat dit het doel was van den heer Heemskerk, toen hij in onze vertegenwoordiging het eerst om een beter lokaal vroeg voor die verzameling van bouwstoffen voor den voorvaderlijken roem : ik geloof dat dit het doel was van den heer van Hoevcll, toen hij onlangs met klom op hetzelfde aandrong , waarvan zijn ambtgenoot de toezegging had uitgelokt : ik geloof dat ik , zonder onbescheiden te zijn, kan verzekeren dat de Archivaris der gemeente Amsterdam, dr. P. Schcltcnia, dat de Archivaris van het Archief van koloniën zelf, mr. L. C. 1). van Dijk, in gelijken zin hunne wenscheu hebben te kennen
3 gegeven , waar het behoorde. Van mijzelvcn kan ik het verzekeren, en evenzeer, dat ik in het belang onzer geschiedenis, in het belang onzer koloniën, in het belang van het Archief meende to schrijven en niet uit ijdelheid, uit zucht om aan het hoofd eener uitgebreider inrigting te staan , wanneer ik in mijn Ovcrzigt de verwachting uitdrukte dat ook die verzameling als zoovele anderen met het Rijks-Archief zou vereenigd worden. Zijn dan de namen, die ik noemde, op wetenschappelijk terrein die van leugenaars en lasteraars ? — Neen : ik durf het te geruster zeggen, omdat do hoofden der beide departementen, wie de zaakhet naast raakt, de ministers van Binnenlandsche Zaken en van Kolonien , beide de aangegevene grieve hebben toegestemd, dat zij voor het bedoelde Archief niet alleen eene betere plaatsing hebhen beloofd, maar die werkelijk hebben gezocht, omdat beide het tot een punt van nadere overweging hebben gemaakt, hoe door wijziging van reglement of instructie dezelfde instelling voor het publiek meer toegankelijk, voor de wetenschap vruchtbaarder gemaakt zou kunnen worden. Slechts een man is er die tegen dat algemeene gevoelen zijne stem verheft, en het spijt ons temeer omdat niemand hem ondervinding van de zaak of ijver voor de wetenschap zal ontzeggen. Die man is prof. Lauts, die in het aangehaalde artikel de grondstelling, waarvan de redewisselingen in de Tweede Kamer zijn uitgegaan, geloochend heeft, dat de toestand van het archief der O. en W. I. maatschappij zeer betreurenswaardig was. Of aan het lokaal, waarin het bewaard wordt, beter de oude naam van Oost-Indisch slagthuis, dan do nieuwe van Pakhuis der Nederlandsche Handelmaatschappij zou voegen , is mij hoogst onverschillig : de vraag: hoe is de inwendige inrigting? blijft van meer belang. Het lokaal behoort, zegt do heer L . , niet in het ongelijk gesteld te worden tegenover de lokalen van 's rijks-archief op het Binnenhof te 's Gravenhage. De toestand is alzoo niet zeer betreurenswaardig. Of ik, wel gezeten in oen goed bureau, en mij vrij bewegend in het volle genot van licht en ruimte , mij het verledcne te zwart voorstelle weet ik niet; maar ouder den indruk van het genot des oogenbliks aarzel ik niet, den toestand, waarin het rijks-archief zich destijds bevond, toen het de bovenverdieping van oen gedeelte van het Binnenhof besloeg, betreurenswaardig te noemen. Doch ook mijne voorgangers deden dat : zij weken niet zonder protest naar de verhevener verdieping, uit de ruimere beuodenlokalcn, vanwaar de Rekenkamer hen verdrong : zij horhaalden bij elke gelegenheid de klagten over do enge ruimte, hun vergund, over hot gebrek aan gemak, niet slechts voor de bezoekers, maar ook voor de aan het archief verbon-
1
den ambtenaren: over de onveiligheid t e g e n - , de reddeloosheid in het geval van brand. En wilde men die klagten matigen door er een voordcel tegenover te stellen , dan was, zoo ik mij wel herinner de scherpzinnigste troost, welke uitgevonden werd, deze dat die lokalen even droog als hoog waren. Eindelijk najaren he'rhalens, na ook bij de vertegenwoordiging weerklank te hebben gevonden, waar zelfs de vroegere minister van koloniën, de heer J. C. Baud die ondersteunde, is aan die klagten gehoor gegeven. Mögt iemand thans het rij'ks-areh.cf te wel geplaatst achten, hij zal moeten toegeven dat alleen die instelling daarom bij de concurrentie van andere departementen de overhand heeft behouden, omdat men toregt begreep, dat zij meer dan eenige andere inrigting, in het lokaal waarin zij toen was gevestigd, in een betreurenswaardigen toestand verkeerde^ d a t de regering, dat Z. M. de Koning daarvan de overtuiging Uit het standpunt van de localiteitis de toestand van een Archief dan betreurenswaardig, wanneer er ruimte en licht, wanneer er veiligheid, wanneer