jaarverslag rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2013

rijksmuseum van oudheden

j aar vers lag 2013

jaarverslag 2013

ri j k smu se um van o ud he d e n

ja a rve rsla g 2 0 1 3

jaar v er s l ag 2013

Leiden, mei 2014

1

Afgebeelde objecten:

De grote camee Vanwege de sluiting in 2013 van het GeldMuseum in Utrecht werd een nieuwe bestemming gezocht voor de rijkscollectie munten, penningen en gesneden stenen. Het ministerie van OCW besloot de gesneden stenen uit de oudheid over te dragen aan het Rijksmuseum van Oudheden. Hiermee is het museum in het bezit gekomen van een verzameling bewerkte (half )edelstenen van internationaal belang. Absoluut topstuk is de Gemma Constantiniana, een van de grootste cameeën uit de klassieke oudheid. Het stuk is gemaakt naar aanleiding van Constantijns overwinning op zijn rivaal Maxentius in 312 na Chr. De camee toont de keizer en zijn vrouw Fausta in een triomfwagen. Achter de keizer staat zijn moeder Helena. Beide vrouwen wijzen naar Constantijns zoontje Crispus, de beoogde troonopvolger. Twee centauren trekken de wagen en vertrappen vijanden. Om de triomf compleet te maken vliegt Victoria met een zegekrans naar de keizer toe. In de zeventiende eeuw was de camee in het bezit van de Antwerpse kunstenaar Peter Paul Rubens. De siersteen is met grote zorg gesneden uit een gelaagde agaat.

p. 21 Bronzen mannenbeeldje, 540-520 v.Chr., Ravenna p. 32 Vroegmiddeleeuwse muntschat, rond 730 na Chr., Cothen p. 46 Ring, 100-200 na Chr., Italië p. 51/52 Reliëf uit het graf van Horemheb, ca. 1330 v.Chr., Sakkara p. 53 Portret van Reuvens, 19e eeuw, Leiden; 19e-eeuws afgietsel van reliëf van soldaat, origineel 5de-6de eeuw v.Chr., Persepolis p. 54 Terrine van Amalia van Solms, ca. 1660, Nederland p. 55 Camee met sater, vroege Romeinse keizertijd, vindplaats onbekend p. 57 Vuurstenen tranchetbijl, 8.000-4.000 v.Chr., Noordzee; vuurstenen Burenbijl, 4.000-2.500 v.Chr., Handel; bronzen Hercules, 100-200 na Chr., Ypenburg; houten beeldje van een farao, ca. 1.250 v.Chr., Egypte; schaaltje met krokodillen, 1ste eeuw na Chr., Egypte p. 61 Portretkop, 460-450 v.Chr., Cyprus p. 64/65 Olielampjes, Romeinse tijd, verschillende vindplaatsen p. 76/77 Muurspijker, 2000-300 v.Chr., Irak p. 79 Cylinder van Nebukadnezar II, ca. 580 v.Chr., Zuid-Irak p. 81 Leeuwvormige ryton, ca. 1850 v.Chr., Centraal Turkije p. 82 Sarcofaag van Simpelveld, 175-250 na Chr., Simpelveld p. 89 Buidelbeker, 550-700 na Chr., Bergeijk p. 93 Bronzen bijlen, ca. 1550 v.Chr., verschillende vindplaatsen p. 94 Tempelbeeld van koningin Hatsjepsoet, ca. 1465 v.Chr., Deir el-Bahri p. 95 Wijnschaaltje met luitspeelster, ca. 1300 v.Chr., Egypte p. 102 Gesp van Rijnsburg, 630-640 na Chr., Rijnsburg

Afbeelding achterzijde: In september en oktober voerde conservator Lucas Petit opgravingen uit op Tell Damiyah (Jordanië), een kleine, belangrijke nederzettingsheuvel. Met een internationaal team is gegraven in vier opgravingsputten. Het doel in 2013 was het blootleggen van bewoningslagen uit de IJzertijd, rond 700 v. Chr., toen Tell Damiyah een belangrijke positie in de regio innam.

Missie en ambitie: Wij brengen een divers publiek op een inspirerende, hoogwaardige, participerende en actieve wijze in contact met culturen van de oudheid en hun relevantie voor onze tijd. Wij zijn in Nederland het levendige podium van en voor de oudheid en de archeologie.

Afbeelding titelpagina: In de laatste eeuw van de Sassaniden-heerschappij over Iran werd glaswerk vervaardigd met een wonderlijk stekeltjespatroon. Het glas is lichtgroen van kleur. Terwijl het glas nog gloeiend was, plaatste de glasblazer kleine klompjes glas tegen de wand en trok deze met een pincet uit tot stekeltjes. Behalve decoratief was deze versiering ook handig: de gebruiker van het drinkschaaltje had aan het ‘stekelige’ oppervlak goed houvast. Drinkschaaltje, Iran, 6-7e eeuw n.Chr., diam. 9,5 cm.

Het Rijksmuseum van Oudheden wordt gesteund door de BankGiro Loterij.

3 ri j k smu se um van o ud he d e n

ja a rve rsla g 2 0 1 3 ri j k smu se um van o ud he d e n

2

Afbeelding voorzijde:


Het Rijksmuseum van Oudheden (1818):

© 2014 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Inhoud 6 Voorwoord 8 Resultaatafspraken met het ministerie van OCW

12

Hoofdstuk 1: Publieksfunctie 1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering 1.2 Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet 1.3 Bereik, gemeten in diverse vormen van contact 1.4 Impact, uitgedrukt in betrokkenheid

4

2.1 Kwaliteit van het interne beheer van de collectie 2.2 Collectiewaarde en objectkennis 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie van de collectie

66 Hoofdstuk 3: Kennis- en wetenschapsfunctie

3.1 Kwaliteit en waarde: de collectie als bron 3.2 Bereik: Overdracht van kennis 3.3 Impact en invloed



52 Hoofdstuk 2: Collectiefunctie

5

4.1 Personeelsbeheer 4.2 Ondersteunende afdelingen 4.3 Toezicht en bestuursverslag 4.4 Jaarrekening

88 Bijlagen I Uitgaande bruiklenen II Inkomende bruiklenen III Langdurige bruiklenen IV Nevenfuncties V Lezingen medewerkers RMO VI Publicaties VII Organogram VIII Governance Code Cultuur IX Risicomanagement



78 Hoofdstuk 4: Algemeen beheer

Voorwoord


6

Publieksfunctie

Collectiefunctie

Kwaliteit

Waardering Beheer

Kennis en wetenschap Bronfunctie

(Economische) Waarde Inkomsten

Objectkennis

Bereik

Zichtbaarheid Overdracht

Contacten

Invloed (impact) Betrokkenheid Reputatie

Bronfunctie

Reputatie

Door bijvoorbeeld het begrip ‘bereik’ te kruisen met de kennis- en wetenschapsfunctie is het evident dat er sprake is van overdracht van kennis door de conservatoren; in boeken, lezingen, colleges, optredens in de media en dergelijke. Dat is meetbaar te formuleren. De combinatie van economische waarde en publieksfunctie is te formuleren als indicator voor de diverse inkomstenstromen van het RMO, zoals inkomsten aan de kassa, winkelinkomsten en zaalverhuur. Het RMO hanteert dit systeem van Publieke Waarde zo integraal mogelijk; het operationele jaarplan is een afgeleide hiervan. De individuele resultaatafspraken met de medewerkers leunen op ditzelfde model. Voor dit jaarverslag is een hoofdstuk Algemeen beheer toegevoegd en is in de bijlagen een nieuwe verantwoording voor de Governance Code Cultuur opgenomen. Toen het RMO eind 2012 koos voor dit model was de inhoud van de museumbrief van minister Jet Bussemaker van medio 2013 nog niet bekend. Haar nadruk op begrippen als samenwerking, publieksbereik, educatie, digitalisering, ondernemerschap en collectiemobiliteit en -zichtbaarheid zijn echter al expliciet opgenomen in het model Publieke Waarde. Het museum blijft deze gekozen systematiek in de periode 2013/16 volgen. In drie grote hoofdstukken wordt dit model voorzien van alle behaalde resultaten. Voorafgaand hieraan is een samenvatting opgenomen van de resultaatafspraken die het Rijksmuseum van Oudheden met het ministerie van OCW heeft gemaakt. Het jaarverslag sluit af met een hoofdstuk over het algemene beheer en een aantal bijlagen.

Op het gebied van samenwerking zijn forse stappen gezet. Diverse Memoranda of Understanding schraagden de internationale wetenschappelijke ambities, een meerjarige overeenkomst met Fundacio “la Caixa” (Spanje) voor vijf venues van de reizende tentoonstelling Fascinating Mummies is goed voor het ondernemerschap. Daarnaast bracht het museum tentoonstellingen naar Ede, Heerlen en Maastricht, coördineerde het landelijk de MuseumJeugdUniversiteit voor zestig musea en betrok het meer dan dertig musea bij de BankGiro Loterij MuseumMaandag. In eigen huis was de disciplineoverstijgende samenwerking bij de twaalf uitvoeringen van de theatervoorstelling Hyllos met de Veenfabriek en het Asko|Schönberg ensemble zonder meer het meest in het oog springend. Het aantal kinderen onder de 18 jaar dat het RMO bezocht, bleef met ruim 42.000 gelijk. Bij de educatieve programma’s valt op dat, mede door de eindexamenrondleidingen, de band met gymnasiaal Nederland hecht is en de VMBOscholieren de hardst groeiende sector zijn. Het Rijksmuseum van Oudheden geeft steeds meer betekenis aan zijn educatieve kerntaak door daarnaast producten buiten de museummuren aan te bieden. Via de website worden digitale lessen en digibordlessen aangeboden, museumdocenten bezoeken scholieren in de klas en projectweekpakketten worden aangeboden. Voor docenten, en dat is uitzonderlijk in museaal Nederland, worden tal van (na)scholingsproducten aangeboden, voor PABO- en ICLON-studenten tot docenten geschiedenis, Grieks en Latijn. Dit varieert van tijdvakkenrondleidingen, lezingen, een Griekenlandreisdag, studiedagen, de eerste Dies Latinus en een middag over beeldvorming over de Egyptische oudheid in de moderne speelfilm. Het is een diepte-investering: tevreden docenten/studenten komen uiteindelijk graag met hun leerlingen terug.

Het verbeteren van de zichtbaarheid van de collectie en de mobiliteit daarvan is aantoonbaar geslaagd. Niet alleen in eigen huis door de vernieuwing van de vaste opstelling Nabije Oosten en dertien tijdelijks tentoonstellingen, maar ook zeven exposities van het RMO in binnen- en buitenlandse musea. Het RMO is ook zichtbaar door zijn actieve en ruimhartige bruikleenverkeer, door groeiende databases, en door de meer dan 120 lezingen die in het RMO, maar ook door de conservatoren buiten het museum werden gegeven. Voor het RMO is zichtbaarheid van de collectie inherent aan overdracht van kennis over de verzameling. Op het terrein van digitalisering is het RMO trots op de samenwerking met Google, als enige niet-specifiek beeldende kunstmuseum in Nederland. Er is een Street View-weergave van het museum online op het Art Project-gedeelte van de website Google Cultural Institute. Binnen Street View kan op 370 objecten worden geklikt voor meer informatie en een afbeelding op hoge resolutie. Eén voorwerp, de mummiekist van Djedmontefanch, is op gigapixelresolutie 3000 maal minutieus gefotografeerd en tot op zeer gedetailleerd niveau te bekijken, een droom voor Egyptologen. Daarnaast is een plattegrond van alle verdiepingen van het museum op Google Maps gepubliceerd. Bovendien kunnen bezoekers via de nieuwe applicatie Indoor Google Maps voor smartphones (Android en iOS) navigeren in het museumgebouw. Tot slot: het RMO kwam in 2012 in zwaar weer terecht omdat de Raad voor Cultuur adviseerde het RMO met ingang van 2013 met 16% subsidie te korten. Tegen dit advies is een juridische procedure gestart. Door in april 2013 een schikking met OCW te treffen, heeft het museum besloten af te zien van een rechtsgang. De schikking komt erop neer dat de subsidie thans gelijk is aan de zogenaamde categorie 2 indeling door de Raad voor Cultuur. De financiële adem die dat gaf was welkom, maar meer nog was er de genoegdoening dat deze slepende kwestie tot een constructief einde werd gebracht. Wim Weijland Directeur bestuurder Jan Hoekema Voorzitter van de Raad van Toezicht


Blijven we wat dichterbij bij de kernbegrippen uit de beleidsvoornemens van de minister, dan zijn er klinkende resultaten te benoemen. Zo haalde het RMO 173.017 bezoekers, bijna 24% boven de norm van 139.600 die het ministerie van OCW als resultaatafspraak mee gaf voor de periode 2013/2016. Een historisch hoog cijfer, terwijl het RMO in de voorafgaande jaren al zeer bovengemiddeld scoorde. De enige verklaring voor dit eindcijfer is het fabuleuze succes van de tentoonstelling Petra. Wonder in de Woestijn, die in de laatste drie maanden van het jaar ruim 83.000 bezoekers trok. Over deze expositie, die werd overgenomen van het Antikenmuseum in Bazel, maar conceptueel een transformatie onderging, was pas eind mei financiële duidelijkheid. Door een lening van het Blockbusterfonds en een bijdrage van de BankGiro Loterij, naast bijdragen van een zestal sponsoren, kon het RMO de prachtige vondsten en architectuurfragmenten uit deze legendarische woestijnstad tonen. Het museum is het Blockbusterfonds zeer erkentelijk voor de katalyserende rol die zij heeft gespeeld. Het bezoekerssucces heeft ervoor gezorgd dat eind 2013, drie maanden voor het einde van de looptijd van de tentoonstelling, de lening volledig is terugbetaald.



Dit jaarverslag heeft een nieuwe structuur. Waar in voorgaande jaren per week over de activiteiten werd gerapporteerd, is nu gekozen voor het model Publieke Waarde dat in 2012 is vastgesteld door de Vereniging Rijksmusea. Ofschoon de VRM thans is gefuseerd met de Nederlandse Museumvereniging, die een eigen model hanteert (de vijf waarden), heeft het RMO gekozen voor de methodiek van de VRM. Deze komt het best overeen met de prestatie-eisen die het ministerie van OCW (minimaal) stelt. Sterker, OCW heeft zich bij het formuleren van die resultaatafspraken geïnspireerd op het VRM-model. Het komt er kort gezegd op neer dat de belangrijkste museale functies (collectiefunctie, publieksfunctie en kennis- en wetenschapsfunctie) worden gecombineerd met graadmeters als kwaliteit, bereik, impact en waarde. Dat ziet er in een model als volgt uit:


8

Prestatieeisen OCW

Kwantitatief

Resultaat 2013

Prestatieeisen OCW

Kwantitatief

Resultaat 2013

Bezoekers totaal

Minimaal 139.600 per jaar

173.017

Aantal bezoekers buitenlandse tt

120.000

218.000 (88.000 bij Etrusken in Tongeren)

Waarvan betalend 127.000

160.223

125

187

Waarvan niet betalend

10.762 en 2.022 kinderen onder de vijf jaar

Ingekomen bruiklenen uit binnenland

Primair Onderwijs 8.500

6.645

Ingekomen bruiklenen uit buitenland

125

174

Voortgezet Onderwijs 10.000

11.973

Uitgaande bruiklenen binnenland

1700

188 (+ 1739 langdurige bruiklenen) = 1927

Doelstelling Onderwijs

18.618 exclusief academisch onderwijs

Uitgaande bruiklenen buitenland 300

408

Collectie-omvang 175.000

178.510

18.500

Tentoonstellingen in museum 6 10 tentoonstellingen: Verloren erfgoed Couperus en de oudheid Egypte van Hollywood Egypte van Hollywood KIDS Mummiekisten van de Amon-priesters Het negende wereldwonder Petra: wonder in de woestijn Petra revisited Middeleeuws chic Voortreffelijk en waardig. 400 jaar Arabisch 3 fototentoonstellingen: Opgraving Barcin Höyük Graven naar het Bijbelse Sichem Petra: Bedoeïenen van Bdul 4 actualiteitenvitrines: Zwaard in de Vecht Vorstengraven Middeleeuwse muntschat Aanwinst Cypriotische kop Gemiddelde lengte 150 dagen Aantal dagen: tentoonstelling Verloren erfgoed: 95 Couperus en de oudheid: 189 Egypte van Hollywood: 155 Egypte van Hollywood KIDS: 323 Mummiekisten van de Amon-priesters: 148 Het negende wereldwonder: 88 Petra: wonder in de woestijn: 165 Petra revisited: 165 Middeleeuws chic: 478 Voortreffelijk en waardig: 177 Gemiddeld: 198 dagen inclusief start in 2012 en doorloop in 2014 Aantal tentoonstellingen 2 buitenland

4 Lleida, Tarragona, Palma de Mallorca – Momias Egipcias Tongeren – De Etrusken

Gemiddelde lengte buitenlandse 100 dagen Aantal dagen: tentoonstelling Lleida: 123 Tarragona: 95 Palma de Mallorca: 88 Tongeren: 240 Gemiddeld: 126 dagen, inclusief start in 2012 en doorloop in 2014

Verfijningen/verwervingen

300 incl. verfijning database 1240

Registratiegraad 100%

100%

Gedigitaliseerd met foto

Naar 48% in 4 jaar

44%

Objecten te zien

4%

4%

Restauraties/conserveringen

12

43 (glas, mummiekisten en planken)

Publicaties (pop. wetenschappelijk) 27

30 inclusief 2 boeken

Wetenschappelijke publicaties

14 inclusief 2 boeken

15

Wetenschappelijke onderzoeken 8

13

Workshops (volwassenonderwijs)

196 met circa 4000 deelnemers

120 met 2500 deelnemers

Inleidingen (museumwandelingen) 24 met 600 deelnemers

29 keer, gemiddeld 20 deelnemers per groep

Lezingen

40 x 60 bezoekers

120x, binnen de RMO muren minimaal 2500 bezoekers

Lessen op scholen

10 met 250 kinderen

15 lessen met 503 leerlingen

MuseumJeugdUniversiteit

9 x met 1350 kinderen

1700

Workshops kinderen

90 x 80 kinderen per dag = 7.200 kinderen

9.904

Televisie/Radio 40

45

DVD

2

0

Live streaming/webcam

1 x 5000 deelnemers in periode 2013/2016

6300 hits op eigen YouTube kanaal

Vrije publiciteit

750 vermeldingen

745

Facebook

1.500 likes/vrienden

4.803

Twitter

1.500 volgers

3.469

www.museumkennis.nl

1.000.000

Vervallen, site opgeheven

Eigen inkomsten

Gemiddeld 19,5% in 2013 t/m 2015

40,7%

Openingstijden

44 uur per week

44 uur per week

Webbezoekers www.rmo.nl Jaarlijks gemiddeld

725.000 (Urchin) = circa 304.000 met Google Analytics

Urchinmethode: 1.185.170 Google Analytics: 497.246


12.600



Prestatieafspraken 2013-2016 met het ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013/2016

Verplichtingen met het ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013-2016 Aandacht informatiebeleid

Het RMO heeft in het subsidiebesluit van 18 september 2012 een structurele extra huisvestingsubsidie voor veiligheidsmaatregelen toegezegd gekregen ter hoogte van jaarlijks € 94.000, op voorwaarde van het indienen van een offerte. Hieraan is in 2013 voldaan.

Er wordt in de periode 2013/2016 een informatiebeleidsplan geschreven, conform richtlijn A.01 van het DEN-register. In 2013 werd de conceptversie voltooid, die in 2014 vastgesteld wordt.


Meldingsplicht voor feiten/omstandigheden met subsidiegevolgen

10

De overname van de collectie gesneden stenen van het voormalig GeldMuseum kan hieronder worden gerekend. Het ministerie van OCW heeft het RMO, nadat het projectplan Integratie gesneden stenen was ingediend, een incidentele subsidie van € 180.000 verstrekt. Daarnaast is in november 2013 een plan van aanpak ingediend voor de verbouwing en tijdelijke sluiting in de tweede helft van 2015. Dit plan, inclusief een offerte van de Rijksgebouwendienst, was de onderbouwing van een eenmalig verkregen subsidie van 1,2 miljoen euro, grotendeels bedoeld voor investeringen in veiligheid. Integraal veiligheidsplan één keer in een periode van 4 jaar actualiseren

Jaarrekening en bestuursverslag Deze dient voor 01/04, conform paragraaf 2.5 van de regeling voor het specifiek cultuurbeleid, bij het ministerie van OCW te worden ingediend. Dit is gerealiseerd.

1

Melden internationale activiteiten aan het Dutch Centre International Cultural Cooperation Dit is gerealiseerd. Verplichte aanbesteding voor opdrachten boven 200.000 euro In 2013 is de aanbesteding van de schoonmaak in gang gezet. Dat heeft in maart 2014 geleid tot besluitvorming.

