05 Plein Oost te Haarlem

05 Plein Oost te Haarlem Monitoring energie, binnenklimaat en gebruikerstevredenheid In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Monitoring Scholen NESK - Plein Oost te Haarlem

1

Voor u ligt de monitoringsrapportage van ‘Plein Oost’. In deze rapportage leest u de bevindingen van één jaar monitoren van het energiegebruik, de ervaringen van de gebruikers, de wijze waarop de installaties zijn ingeregeld en hoe het beheer van het gebouw is geregeld. Naast de monitoringsgegevens vindt u ook aanbevelingen ter verbetering.

Deze rapportage is onderdeel van een reeks van negen rapporten die zijn opgesteld na een jaar lang monitoren van acht (zeer) energiezuinige scholen en één energieleverend schoolgebouw. Van elk rapport wordt een samenvatting gepubliceerd: 01 MFC De Tredder te Westergeest levert per saldo zonnestroom op November 2015

02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer zuinig December 2015

03 Het Focus-Huygens College te Heerhugowaard compact en zuinig gebouwd December 2015

04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd December 2015

05 Plein Oost te Haarlem is licht, fris en energieneutraal Februari 2016

06 BS Houthaven te Amsterdam Verwacht maart 2016

07 De EnergieSchool te Jirnsum Verwacht maart 2016

08 MKC Zeeburgereiland te Amsterdam Verwacht maart 2016

09 MFA Hart van Oijen te Oss Verwacht zomer 2016

Energietechnisch Ingenieursbureau


2

Managementsamenvatting

Achtergrond Plein Oost is een gebouw dat onderdak biedt aan een basisschool, school voor speciaal basisonderwijs, gymlokaal en een buitenschoolse opvang. Het gebouw is gedurende een jaar gemonitord om betrouwbare en objectieve informatie over het functioneren van het gebouw en de installaties te krijgen en inzicht te verschaffen in het resulterend energiegebruik en binnenklimaat. Deze rapportage beschrijft de resultaten.

Omschrijving gebouw en installaties 2

Het Plein Oost met een vloeroppervlak van 2.521 m is een zeer goed geïsoleerd gebouw. Warmte wordt geleverd door primair een warmtepomp en secundair een HR107 ketel. Warmteafgifte vindt plaats door de luchtbehandeling, vloerverwarming en stralingspanelen in de gymzaal. Er is actieve koeling aanwezig door de WKO. Voor warm tapwater wordt gebruik gemaakt van primair een zonneboiler en secundair de HR107 ketel. Er is sprake van gebalanceerde mechanische ventilatie met warmteterugwinning. De klimaatinstallaties worden beheerd door een uitgebreid gebouwbeheersysteem van Priva. De energiezuinige T5 verlichting is voorzien van daglichtregeling en aanwezigheiddetectie. Er staan 484 zonnepanelen opgesteld met een totaal vermogen van 121.000 Wp.

Functioneren en beheer Het gebouw en de meeste installatieonderdelen functioneerden naar verwachting. Op de volgende onderdelen is nog verbetering mogelijk: Het aandeel van de HR107 ten behoeve van het tapwater is significant hoger dan verwacht. Door het gebruik van verkeerde relais bleken de zonnecollectoren regelmatig overbelast. Dit is inmiddels opgelost. Daarnaast lijkt de klep t.b.v. de aanvoer van warm water vanuit de zonneboiler niet volledig open te staan. Het is tijdens het schrijven van dit rapport onbekend welke invloed dit heeft gehad op het verbruik van de HR107 ketel. Er is veel contactgeluid aanwezig van tafels en stoelen tussen lokalen. Dit wordt als storend ervaren. De vloer trilt waarneembaar mee op de verdiepingsvloeren.



3

Binnenklimaat De volgende tabel geeft inzicht in de ontwerpuitgangspunten op basis van de klassenindeling conform PVE frisse scholen versus de huidige situatie. Tabel 0.1: Ontwerpuitgangspunten Frisse Scholen Frisse Scholen Onderwerp Ontwerp Werkelijk Luchtkwaliteit

B

B

Thermisch Comfort

B

B

Akoestisch Comfort

B

B

Visueel Comfort

C

C

Opmerkingen Wordt behaald op basis van ontwerp luchthoeveelheden en gemeten CO2 waardes. De temperatuur tijdens de meting ligt voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 20 en 23 graden in de lokalen. Op basis van een uitgebreide toetsing van installatiegeluid en nagalmtijd. Op basis van een uitgebreide lichtmeting en de ervaringen van de gebruiker.

Gebruikerservaring Tabel .0.2.: Resultaten ABCD Tool Index

Winter

Lente

Zomer

Herfst

Rapportcijfer

6.86

6.92

7.23

6.86

Hoofdindex

6.4

5.8

5.3

5.5

Binnenluchtkwaliteit Thermisch binnenklimaat Geluid & Akoestiek Licht & Uitzicht

6.4 6.8 5.2 8.1

5.0 6.5 4.5 8.9

5.1 5.5 4.3 7.7

5.6 5.1 4.0 8.7

De volgende analyses zijn gemaakt met betrekking tot het binnenklimaat: Tabel 0.3: Analyse en conclusies binnenklimaat Analyse en conclusies binnenklimaat

Luchtkwaliteit Thermisch Comfort winter Thermisch Comfort zomer Akoestisch Comfort Visueel Comfort Relatieve vochtigheid / Stofconcentratie

Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse B Frisse School. Er is sprake van een geïnstalleerd ventilatiesysteem klasse B. Op basis van CO2-metingen wordt klasse B behaald. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse B Frisse School. Op basis van de metingen wordt klasse B behaald. De opmerkingen van de gebruiker lijken dit voor wat betreft de meetperiode te staven. In overeenstemming met de meetresultaten zijn er geen klachten met betrekking tot het thermisch comfort en de temperatuur in het algemeen. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse B Frisse School, dit wordt voor de zomermaanden gehaald. Het akoestisch comfort is goed. Geluid afkomstig van installaties voldoet aan ontwerpuitgangspunten (klasse B). Er is sprake van veel contact geluid van stoelen en tafels tussen lokalen. Dit wordt als erg storend ervaren. Ondanks de wat lagere lichtniveaus op bepaalde plekken is het lichtniveau over het gehele gebouw goed en wordt ook zo gewaardeerd. Op basis van het Programma van Eisen frisse scholen wordt deze daarom ook als een klasse C gekwalificeerd. De luchtvochtigheid is laag. Voornamelijk in de wintermaanden is dit het geval. De ondergrens van 30 procent wordt soms overschreden.



Energiehuishouding Deze paragraaf geeft inzicht in de energiestromen in het pand over 2014/2015. Visueel wordt dit 2 weergeven in de onderstaande afbeelding. De energiestromen worden weergegeven per m gebruiksoppervlak om scholen onderling te kunnen vergelijken. Figuur 0.1: Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik [MJ /m2 per jaar]

Voor Plein Oost is een EPC berekening opgesteld. Hieruit volgt tevens een gebouwgebonden energiebalans (exclusief apparatuur). Deze balans wordt in figuur 0.2 vergeleken met de werkelijke (2014/2015) energiebalans.

Figuur 0.2: Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik; links berekend, rechts gemeten over 2014/2015


4


5

Aanbevelingen beheer en redesign Tapwater Ten behoeve van het relatief hoge gasverbruik voor tapwater wordt geadviseerd om de klep van de zonneboiler t.b.v. het buffervat te controleren en wellicht te voorzien van een bestuurbare klep. Deze lijkt niet volledig open te staan. Daarnaast lijkt er een (te) groot warmteverlies te zijn in de circulatieleiding voor het tapwater. Het standaard warmteverlies is vaak 10 graden, wat normaal gezien te hoog is. Geadviseerd wordt om de installateur specifiek te laten kijken naar dit traject om te achterhalen waar dit (te) hoge verval vandaan komt. Gebouw Er is aanleiding om de vloer van de verdiepingen en het gebruikte marmoleum nader te onderzoeken. Er blijkt sprake te zijn van een onevenredig hoog geluidsniveau van het schuiven van de stoelen en de tafels. Dit betreft contactgeluid in het lokaal zelf, maar voornamelijk ook geluidshinder in andere lokalen doordat het geluid zich door de vloer verplaatst. Er vallen een tweetal zaken duidelijk op: Het marmoleum is gedeukt door toedoen van de stoelen. Dit zou niet mogen. Het marmoleum is behandeld met een keiharde toplaag (Topshield). De vloer trilt waarneembaar wanneer er personen lopen. Alsof het een zwevende vloer betreft. Geadviseerd wordt om samen met de architect en eventueel aannemer de oorzaak van het contactgeluid (en geringe trilling) van de vloer te achterhalen. Daarnaast is een oplossing het gebruik van no scratch “sleetjes”, hiermee lijkt de vloer minder snel te beschadigen heeft een positief effect op het contactgeluid. Energiemonitoring Aanbevolen wordt om de 3-weg klep waarmee warmwater van de HR107 ketel wordt gemengd ten behoeve van de cv-installatie te meten en te loggen. Enkel op die manier is goed meetbaar welk aandeel de HR107 ketel heeft ten aanzien van het verwarmen van de school.