er toegankelijkheid ontbeerd worde Ik neem ruimte en licht te zamen, omdat gebrek aan het eene gewoonlijk gebrek aan het andere ten gevolge heeft. Gesteld, de uitbreidingen welke het rijks-archief sedert zijne verplaatsing heeft ondergaan, waren daaraan in het vroeger verblijf ten deole gevallen. Zij hadden met anders kunnen opgenomen worden dan door het optimmeren van hooge middelkasten en door het driedubbel zetten van njen die reeds dubbel stonden. Wie dan in zulk een bajert licht zou hebben willen scheppen, zou brand hebben moeten stichten. Voorts uit te leggen, hoe ruimte en licht tot het schiften, het leeren kennen, het inventariseren van archieven behoeften zijn zal wel voor niemand noodig wezen. Pas het toe op het archief van tie O. e n l \ . I. maatschappij te Amsterdam. Voorzeker heeft de heer L. meer waarhed gesproken dan hij zelf wilde, toen hij verzekerde uaar twintig jaren gewroet te hebbon. Dat wroeten doet aan Souterrains denken, waarin meer ongedierte dan licht huist Nu zal zich de hoerL. voorzeker uit zijne twintigjarige ondervinding weten te herinneren, dat de zolders, waarin thans het archief der kamer van Middelburg geplaatst is, ten eencmalevan licht verstoken waren en dat het aan den ijver van den nieuwen met het archief heiasten ambtenaar is dank te weten, dat de zolders van het schraalste hulpmiddel van hehtkokers voorzien zijn. Maar onder die zolders zijn twee andere, waarnaar men, ik weet niet te zeggen óf meer langs een touw of meer langs een ladder afdaalt. Behlavc uit het zolderluik ontvangen die van de zijramen het licht: zijramen breed genoeg om
wanneer slechts de wauden bezet waren , de opschriften der registers leesbaar te maken. Maar die zolders zijn juist met tot aan de zoldering opgetiinincrde kasten gevuld : wat er in die kasten staat is op vele plaatsen even onzigtbaar als waarmede de muurzijde gevuld is, en zoo ik een bewijs wilde geven, van wat ik straks beweerde, dat licht en ruimte hoedanigheden zijn, die elkander de hand geven, dau zou ik juist naar de zolders verwijzen , waarop het Archief der Oost-Indische msatschappij , Kamer Amsterdam, geplaatst is. Nog zou ik eene vraag moeten opperen : er zijn meer kamers geweest, dan die van Amsterdam en Middelburg , en niemand zal het weuschclijke ontkennen, dat ook elders opgespoord worde, welke overblijfselen van de oude Compagnie in andere steden nog aanwezig zijn. Slaagden die opsporingen gelukkig, wij gelooven, dat men het dan bij de tevredenheid over dien uitslag zou moeten laten : want de aanwinst met het reeds aanwezige te vereenigen, zou geen ander gevolg hebben, dan al de vier zolders in eene gelijkmatige schemering te dompelen. Het punt van veiligheid kan ik slechts ten decle bcoordeelen. Het gebouw, waarin het Archief is opgeslagen , staat, ik ontken het niet, op zich zelf, maar is dat lokaal wordt door sjouwers on pakkers den geheelen dag door gearbeid. Ik weet niet of vele der daar opgeslagen goederen niet van dien aard kunnen zijn , dat zij óf aanleiding tot brand geven of een uitgebroken brand onblusclibaar maken kunnen. Ik weet niet, welke ten opzigte van het gebruik van vuur de ' verordeningen voor de overige bewoners of gebruikers van het lokaal zijn; maar ik wil hopen dat zij de beste zijn. Doch er is nog eene andere veiligheid, welke voor Archieven gevorderd wordt: het is deze dat zij op gezette tijden voor onbevoegden behoorlijk »fgesloten kunnen worden en dat het inwendige daarvan voor niemand toegankelijk zij , dan op do verantwoordelijkheid van den daarmede belasten ambtenaar. Zijn wij wel onderrigt, dan ontbreekt die veiligheid ten eenemale: zijn wij wel onderrigt dan heeft in die overtuiging de ambtenaar, met het beheer der Archieven belast, steeds moeten weigeren zoodanige verantwoordelijkheid, als wij bedoelen, op zich te nemen. Wij hebben hooren spreken van ongeoorloofde toelatingen van vreemden op ongeschikte uren, en dat dan hetzelfde gebrek aan licht en ruimte verdonkering gemakkelijk maakt, ligt zoo in de aard der zaak , dat de uitdrukking er tevens voor gevonden is. Verzekert ons echter do heer L. dat er in die duisternis en opeenstapeling orde heerscht, dau moeten wij het geloovon, omdat wij het niet zien kunnen, en het gelooven juist daar aanvangt, waar het aanschouwen ophoudt. Over de toegankelijkheid van het Archief en de faciliteit voor de bezoekers in con volgend artikel.