Publieksfunctie


Offerte indienen voor investeringen in veiligheid

11

Strategievisie veiligheidszorg op beleidsniveau ontwikkelen Dit moet in de periode 2013/16 gebeuren en is in 2013 nog niet gerealiseerd. Collectieplan Dit wordt één keer in de vier jaar geactualiseerd, conform de ICN Handreiking. Eind 2013 was de eerste versie gereed. Het collectieplan, inclusief een planning voor de gevolgen uit dit plan, zoals het formuleren van een onderzoeksagenda en een selectiebeleid, wordt in 2014 vastgesteld. Toepassen Governance Code Cultuur De nieuwe code, gebaseerd op negen principes, is door het RMO toegepast. In de jaarrekening, op de website en in dit jaarverslag (bijlage IX) is deze verantwoording opgenomen.

De publieksfunctie wordt gelegitimeerd in vier geformuleerde hoofddoelen: • Kwaliteit, gemeten in waardering • Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet • Bereik, gemeten in diverse vormen van contact • Impact, uitgedrukt in betrokkenheid



Het bedrijfsnoodplan is in 2013 geactualiseerd.


12

In 2013 is voor een nieuwe methodiek bij het publieksonderzoek gekozen. Op verzoek van het Blockbusterfonds is een onderzoek door NBTC-NIPO Research gedaan onder de bezoekers van de Petratentoonstelling. Dit ging met name over de (economische) gevolgen van de tentoonstelling. De bovenstaande aspecten, die het RMO jaarlijks meet, werden hierin meegenomen. In plaats van een enquête in het museum zelf, werd bezoekers gevraagd het onderzoek thuis in te vullen. Vanaf 17 oktober zijn gedurende zeven dagen invulkaartjes uitgereikt aan de bezoekers. Zij konden hierop hun (contact) gegevens invullen, zodat ze per e-mail benaderd konden worden. De uitnodiging om de vragenlijst in te vullen werd een week na het bezoek online verstuurd. Bezoekers kregen

twee weken de tijd om de vragenlijst in te vullen. Iedere bezoeker die niet respondeerde, ontving na een week een reminder. Uiteindelijk hebben 863 respondenten de vragenlijst volledig ingevuld, resulterend in een –gebruikelijk– responspercentage van circa 54%. De verklaring voor de wat tegenvallende cijfers ligt deels bij de methodiek (thuis invullen, in plaats van in het museum), deels bij de drukte van de tentoonstelling (punt van overzichtelijkheid en kwaliteit museumcafé), deels bij het type tentoonstelling (niet gemaakt voor kinderen) en de eenzijdigheid van de vragenlijst die grotendeels over de expositie Petra en niet over het museum als geheel handelde. Het RMO trekt zich deze punten uiteraard aan en zal met name de logistieke aspecten bij een blockbustertentoonstelling aanpakken. Het museum is blij dat de algemene sfeer en de klantvriendelijkheid op hoog niveau blijven. De mix van publieksdienstmedewerkers die bijna veertig jaar in dienst zijn tot studenten met oproepcontracten is welbewust gegroeid. Men vult elkaar aan. Medewerkers bij de publieksdienst zijn multi-inzetbaar (kassa, winkel, servicedesk, museumdocent, rondleider) en dat komt de flexibiliteit en klantvriendelijkheid ten goede.

Het doel in 2013 was het vergroten van de kennis over de wensen van de websitegebruikers. In november is een online enquête over de website gehouden onder de abonnees van de e-nieuwsbrief. Ruim 2.250 personen (63% vrouw, 37% man) vulden de vragenlijst in. Onderstaand de belangrijkste uitkomsten:

51% bezoekt minstens 1 x per week de site. Minder dan Minstens 1 x per jaar 1 x per jaar 10 Dagelijks 223

226

De website werd in algemene zin beoordeeld met gemiddeld een 8. 1500

1300

1200 900 600

469

300 0

1

2

0

1

8 48

0

1

2

3

4

5

6

363

880 87

7

8

9 10

Minstens 1 x per maand

940 Minstens 1 x per week

13

Waardering

2010

2011 2012 2013

Geschiktheid voor kinderen

7,7

7,5 8,0 7,1

Overzichtelijkheid van het gebouw

7,7

7,8 7,8 7,1

Klantvriendelijkheid medewerkers

8,3

8,2 8,4 8,0

Gang van zaken bij kassa

8,0

8,0 8,2 7,7

Kwaliteit museumcafé

7,5

7,5 7,7 7,1

Aanbod van souvenirs

7,5

7,5 7,8 7,3

Winkel

7,6

7,7 7,8 7,4

Algemene sfeer

8,2

8,1 8,3 7,9

▶ 02/01 - 06/01 • Kinderactiviteiten: Elke dag knutselen in de kerstvakantie • De kerstvakantie stond in het teken van de kinderexpositie Het Egypte van Hollywood KIDS. Kinderen konden een kijkdoos met een Egyptische filmset maken, sfinxen van Lego in elkaar zetten en een faraokraag knutselen. Opkomst: 737 kinderen in deze eerste week van januari. ◀



Musea zijn intermediair tussen de samenleving en de aan hen toevertrouwde collecties. Het toegankelijk maken van de collectie is een van de hoofdtaken. Het publieksbezoek is een belangrijke graadmeter voor de mate waarin het museum deze taak volbrengt. Het is echter niet meer de enige vorm van contact die een museum vandaag de dag wil meten. De waardering voor het aanbod speelt een belangrijke rol in de uitvoering van het beleid van het RMO.

Waardering publiek online


1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering

▶ 08/01 • Lezing: Van Aïda tot Cleopatra: Egypte in de zwijgende film • In zijn lezing ging dr. Ivo Blom, universitair docent Algemene Cultuurwetenschappen aan de Vrije Universiteit, in op de representatie van Egypte in de zwijgende film. Hij besprak de oudste filmbeelden van Egypte door de gebroeders Lumière uit 1897 en spektakelfilms als The Ten Commandments van Cecil B. deMille uit 1923. Bijzondere aandacht was er voor de beeldvorming in Italiaanse zwijgende films en de relatie van deze films met de negentiende-eeuwse schilderkunst, zoals het oriëntalisme van Jean-Léon Gérôme. ◀

11% zoekt naar informatie over de collectie. Meer dan 80% wenst informatie over tentoonstellingen en bereidt via de site zijn bezoek voor. 226 Voorbereiding op museumbezoek

Informatie over het aanbod van educatieve activiteiten zoeken

432

Informatie over de collectie zoeken

Andere reden

27% gebruikt de site wel eens voor werk of studie. Werk

244

Studie

373

Nooit 0

95% 85%

Het doel is het leren kennen van de wensen van docenten om daar profijt van te trekken bij aanpassing en vernieuwing van museumlessen en rondleidingen. Het gaat hier dus niet om een cijfer. Alle educatieve programma’s worden na afloop door middel van een evaluatieformulier met de begeleidende docent geëvalueerd. Het formulier bevat beknopte vragen over de reserveringsprocedure, het verloop van het programma, de aansluiting op het niveau van de leerlingen en de lesinhoud die op school wordt behandeld. De formulieren worden gelezen door de afdeling educatie en het hoofd publieksdienst. Indien nodig kan direct een vervolg aan de opmerkingen worden gegeven. De beoordelingen zijn over het algemeen genomen goed met vaak extra complimenten over de inhoud van de programma’s en de begeleiding. De museumlessen die het RMO binnen het project Museum & School geeft, worden na afloop online door Museumgroep Leiden geëvalueerd. De ingezonden evaluaties worden tweejaarlijks geanalyseerd door een extern onderzoeksbureau. Naast de evaluatieformulieren hebben de educatieve medewerkers direct contact met docenten, zowel binnen als buiten de museummuren. De diverse programma’s worden intensief besproken met toekomstige docenten geschiedenis en klassieke talen, onder andere tijdens colleges vakdidactiek in samenwerking met het ICLON (interfacultair centrum voor lerarenopleiding, onderwijsontwikkeling en nascholing).

1684 500

1000

1500

2000

vindt dat de informatie duidelijk wordt geformuleerd.

kan de gezochte informatie snel genoeg vinden.

>80% vindt de vormgeving goed passen bij het RMO.

▶ 10/01 • Tijdvakkenlezing Jagers en boeren • Het RMO organiseerde in 2013 de reeks Tijdvakkenlezingen voor docenten geschiedenis. Deze lezingen door conservatoren boden verdieping voor de tijdvakken Jagers en boeren, Grieken en Romeinen, Monniken en ridders en Steden en staten, ter voorbereiding op het centraal examen geschiedenis ´nieuwe stijl´ voor HAVO en VWO. In de lezingen over de museumcollectie werden voorbeelden genoemd die de kenmerkende aspecten verlevendigen en leerlingen helpen die te herkennen en begrijpen. Luc Amkreutz, conservator prehistorie Nederland, sprak over de levenswijze van jagers en verzamelaars. Ook was er een lezing over het ontstaan van landbouwsamenlevingen door Christian Greco, conservator Egypte. ◀

• 170.700 bezoekers tot en met 23 maart 2014, waarvan 83.785 in 2013. Lokaal Regionaal Landelijk Internationaal

7% 29% 63% 1%

• Voor 72% van de bezoekers is Petra. Wonder in de woestijn dé reden geweest om Leiden te bezoeken. • Voor 97% van de bezoekers was de tentoonstelling de hoofreden om het RMO te bezoeken. • Van de bezoekers die in het kader van hun Petrabezoek naar Leiden zijn gekomen, heeft 4% in Leiden overnacht en 5% elders in Nederland. Gemiddeld zijn de verblijfsgasten 2,2 nachten verbleven in Leiden of elders in Nederland. 50% heeft overnacht in een hotel van minimaal 3 sterren en 26% heeft bij vrienden, familie of kennissen gelogeerd. • Voor meer dan 50% van de bezoekers was aandacht in printmedia (krant, dagen weekbladen) de aanleiding om Petra te bezoeken, een kwart hoorde ervan via vrienden en familie (mond-tot-mond reclame en social media). • De gemiddelde waardering voor de tentoonstelling was met een 8 gelijk aan eerdere tentoonstellingen. 64% gaf het cijfer zeven tot acht, 27% een 9 of een tien. • 77% van de bezoekers was ouder dan 55 jaar, 13% tussen de 45-54 jaar en 10% jonger dan 45 jaar. • 90% van de bezoekers bezocht de tentoonstelling met partner, vriend(in), echtgenoot of echtgenote of gezin. 10% kwam alleen.

• De gemiddelde bezoekduur aan de tentoonstelling bedroeg 2,6 uur. Dat is hoger dan bij eerdere tentoonstelling (circa 2 uur). • Belangrijkste verbeterpunten die werden aangegeven waren de routing in het gebouw en het daaraan gekoppelde gegeven dat de zalen over verschillende verdiepingen verspreid waren. De complimenten worden het best samengevat in dit citaat: “I was totally amazed by this presentation. I have travelled extensively throughout the world and visited many museums and galleries and sometimes fine objects are spoilt by poor presentation. Here every aspect of your museum was outstanding.”

Totale besteding: Toegangskaart(en) evenement € 879.700 Excursies en toegangskaarten attracties en bezienswaardigheden € 144.400 Eten en drinken € 2.160.100 Overnachtingen in Nederland € 576.000 Vervoer binnen Nederland € 1.312.600 Winkelen, souvenirs € 906.600 Overig € 227.900 Totaal

€ 6.207.400

▶ 13/01 • Night at the Museum II • Op deze zondagmiddag vertoonde het museum de Amerikaanse komische film Night at the Museum II: Battle of the Smithsonian (2009). De voorstelling was gratis bij een bezoek aan de tentoonstelling Het Egypte van Hollywood. ◀ ▶ Vanaf 13/01 tot 17/03 • Gratis rondleidingen bij Het Egypte van Hollywood • Tijdens de laatste twee maanden van de tentoonstelling Het Egypte van Hollywood in het Rijksmuseum van Oudheden was er elke zondagmiddag om 14.00 uur een gratis rondleiding. ◀



224

66


Waardering docenten

Informatie over het aanbod van tentoonstellingen en activiteiten zoeken

1905

uitgelicht: Publieksonderzoek Petra: Wonder in de Woestijn


1391

De eindconclusie moge duidelijk zijn; de website voldoet in vele opzichten. Maatwerkoplossingen zijn altijd wenselijk, maar vorm en inhoud hoeven geen drastische wijzigingen te ondergaan.


Eigen inkomsten


16

Doel 19,5%

2010 2011 2012 2013 23,6% 27,5% 27,2% 41,1%

De resultaatafspraak met het ministerie van OCW is minimaal gemiddeld 19,5% eigen inkomsten ten opzichte van de structurele subsidie, inclusief de huren over de periode 2013/15. Dat is in 2013 ruimschoots gehaald. Tijdens de looptijd van de Petratentoonstelling is bijna een miljoen euro aan entreegelden ontvangen. Dit vertegenwoordigt 16 % eigen inkomsten, een percentage dat onmogelijk met sponsoring van een tentoonstelling bereikt wordt. De stijging van de eigen inkomsten geeft aan dat de Raad voor Cultuur zich in 2012 ten onrechte af vroeg of het RMO niet beter zou kunnen inzetten op meer bronnen van inkomsten, zoals sponsoring. Niet alleen is de focus op het verder verhogen van de publieksinkomsten uit kosten efficiency, bestuurbaarheid en een beperkte bezetting goed te verdedigen: deze focus sluit ten nauwste aan bij de maatschappelijke taken van het museum en biedt bovendien grotere structurele groeikansen ten opzichte van sponsoring, zeker in dit tijdsgewricht. Natuurlijk zet het RMO op alle bronnen van inkomsten in. Het museum focust echter vanuit ondernemerschap en bewezen succes op een nog sterkere structurele verbetering van de publieksgerelateerde inkomsten, zonder sponsoring uit het oog te verliezen, zoals onderstaand overzicht ook aantoont.

Het RMO is de navolgende organisaties zeer erkentelijk voor hun financiële bijdragen in 2013: • Azad Karim: verloren erfgoed ▶ Ambassade van Slovenië • Opgraving Sakkara ▶ Labrys Reizen, Friends of Saqqara, diverse particulieren • Het Egypte van Hollywood ▶ Prins Bernhard Cultuurfonds, Mondriaan Fonds, VSBfonds • MuseumJeugdUniversiteit ▶ Shell • Het negende wereldwonder ▶ SNS Reaal Fonds • Mummiekisten van de Amon-priesters ▶ BankGiro Loterij, TEFAF • Petra. Wonder in de woestijn ▶ Blockbusterfonds (VSBfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds, Van den Ende Foundation, BankGiro Loterij), Vriendenvereniging RoMeO, Jordan Tourism Board, BankGiro Loterij, Royal Jordanian Airlines, Isropa, ZARQA Dode Zeezoutproducten, AON Verzekeringen, Interbest Snelwegreclame, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (indemniteit) en Stichting Zakenvrienden RMO • Nacht van de Viool ▶ Cultuurfonds Leiden, Rabobank Leiden, Leiderdorp en Oegstgeest • Activiteiten in vakantie voor kinderen ▶ ISTA • Week van de Klassieken ▶ Labrys Reizen • Vaste opstelling Nabije Oosten ▶ Mondriaan Fonds, BankGiro Loterij • 400 jaar Arabisch ▶ HERA (EU-project), Saudi Aramco • Aankoop Cypriotisch beeld ▶ Vereniging Rembrandt, BankGiro Loterij

Onontbeerlijk: De BankGiro Loterij De BankGiro Loterij verlengde zijn steun aan het RMO met vijf jaar. Sinds 2009 heeft het Rijksmuseum van Oudheden ruim 1,3 miljoen euro ontvangen. In 2013 is de samenwerking geëvalueerd. De aanbeveling voor voortzetting van de relatie is door de Raad van Commissarissen van de loterij overgenomen. In de periode 2014-2018 kan het RMO wederom een jaarlijkse bijdrage van € 200.000 tegemoet zien. Het museum is ongelooflijk blij met de steun en het vertrouwen van de BankGiro Loterij. Door de steun kunnen de aankomende jaren relevante aankopen worden gedaan, restauratieprojecten gerealiseerd en nieuwe presentaties worden gemaakt. Het is de basis van het museale werk dat door de BankGiro Loterij extra geschraagd wordt. Het mecenaat van deze loterij is voor tal van musea van onschatbare culturele waarde. Anneke de Vries namens de BankGiro Loterij: “Het Rijksmuseum van Oudheden presenteert de collectie op een

▶ 14/01 • Symposium: Beeldvorming in de historische film • In het kader van de tentoonstelling Het Egypte van Hollywood werd in de Tempelzaal in samenwerking met de Universiteit Leiden een dag vol lezingen over beeldvorming in de historische film georganiseerd. Programma: Dr. Miguel John Versluys, Universiteit Leiden: De zin en onzin van Egyptomanie • Dr. Frits Naerebout, Universiteit Leiden: De verbeelding van de oudheid in films • Drs. Hans van den Berg, gastconservator en egyptoloog: Hoe dragen films bij aan beeldvorming over het oude Egypte? • Drs. Nat Muller, onafhankelijk curator en schrijver: De invloed van Egyptische films op het werk van hedendaagse kunstenaars uit het Midden-Oosten • Prof.dr. Pieter ter Keurs, hoofd collecties & onderzoek, RMO: Agatha Christie: Death on the Nile • Drs. Jaap Toorenaar, schrijver en classicus: De beeldvorming van Egyptenaren in de avonturen van Asterix ◀

17 moderne en toegankelijke manier aan een breed publiek. Met de verlenging van de relatie draagt de BankGiro Loterij graag bij aan de ambitie om deze presentatie nog meer op een nieuwe en eigentijdse manier vorm te geven”. In 2013 zijn de middelen deels besteed aan een restauratieproject van Egyptische houten mummiekisten. De resultaten hiervan waren te zien in de tentoonstelling Mummiekisten van de Amon-priesters, met hierin opgenomen restauratie. Daarnaast is de vaste opstelling Nabije Oosten vernieuwd en heeft het museum een Cypriotische kop van kalksteen, uit de 5de eeuw v.Chr., kunnen verwerven. Met dank aan de 25%-regeling van de BankGiro Loterij kon het RMO op een stads- en streekbus in de regio Leiden reclame maken voor de Mummiekisten van de Amon-priesters, gekoppeld aan een prijsactie. Ten slotte kon het museum een deel van de resterende middelen uit 2012 inzetten voor de financiering van de tentoonstelling Petra. Wonder in de woestijn.

Gemiddelde inkomsten per bezoeker Doel € 5,50

2010 2011 2012 2013 € 4,99 € 5,36 € 5,33 € 5,67

Het museum heeft in 2013, noodgedwongen door de bezuinigingen, weer entree voor kinderen t/m 12 jaar moeten heffen. Ter compensatie werd de entree voor 13- tot 18-jarigen verlaagd van € 5,50 naar € 3,00. De toegangsprijs voor volwassenen bleef gelijk aan 2012. Door een toeslag van €  2,50 bij de tentoonstellingen Petra. Wonder in de Woestijn en Het Egypte van Hollywood zijn de gemiddelde inkomsten per bezoeker gestegen.


Musea zijn een bron van activiteiten, een plek midden in de samenleving met ook economische betekenis. Denk aan de werkgelegenheid die een museum direct en indirect biedt, het kapitaal dat de vrijwilligers vertegenwoordigen, de aantrekkingskracht voor bedrijven en hoogopgeleide huishoudens en het gezicht dat een museum(gebouw) een stad of streek geeft. Toch is dit in deze paragraaf geen uitgangspunt voor het RMO. Het zou teveel tijd en middelen vergen om dit te onderzoeken. Daarom is hier uitsluitend gekeken naar de zelf gegeneerde omzet en inkomsten, afkomstig van de producten en processen die het museum rijk is.


1.2 Economische waarde, gemeten in omzet en inkomsten

▶ 24/01 • Lezing: Terug naar Shemshara • Deze lezing door prof.dr. Jesper Eidem, directeur van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, behoorde tot de jaarlijkse lezingenreeks die het NINO organiseerde in en samen met het museum. In 1957 verrichtten Deense archeologen een kortstondige opgraving op Tell Shemshara, in de Raniavlakte in Noordoost-Irak. De site ligt in de buurt van een strategische bergpas naar het Zagrosgebergte, op de grens tussen Irak en Iran. Een belangrijke vondst was een archief van kleitabletten uit het vroege tweede millennium v.Chr. Tot op de dag van vandaag is dit archief de belangrijkste bron voor de vroege geschiedenis van het gebied. ◀

2010 2011 2012 2013 € 22.763 € 14.689 € 35.773 € 44.379


Het doel is een jaarlijkse omzet van € 30.000 met een groei van € 10.000 in vier jaar tijd.


18

Het target is een omzet van minimaal € 300.000 met een marge van 40%. Doel is om de omzet per bezoeker in de periode 2013/16 te laten stijgen naar € 2,35. Jaaromzet Doel 2010 2011 2012 2013 € 300.000 € 317.234 € 373.466 € 348.203 € 404.628 De jaaromzet van de winkel is inclusief de verkoop van Museumkaarten.