6

Inhoudsopgave MANAGEMENTSAMENVATTING....................................................................................................................... 2 INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................................................ 6 INLEIDING ........................................................................................................................................................ 8 1

OMSCHRIJVING GEBOUW EN INSTALLATIES ............................................................................................. 9 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10

2

FUNCTIONEREN EN BEHEER .................................................................................................................... 13 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11

3

ALGEMEEN ................................................................................................................................................. 9 BOUWKUNDIG ............................................................................................................................................. 9 VERWARMING ............................................................................................................................................. 9 TAPWATER................................................................................................................................................ 10 GBS EN BEMETERING .................................................................................................................................. 10 KOELING................................................................................................................................................... 11 VENTILATIE ............................................................................................................................................... 11 VERLICHTING ............................................................................................................................................. 12 ZON EN LICHTWERING ................................................................................................................................. 12 ZONNEPANELEN ......................................................................................................................................... 12

BOUWKUNDIG ........................................................................................................................................... 13 ENERGIEBEMETERING .................................................................................................................................. 13 GEBOUWBEHEERSYSTEEM (GBS) .................................................................................................................. 13 VERWARMING ........................................................................................................................................... 13 TAPWATER................................................................................................................................................ 13 VENTILATIE ............................................................................................................................................... 14 KOELING................................................................................................................................................... 14 VERLICHTING ............................................................................................................................................. 14 ZON EN LICHTWERING ................................................................................................................................. 14 ZONNEPANELEN ......................................................................................................................................... 14 INSTALLATEUR/TOEZICHT INSTALLATIE ............................................................................................................ 14

ONTWERPUITGANGSPUNTEN ................................................................................................................. 15 3.1 BOUWBESLUIT ........................................................................................................................................... 15 3.1.1 Ventilatie ....................................................................................................................................... 15 3.1.2 Verlichting ..................................................................................................................................... 15 3.2 FRISSE SCHOLEN ........................................................................................................................................ 15

4

BINNENKLIMAATMETINGEN EN TOETSING ONTWERP ............................................................................ 16 4.1 LUCHTKWALITEIT (VENTILATIE) ...................................................................................................................... 16 4.1.1 Omschrijving van de meting .......................................................................................................... 16 4.1.2 Aanwezige voorzieningen / Meetresultaten ................................................................................. 16 4.1.3 Conclusie / Toetsing aan ontwerpuitgangspunten........................................................................ 17 4.2 THERMISCH COMFORT................................................................................................................................. 17 4.2.1 Omschrijving van de meting .......................................................................................................... 17 4.2.2 Meetresultaten .............................................................................................................................. 17 4.2.3 Toetsing aan ontwerpuitgangspunten .......................................................................................... 17 4.3 AKOESTISCH COMFORT (GELUID) ................................................................................................................... 18 4.3.1 Omschrijving van de meting .......................................................................................................... 18 4.3.2 Meetresultaten .............................................................................................................................. 18 4.3.3 Toetsing aan ontwerpuitgangspunten .......................................................................................... 18 4.4 VISUEEL COMFORT (VERLICHTING)................................................................................................................. 18 4.4.1 Omschrijving van de meting .......................................................................................................... 18 4.4.2 Meetresultaten .............................................................................................................................. 18 4.4.3 Toetsing aan ontwerpuitgangspunten .......................................................................................... 18



7

4.5 RELATIEVE VOCHTIGHEID ............................................................................................................................. 19 4.5.1 Omschrijving van de meting .......................................................................................................... 19 4.5.2 Meetresultaten .............................................................................................................................. 19 4.5.3 Toetsing aan ontwerpuitgangspunten .......................................................................................... 19 4.6 CONCLUSIE ONTWERPUITGANGSPUNTEN EN HUIDIGE SITUATIE ............................................................................ 19 5

GEBRUIKERSERVARING ........................................................................................................................... 20

6

ENERGIEHUISHOUDING .......................................................................................................................... 21 6.1 OPGEWEKTE ENERGIE.................................................................................................................................. 22 6.1.1 Opgewekte energie ....................................................................................................................... 22 6.1.2 Opgewekte energie voor eigen gebruik......................................................................................... 22 6.1.3 Opgewekte energie (teruggeleverd).............................................................................................. 23 6.1.4 Overzicht energie opwekking ........................................................................................................ 24 6.2 INGEKOCHTE ENERGIE (INKOOP) .................................................................................................................... 25 6.2.1 Ingekochte elektra ......................................................................................................................... 25 6.2.2 Ingekochte Gas .............................................................................................................................. 25 6.3 ENERGIEGEBRUIK SCHOOL (TOTAAL) ............................................................................................................... 26 6.4 OVERZICHT ALLE ENERGIESTROMEN ............................................................................................................... 28

7

BENCHMARK ENERGIEVERBRUIK / PRESTATIES ...................................................................................... 29

8

ENERGIEBALANS ..................................................................................................................................... 30 8.1 8.2

9

ENERGIEBALANS GEBOUWGEBONDEN ENERGIEVERBRUIK .................................................................................... 30 ENERGIEBALANS GEBOUWGEBONDEN VERBRUIK EN APPARATUUR ........................................................................ 31

ANALYSE EN CONCLUSIES BINNENKLIMAAT EN ENERGIE ........................................................................ 32 9.1 BINNENKLIMAAT ........................................................................................................................................ 32 9.2 ENERGIE ................................................................................................................................................... 34 9.2.1 Energiegebruik in relatie tot verwachting ..................................................................................... 34 9.2.2 Verbruiksposten ............................................................................................................................ 34

10 10.1 10.2 10.3 11 11.1 11.2

AANBEVELINGEN BEHEER ................................................................................................................... 35 GEBOUWBEHEERSYSTEEM ............................................................................................................................ 35 REGISTRATIE ENERGIEVERBRUIK..................................................................................................................... 35 BEHEER EN ONDERHOUD.............................................................................................................................. 35 AANBEVELINGEN REDESIGN................................................................................................................ 36 TAPWATER................................................................................................................................................ 36 GEBOUW .................................................................................................................................................. 36

BIJLAGE 1: ABCD TOOL ................................................................................................................................... 37 BIJLAGE 2: REPRESENTATIEVE CO2 METING .................................................................................................... 39 BIJLAGE 3: REPRESENTATIEVE TEMPERATUURMETING .................................................................................. 40 BIJLAGE 4: REPRESENTATIEVE METING RELATIEVE VOCHTIGHEID .................................................................. 41 BIJLAGE 5: PVE FRISSE SCHOLEN ..................................................................................................................... 42 BIJLAGE 6: BENCHMARK ENERGIEVERBRUIK .................................................................................................. 43



8

Inleiding In 2020 moet alle nieuwbouw in Nederland bijna energieneutraal zijn. Dit is vastgelegd in de Europese Richtlijn voor energiebesparing in gebouwen (EPBD) uit 2010. Om de sector te stimuleren in de benodigde opgave schreef het toenmalige Ministerie van VROM-WWI (nu BZK) reeds in 2009 een tenderregeling uit voor zeer energiezuinige scholen en kantoren: het Unieke Kansen Programma “Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren”, kortweg NESK. Doel van dit programma is te leren van ervaringen – technisch, procesmatig en financieel – met verdergaand energiezuinig bouwen. In totaal hebben vijftien projecten subsidie via NESK ontvangen; acht scholen en zeven kantoren. De projecten hebben subsidie ontvangen omdat ze als beste scoorden op de punten: CO2emissiereductie, kwaliteit binnenklimaat, innovatie, kwaliteitsborging, samenwerking, slaagkans en herhalingspotentieel. Om inzicht te krijgen in de prestaties van het gebouw, de installaties, comfortbeleving en energieverbruik na oplevering, heeft Enerdeco opdracht gekregen om de scholen een jaar te monitoren. Deze rapportage beschrijft de resultaten van de monitoring welke heeft plaatsgevonden bij Plein Oost te Haarlem.



9

1 Omschrijving gebouw en installaties 1.1 Algemeen Het gebouw Plein Oost te Haarlem is opgeleverd in augustus 2014 en sinds augustus 2014 officieel in gebruik. Plein Oost biedt onderdak aan een basisschool, school voor speciaal basisonderwijs, 2 gymlokaal en een buitenschoolse opvang. Het bruto oppervlak is ongeveer 2.521 m .

1.2 Bouwkundig Het gebouw is uitstekend geïsoleerd met Rc waarden van 8 tot 10 m²K/W. Daarnaast is triple glas gebruikt. De luchtdichtheid van het gebouw is zeer goed met een opgegeven luchtdichtheid 3 2 3 2 van qv10 van 0,200 dm /s*m en een gemeten qv10 van 0.099 dm /s*m .

1.3 Verwarming Ten behoeve van het opwekking van warm CV water is er sprake van koude- en warmte opslag in de bodem in combinatie met een warmtepomp. Daarnaast is een HR107 ketel opgesteld die kan voorzien in eventuele piekvraag. De primaire functie van de ketel is echter het naverwarmen van tapwater. Warmteafgifte vindt plaats door de centrale luchtbehandelingskast, vloerverwarming en in de gymzaal stralings-panelen.