(i
Ik had in een vorig nommer van den Konst- en Letterbode gesproken over den toestand van het Oost- en West-Indisch Archief te Amsterdam en dien toestand beklagenswaardig genoemd ten opzigte van de vcreischten : ruimte, licht en veiligheid; ik beloofde nader op een vierde eigenschap van dat archief door den heer Lauts hoogelijk geroemd, de toegankelijkheid, openbaarheid, bruikbaarheid , terug te komen. Thans overgegaan tot dat vervullen dier belofte, met het artikel van de Amsterdamsehe Courant van 1 January in de hand, moet prof. Lauts hot mij niet euvel duiden dat ik hem mot oogen van verbazing aanstaar, wanneer hij zegt niet te begrijpen welke faciliteit men verlangt, en dat hij voor zich zulk eene faciliteit niet begeert, als men in sommige bibliotheken enz. aantreft, waar het publiek onderscheidene malen 's weeks gedurende drie of vier uren wordt toegelateu om zelf te zoeken. Publiciteit — want dit is hetgeen met het meer vreemde woord faciliteit wordt bedoeld , — is eene dier dingen, die zelve uitwijzen , wat zij zijn. Te vragen wat publiciteit i s , het is als of u iemand op den vollen middag vroeg wat of licht is. Wat zou men zeggen van hem dio den eisch deed dat de aarde kwart voor tienen de beweging om haren eigenen as staakte, omdat hfj voor zich met zulk ecno helderheid niet gediend is, als wanneer de zon de middaghoogte heeft bereikt ? Nu echter de vraag gedaan is welke publiciteit er verlangd wordt» r.al ik zeggen dat het die i s , welke bij ministerieel besluit van 4 Augustus 1829 voor do Rijks-Archieven werd omschreven. Eerst thans is het op het Rijks-Archief mogelijk geworden die voorschriften in al hun omvang ten uitvoer te brengen. Dagelijks wordt daar het publiek in eene behoorlijk van het inwendige des archiefs afgezonderde leeskamer ontvangen ; de gedane vragen worden zooveel mogelijk beantwoord ; wordt de mcdedeoling van stukken verlangd , die stukken worden behoorlijk gestempeld onder de oogen der vragers gelegd; betreft de vraag con onderwerp van algemeencn aard , omtrent welks bouwstoffen de onderzoeker zich wil vergewissen, men legt hem, voor zoo verre die aanwezig zijn, de daartoe betrekkelijke inventarissen voor en hij kiest wat hij wil raadplegen, liet aanvullen der oude, het maken van nieuwe inventarissen is do aanhoudende bezigheid der ambtenaren en het doel dier bezigheid is dit : bevordering van publiciteit. Wordt uu eene dergelijke publiciteit voor het archief der O. en W. Indische Compagnie verlangd er is voor dat verlangen nog al het een en ander te zeggen, onder anderen dit : Nog voor de ontbinding van ons staatswezen in 1795 was dit het
7 lot geweest der beide vermaarde compagnien ; in hunne bezittingen, baten en lasten was de staat reeds in 1791 opgevolgd ; hunne archieven waren regtcns de archieven der Staten Generaal geworden. Onder het besluit van het staatsbewind van 17 Junij 1802 , waarbij de Lands-Archivarius met de visie, inspectie en inventarisatie van s' lands charters belast werd, waren zij dus begrepen en voorzeker was dit het geval met het besluit van den Souvereinen Vorst van 11 Maart 1814, waarbij voorgeschreven werd dat alle oudere en latere Archieven van den Staat tot aan het jaar 1794 ingesloten op het Rijks-Archief zouden worden bijeengebragt. Wat sedert bij het aangehaald ministerieel besluit van 1829 wegens de openbaarheiden het gebruik der Rijks-Arcliicven bepaald is schijnt mij ook op het archief der O. en W. Indische Maatschappij van toepassing. Het is zoo , het besluit van den Souvereinen Vorst van 1814 heeft niet in allen deele het doel bereikt. De verplaatsing der archieven van de departementen waartoe zij behoorden bij het besluit van het staatsbewind verboden, by het souverein besluit van 1814 daarentegen, zoo het schijnt, gelast, heeft eerst dezer dagen plaats gehad, omdat het rijks-archief tot dusverre geene ruimte voor do opneming voor die archieven had opgeleverd. De plaatsing dier archieveu bij de departementen waartoe zij behoord hadden , maakte het gebruik daarvan voor het publiek minder gemakkelijk en vergde de inachtneming van zekere belemmerende vormen voor hem noodzakelijk die van enkele stukken mededeeling verlangde. Dit volgde uit de inrigting der bureaux dier departementen ; uit de menigte van andere werkzaamheden, waarmede de ambtenaren daar overhoopt waren. Ik heb echter nimmer gehoord, dat men die oude archieven niet als oen publiek goed beschouwde en zoo er een bewijs noodig ware ik zou het volgende aanvoeren. Tussohen het rijks-archief en het archief der domeinen, vroeger geheel en nog voor een gedeelte te Amsterdam bij de archieven van het voormalig Amortisatio Syndikaat, later van het Agentschap van Finantien geplaatst, hebben herhaaldelijk uitwisselingen van stukken en registers plaats gehad. Het is echter bij die uitwisselingen geenszins do vraag geweest of de uitgewisselde stukken voor publiciteit al of niet vatbaar waren, maar alleen welke voor do dagelijksche dienst der ambtenaren van het domein al of niet konden worden gemist ? Wederkcerig waar stukken uit het Rijks-Archief naar andere depots zijn verplaatst, is de regel gehandhaafd, dat zoo die stukken in het wettig bezit van het RijksArchief waren geweost en als zoodanig gestempeld, hun karakter wat de openbaarheid betreft door de verplaatsing onverminderd bleef. Wanneer nu beweerd wordt, dat het archief der O. en W. Indische Maatschappij te Amsterdam nimmer als een openbaar archief beschouwd