Met de verhuur van zalen vergroot het museum zijn naamsbekendheid en de eigen inkomsten. Daarnaast wordt volop gebruik gemaakt van de zalen door cursuspartners als de Vrije Academie, Pragt Egyptologie en Huis van Horus. Zij bieden cultuurhistorische en archeologische cursussen voor volwassenen aan. Dat levert veel herhaalbezoekers op, die op termijn ambassadeurs van het RMO worden. Naast de Tempelzaal is de Trajanuszaal, met 17de-eeuwse afgietsels van de Romeinse zuil van Trajanus, beschikbaar. Verder is er de Leemanszaal, een multifunctionele presentatieruimte, inclusief een vleugel die ingezet wordt voor concerten. Met de zalen biedt het RMO aantrekkelijk geprijsde, unieke culturele vergaderfaciliteiten.

Gemiddelde omzet over alle museumbezoekers, inclusief kinderen

De diverse zalen zijn in 2013 gebruikt door:

Doel € 2,35

abobank R AVRO Universiteit Leiden Archeon Leids Universitair Medisch Centrum ICLON Stichting AMORC De Partij Koninklijke Brill Jordan Tourism Board De Veenfabriek NINO RoMeO Leids Universitair Fonds International Leiden Filmfestival Labrys Reizen Sawadee Reizen VNIA Koninklijke Shell B.V. BV Leiden Gemeente Teylingen Erfgoedhuis Zuid-Holland

Bruto marge Doel 40%

2010 2011 2012 2013 37% 40% 32% 33%

2010 2011 2012 2013 € 2,41 € 2,44 € 2,44 € 2,34

Gemiddelde besteding per transactie 2010 2011 2012 2013 € 16,41 € 16,76 € 17,33 € 16,43 Exclusief de verkoop van Museumkaarten Geconstateerd wordt dat 2013 een jaar met twee gezichten was: enerzijds ondervond de winkel merkbaar last van de crisis. Een overweldigend laatste kwartaal en het aanbieden van (prijstechnisch) crisisbestendige producten zorgden echter voor een aanzienlijke omzet, waar menig Leidse boekwinkel jaloers op is.

zorgden voor een omslag: catalogi, souvenirs en zeer divers randassortiment werden met een uitstekende marge verkocht. Omdat de verkoopprijs van dit assortiment bescheiden was zakte de gemiddelde besteding per transactie. Voor het tweede achtereenvolgende jaar kreeg de Museumshop toestemming van het CPNB om deel te nemen aan de Kinderboekenweek. Met dergelijke experimenten probeert het RMO de klanten specifieker te bedienen en aan te sluiten bij landelijke acties binnen de boekenbranche. Horeca winstuitkering Doel € 30.000

2010 € 35.000

2011 2012 € 30.000 € 29.000

2013 € 37.000

Vanaf 2008 beheert het bedrijf Vermaat het museumcafé en neemt de catering en banqueting (niet exclusief ) op zich. Met Vermaat is in 2010 een tienjarig contract afgesloten. Het contract is gebaseerd op een wederzijdse samenwerking met een winst- en verliesdeling van 50/50. Het resultaat over 2013 bedroeg ruim € 37.000 voor het museum, vrijwel uitsluitend gerealiseerd in het laatste kwartaal. De omzet bedroeg € 380.000 waarvan het RMO 50% in de jaarrekening opneemt. De investeringen voor het museumcafé worden gefinancierd door Vermaat, waarna de afschrijving daarover gelijk wordt verdeeld. Personeel in het café wordt regelmatig uitgewisseld met de Hortus Botanicus dat een anticyclisch seizoen kent t.o.v. het RMO. Reizende tentoonstellingen Het doel is jaarlijks één tentoonstelling aan een buitenlands museum verkopen met minimaal 100.000 euro omzet en 120.000 bezoekers per jaar.

Er werden voorbereidingen gestart voor een reizende tentoonstelling over Egyptische magie en met de collega’s van het Musée de la civilisation in Québec werd het conceptcontract besproken. Deze expositie zal in april 2015 in Canada starten. De tentoonstelling Fascinating Mummies werd met een dertigtal voorwerpen uitgebreid voor een venue in Palma de Mallorca. Deze expositie over de fascinerende begrafenisrituelen van het oude Egypte reist sinds 2009 over de wereld. Rotterdam was in 2011/2012 de enige Nederlandse bestemming. De totale omzet van deze tentoonstelling bedraagt inmiddels een kleine miljoen euro. Daarnaast werd gewerkt aan de reizende tentoonstelling Aphrodite’s empire. Love and beauty in antiquity, die in maart 2014 zal openen in het Vapriikki museum in Tampere (Finland). Locaties reizende tentoonstellingen 2010: Québec, Okinawa, Fukushima 2011: Takasaki, Okayama, Rotterdam 2012: Nijmegen, Edinburgh, Lleida 2013: Tongeren, Tarragona, Palma de Mallorca Aantal bezoekers aan buitenlandse tentoonstellingen Doel 2010 2011 2012 2013 120.000 203.000 135.000 130.000 158.000 Omzet buitenlandse tentoonstellingen Doel 2010 2011 2012 2013 € 100.000 € 169.990 € 241.303 € 231.615 € 40.000 Er zijn twee redenen voor de daling in omzet. Enerzijds zijn er inkomsten al in 2012 geboekt, bijvoorbeeld voor de Etruskententoonstelling in België, anderzijds is er een expositie in Spanje uitgesteld naar 2014.

Het assortiment was sterk gerelateerd aan tijdelijke tentoonstellingen, evenementen en vakanties. Boeken vormen het kernassortiment. Nieuwe samenwerking met enkele (Leidse) academische en landelijke uitgevers zorgt voor extra aanbod voor een specifiek academisch publiek. Het organiseren van boekpresentaties, zoals door Fik Meijer (Twee Steden) en Tosca Menten (Dummie de mummie en de dans van de cobra), en steeds meer lezingen en evenementen in samenwerking met uitgeverijen, zorgden voor een aantal omzetpieken. De tentoonstellingen Het Egypte van Hollywood en Het negende wereldwonder zorgden niet voor bijzondere verkoopimpulsen. Merkbaar was de afwezigheid van een publicatie bij beide tentoonstellingen. Mummiekisten van de Amonpriesters en in het bijzonder Petra. Wonder in de woestijn

▶ Films • In het kader van de tentoonstelling Het Egypte van Hollywood draaiden in het museum enkele films waarin Egypte de hoofdrol speelt. De vertoning van deze films werd mogelijk gemaakt door EYE Amsterdam. • 27/01 The Prince of Egypt (1998, regie Brenda Chapman en Steve Hickner) • 10/02 Beyond the Rocks (1922, regie Sam Wood) • 24/02 Treasure Buddies (2012, regie Robert Vince) • 03/03 After the Battle (2012, regie Yousry Nasrallah) ◀

▶ 27/01 • Museumwandelingen: Hoe restaureer je Aphrodite? • Elke laatste zondag van de maand leidt een museummedewerker de bezoekers rond over een afdeling van de vaste presentatie of één van de tijdelijke tentoonstellingen. Een voorbeeld hiervan is de wandeling van restaurator Renske Dooijes, gespecialiseerd in keramiek en glas. Ze gaf een rondleiding over de afdeling Grieken, waarbij ze de restauratie van verschillende tentoongestelde objecten toelichtte. Aan de hand van foto’s uit restauratierapporten vertelde ze over de gebruikte technieken en materialen.Ook ging ze in op ethische aspecten die tijdens haar werk aan de orde komen. ◀


Doel € 30.000

Museumwinkel


Zaalverhuur

uitgelicht: De Etrusken. Una storia particolare


21

De dubbeltentoonstelling Etrusken. Vrouwen van Aanzien. Mannen met Macht, die tot maart 2012 in het RMO en het Allard Pierson Museum te zien was, werd in 2013 door het Gallo-Romeins Museum in Tongeren overgenomen. Omdat in Tongeren één grote tentoonstellingsruimte beschikbaar was, is samen met het RMO en het Allard Pierson Museum op basis van dezelfde objecten een nieuw concept ontwikkeld, waarin vooral de contacten die de Etrusken met andere volkeren hadden centraal stonden. Vanaf de 8ste eeuw v.Chr. waren de Etrusken actief in een handelsnetwerk, met onder andere de Grieken en de Feniciërs, waardoor een culturele en ideeënuitwisseling tot stand kwam. Migranten beïnvloedden de Etruskische cul-

tuur in sterke mate. Enerzijds deden zij inspiratie op door de nieuwe ideeën, gewoonten, technieken en stijlen waarmee ze in aanraking kwamen. Anderzijds waakten zij erover om hun eigen tradities te behouden. De Etruskische cultuur was hierdoor een boeiende mix van eigen elementen en externe invloeden. De expositie in België toonde stukken uit het RMO in Leiden en het Allard Pierson Museum in Amsterdam, gecombineerd met objecten die eerder in Leiden en Amsterdam te zien waren uit de collecties van de Vaticaanse en Capitolijnse Musea, het museum van de Villa Giulia en de archeologische musea van Florence en Bologna. De tentoonstelling werd wegens succes verlengd tot 11 november en heeft 88.000 bezoekers getrokken.




Gallo-Romeins Museum Tongeren (16/03 t/m 11/11)

Het museum is open van dinsdag tot en met vrijdag van 10.00-17.00 uur en op alle maandagen in alle vakanties. Bij het gemiddelde van 44 uur per week zijn de avondopenstellingen niet meegerekend.

Enkele opvallende zaken waren: • De eerste drie maanden van het jaar vielen tegen. Het Egypte van Hollywood sprak een kleiner publiek aan dan de ‘grote’ titels Etrusken (2012) en Egyptische Magie (2011). In het eerste kwartaal trok het RMO 15.000 bezoekers minder dan voorgaande jaren (35.000 versus 50.000). • Tussen april en september zijn er bijna 52.000 bezoekers geweest. Dat is voor deze periode 7% onder het gemiddelde van de afgelopen vier jaar. In deze periode waren Mummiekisten van de Amon-priesters en Het negende wereldwonder te zien. • De najaarstentoonstelling Petra. Wonder in woestijn overtrof alle verwachtingen. In de laatste drie maanden bezochten 86.000 mensen het museum. • Het aantal jeugdige bezoekers onder de 18 jaar bleef ongeveer gelijk (ruim 42.000). Percentueel daalde het, door het hoge aantal volwassenen bij de Petratentoonstelling, van 30% naar 24% van het totaal.

Bezoekcijfers

Totaal aantal tentoonstellingen

Het doel is minimaal gemiddeld 139.600 bezoekers per jaar in het RMO. Dit is conform de eis van het ministerie van OCW, waarbij bepaald is dat Rijksmusea in de periode 2013/16 minimaal het gemiddelde van de periode 2009/12 moeten behalen. Dat is met 173.017 bezoekers uitstekend gelukt. Dit is het éénnahoogste cijfer in de geschiedenis van het RMO.

Doel 6

Openstelling museum

2010 2011 2012 2013 11 8 13 13

Doel is het organiseren van minimaal zes tijdelijke exposities per jaar, grotendeels op basis van de eigen collectie. Met tentoonstellingen worden extra (herhaal)bezoekers getrokken, specifieke collectieonderdelen of onderwerpen belicht en actueel wetenschappelijk onderzoek gepresenteerd. Met dertien tentoonstellingen, inclusief drie fototentoonstellingen en exclusief vier presentaties in de actualiteitenvitrines, haalt het RMO zijn doel ruim.

50000

0

2005

2006

2009

2010

2011

2012

173.017

142.674

2008

131.383

2007

134.408

119.315

100000

116.890

150000

153.096

200000

88.868


22

2010 2011 2012 2013 43 44 44 44

74.772


Doel 44 uur

2013


In deze paragraaf zijn de doelen veelal meetbaar en sluiten zij nauw aan bij de prestatieafspraken van OCW. Bij het begrip ‘bereik’ worden in dit hoofdstuk ook de middelen en instrumenten behandeld om het fysieke en digitale bereik te vergroten. Het aantal uren openstelling is daar een klein onderdeel van. Het aantal tentoonstellingen in 2013 illustreert met welk aanbod het RMO het contact met de samenleving wil verbreden en onderhouden.


1.3 Bereik, gemeten in diverse vormen van contact


Het menselijk leed ten tijde van oorlog doet vaak vergeten dat ook cultureel erfgoed lijdt onder gewelddadige conflicten. Pas als de rust is weergekeerd, wordt duidelijk wat – met of zonder opzet – voor altijd verwoest is, wat verdwenen is en wat overblijft. De kunstenaar Azad Karim (1954, Koerdistan, Irak) is zich door zijn Koerdische afkomst zeer bewust van de kwetsbaarheid van cultureel erfgoed. Hoewel hij sinds de jaren 1970 in Slovenië woont en werkt, is hij met hart en ziel betrokken bij de gebeurtenissen in het Midden-Oosten. De tentoonstelling Verloren Erfgoed van Karim was een eerbetoon aan verloren erfgoed in het Nabije en verre Oosten; de Boeddha’s van Bamiyan en de plundering van het museum van Bagdad zijn slechts enkele dramatische voorbeelden. Om zijn gevoelens over deze verwoestingen te verwerken, reconstrueerde Karim dit verloren erfgoed in een installatie om deze vervolgens symbolisch opnieuw te verwoesten. De tentoonstelling werd mede mogelijk gemaakt door de Ambassade van Slovenië. Vormgeving: Stern/Den Hartog & De Vries

In deze grote wintertentoonstelling bekeek het museum het oude Egypte door de ogen van Hollywood, met Egyptische filmfragmenten uit klassieke en moderne kaskrakers en talrijke kostuums en rekwisieten uit de filmstudio’s van Hollywood. Blikvangers waren de filmjuwelen waarmee Liz Taylor in 1963 schitterde als Cleopatra. Het oude Egypte is sinds het vroegste begin van de film, en in het bijzonder na de ontdekking van het graf van Toetanchamon in 1922, een geliefd onderwerp op het witte doek. Glamourkoninginnen en tirannieke farao’s hebben hoofden bijrollen in honderden verfilmde historische en Bijbelse verhalen. In avonturenfilms wagen archeologen zich heldhaftig aan de zoektocht naar kostbare Egyptische schatten. Angstaanjagende mummies en mysterieuze goden doen het van oudsher goed in horror- en sciencefictionfilms. In Het Egypte van Hollywood was de hoofdrol weggelegd voor vele tientallen fragmenten uit deze films, van 1898 tot nu. Uit Hollywood waren er daarnaast originele filmkostuums en -attributen zoals Liz Taylors’ filmsieraden (Cleopatra, 1963), de staf van Mozes (The Ten Commandments, 1956) en het magische boek van Amun Ra (The Mummy Returns, 2001). Met tweehonderd Egyptische voorwerpen uit de eigen collectie, veelal uit het depot, toonde de expositie het archeologische Egypte naast het beeld van Egypte in de speelfilm.


Azad Karim. Verloren erfgoed (t/m 28/2/13)

Het Egypte van Hollywood (t/m 17/03/2013)

De expositie liet zien hoe er de afgelopen decennia tegen het oude Egypte werd aangekeken, en de wijze waarop films


hebben bijgedragen aan de beeldvorming van het oude Egypte bij het brede publiek. De films informeerden op sommige punten goed en op andere punten juist opvallend slecht over de ware geschiedenis en cultuur van het oude Egypte. Als extra’s bij de tentoonstelling waren er filmavonden, lezingen, rondleidingen, een Ladies Night, een magazine, een symposium en programma’s voor het onderwijs. De activiteiten werden georganiseerd in samenwerking met o.a. het EYE Film Instituut Nederland, de Universiteit Leiden en het International Leiden Film Festival.

R. LeBold: The Silver Screen Collection, (Braintree), Joyce Aimee Americana Collection (Los Angeles), Joseff-Hollywood: Precision Investment Castings Division (Burbank), Collectie H.S. van den Berg (Hilversum), Radboud Universiteit (Nijmegen), Legermuseum (Delft), EYE (Amsterdam), Costumi d’Arte S.R.L. (Rome), A. Aardewerk Antiquair & Juwelier (Den Haag), Collectie Martijn Akkerman (Amsterdam), Museum Boerhaave (Leiden). Vormgeving: Bureau KEEN

Het RMO kon dit multidisciplinaire project realiseren met een bijdrage van € 160.000 van private en publieke fondsen als het VSBfonds, het Mondriaan Fonds en het Prins Bernhard Cultuurfonds. Met bruiklenen van: 20th Century Fox Film Corporation (Los Angeles), NBCUniversal Archives and Collections (Los Angeles), Paramount Pictures Corporation (Los Angeles), Larry McQueen: The Collection of Motion Picture Costume Design (Hollywood), The Academy of Motion Picture Art and Sciences, Margaret Herrick Library (Beverly Hills), John ▶ De ochtenden van Beethoven, een drieluik • In drie zondagochtenden kwamen twee uitersten van de geniale kamermuziek van Beethoven voor strijkers aan bod: de jeugdige, frisse, virtuoze strijktrio’s en twee van de mysterieuze, haast onpeilbaar diepe, late strijkkwartetten. De concerten werden in wisselende samenstellingen uitgevoerd door Joan Berkhemer (viool), Eniko Magyar (altviool), Nadia David (cello), Naomi Peters (viool) en Mikhail Zemtsov (altviool). • 27/01: Opus nummers 3 en 9 • 24/02: Romantische duo’s en trio’s • 31/03: Strijkkwartet op. 132 en op. 135 ◀

▶ 08/02 • Ladies Night: een gezellig avondje uit • De Ladies Night was geïnspireerd op de tentoonstelling Het Egypte van Hollywood. Gastcurator Hans van den Berg gaf een lezing over Cleopatra met ruim aandacht voor Liz Taylor en haar beroemde filmrol als Cleopatra uit 1963. De rest van de avond bood doorlopend korte rondleidingen in de museumzalen, workshops visagie met beauty- en kleuradviezen, cursussen tekenen en de dames konden een sierlijke waaier maken. ◀


Tentoonstellingen

ja a rve rsla g 2 0 1 3 Het Egypte van Hollywood KIDS (tot en met 31/08/2013) Op 13 oktober opende het Rijksmuseum van Oudheden voor kinderen van 8 t/m 12 jaar de tentoonstelling Het Egypte van Hollywood KIDS. Hier was in vijf thematische filmsets ondermeer te zien hoe Donald Duck met zijn neefjes op zoek gaat naar piramides, Scooby Doo oog in oog staat met levende mummies en Asterix en Obelix de Nijl afvaren. Om er achter te komen welke aspecten uit die films Egyptologisch juist zijn, viel er in de tentoonstelling van alles te beleven. Kinderen konden zich verkleden als farao, steenblokken van een piramide beklimmen en zich door mummies laten bespieden in een duistere grafkamer. Door vragen te beantwoorden en objecten te bekijken, ontdekten ze waarom Egyptenaren hun doden mummificeerden, of Egyptische priesters werkelijk konden toveren en hoe je een farao kunt herkennen. Bij deze expositie werden allerlei activiteiten georganiseerd, zoals kindercolleges, knutselactiviteiten en filmmiddagen. Op drukke momenten werden de kinderen in de tentoonstelling begeleid door één van de vijftien vrijwilligers.

Middeleeuws chic (23/11/12 t/m 16/03/14) In de Holwerdazaal, deel van de afdeling Archeologie van Nederland, waren het hele jaar zo’n vijftig leren riemen, tassen en schoenen met metalen versiering, honderden kleine beslagstukjes en tientallen insignes te zien. Een groot deel komt uit de eigen collectie laatmiddeleeuws riembeslag, verworven in 2006 en 2009. De tentoonstelling is aangevuld met bruiklenen uit twaalf steden in Nederland en Vlaanderen. De objecten zijn geplaatst in een decor van details uit laatmiddeleeuwse kunstwerken. In 2013 werd de tentoonstelling onder andere bezocht door een groep specialisten uit Groot-Brittannië, die een programma met lezingen over het thema riembeslag aangeboden kregen. Het RMO bezit de grootste collectie laatmiddeleeuws riembeslag van Europa: meer dan 1500 verschillende beslagstukjes en tachtig fragmenten van leren tassen en schoenen met beslag. Het grootste deel is gevonden in het ‘Verdronken Land van Zeeland’ en Dordrecht. Vormgeving: Stoopman Vos

Vormgeving: Bureau KEEN

▶ 12/02 • Lezing: De zoektocht naar de vloek van de mummie • Mummiefilms zijn bijna net zo oud als het medium film zelf. Om de paar jaar worden nieuwe variaties op dit thema gemaakt. Archeoloog Evert van Ginkel plaatste in deze lezing de cinemamummie in een breder kader van het griezelen om doden, al dan niet uit Egypte, door de eeuwen heen. ◀

Couperus en de oudheid (08/03 – 25/08)

Mummiekisten van de Amon-priesters (20/04 – 15/09)

Deze tentoonstelling werd georganiseerd ter gelegenheid van het jubileumjaar 150 jaar Louis Couperus (1863–1923), een initiatief van het Louis Couperus Genootschap. Louis Couperus schreef over de oudheid tientallen romans en verhalen, die de hoofdrol speelden in de tentoonstelling. Bij de romans selecteerde het museum toepasselijke objecten uit de eigen klassieke en Egyptische collectie, zoals een marmeren beeld van Dionysos. Kunstenares Elisa Pesapane maakte in opdracht van het museum potloodtekeningen bij elke roman. Op de tekeningen was steeds Couperus te zien met een aan die titel gerelateerd voorwerp of oudheidkundig thema. Meer dan de helft van deze tekeningen werd via de museumwinkel verkocht.