Warmtepomp Energietechnisch Ingenieursbureau

HR107 ketel + verdeler


10

1.4 Tapwater Ten behoeve van tapwater voor de douches van de gymzaal is er een buffervat van 500 liter aanwezig. Deze wordt primair verwarmd door een zonneboiler. Secundair is er een HR107 ketel aanwezig voor naverwarming. De keuken is voorzien van een elektrische boiler.

Buffervaten

Zonnecollectoren

1.5 GBS en bemetering Het gebouwbeheersysteem (GBS) is van het merk Priva. Via dit GBS is de gehele installatie in te zien en te regelen. Het GBS is daarnaast op afstand via de webbrowser eenvoudig te bedienen. Voor het meten van het elektraverbruik is er een grootverbruik elektrameter aanwezig. Er wordt gebruik gemaakt van een online meetdienst waarbij het energieverbruik realtime kan worden gemonitord. Voor het meten van het gasverbruik is een G6 meter aanwezig. In het GBS wordt ook het verbruik van alle belangrijke energiestromen gemonitord en gelogd. Ook het CO2 niveau in alle ruimtes alsmede de temperatuur worden gelogd en zijn eenvoudig in grafiek of tabelvorm uit te lezen.

Grootverbruikmeter


G6 Meter


Energieregistratie in Priva

11

Temperatuuropnemer per lokaal

1.6 Koeling In koude wordt voorzien door middel van koudeopslag in combinatie met een omkeerbare warmtepomp. De aanwezige koelcapaciteit van de warmtepomp is 79 kW. Afgifte geschiedt via de luchtbehandelingskast en vloerkoeling.

1.7 Ventilatie Ten behoeve van ventilatie voor de lokalen en kantoren is er een centrale luchtbehandelingskast 3 opgesteld met Menerga warmteterugwinning. Het totale ventilatiedebiet is 21.000 m /h. De ruimtes zijn voorzien van VAV boxen. De ventilatie wordt op basis van CO2 en temperatuur geregeld. Ten behoeve van ventilatie voor de gymzaal is er een kleine luchtbehandelingskast opgesteld voorzien van warmteterugwinning met een tegenstroomwisselaar.

Menerga Luchtbehandelingskast

Afgifte roosters lokalen Energietechnisch Ingenieursbureau

CO2 en temperatuur unit


12

1.8 Verlichting In de school zijn voornamelijk T5 verlichtingsarmaturen geïnstalleerd. De armaturen in de lokalen zijn 2 voorzien van aanwezigheiddetectie. Het gemiddeld opgesteld vermogen is circa 4.9 Watt/m .

Verlichting hal

Verlichting lokaal

1.9 Zon en lichtwering Er is sprake van vaste zonwering door middel van verticale panelen en vaste buitenlamellen in de lokalen. Er is geen lichtwering aan de binnenzijde.

Zonwering in vorm van verticale panelen

Zonwering in vorm van vaste buitenlamellen

1.10 Zonnepanelen De PV-installatie omvat 484 PV panelen van het type Astronergy CHSM 6610M-250 met elk een vermogen van 250 Wp. Het totaal opgesteld piekvermogen is 121.000 Wp. De verwachte opbrengst per jaar is 96.861 kWh.

Zonnepanelen Energietechnisch Ingenieursbureau

Omvormers


13

2 Functioneren en Beheer Het functioneren van de aanwezige gebouwinstallaties en een bouwkundig correct uitgevoerde bouw heeft grote invloed op het energieverbruik en binnenklimaat. De volgende paragrafen geven inzicht in deze onderwerpen voor Plein Oost.

2.1 Bouwkundig De kwaliteit van de bouwkundige constructies is niet specifiek getoetst. Er is echter aanleiding (o.a. op basis nulmeting en enquête) om de vloer van de verdiepingen en het gebruikte marmoleum nader te onderzoeken. Er blijkt sprake te zijn van een onevenredig hoog geluidsniveau bij het schuiven van de stoelen en tafels. Dit betreft contactgeluid in het lokaal zelf maar voornamelijk ook geluidshinder in andere lokalen doordat het geluid zich door de vloer verplaatst. Er vallen een tweetal zaken duidelijk op: Het marmoleum is gedeukt door de stoelen. Het marmoleum is behandeld met een keiharde toplaag (Topshield). Dit deuken zou niet mogen. De vloer trilt waarneembaar door bij lopen van bijvoorbeeld een enkele persoon op meerdere meters afstand. Alsof het een zwevende vloer betreft.

2.2 Energiebemetering De grootverbruikmeter kan door middel van een online meetdienst bekeken worden. Er worden daarnaast meerdere energiestromen gelogd in het gebouwbeheersysteem, zoals het energieverbruik van de bron, warmtepomp, LBK’s en een aantal tussenmeters.

2.3 Gebouwbeheersysteem (GBS) Het gebouwbeheersysteem van Priva is zeer uitgebreid en werkt correct, alle gewenste gegevens zijn er in te vinden. Het gebouwbeheersysteem is daarnaast eenvoudig via de webbrowser te bedienen. De energiemeters zijn verbonden met het GBS, deze gegevens worden gelogd, daarnaast zijn meerdere elektra verbruiksgroepen aangemaakt. Het energieverbruik van de school is uitstekend te monitoren. De aanwarm- en ventilatietijden zijn overeenkomstig het gebruik van de school. Er wordt (nog) geen gebruik gemaakt van vakantieperiodes.

2.4 Verwarming Na oplevering kende de installatie enkele opstartproblemen die snel zijn opgepakt en opgelost. Zo zat er bijvoorbeeld een fout in de leidingen waardoor warmte en koude elkaar tegenkwamen.

2.5 Tapwater Het aandeel van de HR107 ten behoeve van het tapwater is significant hoger dan verwacht mag worden. Door het gebruik van verkeerde relais bleken de zonnecollectoren regelmatig overbelast. Dit probleem is inmiddels opgelost. Daarnaast is onlangs opgemerkt dat de klep t.b.v. de aanvoer van warm water vanuit de zonneboiler niet volledig open lijkt te staan. Het is tijdens het schrijven van dit rapport onbekend welke invloed dit heeft, of heeft gehad, op het verbruik van de HR107 ketel. Het aandeel gasverbruik ten behoeve van het tapwater zal daarom nog kunnen dalen. De verwachting is dat het gasgebruik uiteindelijk zal dalen 3 tot circa 1.500-2.000 m per jaar. (Informatie onder meer Merosch energie en installatie Adviesbureau) Energietechnisch Ingenieursbureau


14

2.6 Ventilatie De luchtbehandeling functioneert naar behoren. De CO2 metingen bevestigen dit ook.

2.7 Koeling De WKO en warmtepomp functioneren correct.

2.8 Verlichting De verlichting werkt correct. Er zijn geen problemen.

2.9 Zon en lichtwering De verticale panelen vaste lamellen die zijn geplaatst bij de meeste ramen functioneren goed. De grote raampartij in de aula is niet voorzien van deze lamellen. Bij volle zon wordt dit soms als hinderlijk ervaren als hier les worden gegeven.

2.10 Zonnepanelen De zonnepanelen functioneren correct.

2.11 Installateur/toezicht installatie Toezicht en beheer op gebruik van de installatie wordt verzorgd door de onderhoudspartijen. De school wordt daarnaast gedurende minimaal twee jaar gemonitord door Merosch energie en installatie adviesbureau.



15

3 Ontwerpuitgangspunten De school is ontwikkeld in 2012 en zomer 2014 opgeleverd. Dit hoofdstuk beschrijft de belangrijkste eisen.

3.1 Bouwbesluit Het bouwbesluit van 2012 was van toepassing bij het ontwerp en de bouw van de school. In tegenstelling tot het ambitieniveau Frisse Scholen is het bouwbesluit een wettelijke eis waaraan voldaan moet worden.

3.1.1

Ventilatie

Het bouwbesluit 2012 gaat niet meer uit van een bezettingsgraad, maar hanteert een norm m.b.t. de 3 vereiste ventilatie, namelijk 30 m /h per persoon.

3.1.2

Verlichting

De verlichtingssterkte moet minimaal 300 LUX in groepsruimten zijn.

3.2 Frisse Scholen Bij het ontwerp zijn de volgende ambitieniveaus uitgesproken ten aanzien van Frissen Scholen voor het gebouw. In bijlage 5 wordt een samenvatting gegeven van het programma van eisen. De volgende klasse verdeling wordt aangehouden: Frisse Scholen A B C

Omschrijving Zeer goed Goed Acceptabel

Het ambitieniveau was voor Plein Oost: Tabel 3.1: Ambitieniveau Frisse Scholen Frisse Scholen Luchtkwaliteit B Thermisch Comfort B Akoestisch Comfort B Visueel Comfort* C *Volgens het PvE van Plein Oost moet er minimaal 350 LUX in de groepsruimtes aanwezig zijn.

Ten aanzien van het programma van eisen Frisse scholen is het PvE Frisse Scholen van 2012 aangehouden.