B is, dan komt ons die beweering in strijd voor met alle wetten en bepalingen omtrent het archiefwezen. Het departement van koloniën zou daardoor uitzondering maken op den stelregel zoozeer door alle °verige ministerieele departementen omhelsd, dat zij zelfs alle hunne archieven tot 1813 aan het Rijks-Axckief ter overneming hebben aangeboden. Geenszins behoor ik tot dezulken , die het den redenaar der fransche Conventie nazeggen : périssent les eolonies plutot qu'un principe: zoo het lot van eene enkele onzer koloniën door de openbaarheid van het O. en W. Indisch Archief in de waagschaal werd gesteld , zou ik de eerste ziju om die te wraken ; maar ik moet erkennen voor zulk eene bewering nimmer duchtige gronden to hebben hooren aanvoeren. Waarin dat gevaar zou bestaan, werd door een van de sprekers in de tweede kamer met een enkel woord aangewezen. JUal door ons iu onze overzeesche bezittingen hier en daar regt en gezag zou worden uitgeoefend in strijd met en verder dan hetgeen ons geslotenc overeenkomsten zouden toelaten is eene onderstelling weinig eervol voor de spreekwoordelijke Hollandsche trouw en die wij althans best doen niet te opperen. Geven wij echter toe , dat de tekst van zulke overeenkomsten met onze handelwijze en de uitoefening van onze magt in strijd zou kunnen zijn, wij zouden niet zoo onbescheiden zijn de vraag te stellen, welke die overeenkomsten zijn ; maar wij zouden mogen vergen, dat het bestuur der koloniën of slechts zeer weinigon van dat bestuur, daarin het diepst ingewijd, die met name en dagteekening kenden, dat zoo mogelijk door nieuwe overeenkomsten ons -uti possidomus van heden werd bevestigd of — wij geven hier eenen raad, die welligt aan den geest van dit opstel vreemd zal schijnen — of dat die compromettante traktaten werden vernietigd. Vernietiging is waar het staatsbelang tegen het beginsel dor publiciteit opkomt het eenig afdoende middel : eenvoudige geheimhoudingj-eikt niet toe ; waar men weet dat iets geheimgehouden wordt, vindt zich de nieuwsgierigheid geprikkeld en wanneer deze al de krachten van oen schrander hoofd in het werk zet, zijn de middelen om achter het geheim te komen, wanneer zij tot het laatste met geduld worden uitgeput, zoo talrijk dat geene instructie zoo hecht gesloten kan ziju of de onbescheidenheid dringt door eene reet, geene argusoogen van den bewaarder zoo wakend, of de booze vijand doet, zoodra een enkel zich luikt, zijnen greep. Ik heb het barbaarsche woord vernietiging uitgesproken, niet omdat ik voorstander van een dergelijk vandalisme ben, maar omdat, e de veronderstelling welke in de kamer werd aangeduid waar, ik in de vernietiging de naaste overgang tot eene wenschelijke openbaarheid zou aanschouwen, omdat ik dan zou kunnen moenen , dat enkele verloren
9
gingen op dat het geheel behouden werd. Geheimhouding is de naasto weg tot vcrwaarloozing : wie stelt er prijs op dingen , die men niet gebruiken, op rijkdommen die men niet vertoonen mag? de in de aarde begraven schat, wanneer zij in harde speciën bestaat, wordt misschien na jaren opgedolven, door wie hare waarde niet kent ; maar perkamenten en papieren, al zijn deze uit de beste stoffen van het Indische plantenrijk zamengestcld, worden de prooi van mot en roest Geheimhouding, zal zij haar doel bereiken moet door de hardnekkigheid der afsluiting over het ongeduld van het onderzoek zegevieren, en, behaalt zij die zege, dan is het op eene voorwaarde, die het. allernaast leidt tot den ondergang van het bewaarde ; dan is het ten koste van de algemeene belangstelling. Het is eene waarheid die ik niet luide genoeg weet te verkondigen : van de Rijks-Archieven sedert dat zij ten algeineeneu gebruike gesteld zijn , weet ik geen enkel voorbeeld aan te halen, dat eenig stuk door vcrwaarloozing verloren gegaan of mot boos opzet ontvreemd is ; daarentegen geven ons vroegere inventarissen telkens het bewijs, dat er iu den tijd der geheimhouding gestolen , verstrooid, verscheurd, weggegeven en verdonkerd is ; de staatsstukken die ons op openbare handschriftenveilingen zoo dikwijls voor het hoofd springen en die nimmer in handen van bijzondere personen hadden mogen komen, zijn juist aan die verzamelingen ontvreemd , waarvan de toegang voor het algemeen afgesloten was en die aan de trouw en zorg van een enkel persoon waren overgelaten. Ik heb den diepsten eerbied voor den ijver waarmede het tegenwoordig hoofd van het departement van koloniën ook in de details en de geschiedenis van hot onderwerp zijner administratie is doorgedrongen; ik heb de innigste overtuiging van den ijver waarmede de ambtenaar met het beheer van hot archief der O. rn W. [ndisohé maatschappij belast de hem toebetrouwdc schat bestudeert en die bewaakt, maar zoo het stelsel van geheimhouding moet blijven voortduren, dan zal het gevolg der geheimhouding, verflaauwing van belangstelling , niet uitbleven. Waarom moet hier reeds het verledene voor de toekomst waarschuwen? Waarom moet zich onder mijne pen de naam eens staatsmans opdoen , wien ik persoonlijk heb leeren hoogachten, eens mans van wetenschappelijken zin, uitgebreide studio en vrij van alle bekrompenheid ? en toch was hij het die van datzelfde O. en W. Indische archief eene verkooping van scheurpapier gelast heeft, waarvan het onzeker i s , hoeveel belangrijks hoeveel gevaarlijks, zoo gij wilt, in onbevoegde handen kwam. Ik weel het niet; maar men wijst nog hier in de residentie de zolder aan waar toen vele stukken zijn ondergebragt en jaren lang dooreen gelegen hebben — daaronder , zoo de overlevering waarheid spreekt . ' e t journaal van Abel Tasman.