Deze tentoonstelling vertelde het verhaal van de dienaren van de Amon-tempels in Thebe (Egypte) en de restauratie van hun kleurrijke beschilderde mummiekisten. Op dinsdag en donderdag waren restauratoren in de tentoonstelling aan het werk en beantwoordden vragen van bezoekers.

Vormgeving: Eric van Rosmalen

Mummiekisten van de Amon-priesters nam bezoekers mee naar het oude Egypte in de periode 1070-945 v.Chr., de nadagen van het Nieuwe Rijk. Dit was een periode van machtsstrijd en sociale wanorde. De monumentale begraafplaatsen waren niet langer veilig en vielen ten prooi aan plunderaars. De Amon-priesters van Thebe begroeven hun overledenen daarom in de onopvallende, ondergrondse galerijen van Bab el-Gasus (‘de deur van de priesters’). In 1891 werden daar 153 sets houten mummiekisten gevonden, met spectaculaire beschilderingen. Twee jaar later kwamen de kisten terecht in musea over de hele wereld, onder andere in het RMO. Deze Leidse mummiekisten waren op de expositie te bezichtigen, samen met papyri met religieuze teksten, een bronzen priesteres en tempelattributen die de tempelrituelen en het leven van de priesters illustreerden. Blikvangers waren twee mummiekisten uit de Vaticaanse

▶ 16/02–03/03 • Kinderactiviteiten: Egyptische voorjaarsvakantie • De voorjaarsvakantie had als thema piramides. 2.091 kinderen schreven een spannende scène voor een filmscript, speelden het spel O Farao!, bouwden piramides van Lego en maakten hun eigen piramidepop-up-kaart. Naar aanleiding van de tentoonstelling Het Egypte van Hollywood KIDS was er dagelijks een kinderfilm. Op het programma stonden De legende van de gouden piramide uit de animatiereeks Kleine Einsteins en Treasure Buddies, waarin vier labradorpuppies naar Egypte reizen om een kostbare schat uit handen van een gemene schurk te houden. ◀



26


Vormgeving: Potztausend Het negende wereldwonder (19/06 – 01/09) De zeven klassieke wereldwonderen zoals de piramide van Cheops en de hangende tuinen van Babylon mogen als bekend worden verondersteld. Het achtste wereldwonder wordt door velen geclaimd. In de zomer van 2013 daagde het RMO kinderen uit om zelf het negende wereldwonder te maken. Alle technieken werden toegepast en het (digitale) knutselen had een narratieve kant. Kinderen mochten in het museum zelf het tekstbordje maken over hun wereldwonder

Alle kindertekeningen en maquettes van wereldwonderen die bij het museum ingeleverd werden, kregen een plek in de tentoonstelling Het negende wereldwonder. Wie liever een 3D-ontwerp op de computer maakte, kon dat digitaal inleveren. Een eigen wereldwonder langsbrengen met de klas kon vanaf 5 juni. Klassen die op afspraak kwamen, mochten gratis het museum bezoeken. Tijdens de zomervakantie kon er in het museum worden gebouwd en getekend aan grote knutseltafels bij de Egyptische tempel. Het museum maakte van alle maquettes een 360° filmpje. Samen met online ingeleverde ontwerpen en tekeningen waren die te zien op grote schermen. Alle kinderwereldwonderen waren online te bewonderen. Het project is tot stand gekomen met dank aan het SNS Reaal Fonds, in het kader van de digitale innovatieregeling. Eind 2013 werd een nieuw initiatief, een kindertentoonstelling over de IJstijd, opnieuw gehonoreerd door het SNS Reaal Fonds. Het RMO is het enige museum in Nederland dat tweemaal uit deze regeling voor digitale innovatie subsidie ontving.


Als extra’s werden bij de tentoonstelling diverse lezingen, rondleidingen en workshops georganiseerd. Er was een seminar Restauratie van Egyptische mummiekisten (04/06 i.s.m. de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).

met hulp van vragen als: wat is het, waar diende het voor, wie bouwde het?

Vormgeving: Synergique


Voortreffelijk en waardig. 400 jaar Arabische studies in Nederland (06/09/13 – 02/03/14) Deze expositie werd geopend ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan van de Leidse leerstoel Arabische taal en cultuur. In de vernieuwde Nabije Oostenopstelling waren portretten van de belangrijkste hoogleraren Arabisch en hun nalatenschap –boeken, prenten, foto’s en handschriften– te zien. In tien vitrines werd een beeld geschetst van de geschiedenis van de Arabische studies in Nederland, voornamelijk in Leiden. De expositie is gemaakt in samenwerking met de Universitaire Bibliotheken Leiden. Bij de tentoonstelling verscheen een gelijknamige publicatie, geschreven door Arnoud Vrolijk (Universiteit Leiden), samensteller en gastconservator van de tentoonstelling, en Richard van Leeuwen (Universiteit van Amsterdam). In mei 2013 was het 400 jaar geleden dat Thomas Erpenius bij de Leidse universiteit zijn oratie uitsprak, Over de Voortreffelijkheid en Waardigheid van het Arabisch. De arabistiek in Leiden groeide uit tot een diepgewortelde traditie. Geleerden als Scaliger, Erpenius, Golius en Snouck Hurgronje genieten in academische kringen wereldfaam. Achter de Leidse

▶ 21/02 • Lezing NINO: Neolithisch Ilipinar - een voorbeeld van goed boeren • Aan de hand van gegevens uit verschillende onderzoeksdisciplines werd een beeld geschetst van de economische groei en bloei van een boerengemeenschap van 8000 jaar geleden. De lezing werd gegeven door dr. J.J. Roodenberg, voormalig directeur van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, en opgravingsleider op diverse sites in Noordwest-Anatolië. ◀

professoren bevond zich een complete lokale infrastructuur. Die bestond uit een universiteit, drukkers, boekverkopers en veilingmeesters. De Nederlandse arabistiek is bovendien een treffend voorbeeld van de ‘blik op de ander’ door de loop van de eeuwen heen en getuigt van de kosmopolitische nieuwsgierigheid naar de wereld van de islam. Tot op de dag van vandaag heeft Leiden een belangrijke functie in het beheren en verwerken van het erfgoed van de Arabische wereld. De tentoonstelling en de publicatie zijn onderdeel van het Europese project Humanities in the European Research Area (HERA). Financiële steun werd daarnaast ontvangen van Saudi Aramco. Naast werken uit de collectie van de Universitaire Bibliotheken Leiden waren bruiklenen te zien uit het Academisch Historisch Museum (Leiden) en Museum Enschede (Haarlem). Vormgeving: Ontwerpwerk

▶ 03/03 • After the battle • Op 3 maart had het RMO de Nederlandse première van de film After the Battle van de Egyptische filmmaker Yousry Nasrallah. De film gaat over de gevolgen van de Egyptische revolutie van 2011 voor de inwoners van Nazlet, een stad aan de voet van piramides. Tijdens het filmfestival van Cannes in 2012 was After the Battle een van de genomineerden voor de Gouden Palm. ◀


Musea en het Louvre, die behoren tot de mooiste ter wereld. De tentoonstelling had speciale aandacht voor de actuele restauratie; veel kisten verkeerden in slechte conditie. Met het internationale Vatican Coffin Project bundelden de Vaticaanse Musea, het Louvre en het RMO hun expertise om de mummiekisten met de modernste technieken te onderzoeken en restaureren. Bezoekers konden dit restauratietraject volgen door een kijkje te nemen bij de restauratoren die in de tentoonstelling aan het werk waren. Het museum kon de restauratie van de mummiekisten realiseren dankzij de jaarlijkse steun van de BankGiro Loterij.


Petra was de hoofdstad van de Nabateeërs, een van oorsprong nomadisch volk. Meer dan tweeduizend jaar geleden vestigden zij zich in een gebied wat nu Zuid-Jordanië, ZuidIsraël en Noord-Saoedi-Arabië is. De stad groeide uit tot een van de belangrijkste handelsknooppunten van het Nabije Oosten. De culturen en producten van de westerse wereld, het Verre Oosten en het Nabije Oosten kwamen hier samen. De handel in wierook en specerijen bracht de Nabateeërs grote rijkdom. In 106 na Chr. werd Petra door de Romeinen veroverd. Na twee verwoestende aardbevingen in 363 en 551 verloor de stad haar leidende rol. De handelsroute liep voortaan via zee. Na de verovering door de Arabieren in 663 werd Petra verlaten en vergeten. Pas in 1812 werden de ruïnes ontdekt door de Zwitserse ontdekkingsreiziger Johann Ludwig Burckhardt. Sindsdien inspireert Petra talrijke reizigers, wetenschappers, kunstenaars en avonturiers. Tegenwoordig bezoeken ongeveer 700.000 toeristen per jaar de stad. Sinds 1985 staat Petra op de Werelderfgoedlijst van UNESCO.


Blikvanger in de expositie was het gedetailleerde beeldhouwwerk dat de stad sierde. Reliëfs met dieren- en plantenmotieven, portretten van goden, godinnen en fabeldieren, levensgrote beelden en sierlijk bewerkte zuilen stonden opgesteld tussen wandvullende fotografie van de mooiste plekken in Petra. Ook waren er fresco’s, fijn beschilderd aardewerk en een 3D-installatie van het soldatengraf in de stad. Zo maakten bezoekers kennis met de de Nabateeërs, de bouwers en bewoners van de stad, hun kunst, cultuur en religie. Bij de tentoonstelling werden lezingen, rondleidingen, cursussen, filmavonden, het fotoproject Petra: I was here, een publiekssymposium en kinderactiviteiten georganiseerd. Er verscheen een fotoboek, een magazine, een wetenschappelijke publicatie en een kinderroute.

Vormgeving: JOWA Petra revisited (09/10/13 – 23/03/14) Parallel aan de Petratentoonstelling exposeerde kunstenaar Gerti Bierenbroodspot voor de derde maal in het RMO. Petra revisited was een retrospectief van het werk dat zij maakte tijdens een decennium van wonen en werken in Petra, aangevuld met nieuwe schilderijen en beelden. Bierenbroodspots werken vormen een mix van hedendaagse kunst, archeologie, de tijdloze schoonheid van Petra en haar unieke roodgekleurde zandstenen architectuur. Getoond werden grote op rijstpapier getekende en geschreven dagboeken, aquarellen, rubbings, beelden van albast en brons, beschilderde rotsblokken en olieverfdoeken met portretten van goden en helden. Alles bij elkaar waren veertig werken voor deze expositie bijeengebracht, uit vele particuliere verzamelingen. Zo waren er o.a. werken uit de Koninklijke Verzamelingen Den Haag en de ING Collectie Nederland.


Het cultuurwonder van Jordanië, de uit rotsen gehouwen woestijnstad Petra, was vanaf begin oktober in Leiden te zien. De wereldberoemde tempels, koningsgraven en ruïnes van luxe villa’s maken de tweeduizend jaar oude stad tot misschien wel de mooiste archeologische plek ter wereld. Met 150 topstukken was dit de eerste tentoonstelling in Nederland over dit onderwerp. De bezoekers stroomden toe. Eind december stond de teller op ruim 83.000, gemiddeld meer dan 1100 per dag.

Met bruiklenen van: Ministry of Tourism & Antiquities, Department of Antiquities of Jordan, Jordan Museum (Amman), Citadel Museum (Amman), Archaeological Museum Jerash, Petra Archaeological Museum, Antikenmuseum Basel, Naturhistorisches Museum (Basel), Nederlands-Vlaams Instituut Cairo, Bijzondere Collecties Universiteit van Amsterdam, Universitaire Bibliotheken Leiden, Koninklijke Bibliotheek (Den Haag), GeldMuseum (Utrecht).

Bierenbroodspot reist voornamelijk in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, langs grote archeologische steden als Petra, Palmyra (Syrië) en Baalbek (Libanon). In 1989 bezocht zij Jordanië en Petra voor het eerst. Ze kwam er nadien een tiental jaren om te werken te midden van de ruïnes en het imposante woestijnlandschap.

31

Vormgeving: RMO/Bierenbroodspot/Erik van Rosmalen

De tentoonstelling werd mede mogelijk gemaakt door het Blockbusterfonds (VSBfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds, Van den Ende Foundation, BankGiro Loterij), Vriendenvereniging RoMeO, de Stichting Zakenvrienden RMO, de Jordan Tourism Board, Royal Jordanian Airlines, Isropa, ZARQA Dode Zeezoutproducten, AON Verzekeringen, Interbest Snelwegreclame en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (indemniteit).

▶ 07/03–15/03 • Week van de Klassieken • De zesde Week van Klassieken stond in het teken van het klassieke Griekse theater. De Week van de Klassieken werd georganiseerd door het Rijksmuseum van Oudheden en Tresoar (Leeuwarden), in samenwerking met het Allard Pierson Museum en het Nederlands Klassiek Verbond en werd mede mogelijk gemaakt door Labrys Reizen en Uitgeverij Athenaeum. De Week omvatte tientallen activiteiten. ◀

▶ 07/03 • Week van de Klassieken: Opening Couperus en de oudheid • Tijdens de opening spraken Ruurd Halbertsma, conservator Klassieke Wereld, Petra Teunissen-Nijsse, voorzitter van het Louis Couperus Genootschap en de Tunesische schrijver en publicist Hatem Bourial die een boek in voorbereiding heeft over de Tunesië reizen van Couperus. ◀


Petra. Wonder in de woestijn (09/10/13 – 23/03/14)

Fototentoonstellingen

Actualiteitenvitrines

Barςin Höyük (t/m 31/03)

Vorstengraven (27/03 - 06/06)

In het Turkse Barcın Höyük wordt sinds 2005 elke zomer gegraven door het Nederlands Instituut in Turkije onder leiding van Fokke Gerritsen. Fotografe Rénie van der Putte sloot zich in de zomer van 2011 aan bij het opgravingsteam. Ze volgde de archeologen tijdens hun werk en bij hun ontdekkingen. Een selectie van haar foto’s in deze kleine tentoonstelling liet zien hoe de wetenschappers hun vondsten documenteren en analyseren om het leven van 8000 jaar geleden te leren kennen. De expositie vond plaats in het kader van de viering van het vierhonderdjarig bestaan van diplomatieke contacten tussen Nederland en Turkije.

Achter de tempel in de entreezaal werd een kleine presentatie Vorstengraven voor het voetlicht gerealiseerd over recent ontdekte ‘vorstengraven’. De presentatie luisterde het in het RMO georganiseerde symposium Transformation through Destruction op.

In het verlengde van de nieuwe afdeling Nabije Oosten was er de fototentoonstelling Graven naar het Bijbelse Sichem. Dit was een bescheiden maar unieke presentatie van de verloren gewaande foto’s die de Nederlandse hoogleraar Franz Böhl negentig jaar geleden maakte tijdens het archeologische onderzoek naar het Bijbelse Sichem, in Palestina. De negatieven werden teruggevonden in de archieven van het Rijksmuseum van Oudheden.

Tijdens baggerwerkzaamheden in de Vecht werd een vroegmiddeleeuws slagzwaard, een spatha, gevonden. Het dateert uit de 8ste eeuw na Chr. en is meer dan een meter lang. Het zwaard is geconserveerd en was in de zomer van 2013 te zien, samen met vergelijkbare exemplaren uit de collectie en andere baggervondsten. De expositie werd geïnitieerd door Waternet in samenwerking met ADC Archeoprojecten, Waterschap Amstel, Gooi & Vecht, Provincie Utrecht en het RMO. De vondst bood een intrigerend kijk op de vroegmiddeleeuwse belevingswereld. In de Middeleeuwen was het ondenkbaar dat een zwaard door een ander dan de eigenaar werd gebruikt. Na zijn dood of bij verlies van de strijd werden zwaarden uit de circulatie gehaald door ze in de rivier te gooien.



Graven naar het Bijbelse Sichem (20/04 – 18/09)

Vroegmiddeleeuws zwaard uit de Utrechtse Vecht (11/06 - 25/08)

Bedoeïenen van Petra (09/10 – 23/03/14) Al-Bdul. Bedoeïenen van Petra is een fototentoonstelling met portretten van Jordaanse Bdul-bedoeïenen. De Zwitserse fotograaf Andreas Vögelin (1954-2013) reisde in 2012 naar Jordanië om Petra te portretteren. Daar maakte hij kennis met de bedoeïenen van de Bdul-stam, won hun vertrouwen en maakte een bijzondere fotoserie over de mannen, vrouwen en kinderen uit het dorp Umm Sayhoun. Het zijn niet armoede en onmacht die in zijn werk overheersen, maar het doorzettingsvermogen en de trots van een bedoeïenenvolk dat zich telkens weet aan te passen.

33

Vroegmiddeleeuwse muntschat (03/09 – 25/11) In de actualiteitenvitrine werd een zilveren muntschat uit de vroege Middeleeuwen getoond. Het ging om zeventig vroegmiddeleeuwse munten, in 2011 gevonden in de buurt van Cothen (provincie Utrecht). De 61 Friese sceatta’s van het zogenaamde ‘stekelvarkentype’ en negen Franse denarii zijn te dateren rond 730 na Chr. De muntvondst werd door twee amateurarcheologen gedaan met een metaaldetector, in een akker waar net maïs was gerooid. De manier waarop de munten vast zaten geklonterd, geeft aan dat er ooit een linnen zakje omheen zat. De munten vertegenwoordigden in de Middeleeuwen ongeveer de waarde van een koe, een lans of een schild. De muntschat is zeer waarschijnlijk met opzet in de grond verstopt, op een eenvoudig te onthouden plek: de vindplaats ligt 150 meter van een weg die al in gebruik was in de Romeinse tijd. Na onderzoek in het GeldMuseum (Utrecht) en restauratie door Archeoplan (Delft) werden de munten eind 2012 door het RMO aangekocht. In de zomer van 2014 zal de schat het sluitstuk vormen van de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen, over Nederland in de Merovingische periode (400-700 na Chr.).

▶ 07/03 • Week van de Klassieken: Ken-Uw-Klassieken Pubquiz • Het team ACASA van het Amsterdam Centre for Ancient Studies and Archaeology van de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam werd, evenals in 2012, winnaar van de Ken-Uw-Klassieken Pubquiz. ACASA won met slechts één punt verschil van het team van het Nederlands Klassiek Verbond. Maar liefst 42 teams met zo’n 200 classici, studenten en docenten kruisten de degens en hieven het glas. De quiz werd gepresenteerd door classicus-schrijver Fik Meijer. In de overvolle Tempelzaal werd de kennis van de deelnemers flink op de proef gesteld. Vragen als ‘Wat voor wijn biedt Horatius Maecenas aan in Ode I, 20?’, ‘Wie zijn de monsterachtige ouders van de



32

Sphinx?’ en ‘Wat is het laatste woord van Herodotus’ Historiën?’ vroegen het uiterste van hun kennis over Griekse en Latijnse literatuur, klassieke mythologie, oude geschiedenis, antieke wijsbegeerte, archeologie en receptie van de oudheid. De jury van de pubquiz bestond uit dr. Stephan Mols (Radboud Universiteit Nijmegen), dr. Marlein van Raalte (Universiteit Leiden), prof.dr. Ruurd Halbertsma (RMO) en voorzitter prof. dr. Ineke Sluiter (Universiteit Leiden) De pubquiz is een initiatief van het Rijksmuseum van Oudheden en Lampas, het tijdschrift voor Nederlandse classici. ◀


Mediabereik van tentoonstellingen en activiteiten Doel 2010 2011 2012 2013 Persberichten n.v.t. 36 40 53 52 Artikelen 750 600 550 530 745 Radio/Televisie 50 28 59 33 45 Internet - - 1000 800 Het museum was 45 keer op radio en televisie aanwezig. Conservator Maarten Raven was o.a. te gast bij OBA Live (Human, Radio 4) en bij Een leven lang (NTR, Radio 5), waarin hij sprak over zijn opgravingen in Egypte, en de invloed van de revolutie in Egypte op het faraonisch erfgoed en op zijn eigen werk. De zichtbaarheid van de conservatoren in de media is een belangrijke vorm van publieksbereik. De zilveren muntschat van Cothen was nieuws bij het NOS Journaal, het Radio 1 Journaal en Studio Max Live. Over de Nacht van de Viool sprak Joan Berkhemer, artistiek leider, bij Met het oog op morgen (NOS, Radio 1), Podium (NTR, Radio 4) en Radio West.