16

4 Binnenklimaatmetingen en toetsing ontwerp Het binnenmilieu is afhankelijk van de aanwezige installaties, gebouweigenschappen en het gebruik/gebruiksinstellingen. In dit hoofdstuk wordt omschreven welke metingen zijn uitgevoerd, wat de resultaten van de metingen zijn en hoe deze zich verhouden tot de ontwerpuitgangspunten. De volgende aspecten zijn van belang voor de comfortbeleving in een school: Luchtkwaliteit Thermisch comfort Akoestisch comfort Visueel comfort Relatieve vochtigheid (geen onderdeel PvE Frisse scholen) Stofconcentratie (geen onderdeel PvE Frisse scholen)

4.1 Luchtkwaliteit (ventilatie) 4.1.1

Omschrijving van de meting

Er is onderzoek gedaan naar de ontwerpuitgangspunten in relatie tot geldende eisen. Deze zijn in een tabel gezet zodat een duidelijke conclusie getrokken kan worden. De luchtkwaliteit is gemeten door het uitvoeren van meerdere CO2 metingen in verschillende ruimtes.

4.1.2

Aanwezige voorzieningen / Meetresultaten

Toevoerlucht De lokalen zijn voorzien van gebalanceerde mechanische ventilatie. De volgende tabel geeft aan welke eis er vanuit het Bouwbesluit wordt gesteld aan de ventilatie en of het aanwezige systeem hieraan voldoet. Tabel 4.1: Ventilatie-eisen en aanwezige ventilatie Bouwbesluit Noodzakelijke Aantal personen Ventilatie bouwbesluit [m3/u]

Ontwerp / aanwezig [m3/u]

Klasse Frisse Scholen

Groep 0.15

30

900

948

Klasse B

Groep 1.26 Groep 1.28 Groep 2.20 Groep 2.21

30 30 30 30

900 900 900 900

948 948 948 948

Klasse B Klasse B Klasse B Klasse B

Spuiventilatie De lokalen zijn voorzien van kozijnen met te openen ramen. Bijna alle lokalen zijn voorzien van dezelfde spuiventilatie mogelijkheden. Tabel 4.2: Spuiventilatie mogelijkheden per lokaal Aantal ramen tbv Lokaal spuiventilatie Alle lokalen Minimaal 6 ramen


m2 4.41

Klasse Frisse Scholen Klasse B


17

CO2 meting De volgende tabel geeft de meetresultaten weer van de steekproef waarbij het CO2 niveau is gemeten in verschillende ruimtes. Tabel 4.3: CO2 niveau tijdens gebruikstijd in ppm. Aantal Ruimte Winter personen Gem. Max. Groep 0.15 24 775 909 Groep 1.26 14 780 910 Groep 1.28 20 875 1.070 Groep 2.20 19 700 857 Groep 2.21 19 405 735 Groep 2.212 29 850 1.012

4.1.3

Lente Gem. 750 800 850 560 411 850

Zomer

Max. 892 910 1.020 687 708 1.255

Gem. 830 800 800 750 600 -

Max. 990 937 1.105 866 820 -

Herfst Gem. 770 810 825 780 700 -

Max. 895 1.100 1.140 1.073 889 -

Conclusie / Toetsing aan ontwerpuitgangspunten

Het gehanteerde debiet in het ontwerp is hoger dan voor het bouwbesluit noodzakelijk is. Ten aanzien van het PvE Frisse Scholen voldoen de lokalen aan een ventilatiecapaciteit klasse B. Het ontwerpuitgangspunt was het behalen van klasse B. Het gemiddeld CO2 niveau komt niet boven 1000 ppm en in een aantal gevallen niet boven 800 ppm. Op basis hiervan wordt een klasse B behaald en soms een klasse A. Metingen kunnen echter beïnvloed worden door meerdere factoren (klasgrootte, plaats van meter, extra natuurlijk ventileren) waardoor de resultaten hoger of lager uit kunnen vallen.

4.2 Thermisch comfort 4.2.1


Per jaargetijde is de binnentemperatuur in verschillende ruimtes gemeten. De meetperiode betrof minimaal 2 weken. De gemiddelde waardes zijn verzameld en in tabelvorm weergegeven.

4.2.2

Meetresultaten

Tabel 4.4: Resultaten temperatuurmeting Gemiddelde Winter Temperatuur [Celcius] Ruimte Nacht Dag Groep 0.15 20,8 22,5 Groep 1.26 20,8 22,3 Groep 1.28 20,5 23,3 Groep 2.20 20 21,8 Groep 2.21 20,7 21,6

4.2.3

Lente [Celcius] Nacht Dag 21 22,8 21 23,2 21,2 24 20,7 22,4 20,4 23,6

Zomer [Celcius] Nacht Dag 20,6 22,3 22,1 22,5 20,9 23,3 20,7 23,3 20,2 22,5

Herfst [Celcius] Nacht Dag 20.1 22 20.2 22,3 20.6 22,8 20.2 22,1 20.1 21,4

Toetsing aan ontwerpuitgangspunten

Het ontwerp is conform klasse B Frisse Scholen. Afgezien van de soms wat hogere pieken ligt de temperatuur voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 20 en 23 graden in de lokalen. Dit is conform klasse B.



18

4.3 Akoestisch comfort (geluid) 4.3.1


Het akoestisch comfort is voor het installatiegeluid bepaald door een geluidsmeting. Een uitgebreide geluidsmeting is uitgevoerd door “het geluidBuro” en een controle meting door LBP Sight.

4.3.2

Meetresultaten

Op basis van de meetrapportages kan worden geconcludeerd dat de verschillende ruimten na inrichting voldoen aan de gestelde eisen t.a.v. de akoestiek uit het PvE.

4.3.3


Er wordt voldaan aan de ontwerpuitgangspunten klasse B.

4.4 Visueel comfort (Verlichting) 4.4.1


Het visueel comfort is voor het lichtniveau gecontroleerd door CAS Sombroek BV bij oplevering.

4.4.2

Meetresultaten

De volgende lichtniveaus zijn gemeten: Tabel 4.5: LUX meting Min. [LUX] Gymzaal 380 Lokaal 0.04 95 Groepsruimte 0.16 290 Groepsruimte 0.23 205 Keuken 0.21 380 *lichtmeting verricht door CAS Sombroek BV Ruimte

4.4.3

Max. [LUX] 625 395 385 720 810


Er moet volgens het bouwbesluit minimaal 300 LUX aanwezig zijn. In de groepsruimtes dient volgens het PvE 350 LUX aanwezig te zijn. Uit de meting na oplevering blijkt dat er in een aantal ruimtes niet overal 300 LUX aanwezig is. Er is echter gemeten op een aantal plaatsen waarbij het LUX niveau logischerwijs lager is dan in de rest van de ruimte. Wat dat betreft lijken deze metingen niet geheel recht te doen aan de situatie over het gehele gebouw. Hoewel deze resultaten op zichzelf wat lager zijn, wordt de verlichting en lichtniveau in het gebouw door de gebruiker als uitstekend ervaren. Ten aanzien van het PvE Frisse scholen wordt voor deze rapportage een klasse C aangehouden.



19

4.5 Relatieve vochtigheid 4.5.1


Vele klachten m.b.t. de luchtkwaliteit worden toegeschreven aan een droge lucht. Vaak blijkt echter stof de oorzaak van de klachten te zijn en niet een te lage relatieve vochtigheid. Deze is acceptabel bij een relatieve vochtigheid tussen 30% tot 70%. Ideaal is een relatieve vochtigheid van 50%. Komt de vochtigheid onder de 30% dan drogen de slijmvliezen uit. Het gevolg is geïrriteerde ogen en soms zelfs een droge mond. Ligt de vochtigheid boven de 70% dan krijgen schimmels en huisstofmijten goede levensomstandigheden. In de wintermaanden doen zich de grootste problemen voor m.b.t. relatieve vochtigheid. Dit komt doordat koude buitenlucht absoluut weinig vocht bevat. Wordt deze buitenlucht vervolgens opgewarmd dan daalt de relatieve vochtigheid aanzienlijk.

Relatie tussen het aantal klachten en de relatieve luchtvochtigheid in gebouwen. Schone lucht in combinatie met een lage relatieve luchtvochtigheid veroorzaakt weinig klachten over droge lucht. Is de binnenlucht echter vervuild, bijvoorbeeld door stof, dan neemt het aantal klachten sterk toe bij het lager worden van de relatieve luchtvochtigheid

4.5.2

Meetresultaten

Tabel 4.6 :Relatieve vochtigheid Winter Lente Min Max. Min Max. 25 41 30 56

4.5.3

Zomer Min 45

Herfst Max. 70

Min 30

Max. 60


Er zijn geen uitgangspunten geformuleerd.

4.6 Conclusie ontwerpuitgangspunten en huidige situatie Bouwbesluit Onderwerp Ventilatie

Score

Opmerkingen

Eis wordt behaald

Aanwezige ventilatievoorzieningen zijn ruim voldoende.

Frisse scholen Onderwerp

Frisse Scholen

Opmerkingen

Ontwerp

Werkelijk

Luchtkwaliteit

B

B

Thermisch Comfort

B

B

Akoestisch Comfort

B

B

Visueel Comfort

C

C


Wordt behaald op basis van ontwerplucht hoeveelheden en gemeten CO2 waardes. De temperatuur tijdens de meting ligt voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 20 en 23 graden in de lokalen. Op basis van een uitgebreide toetsing van installatiegeluid en nagalmtijd. Op basis van een uitgebreide lichtmeting en de ervaringen van de gebruiker.