\
10
Vernietig derhalve,- zoo de tijdhet medebrengt dat de reden van staat over de regtvaardigheid zegevieren moet - vernietig het stuk dat tegen u getuigt op die wijze alleen kan uw ouregt wel vermoed maar nimmer ontdekt worden ; maar vernietig met volkomene wetenschap dat het gevaarlijk is; en vernietig alleen dan, wanneer gij de zekerheid hebt, dat het dubbeld daarvan niet reeds of nog in handen is van hem dien gij vreest. En hoevelc zullen dan wel die stukken rijn? Voor misdrijven door de voormalige Compagnien gepleegd zal ons niemand aansprakelijk stellen, wel misschien voor uitoefening van regten waar de titel dier regten daarmede in strijd is. Laat ons echter openhartig zijn. De bestrijders van het koloniaal bestuur in vroegeren en lateren tijd hebben daaraan minder verweten dat het zijne regten te streng heeft gehandhaafd, dan wel dat het door zorgeloosheid die verzuimd heeft uit te oefenen, toen het nog tijd was, dat het belangrijke posten aan vreemden heeft ingeruimd, dat het door verwaarloozing van onderzoek hulpbronnen heeft doen opdroogen die vroeger hadden gevloeid of toegelaten dat die naar elders afgeleid zijn. Zij hebben het betreurd dat vreemden de studie van den Indischen Archipel beter hebben gedreven dan wij ; dat wij aan de Engelschen onze naauwkeuriger kennis van Java, van Borneo hebben te danken Het past mij niet over de gegrondheid dier verwijten uitspraak te doen ; maar de vernietiging zoo als ik die voorstel en waarop ik alleen op grond van het geuite vermoeden aandring , zal een arbeid van onderzoek vorderen, die wel aan het licht zal brengen wat niet vernietigd mag worden. Het is mij een aangenaam denkbeeld dat tegen een enkel stuk dat tegen ons spreekt er vele zullen zijn die den grond onzer regten in helderder licht stellen, die ons regtmatige aanspraken herinneren te lang verwaarloosd of de aandacht vestigen op ontdekkingen , ondernemingen , inrigtingen, waarvan wij verzuimende vruchten te blijven plukken in kloekcr eeuw reeds door onze vaderen ingeoogst. »Geene stukken verdelgen, maar ze bewaren" werd mij na de lezing van mijn vorig artikel toegevoegd door iemand die overigens een voorstander bleek te zijn van het stelsel — zal ik zeggen van wantrouwen ? Mij werd als eene barbaarschheid aangewreven, wat ik als de uiterste gevolgtrekking van dat stelsel beschouwde; en toen ik mij tegen die beschuldiging juist op dien grond verdedigde , bleek het dat er na die uiterste gevolgtrekking van vernietiging der verdachte stukken slechts ééne andere gevolgtrekking overbleef, die van hermetische afsluiting van het geheele archief. Maar die gevolgtrekking, ofschoon zij de laatste waarborg van volstrekte onschadelijkheid is, wil niemand, en te regt ; want zulk
11 ecne afsluiting staat met vernietiging gelijk en leidt regelregt tot vernietiging. Afsluiting dus met uitzondering. Zal echter die uitzondering beperkt zijn , of ruim genomen worden ? — daar ligt de vraag. In het algemeen zij dit aangemerkt: waar uitzondering plaats heeft, vindt gunst plaats ; en waar gunst plaats vindt, is misbruik voor de deur. De guust is ecne onbepaalde grootheid, aan wet noch regel gebonden, eene vloeibare zelfstandigheid, die langs onderscheidene kanalen tot den begunstiger opklimt en tot den al of niet begunstigde afdaalt. Waar het hoofd van het departement naar gunst handelt, verspreidt zich die onbepaalbare hoedanigheid langs alle vertakkingen tot op den boutefeu, die de kagchel aanlegt in het vertrek waar gij toegelaten wordt. En op die lange wandeling die gunst of ongunst te maken heeft, hoeveel gelegenheid tot misbruik of tot misleiding? Beter daarom de regel: voor niemand iets of alles voor allen. Is de uitzondering beperkt, dan is het wiskunstig waar, dat de gunst te grooter is. Hoe beperkt de uitzonderingen zijn , zij blijven gevaarlijk. Wij hebben hier te doen met hetgeen meest gunst en bijgevolg meest uitzondering verdient : wetenschappelijk onderzoek. Maar dat rust nimmer : daarvoor is niets onbeduidend wanneer het op den weg ligt : dat verliest nimmer het spoor, dat het eenmaal gevolgd heeft : dat gluurt door de reten of klimt over de heining, waar men zegt : tot hiertoe en niet verder. De bewaker die gesteld is om het onderzoek tegen te houden, waar het eenmaal doorgedrongen is, vindt zich in een voortdurenden staat van beleg: van parallel tot parallel nadert het onderzoek de gezochte waarheid : en , beweert de krijgskunde onzer dagen , dat geene vesting onneembaar i s , het zou de eerste keer moeten zijn dat schrander onderzoek door storm of verschalking — wij willen niet zeggen, door verraad , — niet achter de waarheid kwam. Ik zeg het ronduit, in al het bovenstaande heb ik tegen eene schaduw gevochten, tegen iets dat niet bestaat ; maar ik achtte het noodig dit punt af te handelen, ten einde niet iemand aan het einde mijner verdere redenering, tot het onwetenschappelijke, tot het antediluviaanschc : »Welnu , dan liever geheele afsluiting !" zou terugkeeren. Iluiine uitzondering derhalve ! het ligt in den geest van den tijd, de wetenschap vordert het : het geachte hoofd van het departement van koloniën stemt met die vordering in, en hoe datverlichto stelsel bij het archief van de O. en W. I. Maatschappij in praktijk wordt gebragt, bewijst, om een voorbeeld uit vele te nemen, de verzekering van prof. Lauts , die sedert twintig jaren op alle vragen, die hij aan het beheer van dat archief rigtte —wij weten dat wij met die uitdrukking der waarheid nader zijn, dan prof. Lauts met zijne