De meeste aandacht van de media ging uit naar de tentoonstelling Petra. Wonder in de woestijn. Zo werd de opening op 8 oktober, met Prinses Beatrix en koninklijke gasten uit Jordanië, bijgewoond door 32 verslaggevers met daarbij een team van Blauw Bloed (EO) en 17 royaltyfotografen. Een dag eerder werden 20 journalisten ontvangen bij de persvoorbezichtiging. Het aantal printvermeldingen was dit jaar 745 tegenover 530 en 550 in de voorgaande jaren, grotendeels vanwege de overweldigende aandacht voor Petra. Wonder in de woestijn. Dit is mede te danken aan de persreis voor acht journalisten naar Jordanië, die mogelijk werd gemaakt door de Jordan Tourism Board en Royal Jordanian Airlines. Het jaartotaal van de mediawaarde is € 1.579.000 (2012: € 1.086.000), met een totale oplage van 29.972.900 (2012: 23.277.300). Het aantal relevante webvermeldingen werd in 2011 en 2012 gemeten door een betaalde, automatische zoekservice. Uit bezuinigingsoverwegingen is dit contract beëindigd.

▶ 08/03 • Week van de Klassieken: Grote Ken-je-Klassieken-quiz • Het team van het Ignatius Gymnasium uit Amsterdam won vrijdagmiddag 8 maart de landelijke finale van de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz. Tweede werd het Stedelijk Gymnasium Leiden. In deze quiz testten vierde- en vijfdeklas gymnasiasten uit heel Nederland hun kennis over de meest uiteenlopende onderwerpen van de Klassieke Wereld (literatuur, filosofie, archeologie, historie, mythologie en het theater). Aangemoedigd door klasgenoten, leraren en familie versloeg het Ignatius Gymnasium veertien andere teams en ging er vandoor met de Grote Ken-je-Klassieken Wisselbokaal, een boekenpakket van Uitgeverij Athenaeum en uiteraard de eeuwige roem. De quiz werd gepresenteerd door classicus/ schrijver Fik Meijer. De finale werd georganiseerd door het RMO, in het kader van de Week van de Klassieken (07/03 t/m 15/03). ◀

• Op 10 december ging de Street View-weergave van het museum online op het Art Project-gedeelte van de website Google Cultural Institute. Binnen Street View kan op 150 objecten worden geklikt voor meer informatie en/of een hoge resolutie-afbeelding. Street View-weergave werd tot nu toe alleen toegepast in het Rijksmuseum, het Van Gogh Museum en het Koninklijk Paleis Amsterdam. De Street View beslaat alle drie de verdiepingen van het RMO. • Het aantal objecten dat in hoge resolutie op de Google Art Project-website is te zien, werd uitgebreid naar 371. Eén voorwerp, de mummiekist van Djedmontefanch, is op gigapixel-resolutie 3000 maal minutieus gefotografeerd en daardoor tot op zeer gedetailleerd niveau te bekijken, een droom voor Egyptologen. • Op 17 december is een plattegrond van het hele museum op Google Maps gepubliceerd. Door in te zoomen op de kaart van Leiden verschijnt de kaart van het gebouw, waarna geklikt kan worden op plattegronden van alle verdiepingen. Bovendien kunnen bezoekers via de nieuwe Indoor Google Maps-applicatie voor smartphones (Android en iOS) navigeren in het museumgebouw. Dit gebeurt met behulp van gps en de openbare wifiverbinding. • Het RMO is één van de zeven Nederlandse musea en daarbinnen het enige niet-kunstmuseum dat door Google gevraagd is aan het Art Project mee te doen. • Vanaf 1 juli waren de statistieken van de RMO gerelateerde pagina’s op de Google Art Project-site beschikbaar. Het totaal aantal bezoeken bedroeg 11.046, het aantal pageviews was 114.616.

De doelstelling is 725.000 bezoeken op rmo.nl RMO digitaal via URCHIN methode 2010 2011 689.838 685.925

2012 2013 874.469 1.185.170

RMO digitaal via Google Analytics methode www.rmo.nl 2010 2011 Bezoeken Niet gemeten 327.237

2012 391.990

Doel 2010 2011 2012 2013 Minimaal 24 27 40 50 57 Uitsplitsing nieuwsbrieven Doel: 2013 Minimaal 24 57 Waarvan 10 x volwassenen 30 Waarvan 8 x kinderen 13 Waarvan 6 x onderwijs 14 Aantal e-mailadressen Doel 2010 2011 2012 2013 25.000 in 2016 14.000 15.000 13.256 19.940 Het doel is eind 2016 over minimaal 25.000 e-mailadressen te beschikken. De groei in 2013 is vooral voortgekomen uit gerichte acties onder de bezoekers aan de Petratentoonstelling. Facebook Doel 1500 likes

2010 2011 2012 2013 558 1130 2393 4803

Doel was oorspronkelijk 1500 likes en een positie in de top 20 van museale instellingen in Nederland. Dit laatste is moeilijk controleerbaar. Het doel, dat in 2012 (te voorzichtig) werd geformuleerd, is bijgesteld en luidt nu dat de ambitie is om in een vergelijking met Leidse musea de hoogst scorende te zijn.

www.rmo.nl

www.rmo.nl Bezoeken

Aantallen verzonden e-nieuwsbrieven

2013 497.246

Ten opzichte van vorige jaarverslagen is gekozen om in 2013 het aantal bezoeken aan rmo.nl via het zuiverder meetpro-

Twitter Doel 1500

2010 2011 2012 2013 480 1270 2005 3469

Doel is 1500 volgers en een positie in de top 20 van museale instellingen in Nederland. Dit laatste is moeilijk controleerbaar. Ook hier geldt dat het doel is bijgesteld en dat de ambitie nu is om het hoogst scorende museum in Leiden te zijn.

▶ Overige activiteiten tijdens de Week van de Klassieken in het RMO • 07/03 Lezing i.s.m. Vrienden van het Gymnasium Stille getuigen: verdwenen theaterstukken in het RMO door Ruurd Halbertsma • 09/03 Verteltheater: Perseus en Medusa door Gery Groot Zwaaftink • 10/03 Proefcollege MuseumJeugdUniversiteit door Herman Altena: Waren er in het Griekse theater ook voorstellingen voor kinderen? • 10/03 Theatervoorstelling: Medea Unplugged door Theatergroep Aluin • 10/03 Speedrondleidingen: over de tentoonstelling Couperus en de oudheid en over het thema Theater in de vaste opstelling. Tevens waren er knutseltafels voor kinderen met als thema Maak je eigen theatermasker. ◀



Samenwerking met Google

gramma Google Analytics te rapporteren. Het tot en met 2012 ingezette programma Urchin gebruikt verouderde meetmethodes, die voor een vertekend beeld zorgen. Het aantal bezoeken dat Google Analytics meet ligt echter gemiddeld 50 tot 60% lager dan Urchin heeft gemeten. Het is daarom reëel het target van 725.000 meer dan te halveren.


RMO en digitaal bereik

Stand per 14/02/14 Facebook Twitter Rijksmuseum van Oudheden 5221 3646 NCB Naturalis 5738 5045 Rijksmuseum Volkenkunde 2452 2794 Museum de Lakenhal 985 1892 Museum Boerhaave 1321 6590 Hortus Botanicus 1645 4048 Japenmuseum Sieboldhuis 1123 1545

Bij het aanvragen van de subsidie 2013/16 vroeg OCW dit aspect meetbaar te maken. Het RMO beloofde in de subsidieperiode eenmaal een actie op te zetten met 5000 volgers. Het museum heeft ervoor gekozen om geen live streaming op te zetten, maar een eigen YouTube kanaal te creëren met daarop filmmateriaal uit tentoonstellingen, televisie-uitzendingen en ander relevant videomateriaal. Hierop waren eind december 57 RMO gerelateerde video’s te zien. Deze zijn in totaal meer dan 6300 maal bekeken. Daarnaast is een digitaal kindercollege, gegeven door conservator Halbertsma, te downloaden via de website verderkijken van ThiemeMeulenhoff. Dit is 357 maal gebeurd.


Overig digitale media en bereik


36

Het online toegankelijk maken van voorwerpen uit de registratiedatabase TMS vordert gestaag. Eind 2013 waren 44.731 foto’s van objecten met bijbehorende gegevens beschikbaar op rmo.nl. Er is een ontwerp gemaakt voor een smartphoneversie van rmo.nl. Eind 2013 is begonnen met het programmeerwerk. Een nieuw systeem voor formulieren is in gebruik genomen, o.a. met functies voor automatische antwoorden, inschrijvingslijsten en directe inschrijving voor de e-nieuwsbrief. Afscheid van Museumkennis Na ruim tien jaar is Museumkennis.nl op zwart gezet. Daarmee is afscheid genomen van één van de oudste voorbeelden van online samenwerking van het Rijksmuseum van Oudheden met andere organisaties. Museumkennis.nl werd officieel gelanceerd in het najaar van 2003, destijds onder de naam Leidse Poort. Op de site werkten Naturalis, Rijksmuseum Volkenkunde en het RMO samen aan de verspreiding van kennis over de collecties en kennisdomeinen van de drie musea. Museumobjecten en onderwerpen kwamen samen in overkoepelende thema’s. Speciaal onderdeel was het digitale vragencentrum, waar bezoekers met hun inhoudelijke vragen terecht konden. Deze werden afgehandeld door medewerkers van de drie musea, waarna sommige vragen met hun antwoorden werden uitgewerkt tot nieuwe thema’s. Ofschoon Museumkennis.nl een prachtig, vroeg voorbeeld was van de samenwerking tussen musea waar de landelijke politiek momenteel op hamert, raakte de website de laatste jaren conceptueel en technisch verouderd. Daarom onderzochten de drie deelnemende musea in 2012 of een herontwikkeling van de site mogelijk was. Dat bleek met de beschikbare middelen helaas niet het geval. Daarmee komt er een einde aan deze vorm van online samenwerking. Hiermee is de inhoud van Museumkennis.nl echter niet verdwenen. De RMO-artikelen zijn te vinden op www.rmo.nl/museumkennis.

functie zoals het RMO zijn bezoeken van studenten evenzeer relevant, zeker omdat onderwijs via de collectie een kerntaak is en voor tal van studies –van archeologie tot museumstudies, van egyptologie tot oude geschiedenis, van Assyrisch tot Grieks en Latijn– een grote meerwaarde. Totaal onderwijs 2013 Basisonderwijs 6.645 Voortgezet onderwijs 11.973 HBO/universiteit 4.832 Totaal 23.450

Schoolbezoek

Conclusies schoolbezoek

Het RMO wil landelijk toonaangevend zijn op het gebied van cultuureducatie op maat aan primair onderwijs, voortgezet onderwijs en individuele bezoekers. Leren van en over de diverse culturen uit de oudheid, leren kijken naar en leren genieten van objecten vormen daarbij de rode draad. In de periode 2013-2016 is de doelstelling minimaal 18.500 scholieren per jaar te ontvangen. Het museum biedt daartoe museumlessen, rondleidingen en maatwerkprogramma’s, onder andere voor een museumbezoek met de hele school. Daarnaast brengt het museum de collectie in de klas door een projectweekpakket Egypte voor het primair onderwijs, Museumdocent in de klas voor primair en voortgezet onderwijs en door diverse digitale lessen.

De prestatie-eis met OCW (18.500) is net gehaald; 18.613 leerlingen uit het basis- en voortgezet onderwijs bezochten het RMO.

Educatie primair onderwijs Doel 8.500

2010 2011 2012 2013 6.391 6.012 8.128 6.645

Educatie voortgezet onderwijs Doel 10.000

2010 2011 2012 2013 8.834 12.155 11.964 11.973

Studenten HBO/ universiteit 2010 2011 2012 2013 gegevens idem 3.860 4.832 niet beschikbaar Met het ministerie van OCW zijn enkel resultaatafspraken gemaakt over het aantal bezoekende scholieren t/m 18 jaar (minimaal 18.500). Dit aantal is gehaald, namelijk 18.618 scholieren. Voor een museum met een wetenschappelijke

▶ 12/03 • Lezing: Hoeveel lijkt Elizabeth Taylor op de Egyptische koningin Cleopatra? • De historische Cleopatra VII is bekend uit vele bronnen, zoals teksten in het Egyptisch, Grieks of Latijn. De beroemde Cleopatrafilm uit 1963, met Elizabeth Taylor, heeft veel gebruik gemaakt van deze bronnen. Toch is er door de film een vertekend beeld ontstaan. In deze lezing ging Olaf Kaper, hoogleraar egyptologie aan de Universiteit Leiden, in op de relatie tussen geschiedschrijving en filmische reconstructie. ◀

De daling van het bezoek door het basisonderwijs vond plaats bij alle afdelingen, bij zowel rondleidingen, museumles als groepsbezoek zonder begeleiding. Alleen het bezoek aan de afdeling Romeinen is iets toegenomen. Er is geen eenduidige verklaring voor. Meer dan de helft (62%) van de leerlingen komt uit groep 6, mede door het Leidse Museum & Schoolprogramma, waarbij de verschillende leeftijdsgroepen in Leiden zijn verdeeld over de Leidse musea. Door deze opzet en het op groep zes gerichte aanbod van het museum is de spoeling dun om meer kinderen te bereiken. Het RMO juicht het toe dat het Museum & Schoolprogramma vanaf 2014 wordt omgebouwd tot een programma waarbij meerdere thema’s via doorlopende leerlijnen aan bod komen. Het RMO wil daarom educatieve pakketten voor andere groepen dan groep zes ontwikkelen. Twee andere verklaringen voor de daling zijn de ontwikkeling van Jeugd

digitale lesbrieven (gevolg is meer lessen in de klas zelf ) en het gegeven dat in 2012 abusievelijk de begeleiders van de kinderen zijn meegeteld. Het bezoek door de leerlingen uit het voortgezet onderwijs is nagenoeg gelijk gebleven. Binnen het totale aantal valt de stijging van het aantal VMBO-scholieren op. Dit groeide in enkele jaren naar 43% van het totaal (ter vergelijking 2009: 24%). 31% van de leerlingen is verbonden aan een gymnasium, 19% aan een VWO en 7% is havoscholier. De VMBOleerlingen volgen bijna allemaal de museumles Egypte, de overige scholen concentreren zich op de afdeling Klassieke Wereld. Ongeveer de helft van de scholen maakt gebruik van een museumles, een derde van een rondleiding door een museummedewerker, en één op de zes schoolklassen stelt zelf een programma samen. Dat is wezenlijk anders bij het basisonderwijs waar bijna 90% een museumles reserveert. Tentoonstellingen worden matig door het onderwijs bezocht, nog het meest door gymnasia en het VWO. De afname van lessen en rondleidingen is gericht op de vaste opstellingen. Scholen komen niet massaal aan het begin van het schooljaar, wanneer de oudheid in het lesprogramma wordt behandeld; het bezoek is redelijk regelmatig verspreid over het jaar. Kinderen zijn meer dan scholier en student Het kind in gezinsverband is voor het RMO minstens even belangrijk als de scholier. Het is het museum om het even of kinderen met hun docenten of met hun ouders het RMO bezoeken. De focus van het ministerie op uitsluitend bezoek van scholieren is te limitatief. Het RMO continueert het streefgetal van minimaal 40.000 kinderbezoeken per jaar. Dat is ook in 2013 weer gehaald. Het percentage is gezakt door het sterk stijgende aantal volwassen bezoekers aan de Petratentoonstelling.

Doel 2010

2011 2012 2013

Totaal museum 139.600 131.383 153.096 142.707 173.017 Totaal jeugd 40.000 42.529 42.434 42.762 42.089 Percentage 32% 28% 30% 23% Scholieren 0-12 8.500 6.391 6.012 8.128 6.645 Scholieren 13-18 10.000 8.834 12.155 11.964 11.973 Resultaatafspraak OCW 18.500 15.225 18.167 20.092 18.613 Percentage t.o.v. totaal 12% 12% 14% 11% Overig jeugd 0-12 23.350 21.588 19.208 19.586 Overig jeugdig bezoek 13-18 3.954 2.679 3.462 3.885

▶ 14/03 • Week van de Klassieken: Dies Latinus • Deze unieke studiemiddag werd opgezet met Athenaeum Illustre (Amsterdam) en Vivarium Novum (Rome). Op deze middag ontmoetten docenten en studenten uit binnen- en buitenland, die het Latijn actief leren en gebruiken, elkaar. De workshops en lezingen werden soms met wat Nederlandse uitleg gegeven, maar werden grotendeels in het Latijn gehouden. Nut en plezier van de actieve leermethodes voor het gymnasiale en academische onderwijs stonden deze middag centraal. ◀


Live streaming


Vergelijking Leidse musea


38

Voortgezet onderwijs in de klas: Digitale lesbrief Petra. Wonder in de Woestijn Digitale lesbrief Beeldvorming oude Egypte in de speelfilm Digitale Lesbrief Vroege Middeleeuwen

Alle niveaus Vanaf 4 HAVO 4 HAVO/ 4 VWO

Totaal aantal lesprogramma’s 24

In 2013 uitte de aandacht voor de vaksectie klassieke talen zich door de ontwikkeling van twee nieuwe eindexamenrondleidingen (Grieks en Latijn), waarin de teksten uit het eindexamenpensum (Plato en Ovidius) gekoppeld werden aan de museumcollectie. Studenten Griekse en Latijnse taal en cultuur gaven, na training, 52 rondleidingen. Bijzonder is de samenwerking met de educatieve uitgeverij Hermaion. Het RMO levert materiaal voor het digitale onderwijsplatform van de uitgever en beeldmateriaal voor de examenmethodes Grieks en Latijn. Leerlingen maken zo

Minstens vijftien onderwijsprogramma’s

Onderwijs aan volwassenen

Netwerkacties om het bereik te vergroten

Doel 2010 2011 2012 2013 120 dagen/ 130 150 141 196 2500 deelnemers

• De eerste Dies Latinus, een nascholingsdag in het Latijn voor docenten en studenten klassieke talen, werd georganiseerd met Athenaeum Illustre en Vivarium Novum (Rome). • Op twee momenten kregen studenten van de Cultuurklas van de Pabo Hogeschool Leiden een museumprogramma aangeboden, en maakten zij kennis met het project Museum & School. • Het museum ontwikkelde Romeinenaanbod voor in de klas. Dit leidde, in samenwerking met ThiemeMeulenhoff en Unieboek, tot meerdere digitale lessen. • De formule voor de Tijdvakkenlezingen werd omgezet naar een Studiedag Tijdvakken, georganiseerd in oktober. Een medewerker van het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling informeerde de studenten en docenten over de wijzigingen in het eindexamen Geschiedenis. • In samenwerking met reisorganisatie Labrys werd voor de derde maal een nascholingsdag voor zestig docenten klassieke talen gehouden.

Bij het aanbod van educatieve programma’s voor het volwassenenonderwijs werkt het RMO samen met diverse culturele partners. Het museum faciliteert de praktische gang van zaken op cursusdagen. De verantwoordelijkheid voor aanbod en inhoud, en de afhandeling van inschrijving en betaling ligt bij de diverse cursusorganisaties zelf. De partners zijn o.a. de Vrije Academie voor Kunsthistorisch Onderwijs, Huub Pragt Egyptologie, Het Huis van Horus, Livius Onderwijs, Mehen, Arte del Disegno, HOVO en Conens & Van Wiechen. Het aantal deelnemers is, gelet op de kassa-administratie, moeilijk vast te stellen. 4000 maal cursusdeelname is echter zeer aannemelijk op basis van 196 programma’s en cursusdagen. Dat impliceert een gemiddelde deelname van 20 volwassenen per dag.