20

5 Gebruikerservaring Het meten van de gebruikerservaring geeft inzicht in de waardering van gebruikers. Om de gebruikerservaring op een slimme manier te meten is gebruik gemaakt van de ABCD-tool. Bij deze tool wordt een index toegekend aan een viertal onderwerpen gericht op het binnenmilieu aan de hand van een vragenlijst die ieder seizoen wordt ingevuld. De vragenlijst is anoniem ingevuld en bestaat uit 14 gesloten vragen. Zie bijlage 1 voor de ABCD-tool. Legenda scores ABCD tool

Score Uitstekend Goed Acceptabel Onacceptabel

Range 8.0 – 10 6.5 – 7.9 5.0 – 6.4 0 – 4.9

Onderzochte onderwerpen Binnenluchtkwaliteit Thermisch binnenklimaat Geluid & Akoestiek Licht & Uitzicht

De school krijgt een rapportcijfer van de gebruikers. Met de scores op de diverse onderwerpen wordt een hoofdindex berekend. Deze index ligt tussen de 1 en 10. Tabel 5.1 Resultaten ABCD Tool Index

Winter

Lente

Zomer

Herfst

Rapportcijfer

6.9

6.9

7.2

6.9

Hoofdindex

6.4

5.8

5.3

5.5

Binnenluchtkwaliteit Thermisch binnenklimaat Geluid & Akoestiek Licht & Uitzicht

6.4 6.8 5.2 8.1

5.0 6.5 4.5 8.9

5.1 5.5 4.3 7.7

5.6 5.1 4.0 8.7

De volgende tabel geeft een opsomming van belangrijkste opmerkingen. Tabel 5.2 Opmerkingen uit enquête Opmerkingen Onderwerp Binnenluchtkwaliteit Geen opmerkingen Thermisch binnenklimaat Te warm of te koud (veel genoemd) Geluid & Akoestiek Veel last van stoelen en tafels andere lokalen (zeer veel genoemd) Licht & Uitzicht Geen opmerkingen

Het inregelen van het GBS was tijdens de monitoring nog aan verandering onderhevig met als gevolg meer koude en/of warmteklachten. Geluid en akoestiek worden zeer slecht beoordeeld. Er blijkt onevenredig veel contact geluid te zijn van stoelen en banken tussen lokalen. De binnenlucht wordt in verhouding slechter gewaardeerd dan op basis van de metingen mag worden verwacht. Het is niet goed aanwijsbaar hoe dit komt. Soms wordt een slecht of wisselend temperatuurniveau onterecht aangemerkt als een slechte binnenluchtkwaliteit. Ook kan een soms te hoge of te lage luchtvochtigheid een grote invloed hebben.



21

6 Energiehuishouding Dit hoofdstuk geeft inzicht in de energiestromen in het pand. De energiestromen zijn schematisch weergegeven in de onderstaande afbeelding.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.


Opgewekte energie (Bruto productie) Opgewekte energie voor eigengebruik (Netto Productie) Opgewekte energie teruggeleverd aan net Ingekochte elektriciteit Totaal elektriciteitverbruik Netto inkoop Inkoop gas/warmte/pellets Totaal energieverbruik


22

6.1 Opgewekte energie Plein Oost wekt elektriciteit op door de inzet van zonnepanelen.

6.1.1

Opgewekte energie

Tabel 6.3 geeft de opwekking weer van de zonnepanelen. Tabel 6.3 : Opgewekte energie (totaal) 2014 /2015 [kWh] Opgewekte energie (totaal)

106.266

De volgende grafiek geeft de maandelijkse opwekking weer over 2014. Grafiek 6.4: maandelijks opgewekte energie.

Duidelijk is te zien dat er in de zonnige maanden significant meer energie wordt opgewekt dan in de andere maanden.

6.1.2

Opgewekte energie voor eigen gebruik

Niet alle opgewekte energie door de zonnepanelen komt ten goede aan de school. Als er meer elektriciteit wordt opgewekt dan de vraag, dan wordt deze teruggeleverd aan het energiebedrijf. De volgende tabel geeft de opgewekte energie voor eigen gebruik weer. Tabel 6.5: Opgewekte energie (voor eigen gebruik) 2014 / 2015 [kWh] Opgewekte energie (voor eigen gebruik)


50.046


23

Grafiek 6.6: Maandelijkse opgewekte energie voor eigen gebruik

6.1.3

Opgewekte energie (teruggeleverd)

Voor teruggeleverde energie wordt een vergoeding betaald. De volgende tabel geeft weer hoeveel energie er is teruggeleverd aan de energieleverancier. Tabel 6.7: Opgewekte energie (teruggeleverd) 2014/2015 Opgewekte energie (teruggeleverd)

56.220 kWh

De volgende grafiek geeft inzicht in de maandelijkse teruggeleverde energie over 2014.



6.1.4

24

Overzicht energie opwekking

De volgende tabel geeft het resultaat weer van totale opgewekte energie, de opgewekte energie voor eigen gebruik en de teruggeleverde energie. Tabel 6.8: Opgewekte energie (teruggeleverd) 2014/2015 [kWh]

Procentueel (2014)

106.266 kWh

100 %

-Opgewekte elektra (voor eigen gebruik)

50.046 kWh

47 %

-Opgewekte elektra (teruggeleverd)

56.220 kWh

53%

Opgewekte energie (totaal)

De volgende figuur geeft de verhouding weer tussen teruggeleverde energie en energie voor eigen gebruik voor 2014/2015. Figuur 6.9: Opgewekte energie (totaal) procentuele verdeling

53% van de totale opbrengst wordt teruggeleverd aan het net.



25

6.2 Ingekochte energie (inkoop) Plein Oost koopt energie in, zowel gas als elektriciteit.

6.2.1

Ingekochte elektra

De volgende tabel geeft het jaarverbruik weer over 2014/2015. Tabel 6.10 : Ingekochte elektra. 2014 /2015 [kWh] Totaal elektraverbruik (ingekocht)

61.351

De volgende grafiek geeft inzicht in de maandelijks ingekochte elektriciteit in 2014. Figuur 6.11: Ingekochte elektra (per maand)

In de zomermaanden wordt er minder ingekocht vanwege de zomervakantie en de opwekking door de zonnepanelen.

6.2.2

Ingekochte Gas

Ten behoeve van verwarming en warmtapwater koopt het Plein Oost gas in. De volgende tabel geeft het absoluut verbruik en aangepast verbruik weer (standaard jaar de Bilt) over 2014/2015. Tabel 6.12: Verbruikstabel Gas 3

Verbruik gas [m ] (absoluut)


2014/2015 m3 5.074


6.3 Energiegebruik school (totaal) De volgende tabel geeft het complete energiegebruik weer van de school, aan de hand van: Opgewekte energie Ingekochte energie Totaal elektra verbruik Tabel 6.13: Energiegebruik school totaal overzicht 2014 /2015 [kWh]

Procentueel


107.979 kWh

100 %


48.052 kWh

45%

-Opgewekte elektra (teruggeleverd)

59.927 kWh

55%

Ingekochte elektra

60.554 kWh

Totaal elektra verbruik school

108.605 kWh

100%

-Ingekochte elektra

60.554 kWh

55%


48.052 kWh

45%

5.074 m3

100%

Verbruik gas


26


27

De volgende diagram geeft het totaal elektraverbruik weer onderverdeelt in opgewekte en ingekochte elektra. Figuur 6.14: Ingekochte elektra (per maand)

Figuur 6.15: Overzicht elektra (per maand)



28

6.4 Overzicht alle energiestromen De volgende tabel geeft de resultaten weer van deze energiestromen over 2014/2015. Deze worden weergegeven in MJ primair verbruik. Tabel 7.16: Alle energiestromen Energiestroom

2014 /2015

MJ

MJ/m2

1


107.979

(kWh)

928.619

368

2

Opgewekte energie (voor eigen gebruik)

48.052

(kWh)

413.247

164

3

Opgewekte energie (teruggeleverd)

-59.927

(kWh)

-515.372

-204

4

Ingekochte elektra (inkoop)

60.554

(kWh)

520.764

207

5

Elektragebruik school (2 + 4)

108.606

(kWh)

934.012

370

6

Netto inkoop elektra (4 - 3)

627

(kWh)

5.392

2

7

Ingekocht Gas

4.254

(m3)

178.402

71

8

Energiegebruik school, Elektra + Gas (5 + 7)

1.112.413

441

Om een vergelijking tussen andere scholen mogelijk te maken en om visueel inzicht te geven in de 2 energiestromen worden in onderstaande afbeelding de energiestromen weergegeven in MJ per m per jaar gebruiksoppervlak van de school.