12 bewering van zelf wroeten — antwoorden bekomen heeft, zoo volledig , dat hij daaruit niet meer dan ecne bloemlezing in zijne uitgegeveue schriften heeft kunnen opnemen. Uitzondering echter moet uitzondering blijven : de regel houdt op en wordt zeil' uitzondering, wanneer de uitzonderingen talrijker zijn dan de gevallen waarop de regel toegepast wordt. Wanneer de vrijgevigheid ten gevolge harer natuurlijke en noodzakelijke ontwikkeling zoo verre gaat, dat de uitzonderingen regel zouden worden , dan zouden wij aanraden van nu af aan de betrekking om te keeren. Wij zullen straks ontwikkelen welke heilzame uitzonderingen op den regel van openbaarheid kunnen worden gemaakt. Voorshands willen wij slechts aanwijzen dat de gevreesde vrijgevigheid nog niet bij het O. en W. Indisch archief bestaat. Want : 1°. Krijgt men niets dan hetgeen men vraagt. 2°. Krijgt men niet alles wat men vraagt, ook wanneer het aanwezig is. Wij zijn gereed op het eerste punt eene uitzondering toe Ie laten. Wij weten dat de zucht voor wetenschap bij den ambtenaar , met het beheer van het archief der O. en W. I. maatschappij belast, zoo groot is, dat men op een naauwkenrig, een veelomvattend, een uitvoerig antwoord rekenen kan, wanneer men de vragen zoo algemeen mogelijk inrigt en zich door zijne schranderheid en kunde laat te regt wijzen. Maar wij bestrijden juist het stelsel, dat van de kunde en welwillendheid eens ambtenaars , het wel slagen van het onderzoek afhankelijk maakt: Wij bestrijden het stelsel dat juist eene gespecificeerde aanvrage tot voorwaarde stelt, waar het bij de bestaande geheimhouding zoo moeijclijk is te weten wat men vragen moet. Art. 3 van het ministerieel reglement van 182U schrijft allen opzigtersvan archieven voor , de bezoekers in hunne nasporingen behulpzaam te zijn, bijv. door hun de bestaande registers en inventarissen voor te leggen enz. Wij weten niet, welke en hoe vele inventarissen er op het archief der O. en W. I. maatschappij bestaan; helaas weten wij, dat er daar buiten bestaan en dat niet zeer lang geleden een register op de ingekomen stukken bij het kasteel van Batavia op eene openbare veiling voor ecne hooge som door het departement van koloniën is aangekocht geworden. Zoo intusschen die inventarissen en indices op het archief der O. en W. I. maatschappij onvolledig zijn of ontbreken, dan ligt het zeker in den geest der wetgeving, welke sedert 1802 het archiefwezen van den staat hoeft geregeld, dat die inventarissen gemaakt of aangevuld worden. Tercgt toch werd in het reglement van 1829 aangenomen, dat de krachtigste ondersteuning voor het geregeld en omvattend naspooren in het voorleggen van inventarissen gelegen is. De beste proeve, dat het reglement voor het O. en W. T. archief
18 even vrijzinnig is als dat voor de archieven in het algemeen, zou zeker zijn indien eene aanvrage om medodceling der bestaande inventarissen toestemmend werd beantwoord. Waar in een Archief geene inventarissen aanwezig zijn of kunnen vertoond worden , heeft het onbekrompen en wetenschappelijk onderzoek slechts c'en waarborg, en die waarborg is in de jongste debatten der kamer ter sprake gebragt. Ook ons bevalt het gebezigde woord: snuffelen even min als den Minister Van Binnenlaudsche zaken : het heeft iets onbescheidens, iets hondseh, waarbij men al ligt eene onwillekeurige trekking in het regterbeen ondervindt. De Minister kon met regt zeggen, dat snuffelen ook in het Bijks-Archief niet geoorloofd was. Waarom? omdat daar inventarissen en registers worden voorgelegd en waar die inventarissen ontbreken en zoo lang zij ontbreken , wordt in nog niet geïnventariseerde verzamelingen, wanneer die geacht worden tot het onderwerp des onderzoeks betrekking te hebben, eene vrije onbelemmerde nasporing toegestaan, die men desnoods snuffelen zou kunnen noemen. Het kan niet genoeg herhaald worden: hctreglement van 1829 was bestemd om in de behoefte te voorzien , die door het vervallen van het ambt van een Landsgeschiedschrijver ontstaan was. Dat ambt met zijnvoorregtcn en voordeden lag niet meer in den geest cener verlichte eeuw. Voor alle kundigen onder de natie werden de griöien en charterkamers ontsloten, waartoe vroeger slechts een enkel bevoorregtc onder cede werd toegelaten. Het doel dier veranderde orde van zaken was verspreiding van de kennis onzer geschiedenis onder de natie, oproeping aan de natie, om zelve mede te werken aan het voltooijen, aan het zuiveren barer geschiedenis. Men zou moeten beweren óf dat de geschiedenis onzer O. en AV. I. bezittingen volkomen bekend is , óf dat die geschiedenis geen belangrijk deel van die onzes vaderlands uitmaakt, om voor het O. en AV. Indisch Archief den slagboom te laten bestaan , dien het besluit vuu 1829 zoo kordaat heeft opgeheven. Ik vraag dus in naam der wetenschap, voor den wetenschappelijken onderzoeker in het Archief van koloniën: óf overlegging van inventarissen óf de vergunning om — zoo het dan zoo heeten moet — te snuffelen. Het kan toch niet wenschelijk heeten dat de geschiedenis der koloniën alleen bij gedeelten behandeld wordt ; — menigeen bovendien heeft zich , door een onbelemmerd onderzoek van enkele gedeelten , opgewekt gevoeld om met goed gevolg tot de zamenstelling ^cens grootcn geheels over te gaan ; — maar het kan boven alles wenschclijk heeten, dat Valenlijn aangevuld en vaii Kampen verbeterd worde. Eene geschiedenis van onze koloniën op groote schaal aangelegd, wie zou die onderneming niet toejuichen als eene eerzuil mi.--