▶ 17/03 • Lezing: De esoterie in het werk van Couperus • In het kader van de tentoonstelling Couperus en de oudheid vertelde dr. Caroline de Westenholz, kunsthistorica, publiciste en voorzitter van de Stichting Louis Couperus Museum, over het esoterische aspect in een aantal klassieke thema’s uit het werk van de schrijver. ◀

Museumles primair onderwijs Museumles Egypte Egyptische schatten zoeken Archeologie van Nederland 100 % Romeins Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Museumles voortgezet onderwijs Archeologie van Nederland Opgegraven verhalen: De Egyptenaren Graafwerk. De Egyptenaren Opgegraven verhalen: De Romeinen Opgegraven verhalen: De Grieken Kennismaking met de oudheid Het Egypte van Herodotes Eindexamenrondleiding Grieks Eindexamenrondleiding Latijn UNESCO-rondleiding illegale handel en werelderfgoed Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstelling Basisonderwijs in de klas Projectweekpakket Egypte Maak zelf je negende wereldwonder Fotowedstrijd Romeinen Digitale lesbrief Dummie de mummie: dieren in Egypte Digitale lesbrief inhuldiging keizers en Willem Alexander

Voor wie Groep 5 t/m 7 Groep 1 en 2 Groep 6 t/m 8 Groep 6 t/m 8 Alle groepen

Onderbouw VMBO/ HAVO/VWO Onderbouw HAVO/VWO Onderbouw VMBO Onderbouw HAVO/VWO Onderbouw HAVO/VWO Gymnasium klas 1 en 2 Gymnasium klas 4 t/m 6 Gymnasium klas 6 Gymnasium klas 6 Alle niveaus Alle groepen

Groep 5 t/m 8 Alle groepen Groep 5 t/m 8 Groep 5 t/m 8 Groep 5 t/m 8

▶ 21/03 • Lezing NINO: Opgravingen in Barcın Höyük • Tot en met 31 maart was een fototentoonstelling over de opgravingen in Barcın Höyük te zien, een neolithische site in Anatolië. Sinds 2005 verrichten het NINO en het Nederlands Instituut in Turkije (NIT) opgravingen op deze site. Doel is de vroegste sedentaire bewoning in de regio te leren kennen. In deze lezing door dr. Fokke Gerritsen, directeur van het NIT, lag de nadruk op de resultaten van de opgravingscampagne van 2012. ◀


Gymnasia



• In samenwerking met de Nationale UNESCO Commissie werd een UNESCO-rondleiding ontwikkeld. • Het RMO was vertegenwoordigd bij de nazomerconferentie van de Vereniging Classici Nederland (VCN). • Er werden meerdere colleges gegeven aan studenten van de lerarenopleidingen ICLON klassieke talen en geschiedenis. Een groep toekomstige docenten maakt zo kennis met het museum en het educatieve aanbod. • In november was het RMO locatie voor de Nascholingsdag geschiedenis van het ICLON. Bijna 200 docenten uit het voortgezet onderwijs namen deel. • De educatief medewerkers participeren in het Cultuurnetwerk Primair Onderwijs Leiden. Doel van dit initiatief is samenwerking tussen de cultuursector en het Leidse onderwijs.

Digitaal aanbod voor het onderwijs


Steeds vaker wordt digitaal materiaal voor in de klas ontwikkeld. De lesbrieven met een aanvullende digibordles bieden inhoudelijke informatie, lessuggesties en aanvullende opdrachten. Docenten kunnen het materiaal voorafgaand aan een museumles of rondleiding tijdens hun lessen gebruiken, maar ook zonder een bezoek aan het museum kan de les worden gegeven. Voor het basisonderwijs werden een lesbrief en digibordles ontwikkeld bij de inhuldiging van koning Willem Alexander en bij het zomerproject Het negende wereldwonder. Voor het voortgezet onderwijs werden een lesbrief en digibordles gemaakt over de vroege Middeleeuwen en bij de tentoonstelling Petra. Wonder in de woestijn. Digitale lesbrieven/ Digibordlessen Aantal downloads Beeldvorming (de oudheid in de speelfilm) 72 Petra. Wonder in de Woestijn 91 Vroege Middeleeuwen 73 Dummie de mummie 81 Inhuldiging van keizers en farao’s 179 Het negende wereldwonder 186 Totaal aantal downloads 682

Het is lastig deze cijfers te duiden. Het is immers onbekend wie de downloads gemaakt heeft (docent of geen docent), laat staan dat gecontroleerd kan worden of er met behulp van het digitale aanbod van het RMO daadwerkelijk les is gegeven. Stel dat 25% van het totaal aantal downloads daadwerkelijk heeft geleid tot het geven van een les aan gemiddeld 25 kinderen, dan heeft het RMO met zijn aanbod ruim 4.200 kinderen bereikt. Dat zou een substantieel aantal zijn. Het museum ziet het aantal downloads in ieder geval als een aanmoediging met deze digitale lesbrieven door te gaan. RMO en educatieve uitgeverijen Zowel op digitale platforms als in fysieke lesmethodes probeert het museum de collectie zichtbaar te maken in het onderwijs. Samenwerking met de educatieve uitgeverijen Blink, ThiemeMeulenhoff en Hermaion is hierbij een eerste begin. Het RMO denkt mee in welke context objecten een bijdrage leveren aan de lesstof en over het begrip van plaats en periode in de tijd. Ook hier geldt, net als bij de digitale lessen, dat bereik moeilijk meetbaar is. Lessen op scholen: Museumdocent in de klas Doel 2010 t/m 2012 10 lessen Niet gemeten 250 leerlingen Niet gemeten

2013 15 503

Tot en met 2012 gold voor het geven van lessen op scholen geen specifieke doelstelling, terwijl dit nu bij uitstek meetbaar is. In 2013 zijn er vijftien museumlessen en lezingen op scholen gegeven aan in totaal 503 leerlingen. Dat gebeurde op de Johannes Calvijnschool Veenendaal (89 leerlingen), het Johan van Oldenbarnevelt Gymnasium Amersfoort (166 leerlingen) en het Stedelijk Gymnasium Leiden (258 leerlingen). RMO en kinderboeken Na het succes van de Dummie de mummie-producten en activiteiten, is onderzocht om met meer auteurs, illustratoren en uitgevers van kinderboeken samen te werken. Bij het nieuwe, vijfde Dummie de mummie-boek werd een speurkaart voor individueel bezoek en een lesbrief met een digibordles over dieren in het oude Egypte voor het basisonderwijs ontwikkeld. Het nieuwe speurspel over de Romeinse afdeling kreeg Meester Jaap, van Jacques Vriens, als keyfigure. Vriens schreef voor het museum een verhaal en Annet Schaap maakte illustraties. In samenwerking met ThiemeMeulenhoff werd voor de bovenbouw van het basisonderwijs een lesbrief, digibordles en online college met conservator Halbertsma aangeboden bij de fotowedstrijd Kruip in de huid van een Romein met meester Jaap. Het complete lespakket sluit aan bij verschillende kerndoelen binnen de leergebieden Oriëntatie op jezelf en de wereld en Kunstzinnige oriëntatie. In het najaar werd een samenwerking gestart met uitgeverij Clavis voor een nieuw Willewete-boek over de Romeinen.

Vakantieactiviteiten voor kinderen Doel 2010/2011 2012 2013 7200 Niet gemeten 11.160 9.904 (90 dagen x 80 kinderen) In alle vakanties lag het aantal kinderbezoeken iets lager dan in 2012. De hoofdoorzaak lijkt de herinvoering van de kinderentree te zijn, als gevolg van de bezuinigingen. In de jaren voor 2012 is geen nauwkeurige meting gedaan. Educatieve speurtochten 2010 2011 Niet gemeten Niet gemeten

2012 2013 4.632 5.378

Doel in de productontwikkeling is dat de speurtochten meer gerelateerd zijn aan omzet- en rendementverwachtingen. Van de speurtochten Dummie de mummie, Kleuter speur- en doeboekje, Meester Jaap (vanaf 08/09), Archeologie van Nederland en Amon & Amara zijn de eerste drie titels winstgevend te noemen. Opvallend is dat er meer speurtochten verkocht zijn (gemiddelde prijs 2 euro), terwijl in de vakanties minder kinderen dan in 2012 het RMO bezochten.


41


40


binnen het onderwijs kennis met de collectie van het RMO. Tevens werden diverse gymnasia bezocht in het kader van het project Museumdocent in de klas.

▶ 22/03 • Twaalf Provinciën Lezing: Zeeland • De zevende aflevering uit deze reeks had Zeeland als thema. Diverse experts spraken over uiteenlopende archeologische onderwerpen uit hun provincie. Programma: Luc Amkreutz (conservator Nederland prehistorie): De zegen van Nehalennia, de Noordzee en Neanderthalers • Nathalie de Visser (Artefact!): Noch visch noch bier. Recent archeologisch onderzoek in de vestingstad Sluis • Miek Geerts (beleidsmedewerker archeologie, provincie Zeeland): Recent archeologisch onderzoek in de gemeente Walcheren • Dicky de Koning (AWN, afdeling Zeeland): Verdronken land ◀

▶ 05/04 • Jazz voor de museumburen • Op de Museumburenavond, voorafgaand aan het Museumweekend, waren de Leidse buren van harte welkom om tentoonstellingen te zien en van jazzmuziek te genieten. De optredens van Bravocalzz en Ewald’s Super Jam in de museumzalen werden een swingend voorproefje voor het SummerJazz Festival (2 juni). Het festival was medeorganisator van deze burenavond. ◀

uitgelicht: Samenwerken bij de MuseumJeugdUniversiteit 2010 2011 1440 1480 8 15


42

De MuseumJeugdUniversiteit, een initiatief van het RMO en door het museum landelijk gecoördineerd, organiseert iedere zondag hoorcolleges voor nieuwsgierige kinderen van 8 t/m 12 jaar. Doel is kinderen op een toegankelijke, niet te laagdrempelige manier kennis te laten maken met de collectie en met het museum als wetenschappelijk instituut. Op de gelijknamige website kunnen kinderen informatie over de colleges vinden en zich aanmelden. De MuseumJeugdUniversiteit wordt genoemd als één van de best practices in het rapport Musea van Morgen (over samenwerkingsverbanden tussen musea) van de commissie Asscher-Vonk. Ultimo 2013 stond de teller op 63 deelnemende musea, met nieuwe aanmeldingen van o.a. het Anne Frank Huis in Amsterdam, het Fries Museum in Leeuwarden en het Groninger Museum. Landelijk werden meer dan 3000 collegekaarten verkocht. In het RMO waren zowel de voorjaars- als de najaarsreeks volgeboekt. Iedere eerste zondag van de maand werden de 160 deelnemers in het museum ontvangen door twee enthousiaste vrijwilligsters. Naast de reguliere colleges konden kinderen kennismaken tijdens één van de proefcolleges: op 10 maart Mochten kinderen in het Oude Griekenland naar het theater? door drs. Herman Altena, op 7 juli Wat zijn de zeven wereldwonderen? door drs. Diana de Wild. Op 13 oktober sprak Jan Paul Schutten, die met Fik Meijer het boek Paarden, zwaarden en rare baarden schreef, in boekhandel Polare in Leiden. Shell Nederland financierde in 2013 de landelijke coördinatie vanuit het RMO, net als in de twee voorgaande jaren, en zal dit in 2014 voortzetten. Het mediapartnerschap van kinderkrant Kidsweek werd vernieuwd. Voor 2014 komt er een partnerschap met het tijdschrift National Geographic Junior bij. Voor verschillende acties werd samengewerkt met uitgeverij Moon, de Nederlandse Museumvereniging en Zo Zit Dat.

Colleges in het RMO 03/02 Wat smeerde een oermens op z’n brood? Drs. Ellis Grootveld 03/03 Waarom heeft een week zeven dagen? Prof. dr. Wilfred van Soldt 07/04 Wat is het oudste lied van Nederland? Prof. dr. L.P. Grijp



Het doel is een stabiel aantal van 50 deelnemende musea per jaar en 1350 maal deelname in het RMO.

2012 2013 1550 1700 42 63

12/05 Welk huisdier was favoriet in het oude Egypte? Drs. Esther Holwerda 02/06 Hoe word je een Romeinse gladiator? Frank Broeke BA 01/09 Wat aten de Romeinen het liefst? Drs. Lizet Kruyff 06/10 Hoe word je een Griekse held? Dr. Hugo de Koning 03/11 Hoe klinken hiërogliefen? Drs. Daniel Soliman 01/12 Waarover droomden de oude Grieken? Prof. dr. Ruurd Halbertsma

43 Deelnemende musea in 2013: llard Pierson Museum, Amsterdam A EYE Filminstituut, Amsterdam Amsterdam Museum, Amsterdam Bijbels Museum, Amsterdam Ons’ Lieve Heer op Solder, Amsterdam Hermitage, Amsterdam Anne Frank Huis, Amsterdam Joods Cultureel Kwartier, Amsterdam Verzetsmuseum, Amsterdam Nederlands Watermuseum, Arnhem Museum voor Moderne Kunst, Arnhem Airborne Museum Hartenstein, Arnhem Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem Museum Bronbeek, Arnhem Drents Museum, Assen Hunebedcentrum, Borger Museon, Den Haag Haags Historisch Museum, Den Haag Museum de Gevangenpoort, Den Haag Museum Meermanno, Den Haag Museum voor Communicatie, Den Haag

Kinderboekenmuseum, Den Haag Dordrechts Museum, Dordrecht Huis van Gijn, Dordrecht Eindhoven Museum, Eindhoven Van Abbemuseum, Eindhoven DAF Museum, Eindhoven Philips Museum, Eindhoven Zuiderzeemuseum, Enkhuizen TwentseWelle, Enschede Rijksmuseum Twente, Enschede Groninger Museum, Groningen Noordelijk Scheepvaartmuseum, Groningen Nederlands Stripmuseum, Groningen Universiteitsmuseum, Groningen Museum Gouda, Gouda Techniekmuseum HEIM, Hengelo Cosmos Sterrenwacht, Lattrop Fries Museum, Leeuwarden Rijksmuseum van Oudheden, Leiden NCB Naturalis, Leiden Rijksmuseum Volkenkunde, Leiden Museum De Lakenhal, Leiden

Regionaal Archief, Leiden Hortus botanicus, Leiden Japanmuseum Sieboldhuis, Leiden Museum Boerhaave, Leiden Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten Huygensmuseum Hofwijck, Voorburg Nieuw Land Erfgoedcentrum, Lelystad Natuurhistorisch Museum, Maastricht Muiderslot, Muiden Vestingmuseum, Naarden Museum Het Valkhof, Nijmegen Afrika Museum, Nijmegen Maritiem Museum, Rotterdam Het Natuurhistorisch Museum, Rotterdam Nederlands Architectuurinstituut, Rotterdam Streekmuseum Krimpenerwaard, Rotterdam Nederlands Fotomuseum, Rotterdam Universiteitsmuseum, Utrecht GeldMuseum, Utrecht Limburgs Museum, Venlo


Aantal deelname in RMO Aantal deelnemende musea

Doel Bezoeker

Culturele Ontdekkend Vrijetijdsbesteding Leren


44

deelnemen aan activiteiten, toegang tot bijzondere plekken

toegang tot archieven, studie van objecten, deelnemen aan onderzoek

Verrassende perspectieven

zien hoe het verleden verdiepende verhalen, doorwerkt in je leven verrassende publicaties van nu

wetenschappelijke inzichten & publicaties, seminars, congressen

Nieuwe verbindingen

je verbinden met het RMO, privileges krijgen, anderen betrekken

verbinden met andere experts, samenwerken met andere instituten

als eerste op de hoogte, je kennis etaleren, gastconservator zijn

08/01 Dr. Ivo Blom, Egypte in de zwijgende film 38 12/02 Drs. Evert van Ginkel, De zoektocht naar de vloek van de mummie 47 12/03 Prof. dr. Olaf Kaper, De verleidelijke Cleopatra 66 09/04 Dr. Lucas Petit, Spiksplinternieuw, maar wel erg oud

38

14/05 Drs. Elsbeth Geldhof, De restauratie van de mummiekisten

80

11/06 Dr. Christian Greco, Mummiekisten van de Amon-priesters 59 17/09 Dr. Maarten Raven, Recente opgravingen in Sakkara, seizoen 2013 77 12/11 Dr. Arnoud Vrolijk, Over het nut van Arabisch 52

Het model Publieke Waarde van de VRM gebruikt indicatoren als het percentage gebruikers van educatieve diensten, het aantal herhaalbezoeken, het aantal buitenlandse bezoekers en het aantal recensies van tentoonstellingen. Het RMO heeft het overgrote deel van deze aspecten opgenomen in het hoofdstuk Publieksbereik. Betrokkenheid heeft vooral te maken met de mate van verbondenheid met het museum. Vriendenverenigingen, loyaliteitsprogramma’s en schenkingen zijn daar voorbeelden van. Vice versa kan dit gedefinieerd worden als de verbondenheid van de museummedewerkers met ander organisaties door samenwerkingsverbanden en bestuurslidmaatschappen. Het RMO zoekt continu naar vernieuwende manieren om bestaande doelgroepen te binden en nieuwe groepen aan te trekken. Daarbij probeert het museum zijn bereik te vergroten door nieuwe producten te ontwikkelen en aan te sluiten bij activiteiten van externe organisaties. Zoek de connectie en laat nieuwe groepen de collectie ontdekken, is het motto. Daarom heeft iedere tentoonstelling een uitgebreid kaderprogramma, gericht op de motieven van de bezoeker (beleving, educatie, wetenschap). Een standaardformat in de projectplannen dwingt het projectteam na te denken over alle vormen van participatie door de bezoekers en dus over het vergroten van betrokkenheid. Het is niet relevant om bij iedere tentoonstelling het gehele kader in te vullen met negen verschillende activiteiten. Het is meer een richtinggevend model (zie hierboven). In dit jaarverslag staat onderaan iedere pagina een selectie van activiteiten die aantonen met welke nevenactiviteiten –naast tentoonstellingen– de betrokkenheid van bezoekers bij het museum vergroot kan worden. Een pakket aan opvallende activiteiten, die energiek van toon zijn, is

cruciaal omdat het in de kern de missie, de ambitie en het ondernemerschap van het RMO raakt. Om het culturele podium van de oudheid te kunnen zijn (als moedermuseum voor de presentatie van de Nederlandse archeologie en als wetenschappelijk instituut) is het juist nodig dat het museum méér is dan een verzameling tentoonstellingszalen en functioneert als een cultureel podium. Het RMO is ook méér dan een archeologisch centrum, maar is een podium voor de oudheid in brede zin. Het museum brengt een gevarieerd programma aan activiteiten, om een divers publiek in contact te brengen met die vele facetten van de oudheid. Deze missie en de daaraan gekoppelde ambitie is volmaakt gerealiseerd wanneer –bij wijze van spreken– 365 dagen per jaar alle mogelijke podia in het museum gevuld zijn met omzetverhogende en bij de missie en ambitie aansluitende activiteiten.

17/12 Drs. Tanja van der Zon, Petra. Een archeologische ontdekkingstocht 157 Totaal

RoMeO heeft in 2013 tweemaal het RMO Magazine uitgegeven en viermaal een Vriendennieuwsbrief. Er werden excursies georganiseerd naar het Allard Pierson Museum (Trojetentoonstelling, 29 deelnemers) en naar de opgraving Leiderdorp-Plantage (41 deelnemers). De vriendenvereniging droeg € 20.000 bij aan de tentoonstelling over Petra en stond voor een extra € 10.000 garant. Stichting Zakenvrienden De Stichting Zakenvrienden van het Rijksmuseum van Oudheden bestond in 2013 uit Rabobank Leiden, Labrys Reizen, Operator Group Delft (OGD), ADC Amersfoort, Syb van Breda Architecten en Burgy Klassiek Bouwen. Naast het financieel ondersteunen van de kerntaken van het museum, geven de zakenvrienden garantiebedragen voor activiteiten in het RMO die zelf middelen genereren. Dit is bedoeld om het ondernemerschap te stimuleren. In 2013 werd € 50.000 toegezegd voor de Petratentoonstelling. Van deze garantie heeft het museum geen gebruik hoeven maken.

614



Het verleden aanraken dichtbij komen, aanraken, namaken, ermee spelen

Bedrijven Van Wetenschap

Datum Spreker, onderwerp Bezoekers

RoMeO Vriendenvereniging Aantal leden

2010 2011 2012 2013 1123 1149 1185 1185

RoMeO werd op 26 augustus 1996 opgericht en stelt zich ten doel mensen die geïnteresseerd zijn in archeologie, en in het Rijksmuseum van Oudheden in het bijzonder, nader tot elkaar te brengen. Uit- en instroom hielden elkaar in evenwicht. Door de leden actief te betrekken hoopt de vereniging het draagvlak voor het museum te vergroten. De vriendenvereniging heeft in 2013 negen lezingen verzorgd.

▶ 06/04–07/04 Nationaal Museumweekend 2013 • Voor het symbolische bedrag van één euro bezochten 2.700 mensen het RMO (2009: 2.137 • 2010: 3.033 • 2011: 3.221 • 2012: 2.042). ◀


1.4 Impact, uitgedrukt in betrokkenheid

▶ 09/04 • Lezing: Spiksplinternieuw, maar wel erg oud • Lucas Petit, conservator Nabije Oosten, gaf een lezing over het nieuwe concept voor de vaste opstelling oude Nabije Oosten, die 26 april opende. Er wordt in deze opstelling geen chronologisch of geografisch overzicht gegeven, zoals gebruikelijk in veel archeologische musea. Evenmin volgt de presentatie de traditionele invalshoek van het oude Nabije Oosten als bakermat van onze beschaving. Gekozen is voor een benadering waarbij de rol die Nederlandse verzamelaars, reizigers en wetenschappers in dit gebied speelden, centraal staat. ◀

Het RMO entameert nevenfuncties van de medewerkers, in en buiten het museale veld. Een overzicht hiervan is opgenomen in bijlage IV. Met het vervullen van nevenfuncties vergroten de medewerkers hun betrokkenheid bij de museale, archeologische en/of universitaire wereld. Een voorbeeld is Stichting Reuvens.