29

7 Benchmark energieverbruik / prestaties Dit hoofdstuk geeft een indruk van de prestaties van Plein Oost in vergelijking met bestaande scholen en in vergelijking met het energieverbruik van een nieuwbouwschool die is ontworpen conform de minimale eisen van het bouwbesluit (2012). Het energieverbruik is weergegeven in MJ primaire energie. In bijlage 6 worden de financiële kengetallen verder gespecificeerd en vergeleken met de branche. Voor alle berekeningen zijn de verbruiksgegevens over 2014/2015 gebruikt. In de verschillende tabellen worden ook de kosten weergegeven. In de praktijk rekenen gebouweigenaren met verschillende tarieven. Om een vergelijking mogelijk te maken, wordt er met de volgende standaard energiekosten gerekend: Tabel :7.1: Gehanteerde energiekosten Energiedrager Gas (inclusief energiebelasting) Warmte (inclusief overige kosten) Pellets (inclusief leveringskosten) Elektriciteit hoog Elektriciteit Laag (teruglevering)

Kosten (excl. BTW) € 0,50 per m3 € 23.50 per GJ € 0,28 per kg € 0.16 per kWh € 0.08 per kWh 2

In de onderstaande tabel worden het energieverbruik, de verbruikskosten en inkoop per m weergegeven. Voor de vergelijking met de andere gebouwen is de teruggeleverde elektriciteit van het ingekochte elektriciteitsverbruik afgetrokken. Tabel :7.2: Energiekentallen ingekochte en teruggeleverde energie Verbruik (inkoop)

Kosten (excl. BTW)

Verbruik Primair 2 (inkoop) per m [MJ]

€ 2.127

59

Gasverbruik (inkoop)

4.254

m3

Elektriciteitsverbruik

111.397

kWh

Elektriciteit (inkoop)

61.351

kWh

€ 8.058

209

Elektriciteit (teruggeleverd)

-56.220

kWh

-€ 4.498

-192

€ 5.688

77

Totaal

In de volgende tabel wordt het elektriciteitsverbruik van Plein Oost afgezet tegen het energieverbruik bij nieuwbouw en bestaande bouw. Het verbruik is weergegeven in MJ per m². Tabel 7.3: Benchmark totaal primair verbruik per m2, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw Nieuwbouw 2 (bouwbesluitMJ Primair /m niveau) Hoog Verbruik Primair (inkoop) (inclusief teruggeleverde elektriciteit)

77

469

891

Bestaande bouw

Middel

Laag

655

349

In de volgende tabel wordt de benchmark gepresenteerd voor het totale primaire verbruik van de school doorberekend naar euro’s. Tabel 7.4: Benchmark verbruik in euro’s per m2, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw Nieuwbouw (bouwbesluiteuro /m2 niveau) Hoog Energiekosten (inclusief teruggeleverde elektriciteit)


€ 2,26

€ 6,60

€ 12,60

Bestaande bouw Middel

Laag

€ 9,26

€ 4,92


30

8 Energiebalans De energiebalans maakt inzichtelijk welk aandeel de verschillende onderdelen hebben in het totale energieverbruik. Er is onderscheid gemaakt in een energiebalans met alleen gebouwgebonden verbruik en een energiebalans inclusief het niet-gebouwgebonden verbruik. De gerealiseerde energiebalans is vergeleken met de energiebalans zoals berekend in de ontwerpfase met de EPCberekening.

8.1 Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik De volgende tabellen en grafieken geven het gebouwgebonden energiegebruik weer. Dus exclusief apparatuur. Tabel 8.1: Energiegebruik per deelpost, gebouwgebonden (situatie 2014)

Huidig Deelpost

Volgens EPC 2 MJ/m

MJ

%

CO2 uitstoot

Verwarming (inclusief pompen) Warm tapwater Koeling Ventilatoren Verlichting Verbruik totaal

141.680 178.402 36.531 99.216 326.590 782.419

18% 23% 5% 13% 42% 100%

1.143 1.440 295 801 2.636 6.314

56 71 14 39 130 310

59 46 30 90 114 339

Opwekking zonnepanelen Netto

-928.619 -146.200

-64.446 -58.132

-368 -58

-339 0

kg

Figuur 8.2: Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik, links berekend, rechts gemeten


MJ/m

2


31

8.2 Energiebalans gebouwgebonden verbruik en apparatuur De volgende tabel en grafiek geven het energiegebruik van gebouwgebonden voorzieningen en apparatuur weer. Tabel 8.3: Energiegebruik per deelpost, gebouwgebonden + niet gebouwgebonden Deelpost Verlichting Luchtbehandeling Koeling Tapwater Verwarming Apparatuur Verbruik totaal Opwekking zonnepanelen Netto

MJ

MJ/m2

%

326.590 99.216 36.531 178.402 141.680 329.985 1.112.405

130 39 14 71 56 131 441

29% 9% 3% 16% 13% 30% 100%

-363 73

-

Figuur 8.4: Energiebalans gebouwgebonden + niet gebouwgebonden



32

9 Analyse en conclusies Binnenklimaat en Energie In de analyse van het functioneren van het gebouw worden dwarsverbanden gelegd per onderwerp. Er wordt gekeken naar de aanwezige voorzieningen, meting binnenmilieu, onderhoud en beheer, analyse van energieverbruik (en kosten) en ervaringen van de gebruikers.

9.1 Binnenklimaat

Luchtkwaliteit

Thermisch comfort winter

Ontwerp Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse B. Er is sprake van een geïnstalleerd ventilatiesysteem klasse B.

Meting Het gemiddeld CO2 niveau komt voor meer dan 95% niet boven 1000 ppm. Op basis hiervan wordt een klasse B behaald.

Gebruikservaring Er worden geen klachten genoemd met betrekking tot de luchtkwaliteit.

Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse B. Er is sprake van zeer goede isolatie. Per ruimte kan de temperatuur worden geregeld via een thermostaat. Er is sprake van warmteterugwinning op de ventilatielucht.

Uit de temperatuurmetingen blijkt dat de temperatuur tijdens de meting voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 19.5 en 24 graden in de lokalen ligt. Dit is conform Frisse scholen klasse C. Uit de temperatuurmeting blijkt dat de temperatuur soms boven de 23 graden komt. Dit valt echter binnen de bandbreedte van een klasse B school bij zomerse buitencondities. Het installatiegeluid komt niet boven 33dB(A) uit, gemeten bij enkel installatiegeluid zonder omgevingsgeluid.

Gebruikers geven regelmatig aan dat het of te koud of wat te warm is.

Er is koeling aanwezig door middel van vloerkoeling en de luchtbehandeling. Thermisch comfort zomer

Er is sprake van vaste zonwering door middel van verticale panelen en vaste buiten lamellen. Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse B. Hieraan wordt voldaan.

Akoestisch comfort

Er is gebruik gemaakt van Triple glas dat een zeer positief effect heeft op geluid van buiten.


Gebruikers hebben soms klachten betreffende temperatuur. Het thermisch comfort wordt als slecht tot redelijk ervaren.

Er zijn geen klachten gemeld over installatiegeluid. Wel zijn er veel klachten betreffende contact geluid van vloer en tafels/stoelen tussen lokalen, op dezelfde verdieping als tussen verdiepingen. Het geluid wordt als (erg) storend ervaren.

Conclusie Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse B Frisse School. Er is sprake van een geïnstalleerd ventilatiesysteem klasse B. Op basis van CO2-metingen wordt klasse B behaald. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse B Frisse School. Opa basis van de metingen wordt klasse C behaald. De opmerkingen van de gebruiker lijken dit voor wat betreft de meetperiode te staven.

In overeenstemming met de meetresultaten zijn er geen klachten met betrekking tot het thermisch comfort en de temperatuur in het algemeen. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse B Frisse School, dit wordt voor de zomermaanden gehaald. Het akoestisch comfort is goed. Geluid afkomstig van installaties voldoet aan ontwerpuitgangspunten (klasse B). Er is sprake van veel contact geluid van stoelen en tafels tussen lokalen. Dit wordt als erg storend ervaren.


Visueel comfort

Ontwerp Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse C. Hieraan wordt voor het kunstlichtniveau voldaan. Andere aspecten zijn niet gemeten. Kunstlicht komt van energiezuinige T5 armaturen die zijn voorzien van daglichtregeling. Er is geen bevochtiger aanwezig.

Relatieve vochtigheid / Stofconcentratie


33

Meting Uit de meting blijkt soms een te laag lichtniveau aanwezig te zijn. Deze meting lijkt echter niet significant voor het gehele gebouw

Gebruikservaring De geïnstalleerde verlichting functioneert goed. Er zijn geen opmerkingen, deze wordt als zeer goed ervaren.

Uit de metingen blijkt dat de relatieve vochtigheid in de wintermaanden laag is. Er worden soms waarden van minder dan 30 procent gemeten tijdens lestijd.

Er zijn geen directe opmerkingen of klachten over te droge lucht.

Conclusie Ondanks de wat lagere lichtniveaus op bepaalde plekken is het lichtniveau over het gehele gebouw goed en wordt ook zo gewaardeerd. Op basis van het PvE frisse scholen wordt deze daarom ook als een klasse C gekwalificeerd. De luchtvochtigheid is laag. Voornamelijk in de wintermaanden is dit het geval. De ondergrens van 30 procent wordt soms overschreden.