l
schien voor onze vroegere grootheid , maar stellig als een gedenkt eeken V^voor den geest van onderzoek en wetenschap in onze dagen? Moge ook die wensch nog verre zijn van zijne verwezenlijking, de geschiedschrijvers van grootere onderdeelen onzer geschiedenis, van onzen handel, van onze scheepvaart, van ons zeudelingswerk, van onze O. of W. Indische Compagnie , van onze voormalige bezittingen op het vasteland van Indie, zullen zich dan eerst bevredigd kunnen achten, wanneer zij, in het archief toegelaten, kunnen zeggen: Toon mij wat er is, opdat ik wete wat ik hebben moet. Ik besluit mijne artikels met de behandeling van het tweede punt, in het vertrouwen dat hier het gehandhaafde stelsel van afsluiting en het mijne elkander op een neutraal, zoo niet vriendschappelijk, terrein zullen ontmoeten. Openbaarheid is geene absolute deugd : bet is eene eigenschap die misbruikt kau worden en waar het misbruik de overhand heeft staande grenzen der openbaarheid. AVie mij tegenwerpt: ook op het Bijks-Archief krijgt men niet alles wat men vraagt, ook wanneer het aanwezig is, ik zal hem de zaak toestemmen. Art. 2 en 10 van het reglement van 1829 wettigen die uitzondering op openbaarheid, maar enkel als uitzondering. Een staat zoowel als eene familie heeft zijne geheimen, die hij slechts in vertrouwen kan niededecleu. En zijn er die van dat vertrouwen misbruik maken, schoon het wel tot het einde der wereld eene kwaal zal blijven , waarvoor het middel nog niet gevonden is , dat de zoodanigen te laat worden gekend. Zooveel mogelijk tegen zoodanig misbruik te waken is de pligt van den bewaarder ook van een openbaar archief. Bij het Bijks-Archief, afdeeling regterlijke collégien, is eene verzameling criminele processtukken, die de scherpste logenstrafling zijn van hetgeen onlangs door mijnen ambtgenoot voor Noord-Holland omtrent de eenvoudige leefwijze onzer voorvaderen beweerd werd. Een Ncdcrlandsohe Pitaval ligt in den schoot dier verzameling en een buitenlandseli Archivaris, die meer dan cenig ander voor openbaarheid eu goede regeling van het archiefwezen heeft geijverd , zeide, toen hij die verzameling zag : verbrand die in het belang van den goeden naam van vele achtenswaardige familien. Ik antwoordde, dat de eerbied welke de nakomelingschap aan het voorgeslacht schuldig i s , geen anderen maatstaf kon hebben dan den eerbied, dien zij zich zelve toedraagt ; dat onze rogtsplcging openbaar is en dat wij het een voordeel moeten achten, die van het voorgeslacht te kennen: dat die criminele verzameling belangrijke bouwstoffen voor do geschiedenis van het regtswezen van vorige dagen bevat en dat die geschiedenis niet alleen op zich zelve maar ook in verband tot de geschiedenis des vaderlands de hoogste waarde heeft ; dat nergens beter bron voor de kennis der zeden te vinden was en nuttiger bouwstof
IB ter vergelijking van de zedelijke vooruitgang of verslinimering deinatie. AVie met zulke bedoelingen dat archief komt raadplegen , zal toelating, zal behulpzaamheid ondervinden; maar van wien het blijkt, dat hij slechts komt om de »parties honteuses" van gevestigde familien bloot te leggen of anekdoten op te zamelen die inonzeregtszalen slechts bij gesloten deuren kunnen worden verteld, hij kan verzekerd zijn, dat hij, na ons eens of tweemalen te hebben bezocht, de deuren zal gesloten vinden. Ik heb in het Bijks- Archief van België kennis gemaakt met eene andere soort van industrie , die gelukkig in ons vaderland zeldzaam is, maar waarvan de slagtoffers toch van tijd tot tijd ook tot ons overwaaijen. Het zijn opstooters van erfenissen en kraaijers van verzwegen bezittingen. Meestal zijn liet menschen zonder beginsels , zonder opvoeding en dikwijls zonder het minste regtsbegrip ; maar het is hun genoeg onervarene lieden in processen te wikkelen, waarbij beide partijen verliezen en zij alleen als zoogenaamde raadslieden een eerloos stuk broods verdienen. Ondanks degroote openbaarheid, die in België ten opzigtc der archieven heersclit, heb ik gezien hoe men die bezoekers afscheepte en wanneer zij liet Bijks-Archief met hunnen tegenwoordigheid overlast doen, zal ik het voorbeeld weten te volgen. Er is een derde ras van lieden , die niet vragen naar hetgeen zij zoeken, maar naar hetgeen er juist naast ligt. Tegen zulke lieden weet ik geen waarborg, evenmin als ik een middel tegen strikvragen weet. Loopt men er, om de juiste uitdrukking voor de zaak te bezigen, — loopt men er niet i n , het is geen bewijs voor eigene schranderheid, maar alleen daarvoor dat de strik niet fijn genoeg is gelegd. Gelukkig echter verraadt dit geslacht zich dikwijls, door juist dààr te snuffelen waar openlijk nasporen en navragen aan de orde ware geweest. In allen gevalle eerst door aanhoudend toezigt, doornadere kennismaking , door niethen mede te werken, leert men hen kennen en ik geloof, — met alle