In 2018 bestaat het Rijksmuseum van Oudheden 200 jaar. Ten behoeve van dit tweede eeuwfeest is veel geld nodig. Gekozen is om niet in 2013, maar in 2014 een wervingsactie te starten met een looptijd van vijf jaar (tot medio 2018), waarbij het vergroten van het gevoel van urgentie bij de loyale achterban, het bevorderen van filantropie en het sympathiseren met het museum de uitgangspunten zijn om de betrokkenheid bij het museum ook financieel uit te drukken. Aankondiging van dit idee in het magazine van de Vriendenvereniging RoMeO leidde reeds tot enkele vijfjarige lijfrenteconstructies.


Stichting Reuvens


46

Zes partijen, waaronder het RMO, verenigden zich in 2012 in de Stichting Reuvens. Eén van de doelen was de continuïteit van de Reuvensdagen, het grootste archeologiecongres in Nederland, te waarborgen. In 2013 volgde conservator Luc Amkreutz directeur Wim Weijland op in het bestuur van de Stichting Reuvens. Voorafgaand aan de Reuvensdagen vond een door de Stichting geïnitieerde bijeenkomst plaats waarbij alle universitaire, commerciële en aan de overheid gerelateerde partijen in de Nederlandse archeologie vertegenwoordigd waren. Doel was te spreken over de oprichting van een koepelorganisatie om de leemte van de SNA (Stichting Nederlandse archeologie) op te vullen en zo voor de gehele beroepsgroep een spreekbuis te vormen, om problemen te signaleren en onder de aandacht te brengen. Het RMO kan hier in de toekomst als wetenschappelijke- en publieksorganisatie een belangrijke rol in spelen.

In 2013 zijn de volgende hoofddoelstellingen voor dit jubileumjaar vastgesteld: 1 • Jubileumtentoonstellingen In het jubileumjaar 2018 komen er drie grote tentoonstellingen. Eén over de verzamelgeschiedenis, één over een Romeinse keizer en één over Horemheb, opvolger van Toetanchamon. Het RMO heeft het generaalsgraf van Horemheb opgegraven en bezit sinds 1828 de grootste collectie objecten uit dit graf. Inzet is alle stukken ter wereld bijeen te brengen, naast objecten uit zijn faraograf in Luxor. 2 • (Miljoenen)aankoop Het RMO zet richting het 200-jarig bestaan in op het verzamelen van middelen voor één iconische (miljoenen)aankoop. Voor het verwerven van bijvoorbeeld een levensgrote sculptuur is tijd, adem en budget nodig. Dergelijk objecten komen nauwelijks op de markt, moeten van onbetwiste herkomst zijn, zijn net zo prijzig als 17de-eeuwse Hollandse meesters en hebben met schilderijen uit de Gouden Eeuw gemeen dat de concurrentie internationaal van karakter is.

Kennisoverdracht door de conservatoren: Impact door kennisverspreiding Klassieke Wereld In het kader van het Couperusjaar werd door conservator Ruurd Halbertsma de tentoonstelling Couperus en de oudheid samengesteld, en werden er diverse lezingen over dit onderwerp gegeven, evenals een radio-interview voor het VPRO programma OVT. In totaal werden door de conservator vijftien lezingen gegeven, over diverse onderwerpen en voor diverse groepen, zoals leerlingen van het Stedelijk Gymnasium, de lerarenopleiding van het ICLON en de Doopsgezinde Gemeente Leiden. Een Spui25 discussieavond (UvA) over de authenticiteit van het museale object werd als panellid bijgewoond. Nabije Oosten De publieksactiviteiten van conservator Lucas Petit richtten zich in 2013 naast de nieuwe vaste opstelling Nabije Oosten op de tentoonstelling Petra. Wonder in de woestijn. Naar aanleiding van de vernieuwde afdeling werd op 14 november een studiemiddag georganiseerd met als één van de sprekers Jonathan Tubb, conservator Nabije Oosten in het British Museum. Petit hielp verder mee aan de opstelling van het werk van Michael Rakowitz in het Van Abbemuseum. Diens collectie is recentelijk door het Eindhovense museum

aangekocht en is gewijd aan de kunstroof uit het Nationale Museum in Bagdad in 2003. Nederland prehistorie Er is gestart met de voorbereidingen voor de tentoonstelling Bij nader inzien. Nieuw onderzoek naar oude opgravingen naar aanleiding van de NWO Odysseeprojecten (vanaf april 2014). Ook zijn door conservator Luc Amkreutz de voorbereidingen gestart voor de kindertentoonstelling IJstijd (werktitel) over mensen in de laatste ijstijd. Nederland Middeleeuwen Lezingen, populairwetenschappelijke artikelen, rondleidingen en persoptredens van conservator Annemarieke Willemsen hielden in 2013 vooral verband met de tentoonstelling Middeleeuws chic, die het hele jaar in de afdeling Archeologie van Nederland te zien was, en met de nieuw verworven vroegmiddeleeuwse muntschat. In 2013 voltooide de conservator het publieksboek Gouden Middeleeuwen, dat in 2014 als begeleidende publicatie bij de gelijknamige tentoonstelling zal uitkomen.

3 • Restauratieprojecten Het RMO zou een volgende stap willen zetten in de restauratie van een specifiek onderdeel van de collectie, zoals in 2013 met de mummiekisten geschiedde. Te denken valt aan Griekse vazen of Egyptische bronzen. 4 • Jubileumboek Natuurlijk moet in 2018 het boek der boeken verschijnen waarin 200 jaar museum- en verzamelgeschiedenis wordt gebundeld. Dit wordt een volledige beschrijving van de museale geschiedenis in alle facetten met zowel een wetenschappelijke als een publieksvriendelijke variant.

▶ 10/04 • Informatiemiddag basisonderwijs • Deze middag maakte 65 docenten kennis met het aanbod van het museum vanaf september 2013. ◀ ▶ 16/04 • Rabobank steunt Rijksmuseum van Oudheden • Rabobank Leiden, Leiderdorp en Oegstgeest heeft zich voor een periode van vier jaar als zakelijk partner verbonden aan het Rijksmuseum van Oudheden. Doel is het stimuleren van het cultureel ondernemerschap en vergroten van het regionaal educatief bereik van het museum. De steun van de bank bestaat


Actieplan RMO 2018


Bestuurslidmaatschappen

onder meer uit het ondersteunen van evenementen als de Nacht van de Viool en het stimuleren van het museumbezoek onder Leidse schoolkinderen (12 -16 jaar). Zo kunnen alle leerlingen van het Stedelijk Gymnasium Leiden gratis het RMO bezoeken. Met de aanschaf van een concertvleugel, mogelijk gemaakt door de Rabobank, kan het museum het concertaanbod vergroten en zo zijn positie als cultureel podium in Leiden verstevigen. Bovendien betekenen meer concerten extra inkomsten en mogelijk extra museumbezoek, op doorgaans rustige momenten. Het partnerschap werd bekend gemaakt tijdens een concert voor piano en viool, uitgevoerd door Jeroen de Groot en Bernd Brackmann. ◀

uitgelicht: Samenwerken met MuseumMaandag


48

Op maandag 30 september vond de MuseumMaandag in samenwerking met damesblad Margriet plaats. Aanleiding was het 75-jarig bestaan van het tijdschrift. In dit kader werden 11 musea benaderd om een exclusief programma samen te stellen voor abonnees, losse lezers en algemeen publiek. Deelnemende musea waren: Beeld en Geluid, Boijmans van Beuningen, Corpus, Drents Museum, Eye, Groninger Museum, Museum aan het Vrijthof, Openluchtmuseum, Rijksmuseum Twente, Van Abbe Museum en het Zilvermuseum Schoonhoven. Totaal aantal inschrijvingen: 1661, totale capaciteit 2320, 72% bezettingsgraad. Een succesvol evenement.

Op maandag 25 november was de Leidse burgemeester Lenferink gastheer in het Rijksmuseum van Oudheden. Hij nodigde oudere Leidenaars (65+) uit voor een bezoek aan de Petra-expositie. Ruim 350 ouderen maakten hier gebruik van en konden tijdens deze ontvangst op informele wijze een praatje maken met de burgemeester. Dit was een pilot voor een groter project; in maart 2014 ontvangen 15 burgemeesters in 15 musea hun dorps- en stadsgenoten om te spreken over het gemeentelijk cultuurbeleid. Het RMO werkt hiervoor samen met Kunsten ’92.


Op maandag 17 juni vond de MuseumMaandag in samenwerking met het CPNB plaats. Aanleiding was het 25-jarig bestaan van de Maand van het Spannende Boek. In dit kader werden 21 musea gezocht en gekoppeld aan 21 thriller auteurs. Voor de campagne werd bureau Xsaga ingehuurd, dat voor de publiciteit een poster en webbanners ontwierp en voor de uitstraling op de dag zelf een toolkit voor de musea. Deelnemende musea: 21, totaal aantal inschrijvingen: 363, totale capaciteit 1500, 24% bezettingsgraad. Conclusie achteraf is dat de datum van 17 juni te vroeg was, er teveel musea deelnamen, er daardoor relatief onbekende auteurs betrokken werden en de CPNB geen eigen uitgave en leden heeft, waardoor de werving moeizaam verliep.

Op maandag 7 oktober vond de MuseumMaandag in samenwerking met zorgorganisatie Careyn plaats. Careyn wilde graag een loyaliteitsprogramma aanbieden aan de lezers van de Careyn Koerier. Deelnemende musea waren: Slot Loevestein, Breda’s Museum, Museum Het Prinsenhof Delft en het Historisch Museum in Den Briel. Totaal aantal inschrijvingen: 105, totale capaciteit 210, 50% bezettingsgraad. Een voldoende score, maar het had beter gekund.

De zorgen welzijnvariant van MuseumMaandag bestaat uit het bezoek van museummedewerkers aan zorginstellingen. In 2013 brachten 13 deelnemende musea 31 bezoeken aan zorginstellingen. Deze bezoeken vonden plaats tussen maart en oktober 2013. Het streven is het aantal uit te bouwen naar in totaal 60 bezoeken. Hiervoor wordt samengewerkt met Nursing, het grootste magazine voor verplegend personeel.

▶ 17/04 • Vijfde Louwe Kooijmanslezing • Deze lezing is een initiatief van het RMO en de Leidse Faculteit der Archeologie, ingesteld ter ere van het academisch afscheid van prof.dr. Leendert Louwe Kooijmans in juni 2008. De vijfde Louwe Kooijmanslezing werd gegeven door dr. Pierre Pétrequin, directeur de recherche van het Centre National de la Recherche Scientifique aan de Université de Franche-Comté, Besançon. Zijn lezing droeg de titel: Production and circulation of Alpine jade axes during the V-IVth millenium in a European perspective. ◀



Rijksmuseum Volkenkunde, NCB Naturalis en het Rijksmuseum van Oudheden ontvingen in februari 2011 een projectbijdrage voor de uitvoering van de BankGiro Loterij MuseumMaandag, een project met een looptijd van drie jaar. Veel musea zijn op maandag gesloten en dat maakt deze dag bij uitstek geschikt om in alle rust en exclusiviteit groepen het museum te laten bezoeken. Het publiek wordt uitgenodigd door mediapartijen met een groot lezersbestand, bedrijven met een grote klantenkring en maatschappelijke instellingen met een grote achterban. Zo krijgen zij de gelegenheid een bijzondere ervaring te creëren voor hun relaties. Vanwege de geringe betrokkenheid van de andere partners is in het najaar besloten dat het RMO dit project landelijk coördineert en medio 2014 zal afsluiten.

▶ 18/04 • Lezing NINO: Van gerst tot broodtarwe • Lezing door René Cappers, bijzonder hoogleraar paleo-ecologie van het Nabije Oosten aan de Universiteit Leiden, over archeologisch onderzoek naar de selectie van granen in het oude Egypte. Al in het eerste stadium van de landbouw konden prehistorische boeren beschikken over verschillende graansoorten. Uit onderzoek van plantenresten uit opgravingen blijkt dat er altijd sprake is geweest van selectie. De keuze van granen verschilde per regio en periode. ◀


50

De collectiefunctie kent drie hoofddoelen: • Kwaliteit van het interne beheer van de collectie • Collectiewaarde en objectkennis • Objectzichtbaarheid, in het verlengde daarvan impact en reputatie van de collectie


Collectiefunctie



2

2.1 Kwaliteit van het interne beheer van de collectie De Nederlandse belangstelling voor het oude Nabije Oosten gaat eeuwen terug. Friese en Hollandse kruisvaarders reisden achthonderd jaar geleden al naar Jeruzalem en in de Gouden Eeuw berichtten ontdekkingsreizigers over bijzondere ruïnes. De afgelopen tweehonderd jaar trokken Nederlandse onderzoekers en archeologen naar het Nabije Oosten. Ze gingen op zoek naar de geschiedenis van de invloedrijke beschavingen van weleer, en deden daarbij spectaculaire ontdekkingen. Het museum vergaarde, met name in de 20ste eeuw, mede dankzij deze Nederlanders, een bijzondere collectie uit het oude Nabije Oosten. Het museum beheert ruim 18.000 voorwerpen uit het gebied van Turkije tot het Arabisch schiereiland en van Libanon tot Afghanistan. Vuurstenen werktuigen uit een Syrische bergtempel, kleitabletten met spijkerschrift en stenen reliëfs van koningen: samen bestrijken ze dertien millennia historie. De nieuwe presentatie vertelt over hun archeologische achtergrond en combineert dit met de verwervingsgeschiedenis. Zo komt de reiziger, schilder en schrijver Cornelis de Bruijn aan bod. Hij maakte rond 1700 twee grote reizen naar het Nabije Oosten. In de


Het meest in het oog springende project als het gaat om de kwaliteit van collectiebeheer is de vernieuwing van de vaste afdeling Nabije Oosten. De vorige presentatie dateerde uit 2001 en was dringend aan vervanging toe. Er was geen plaats voor de aanwinsten van de afgelopen jaren, en er zijn nieuwe inzichten over het Nabije Oosten. Voor de nieuwe inrichting is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande vitrines, duurzame materialen en milieuvriendelijke ledverlichting. De vernieuwing werd mogelijk gemaakt door de BankGiro Loterij en een bijdrage van het Mondriaan Fonds.

Vernieuwde vaste afdeling Nederlanders in het Nabije Oosten (vanaf 26/04)

52

53


19de eeuw was Tinco Martinus Lycklama à Nijeholt, verzamelaar en archeoloog, waarschijnlijk de eerste Nederlander die in het Nabije Oosten opgravingen deed. Wetenschapper Franz Böhl kocht voor het museum in 1932 in Irak een aanzienlijke collectie oudheden. Daarnaast verwierf het museum dankzij zijn inspanningen vele vondsten van de opgraving op Tell Balata, het Bijbelse Sichem. Bij de nieuwe afdeling verscheen het boek Het oude Nabije Oosten. Paradijs voor verzamelaars en wetenschappers. Het eerste exemplaar daarvan werd op de opening van de nieuwe afdeling in ontvangst genomen door Renilde Steeghs, ambassadeur internationale culturele samenwerking.

▶ 19/04 • Opening Mummiekisten van de de Amon-priesters • Tijdens de opening spraken conservator Egypte dr. Christian Greco, zijn Italiaanse collega dr. Alessia Amenta (Vaticaanse musea), zijn Franse collega dr. Helene Guichard (Louvre) en professor Ulderico Santamaria, directeur van het laboratorium van de Vaticaanse musea. ◀

▶ 26/04 • Twaalf Provinciënlezing: Noord-Holland • Het RMO en Hazenberg Archeologie organiseren meerder malen per jaar een lezingenmiddag, waarbij elke keer de archeologie van een andere provincie besproken wordt. Deze middag vertelde archeoloog Jos Kleijne (RCE) over de Enkelgrafcultuur-vondsten in Keinsmerbrug, Mienakker en Zeewijk, en hun belang. Daarna was het woord aan Gerard Alders (Cultuurcompagnie Noord-Holland). Hij sprak over de opgraving van het oude kerkhof van Vronen. Peter Bitter, gemeentelijk archeoloog van Alkmaar, gaf een lezing over de archeologische vondsten uit die stad, in relatie tot de wooncultuur in Alkmaar. Tot slot sprak Michiel Bartels, gemeentelijk archeoloog van Hoorn, over zijn onderzoek naar Westfriese siervuurklokken en de productie ervan. ◀



De belangrijkste doelstellingen zijn dat de vaste opstelling fysiek goed onderhouden blijft, het klimaat op de zalen stabiel is en de veiligheidsmaatregelen gecertificeerd zijn. Over het jaar 2013 valt niet meer te zeggen dat dit inderdaad zo is. Er zijn geen afwijkingen geconstateerd in het klimaat, onderhoud aan de vaste opstelling vond met regelmaat plaats en de beveiliging van het museum is up to date.

uitgelicht: Overdracht collectie gesneden stenen

Eerste inventarisatie

Onderdeel

Aantal

1

Antieke intaglio’s (Grieks, Etruskisch en Romeins),

1182

2

Cameeën (deels antiek, vooral 16de-19de eeuw)

1406

3

Rolzegels (Mesopotamië)

168

4

Stempelzegels (vooral Voor-Azië)

308

5

Kleizegels (vooral Voor-Azië)

166

6. Gegraveerde stenen Dorsch 1, Pausen tot ca. 1730

252

7. Gegraveerde stenen Dorsch 2, Doges van Venetië tot ca. 1730

121

8. Gegraveerde stenen Dorsch 3, Franse koningen tot ca. 1730

72

9. Grotere bustes in cameestijl 12 10 Gouden horlogekettingen 2 11 Gouden ringen zonder stenen 8 12 Gouden terrine van Amalia van Solms 1

14 Afgietsels van stenen uit eigen verzameling

3698 Drie boekvormige ladekistjes met ca. 3000 afgietsels Bijna bij elke steen is een afgietsel, in totaal ca. 3500 stuks

15 Afgietsels van stenen uit andere verzamelingen 60 houten/kartonnen dozen en kistjes, naar schatting ca. 500 afgietsels per doos totaal ca. 30.000 stuks 16 Prenten enz.

Eind 2013 is een begin gemaakt met de voorbereidingen van de integratie van de collectie gesneden stenen, overgedragen door het voormalige GeldMuseum, dat helaas noodgedwongen de deuren moest sluiten. In december werd alles in Utrecht ingepakt en naar Leiden getransporteerd, waarna een eerste inventarisatie plaatsvond om de omvang en samenstelling van de collectie vast te stellen. Dankzij een eenmalige subsidie wordt deze interessante verzameling in 2014-2015 volledig geïnventariseerd en ontsloten in de database. Het RMO bezit duizenden antieke munten, 1500 rolzegels en circa 400 gemmen en cameeën. De collectie gesneden stenen van het GeldMuseum, oorspronkelijk afkomstig van het Koninklijk Penningkabinet, is een wezenlijke aanvulling hierop. Een substantieel deel van de gemmen en cameeën krijgt een plek in de nieuwe vaste opstelling Klassieke Wereld (najaar 2015). Het museum ziet de digitalisering en vooral de beschrijving en documentatie van de collectie als een uitstekende basis voor het daarna weer zichtbaar maken van de verzameling. Voor het goed integreren van de collectie gesneden stenen is een eenmalige incidentele subsidie door OCW verstrekt, waarmee de volgende doelen moeten worden behaald: 1. Het verantwoord opbergen van de collectie in het RMO. 2. Het goed beschrijven van de collectie, inclusief fotografie. 3. Het via de website en de database TMS toegankelijk maken van de collectie. 4. Het voorbereiden van een tentoonstelling. Inhoudelijk motief In de 17de en 18de eeuw was het verzamelen van oudheden zoals munten, penningen, gemmen en cameeën een bezigheid van erudiete collectioneurs. De antieke munten en

gesneden stenen van de Nederlandse stadhouders werden in 1816 door Willem I geplaatst in het Koninklijk Penning kabinet (KPK) in Den Haag. Na de oprichting van het Rijksmuseum van Oudheden, in 1818, werd de afspraak gemaakt dat alle archeologische objecten daar werden ondergebracht, met uitzondering van de munten en gesneden stenen. Het gevolg was dat integraal verzamelde collecties uiteen werden gehaald. Daarnaast werden samenhangende opgravingscomplexen gescheiden, zoals gebeurde bij de RMO-opgravingen in Carthago (1822-1824) van kolonel J.E. Humbert en in Griekenland door Kolonel B.E.A. Rottiers (1824-1826). Dit lot trof vele 19de eeuwse collecties zoals die van D.J.B. van Heeckeren van Brandenburg, het legaat Reuvens, de collectie R.J. van Lennep, de collectie A.A. des Tombe, de verzameling B.C. Keun en de collectie Jhr. Prof. dr. J.P. Six: hun oudheden en documentatie worden bewaard in het RMO, maar de bijbehorende munten en gesneden stenen tot eind 2013 in het Utrechtse GeldMuseum. Om een goed begrip van opgravingscomplexen en verzamelgeschiedenis te krijgen, hecht het RMO veel waarde aan de integrale benadering van verzamelingen. Uit de samenhang van objecten kan een beeld worden verkregen van een voorbije samenleving, van de motieven van een verzamelaar, of van de cultuurpolitiek van de overheid. Naast de gesneden stenen uit de oudheid is een collectie gemmen en cameeën uit de laatste vijf eeuwen overgedragen. Deze passen deels bij de RMO-collecties en kunnen een belangrijke rol spelen in het onderwerp Receptie van de oudheid, waar het RMO regelmatig aandacht aan besteed.