34

9.2 Energie In deze paragraaf wordt ingegaan op het werkelijke energiegebruik en het verwachte energiegebruik.

9.2.1

Energiegebruik in relatie tot verwachting

De volgende tabel geeft het werkelijke verbruik weer en het verwachte verbruik voorafgaande aan de monitoring. Het verwachte verbruik is overgenomen uit de UPK NESK rapportage. Tabel 9.2: Energiegebruik in relatie tot verwachting Verbruik m2

Verbruik 2014

Energiedrager

MJ/jr/m2 2014

MJ/m2 Verwacht

9.429

kWh elektra

56

59

5.074

m3 gas 254

280

131

131*

441

470

-368

-339

73

131

Verwarmen

Gebouwgebonden

Niet gebouw gebouwgebonden

53.760

kWh elektra

38.370

kWh elektra

Totaal exclusief zonnepanelen Zonnepanelen

107.979

kWh elektra

Totaal inclusief zonnepanelen *Niet benoemd in EPC, werkelij k verbruik aangehouden.

Er wordt minder energie verbruikt dan verwacht. Er is meer energie opgewekt dan verwacht. Daarnaast is er sprake van minder gebouwgebonden gebruik.

9.2.2

Verbruiksposten

Verwarming Verlichting Apparatuur Ventilatoren Pompen Zonnepanelen

Toelichting Het verbruik voor verwarmen is zoals verwacht. Er is een normaal opgesteld vermogen aan verlichting aanwezig. Het gebruik is lager dan vooraf aangenomen. Er is een normaal te verwachten gebruik van apparatuur aanwezig binnen de school. Er wordt veel minder energie verbruikt ten aanzien van ventilatie. Het verbruik van de pompen is normaal. De opbrengst van de zonnepanelen is iets hoger dan verwacht.



35

10 Aanbevelingen beheer In dit hoofdstuk worden aanbevelingen gedaan met betrekking tot beheer. Per onderwerp wordt ingegaan op verbeterpunten.

10.1 Gebouwbeheersysteem Software De aanwezige software is van Priva. De software functioneert wat betreft de klimaattechnische instellingen goed. Het aandeel van de HR107 ketel ten behoeve van de CV installatie is niet meetbaar, de 3-weg klep wordt niet gelogd. Afstandsbeheer Afstandsbeheer is mogelijk en werkt correct. Instellingen De instellingen voor luchtbehandeling zijn in overeenstemming met het gebruik. Maandag Dinsdag Woensdag Donderdag Vrijdag Zaterdag Zondag

School 6:00 - 17:00 7:00 - 17:00 7:00 - 17:00 7:00 - 17:00 7:00 - 17:00 0:00 - 0:00 0:00 - 0:00

LBK School 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 0:00 - 0:00 0:00 - 0:00

Gymzaal 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 8:00 - 17:00 0:00 - 0:00 0:00 - 0:00

Toiletten 7:00 - 20:00 7:00 - 20:00 7:00 - 20:00 7:00 - 20:00 7:00 - 20:00 0:00 - 0:00 0:00 - 0:00

Aanbeveling Aanbevolen wordt om de 3-weg klep waarmee warmwater van de HR107 ketel wordt gemengd ten behoeve van de CV-installatie te meten en te loggen. Alleen op die manier is goed meetbaar welk aandeel de HR107 ketel heeft in het verwarmen van de school.

10.2 Registratie energieverbruik De ingekochte- en teruggeleverde energie wordt geregistreerd via de netwerkbeheerder. De opgewekte energie wordt geregistreerd via het gebouwbeheerssysteem. Ook het deelverbruik van onder meer luchtbehandeling en warmtepomp wordt apart gemeten. Het verbruik wordt daarnaast actief gemonitord. Er zijn geen aanbevelingen.

10.3 Beheer en onderhoud Onderhoudspartij Er is een onderhoudspartij aanwezig. Er zijn geen aanbevelingen. Onderhoud Onder meer filtervervanging vindt plaats via de onderhoudspartij. Er zijn geen aanbevelingen. Monitoring Monitoring van de technische installatie gebeurd door de installateur en door een extern bureau. Er zijn geen aanbevelingen. Oplevering Het gebouwbeheersysteem was volledig functioneel na oplevering. Er zijn geen aanbevelingen.



36

11 Aanbevelingen redesign In dit hoofdstuk worden aanbevelingen gedaan voor redesign en beheer. Onder redesign wordt verstaan het aanpassen van de voorzieningen ter verbetering van het comfort en/of verlaging van het energieverbruik. Per onderwerp worden de verbeterpunten beschreven.

11.1 Tapwater Vanwege het relatief hoge gasverbruik voor tapwater wordt geadviseerd om de klep van de zonneboiler t.b.v. het buffervat te controleren en wellicht te voorzien van een bestuurbare klep. Deze klep lijkt niet volledig open te staan. Daarnaast lijkt er een (te) groot warmte verlies te zijn in de circulatieleiding voor het tapwater. Het warmteverlies is vaak 10 graden, wat normaal gezien te hoog is. Geadviseerd wordt om de installateur specifiek te laten kijken naar dit traject om te achterhalen waar dit (te) hoge verval vandaan komt.

11.2 Gebouw Het gebouw is goed geïsoleerd en kierdicht uitgevoerd. Er zijn op dat punt geen aanbevelingen. Er is aanleiding om de vloer van de verdiepingen en het gebruikte marmoleum nader te onderzoeken. Er blijkt sprake te zijn van een onevenredig hoog geluidsniveau van het schuiven van de stoelen en de tafels. Dit betreft contactgeluid in het lokaal zelf maar voornamelijk ook geluidshinder in andere lokalen doordat het geluid zich door de vloer verplaatst. Er vallen een aantal tweetal zaken duidelijk op: Het marmoleum is gedeukt door toedoen van de stoelen. Het marmoleum is behandeld met een keiharde toplaag (Topshield). Dit zou niet mogen. De vloer trilt waarneembaar door bij lopen van bijvoorbeeld een enkel persoon op meerdere meters afstand. Alsof het een zwevende vloer betreft. Geadviseerd wordt om samen met de architect en eventueel aannemer de oorzaak van het contactgeluid (en geringe trilling) van de vloer te achterhalen. Daarnaast lijkt een oplossing het gebruik van no-scratch “sleetjes” te zijn.


Monitoring Scholen NESK - Plein Oost Haarlem

37

Bijlage 1: ABCD Tool Naam school Maand, jaar Vragenlijst Binnenmilieu. Kunt u deze vragenlijst specifiek invullen voor het lokaal of werkplek waar u zich het meest bevindt in uw school? U wordt vriendelijk verzocht deze vragenlijst snel in te vullen (zonder lang nadenken). En bij voorkeur alleen, zonder dat tussentijds overleg plaats vindt met collega’s. LET OP: Wilt u op de achterzijde van dit blad een korte toelichting geven per vraag wanneer u een vraag met JA heeft beantwoord? Bedankt! 1

Wat is uw algemene oordeel over het binnenklimaat in het schoolgebouw? Geef een rapportcijfer (van 1 tot 10)

2

Heeft u vaak last van geïrriteerde, prikkende of tranende ogen?

ja

nee

3

Heeft u vaak last van een verstopte neus of loopneus?

ja

nee

4

Vindt u de lucht vaak te droog?

ja

nee

5

Vindt u het vaak te stoffig (door slechte schoonmaak)?

ja

nee

6

Vindt u de lucht vaak bedompt, onfris of muf?

ja

nee

7

Heeft u het ’s zomers vaak te warm?

ja

nee

8

Heeft u het ’s winters vaak te koud?

ja

nee

9

Heeft u vaak last van tocht?

ja

nee

10

Heeft u vaak last van buiten, zoals verkeerslawaai?

ja

nee

11

Heeft u vaak last van lawaai van het schoolplein?

ja

nee

12

Heeft u vaak last van geluid uit aangrenzende klaslokalen of de gang?

ja

nee

13

Heeft u vaak last van galm of een onaangename akoestiek?

ja

nee

14

Heeft u vaak last van verblindend zonlicht?

ja

nee

15

Heeft u vaak last van te weinig licht (slechte leesbaarheid)?

ja

nee

Eventuele verdere opmerkingen: …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………



Toelichting vragen

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15


38


Bijlage 2: Representatieve CO2 meting


39


Bijlage 3: Representatieve temperatuurmeting


40


41

Bijlage 4: Representatieve meting Relatieve vochtigheid

56 54 52 50 48 46 44 42 40 38 36 34 32 30

8:00:00 16:00:00 0:00:00 8:00:00 16:00:00 0:00:00 8:00:00 16:00:00 0:00:00 8:00:00 16:00:00 0:00:00 8:00:00 16:00:00 0:00:00 8:00:00 16:00:00 0:00:00 8:00:00 16:00:00 0:00:00 8:00:00 22-6-2015 22-6-2015 23-6-2015 23-6-2015 23-6-2015 24-6-2015 24-6-2015 24-6-2015 25-6-2015 25-6-2015 25-6-2015 26-6-2015 26-6-2015 26-6-2015 27-6-2015 27-6-2015 27-6-2015 28-6-2015 28-6-2015 28-6-2015 29-6-2015 29-6-2015