eerbied zij het gezegd — dat de archivaris tegen alle die kwaadwilligen meer in zijn voordeel is dan de Minister zelf. AVie zijn de kwaadwilligen, waarvoor liet archief der O. en W. Indische maatschappij moet afgesloten blijven ? Z. Exc. de minister van koloniën heeft naar aanleiding der jongste debatten verklaringen afgelegd, die zijne vrijzinnigheid eer aandoen maar tevens het getal der uitgeslotenen uiterst beperken. Hij heeft verzekerd dat het voorstaan cener andere rigting dan die welke hij in zijn beheer volgde geen reden van uitsluiting was ; en er zijn daarbij namen genoemd , welke ik onvoegzaam acht te herhalen. Ik durf dan ook verzekeren dat zelfs zeer luidruchtige tegenstanders der regering niet van het archief zijn geweerd geworden. Oppositio is dus geene reden van uitsluiting even min als — het zij ter ecre van de bij het departement
Iß hoerschcnde regtvaardigheid gezegd — bijzonder belang, ook zelfs waar het met de belangen van de schatkist in strijd zou kunnen komen. Be bekende nalatenschap van Dubois is te zeer in alle dagbladen besproken , dan dat het onbescheidenheid zou zijn te verzekeren , dat nog onlangs aan een vertegenwoordiger der vermeende gcregtigden do mcdedecling verleend is van stukken, door hem gevraagd. De gevaarlijke bezoekers zouden dus vreemdelingen moeten zijn , maar vreemdelingen (men veroorloove ons het vraagstuk tot in de fijnste bijzonderheden to ontloden) komen óf regtstreeks gedekt door openbaar gezag , óf langs zijwegen met list. Openbaar gezag , wanneer een vertegenwoordiger eens aanzienlijken staats voor zijnen landgenoot toegang vraagt, en bij belangrijke onderzoekingen is dat veelal het geval. Zoodanig verzoek wordt meestal regtstreeks tot don minister gerigt en de archivaris ontvangt de aanschrijving, die hij eerbiedig gehoorzaamt. Komt iemand zonder zulk gezag, niemand zal zeggen dat de archivaris de regten van gastvrijheid schendt, wanneer hij , bij bedenkelijke vragen, eenigen waarborg vordert van vreemden welke hij buitendien niet kent. Meestal echter komt de vreemdeling in zaken van bijzonder belang niet zolf, maar laat de vraag door andere gemagtigden hier te lande doen; zoo lang er advokaten zijn, wien het: »fiat justifia , pcreat mundus" dierbaar is, even lang kan het regt of schijnregt van den vreemdeling ook in het inwendige onzer archieven behartigd worden. Zal zelfs de minister aan een geacht advokaat kennisneming weigeren ? Men denke aan de zaak der koninklijke paleizen. Zoo voor den vreemdeling de beroemdste regtsgeleerdc van het land, om niet te zeggen een der beroemdste regtsgeleerden van Europa, Mr. .1. D. Meijer, in zijne betrekking inzage van stukken had gevraagd , welk minister zou die openlijk hebben geweigerd zonder eene kreet van verontwaardiging over zijne partijdigheid uit te lokken. Ik neem aan, dat in elk Archief zaken zijn kunnen, die niet voor allen toegankelijk, niet voor allen openbaar mogen zijn; maar het standpunt van den Archivaris is —. ik herhaal het, — in geval van weigering voordeeliger dan dat van den Minister. Dien aanzienlijken staatsdienaar wensche ik op eene hoogte, waarop de blaam van eenzijdigheid , bekrompenheid of partijdigheid hem niet bereiken kan. Do Archivaris kan zich met een goed geweten troosten en het behoort zelfs tot zijn ambtspligt, de onaangenaamheid te verduren , wanneer hij uorsch, bekrompen, onopregt of grillig heet, zoodra hij in het belang des lands terughoudend is met hetgeen men hem vraagt. Het is waar, het schild, waarachter hij zioli bergt, is de Minister, maar eer de klagt over zijn onwil tot den Minister gekomen i s , eer hij zijne gronden heeft doen kennen , eer de zaak onderzocht en beslist is, is do gelegcnlicid daar, om ziehte vergewis-
il sen over de bedoeling der vraag en over de middelen om die onschadelijk te maken. Bij al den lof dien ik aan het reglement van 1829 heb toegezwaaid heb ik niet gesproken van eenen anderen waarborg, dien art. 7 oplevert : volgens dat artikel mogen geene onuitgegevene stukkeu door den druk worden bekend gemaakt, zonder voorafgaande toestemming. Ik weet echter niet welk middel er bestaat om de goede trouw des bezoekers van het Archief te binden. Menigeen schrijft af, wien het eerst later invalt het afgeschrevcne te drukken. Verbindt het artikel alleen den afschrijver, of ook hem die na hem in het bezit zijner papieren komt ? AVelk middel bestaat er voor de regering om het zonder die toestemming gedrukte ongedrukt te maken ? Schoon zij zoolang zij bestaat gehandhaafd wordt, reken ik echter eene verordening overtollig, waarvan de uitvoering door niets verzekerd is en ik acht het wenschelijk, dat bij eene gehoopte nadere regeling van het Archiefwezen ook dit punt van het reglement herzien of opgeheven worde. Alles wat ik over het Archief der O. en AV. Indische maatschappij schreef, schreef ik met het oog op zoodanig eene herziening van de wetten op het Archicfwezen. Door de vereeniging van dat Archief met hot Bijks-Archief zou welligt eene schrede gedaan zijn tot zoodanig eene wetgeving, waarbij openbaarheid de regel en de uitzondering naauwkeurig omschreven en beperkt wordt tot zulke gevallen, waarin openbaarheid een onheil zou zijn. v. n. B.
(Overgenomen uit den Algemeene Konst- en Letterbode , N». 2 , 5 en 8 van het jaar 1855.)
.