42

Bijlage 5: PvE Frisse Scholen Het Programma van Eisen Frisse Scholen bestaat uit vele eisen behorende bij een specifieke klasse. In het kader van monitoring USK NESK Scholen zijn de volgende van belang: Eisen m.b.t. ventilatiecapaciteit (Luchtkwaliteit) Eisen m.b.t. operatieve temperatuur (Thermisch comfort) Installatiegeluid (Akoestisch comfort) Kunstlicht (Visueel comfort) Tabel: Eisen m.b.t. ventilatiecapaciteit in het kader Frisse Scholen 2010 PPM CO2 m3/uur/m2 lokaal 50 m2

lokaal 55 m2

lokaal 60 m2

687 m3/h

750

Klasse C

max. 1200

Klasse B

max.1000

min. 17.5

875

962 m /h

1.050

Klasse A

max. 800

min. 22.5

1.125

1.237 m3/h

1.350

min.12.5

625

3

Tabel: Eisen m.b.t. operatieve binnentemperatuur (thermisch comfort) in het kader Frisse Scholen 2010

minimaal 90% van de gebruikerstijd wordt voldaan aan:

Klasse C

Klasse B

Klasse A

De temperatuur is op alle werk- en leerplekken minimaal 19 graden. Bij buitentemperaturen onder de 20 graden is de binnentemperatuur maximaal 24 graden. Bij buitentemperaturen boven de 20 graden is de binnentemperatuur maximaal 4 graden hoger dan de buitentemperatuur. De temperatuur is op alle werk- en leerplekken minimaal 20 graden. Bij buitentemperaturen onder de 20 graden is de binnentemperatuur maximaal 23 graden. Bij buitentemperaturen boven de 20 graden is de binnentemperatuur maximaal 3 graden hoger dan de buitentemperatuur. De temperatuur is op alle werk- en leerplekken minimaal 20 graden. Bij buitentemperaturen onder de 20 graden is de binnentemperatuur maximaal 22 graden. Bij buitentemperaturen boven de 20 graden is de operatieve binnentemperatuur maximaal 2 graden hoger dan de buitentemperatuur met een maximum van 27 graden.

Tabel: Eisen m.b.t. installatiegeluid (akoestisch comfort) in het kader Frisse Scholen 2010

Het geluidsniveau van installaties is in groepsruimten maximaal: Klasse C

maximaal 35dB(A)

Klasse B

maximaal 33dB(A)

Klasse A

maximaal 30dB(A)

Tabel: Eisen m.b.t. niveau kunstlicht (visueel comfort) in het kader Frisse Scholen 2010

De verlichtingssterkte in groepsruimten is minimaal: Klasse C

300 LUX

Klasse B

500 LUX

Klasse A

500 LUX + werkplekverlichting volwassenen 750 LUX



43

Bijlage 6: Benchmark energieverbruik In deze bijlage staan de tabellen die nader inzicht geven in het energieverbruik van MFC De Tredder in relatie tot bestaande scholen en nieuwbouw conform het Bouwbesluit. Deze benchmark is gewenst, omdat een vergelijking soms moeilijk te maken is vanwege verschillende uitgangspunten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan panden met en zonder elektrische warmte-opwekkers of zonnepanelen. Het kan zinvol zijn om de volgende vergelijkingen te maken voor nadere analyse: Elektriciteitsverbruik gebouwgebonden installaties (excl. warmte-opwekkers). Energieverbruik voor verwarming. Bij elektrische opwekkers (o.a. warmtepompen) dient een deel van het elektriciteitsverbruik toegekend te worden aan verwarming. Totaal elektriciteitsverbruik inclusief verrekening van opbrengst van de zonnepanelen. Totaal elektriciteitsverbruik exclusief verrekening van opbrengst van de zonnepanelen. Voor alle berekeningen zijn de verbruiksgegevens over 2014 aangehouden. In de verschillende tabellen worden ook de kosten weergegeven. In de praktijk rekent elke gebouweigenaar met andere tarieven. Om een vergelijking mogelijk te maken wordt er met de volgende standaard energiekosten gerekend: Benchmark energie op basis van inkoop/verkoop Tabel : Gehanteerde energiekosten Energiedrager Gas (inclusief energiebelasting) Warmte (inclusief overige kosten) Pellets (inclusief leveringskosten) Elektriciteit hoog Elektriciteit Laag (teruglevering)

Kosten (excl. BTW) € 0,50 per m3 € 23.50 per GJ € 0,28 per kg € 0.16 per kWh € 0.08 per kWh

Tabel: Energiekentallen ingekochte en teruggeleverde energie Verbruik (inkoop) Gas Elektriciteit Elektriciteit (teruggeleverd aan net)

Kosten (excl. BTW)

Verbruik (inkoop) 2 per m

Kosten /

m

2

Verbruik Primair (inkoop) [MJ]

CO2 uitstoot [Kg CO2]

Verbruik Primair 2 (inkoop) per m [MJ]

5074

m3

€ 2.537

2,01

€ 1,01

178.402

97.823

71

60.554

kWh

€ 7.841

24,02

€ 3,11

520.764

36.141

207

-59.927

kWh

-€ 4.794

-23,77

-€ 1,90

-515.372

-35.767

-204

Totaal

-€ 3.214

€ 2,22

183.794

98.197

73

Tabel: Benchmark totaal primair verbruik per m2, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw Nieuwbouw 2 (bouwbesluitMJ Primair /m niveau) Hoog

Bestaande bouw

Middel

Laag

Verbruik Primair (inkoop)

277

469

891

655

349

Verbruik Primair (inkoop) (inclusief teruggeleverde elektriciteit)

73

469

891

655

349

Tabel: Benchmark verbruik in euro’s per m2, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw Nieuwbouw (bouwbesluiteuro /m2 niveau) Energiekosten (inclusief teruggeleverde elektriciteit)


€ 2,22

€ 6,60

Bestaande bouw Hoog

Middel

Laag

€ 12,60

€ 9,26

€ 4,92


44

Benchmark energie (totaal verbruik), exclusief opgewekte energie Reductie van het primaire energieverbruik en CO2 uitstoot wordt voor een groot deel gerealiseerd door de zonnepanelen. Deze reductie is dusdanig significant dat er geen goed beeld ontstaat van de energiezuinigheid van het gebouw an sich, inclusief de installaties. Een energieverspillend gebouw met veel zonnepanelen kan op die manier goed uit de benchmark komen. Volgens de Trias Energetica dient de basis energievraag geminimaliseerd te worden, om vervolgens duurzame technieken toe te passen. Het is dan ook zinvol om de basisenergiebehoefte zonder duurzame opwekking te vergelijken met andere schoolgebouwen. De gegevens voor deze vergelijking staan in de onderstaande tabel. Tabel : Benchmark energie, exclusief zonnepanelen. Energieverbruik

Energiedragers

Euro

Verbruik Primair

CO2 uitstoot

Gas

3.000

m3

€ 1.500

105.480

5.907

Elektra

9.429

kWh

€ 1.131

81.086

5.627

Euro/m

Verbruik Primair (inkoop) per m2

€ 1,77

125

167

2

Verwarming

Elektriciteit gebouwgebonden installaties (excl. installaties t.b.v. warmte opwekking)

28.967

kWh

€ 3.476

249.119

17.289

€ 2,33

Gas (gebruiksapparatuur)

1.350

m3

€ 675

47.466

2.658

€ 0,45 192

Gebruiksapparatuur (algemeen)

27.705

kWh

€ 3.325

238.263

16.535

€ 2,23

Totaal

€ 8.607

615.935

42.110

€ 5,78

413

Tabel : Benchmark totaal primair verbruik per m2 exclusief zonnepanelen, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw.

MJ Primair 2 /m

Nieuwbouw (bouwbesluitniveau)

Hoog

Middel

Laag

Verwarming

56

211

633

457

211

Gebouwgebonden + Niet gebouw gebonden (exclusief verwarmen)

385

258

258

198

138

Totaal verbruik primair (excl. zonnepanelen)

441

469

891

655

349

Bestaande bouw

Tabel : Benchmark verbruik in euro’s per m2 exclusief zonnepanelen, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw.

Energiekosten

euro /m

2

Nieuwbouw (bouwbesluitniveau)

Hoog

Middel

Laag

Bestaande bouw

Verwarming

€ 3,27

€ 0,49

€ 2,42

€ 1,37

€ 0,49

Gebouwgebonden + Niet gebouw gebonden (exclusief verwarmen)

€ 5,39

€ 15,14

€ 15,14

€ 8,89

€ 4,29

Totale kosten (excl. zonnepanelen)

€ 8,66

€ 15,63

€ 17,57

€ 10,26

€ 4,78


Deze rapportage is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in samenwerking met Niels Sijpheer namens Platform 31 en het programma BENG. Platform 31 en BENG hebben de monitoring gefinancierd. Raymond Moelard en Arnaud van Beek van adviesbureau Enerdeco hebben de monitoring op de negen locaties uitgevoerd en Hans Korbee van RVO.nl heeft het proces begeleid.

Postbus 30833 2500 GV Den Haag

Molenstraat 124 7622NG Borne

Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht T +31 (0) 88 042 42 42 E [email protected] www.rvo.nl/frissescholen Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. © Rijksdienst voor Ondernemend Nederland | februari 2016 Publicatienummer: RVO-189-1501/RP-DUZA De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Met subsidies, het vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen aan wet- en regelgeving. RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en de Europese Unie. RVO.nl is een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken.

05 Plein Oost te Haarlem

Recommend Documents