2 archiefdozen met 19 prenten en 31 fotoplaten

17 Archief

Doos met diverse documenten, lijsten, kaartenbak, enz.

18 Boeken

Circa 300 boeken uit de bibliotheek van het GeldMuseum

Het grootste deel van de collectie van het GeldMuseum is overgenomen door De Nederlandsche Bank (DNB). DNB en het RMO hebben afgesproken nauw samen te werken op de volgende terreinen en deelcollecties: • Omgang met/beheer van de 55.000 antieke munten uit het mediterrane gebied. Er zijn kleine deelpresentaties te maken, die zowel voor RMO als DNB interessant kunnen zijn. Op korte termijn wordt concreet gedacht aan onderwerpen als 2000 jaar keizer Augustus (voorjaar 2014), Merovingisch Nederland (zomer 2014), Carthago (winter 2014/15) en Romeins Nederland (2016). In vaste opstellingen, zowel bij DNB als RMO, zal een gering gedeelte van de 55.000 munten te zien zijn. In het kader van mobiliteit en zichtbaarheid onderzoeken beide instanties of presentaties elders mogelijk zijn. • Omgang met/ Beheer van de 58.000 penningen. De techniek en thematiek van de penningen sluiten soms aan bij de oudheid (receptiegeschiedenis) of de wereld van de numismatiek (techniek, makers), maar een penning is noch ‘geld’, noch ‘archeologie’. Ook hier zijn dus door het RMO presentaties te maken die ook in het toekomstige bezoekerscentrum van DNB worden getoond. En vice versa. • Omgang met/Beheer van de (Nederlandse) munten vanaf circa de Merovingische tijd t/m 1815. Dit aspect hoort grotendeels bij de geschiedenis van het Nederlandse geld en is een verantwoordelijkheid van DNB. Vroege Nederlandse muntschatten werden (Dorestad, 2009) of worden (Velp, Merovingische expositie, 2014) in het RMO getoond. Dit bruikleenverkeer kan geïntensiveerd worden.

DNB en RMO willen in nauwe samenwerking de zichtbaarheid van alle onderdelen van de voormalige KPK-collectie gestalte geven. Een unieke co-productie, passend in dit tijdsgewricht.


13 Dactyliotheek van Lippert


54

Totaal aantal objecten



56

1891 door de Egyptische regering zijn geschonken, is verder bestudeerd. Er zijn kopieën van de originele transportlijsten ontdekt, opgesteld in Alexandrië toen de verdeling van 153 kisten over zeventien musea plaatsvond. Door de officiële lijst van de egyptoloog Daressy, gepubliceerd in 1907, met deze transportlijst te vergelijken, zijn nieuwe gegevens aan het licht gekomen. Om het gehele corpus van de kisten van Bab el-Gasus te kunnen identificeren, is het evident dat musea en onderzoeksinstituten gegevens met elkaar moeten delen. Het RMO heeft hierin, samen met het Louvre en de Vaticaanse Musea, het voortouw genomen. Tussen 19 en 22 juni werd met deze partners in Rome een internationaal congres (The Vatican Coffin Project) georganiseerd. 168 wetenschappers namen aan de 58 lezingen deel.

Klassieke Wereld

Oude Nabije Oosten

In de aanloop naar de aankoop van een portretkop uit Cyprus (zie pagina 61) werd uitvoerig onderzoek gedaan naar de herkomst van dit stuk. Het bleek mogelijk om de kop tot in de 19de eeuw te traceren. Hij bevond zich toen in de collectie van de architect Hector-Marin Lefüel (1810-1880). De sluiting van het GeldMuseum te Utrecht noopte tot het onderzoeken van de mogelijkheden om de collectie antieke gemmen en cameeën aan de verzameling van het RMO toe te voegen. Hiertoe is een analyse gemaakt van de geschiedenis van de RMO-collectie in verhouding tot die van het voormalige KPK. Hieruit bleek dat in vele gevallen historisch samenhangende collecties in het verleden waren gesplitst in ‘oudheden’ (RMO) en ‘munten en gesneden stenen’ (KPK). Bij besluit van het ministerie van OCW zijn eind 2013 de antieke gemmen en cameeën aan het RMO toegewezen. Voor het archief werd op de veiling van Burgersdijk en Niermans een bijzonder exemplaar van de veilingcatalogus van Reuvens’ bibliotheek verworven (1838).

Vanaf 26 april konden bezoekers de nieuwe afdeling Nabije Oosten betreden. Na een inleiding over het ontstaan en karakter van de collectie, wordt de bezoeker via de objecten geleid door een verhaal over de eeuwenlange Nederlandse interesse in het oude Nabije Oosten. In 2013 is verder gewerkt aan de ontsluiting van de grote Jordaanse collectie, die begin 2011 van de Universiteit Leiden is overgenomen, evenals aan de voorwerpen uit het graf van Jericho en de Sichemcollectie. Een groot aantal objecten uit de collectie krijgt uitgebreid aandacht in Petits’ eerder genoemde boek.

Egypte In het Egyptisch depot reorganiseerde Raven de demotische, Griekse en Koptische papyri. Greco reorganiseerde de archeologische voorwerpen uit Shokan (Nubië), door het RMO in het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw opgegraven. Een mummiekist en een mummie werden geconsolideerd voor een langdurig bruikleen aan het Musée Royal de Mariemont te Morlanwelz. Meer dan 1.500 voorwerpen zijn opnieuw verpakt, gemeten en beschreven. Inventarislijsten zijn waar nodig aangepast. Het onderzoek naar het volledige corpus van Bab el-Gasus is voortgezet. Het RMO-archief, met daarin belangrijke informatie over deze mummiekisten en voorwerpen die in


Het RMO kan zich beroepen op een rijke traditie van wetenschappelijk onderzoek. Uitgangspunt is dat dit onderzoek collectiegerelateerd is. Bij het begrip collectiewaarde speelt het verbeteren van de documentatie over de collectie een belangrijke rol. Vaak initieert het RMO zelf onderzoek op dit terrein omdat er een speciale reden voor is, bijvoorbeeld een tentoonstelling of een catalogus. Hiervoor worden veel stagiaires ingezet. Ook wordt onderzoek gedaan met hulp van derden (als externe expertise noodzakelijk is) en komt het voor dat derden, bijvoorbeeld voor promotieonderzoek, het onderzoek initiëren en dat het RMO facilitaire steun verleent. Bezoeken van buitenlandse onderzoekers betekenen voor het museum vaak een welkome aanvulling op de collectiedocumentatie.

57

Nederland prehistorie



2.2 Collectiewaarde en objectkennis

In februari kwam het zwaard uit het vorstengraf van Oss retour van de grote tentoonstelling Die Welt der Kelten in Stuttgart. Het museum ontving een aantal schenkingen, zoals een vuurstenen bijl uit Handel (Noord-Brabant) en een bijzondere Mesolithische tranchetbijl uit de Noordzee. Deze laatste bijl is het eerste werktuig van zijn soort bekend van die plek en werd beschreven in British Archaeology en in Spiegel online. In de zomer en het najaar volgden nog twee belangrijke schenkingen uit de Noordzee, dit keer uit het Eurogeulgebied. Het betrof een doorboorde geweibijl en een stuk menselijke schedel. Een C14-datering gaf voor dit laatste stuk een dermate oude datering, rond 11.000 v. Chr., dat het hier waarschijnlijk de oudste mens van Nederland betreft. In september werd bij Twello een uniek graf uit de Late Steentijd gevonden, compleet met bijgiften. Het lijksilhouet is als blok geprepareerd. Het museum is benaderd voor overname en presentatie van graf en vondsten. Ten slotte werd een groot bruikleen voorbereid voor de tentoonstelling

▶ 26/04 • Opening Nederlanders in het Nabije Oosten • De nieuwe opstelling werd, na een inleiding door conservator Lucas Petit, geopend door Renilde Steeghs, ambassadeur internationale culturele betrekkingen bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. ◀

▶ 27/04–12/05 • Kinderactiviteiten in de meivakantie • In de meivakantie stond voor de kinderen de tentoonstelling Mummiekisten van de Amon-priesters centraal. Ze konden puzzelen met mummiekisten, onderzoeken of beschadigingen in de loop van de tijd zijn veranderd, mummiekisten inkleuren en beschadigde mummiekisten herstellen. Opkomst: 1.133 kinderen. ◀

Nederland Middeleeuwen

De belangrijkste werkzaamheden waren: • Restauratie van Merovingisch glas voor de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen. • Restauratie bruiklenen (glas en aardewerk) uit de Musées Royaux d’art & d’histoire in Brussel voor de expositie Gouden Middeleeuwen. Dit als tegenprestatie voor het verkregen bruikleen. • In het kader van het mummiekistenproject werd, mogelijk gemaakt door de BankGiro Loterij, met een extern ingehuurd team het grootste deel van de werkzaamheden afgerond. Hiermee zijn de meeste kisten en onderdelen weer dusdanig gestabiliseerd en/of gerestaureerd dat zij weer inzetbaar zijn voor presentaties en bruikleenverkeer. In 2014 zal het project worden afgerond, mede gefinancierd door een toegekende grant van € 25.000 door het TEFAF Restoration Fund. Deze toekenning door de prestigieuze beurs in Maastricht is voor het RMO een belangrijke erkenning voor de kwaliteit van de restauratiewerkzaamheden. Eerdere winnaars waren het Ashmolean Museum (Oxford) en het Rijksmuseum.

In september stond de aanwinst van een bijzondere vroegmiddeleeuwse muntschat, bestaande uit 71 zilveren munten van rond 730 na Chr., centraal. De vondst werd gedaan in 2011 in Cothen bij Utrecht en is na bemiddeling van de provincie Utrecht aangekocht door het RMO. Er was veel belangstelling van de pers, inclusief tv, voor deze nieuwe schat. Ten behoeve van de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen werd een aantal voorwerpen voor het thema beeldvorming aangekocht, waaronder schoolplaten en een schilderij van Paul Becx dat een dorp in Nederland rond 675 afbeeldt.


Collectieplan


58

Dit wordt één keer in de vier jaar geactualiseerd, conform de ICN Handreiking. Eind 2013 was de eerste versie gereed. Het collectieplan, inclusief de planning voor het ontwikkelen van beleidsvoornemens, zoals het formuleren van een onderzoeksagenda en een selectiebeleid, wordt in 2014 vastgesteld. Registratie Doel is dat de museumcollectie geregistreerd, gedigitaliseerd en ontsloten is. 90 % van voorwerpen moet vindbaar zijn in 10 minuten. In 2013 werd een vervolg gegeven aan het invoeren van de verwervingsgegevens van de objecten uit de periode 1818/1933. Dit loste vele registratieproblemen op. Deze verrijking biedt conservatoren en onderzoekers nieuw gereedschap om de geschiedenis van de collecties van het RMO beter te kunnen analyseren. Naar aanleiding van de herinrichting van de vaste presentatie van de afdeling Nabije Oosten werden de standplaatsen van vele honderden objecten gecontroleerd en in TMS gemuteerd. De fysieke controle van een deel van het Klassieke depot, volgend uit een grote schoonmaak door de firma Helicon in 2012, leverde eveneens vele standplaatswijzigingen op. Met het vastleggen van de definitieve standplaatsen van bijna 4.000 objecten van de Oud Europacollectie is de registratie sterk verbeterd. Objectrestauratie en conservering Het doel is dat de collectie bruikbaar moet zijn voor museale doeleinden. Vanwege de zeer beperkte bezetting (1,5 FTE op 178.000 records in de database) én het arbeidsintensieve karakter van de werkzaamheden is de doelstelling van twaalf

Restauratie van mummiekisten Tijdens de tentoonstelling Mummiekisten van de Amon-priesters werden de eerste bevindingen getoond uit het onderzoek dat het RMO heeft uitgevoerd in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de diagnostische laboratoria van de Vaticaanse Musea. In de tentoonstellingszaal werd de restauratie aan de kisten (vijftien onderdelen) uitgevoerd. Zo kon de bezoeker, ook door voorlichting van de restauratoren, zien en horen hoe de opgedane kennis werd toegepast. Er werden storende en niet meer werkzame toevoegingen uit het verleden (vaak oude restauraties) weggehaald en vervangen. De restauratoren gebruikten stabiele materialen, die niet veranderen in de tijd en de kisten niet aantasten. Daarbij streefde men naar reversibiliteit. Verflagen zijn vastgezet, zodat de kisten stabiel zijn en men niet meer het risico loopt delen van het geschilderde oppervlak te verliezen. Omdat er een dikke laag ingedrongen en opliggend vuil aanwezig was, zagen de kisten er donker uit. Behalve dat het vuil het zicht op de afbeeldingen en teksten ontnam, is vuil hygroscopisch, waardoor het een potentieel gevaar vormt voor de onderliggende watergevoelige verflagen. Het reinigen van het oppervlak van de kisten was bijzonder moeilijk. De restauratoren startten met een droge reiniging met sponsjes of microvezeldoek. Vervolgens onderzochten ze met zelfgemaakte gels en vloeistoffenmengsels wat de beste reinigingsmethode was. De restauratie kon worden uitgevoerd dankzij het beneficiëntschap van de BankGiro Loterij.

▶ 14/05 • Lezing: De restauratie van de mummiekisten • Gedurende de looptijd van de tentoonstelling Mummiekisten van de Amon-priesters werkten restauratoren op zaal aan deze mummiekisten. Ter voorbereiding van deze behandeling is uitgebreid onderzoek verricht. Het doel daarvan was de schildertechniek, de restauratiegeschiedenis en de materiële conditie van de kisten beter te begrijpen. Restaurator Elsbeth Geldhof vertelde in de lezing welke waardevolle gegevens naar voren zijn gekomen door röntgenfoto’s, infraroodfoto’s, pigmentanalyses en verfdwarsdoorsneden. Ze lichtte toe hoe deze gegevens zijn gebruikt voor het maken van een behandelplan. ◀

Digitale registratiegraad collectie Basisregistratie Objectrecords TMS Objectrecords met foto’s in TMS Totaal aantal foto’s in TMS Via internet Vindbaar in 10 minuten

2010 100% 173.774 43.438 65.526 42.552 87%

2011 2012 2013 100% 100% 100% 176.113 177.355 178.313 43.858 44.725 45.260 65.851 76.186 78.783 42.723 44.123 44.731 90% 92% 92%

Onderverdeling objecten Egypte Nabije Oosten Klassieke wereld Oud Europa Nederland prehistorie Nederland Romeinen Nederland Middeleeuwen Opgravingsmateriaal - prehistorisch - Romeins - middeleeuws Replica’s Receptie oudheid Overige (boeken, archief ) Totaal

2010 2011 2012 2013 23.861 23.877 23.897 24.025 16.159 18.274 18.283 18.295 13.610 13.636 13.598 13.621 7.477 7.481 7.514 7.562 8.072 8.157 8.233 8.290 16.803 16.835 16.843 17.399 12.955 12.986 12.856 13.030 74.327 74.322 75.247 75.151 ca. 13.000 ca. 13.000 ca. 13.000 ca. 13.000 ca. 27.000 ca. 27.000 ca. 27.000 ca. 27.000 ca. 34.000 ca. 34.000 ca. 35.000 ca. 35.000 458 488 494 498 41 55 388 440 11 2 2 2 173.774

176.113

177.355

178.313


restauraties/conserveringen per jaar bewust bescheiden. Het doel is in 2013 gehaald. Dertig stuks glas en dertien onderdelen van mummiekisten zijn gerestaureerd en geconserveerd.


Sporen in het Landschap. De geheimen van de Gelderse grafheuvels, vanaf eind januari 2014 te zien in CODA Apeldoorn en voor tachtig procent bestaande uit voorwerpen van het RMO.

▶ 16/05 • Lezing NINO: Hoe leest en schrijft men pseudoschrift? • Lezing door drs. Daniël Soliman, PhD-researcher egyptologie aan de Universiteit Leiden. Het Egyptische arbeidersdorpje Deir el-Medina bij Luxor staat bekend om zijn prachtig gedecoreerde graven. Hier is ook een grote hoeveelheid administratieve ostraca (potscherven waarop getekend of geschreven is) teruggevonden. Weinig bekend is het feit dat arbeiders, naast het reguliere schrift, een andere wijze hadden om informatie over te brengen en op te slaan. Men gebruikte een merktekensysteem, waarbinnen iedere werkman zijn persoonlijke identiteitsteken hanteerde. De tekens werden gebruikt om bezit te markeren en werden op een dusdanige manier gebruikt dat men het pseudoschrift kan noemen. ◀

het verwijderen van ca. 1.500 oude records, overgebleven uit de tijd toen de collectie van de Provincie Zuid-Holland gedeeltelijk in de registratie van het RMO was opgenomen. Aanwinsten 2010 2011 2012 2013 Objecten 1640 2214 148 79 Opgravingsmateriaal 16 0 313 0 dozen dozen


Egypte:

60

F 2013/3.1 F 2013/6.1 Klassiek:

spekstenen schaal met krokodillen, 1ste eeuw na Chr. • aankoop kunsthandel Zilverberg Amsterdam houten beeldje van een farao, Nieuwe Rijk, 19de dynastie, ca. 1.250 v.Chr. • aankoop mevr. C. Verhoeven

G 2013/1.1-32 32 stenen werktuigen uit Algerije, 300.000-2.000 v.Chr. • overdracht collectie Dhr. Franssen I 2013/8.1 Cyprische kalkstenen portretkop, 460-450 v.Chr. • aankoop kunsthandel C. Ede (Londen), met steun van de Vereniging Rembrandt en de BankGiro Loterij Nederland prehistorie: k 2013/5.1 U 2013/4.1 U 2013/6.1 U 2013/10.1

vuurstenen Burenbijl uit Handel, 4.000-2.500 v.Chr. • schenking dhr. T. de Brabander vuurstenen tranchetbijl uit de Noordzee, 8.000-4.000 v.Chr. • schenking dhr. A. Wolters menselijk schedelfragment uit de Noordzee, 8.000-4.000 v.Chr. • schenking dhr. A. Hoekman geweiartefact uit de Noordzee, 8.000-4.000 v.Chr. • schenking dhr. A. Hoekman


Nederland Romeinen: h 2013/7.1 bronzen beeldje van Hercules uit Ypenburg, 100-200 na Chr. • aankoop dhr. L. Zijlstra Receptie oudheid: Z 2013/2.1 Z 2013/2.2 Z 2013/3.1-2 Z 2013/4.1-16 Z 2013/5.1-3 Z 2013/6.1 Z 2013/6.2 Z 2013/9.1-4 Z 2013/10.1 Z 2013/11.1-9

kaart Volksverhuizing, 1864 • aankoop antiquariaat Victory schoolplaat Willibrord, de apostel der Friezen, 1939-40 • aankoop antiquariaat De Kantlijn twee prenten van de gevels van de tempel van Aphaia op Aegina, ca. 1910 • ooit gebruikt voor de vaste opstelling schilderijen, installaties en een video, 2013 • aankoop kunstenaar Azad Karim (16 objecten) Egyptiserend bord, penning en afgietsel van een beeldhouwersmodel, 20ste eeuw • schenking dhr. U. van Dijk houten sokkel uit de opstelling in Hortus Botanicus, 1745 • in 1978 gered door F.L. Bastet opgravingsplattegrond Sint Adelbert te Egmond, 1924 • afkomstig uit de oude vaste opstelling Middeleeuwen vier postzegels met Duitse oudheden, 1970 • aankoop dhr. T. Gompf schilderij Gouden Middeleeuwen door P. Becx, 2013 • aankoop dhr. P. Becx negen schilderijen van koningsmummies door R. Schellart-van Deursen, 2008-2009 • schenking mevr. C. Schellart

uitgelicht: Aankoop portretbeeld Cyprus uit 5de eeuw v.Chr. Het museum kon dankzij bijdragen van de Vereniging Rembrandt en de BankGiro Loterij eind november een kalkstenen mannenportret uit de 5de eeuw v.Chr. aankopen. Het portret is afkomstig uit Cyprus en van zeldzaam hoge kwaliteit. De aankoop is een belangrijke aanvulling op de Griekse collectie van het Rijksmuseum van Oudheden. Het portret was tijdelijk te bewonderen in de entreehal en krijgt in 2015 een prominente plek in de nieuwe Griekse afdeling. Voor de aankoop is € 200.000 betaald. In Europa zijn voorbeelden van Griekse archaïsche beeldhouwkunst (6de-5de eeuw v.Chr.) van vergelijkbare kwaliteit alleen te vinden in de collecties van het British Museum en het Louvre. Het portret maakte ooit deel uit van een levensgroot staand beeld. Waarschijnlijk stond het opgesteld bij een tempel of heiligdom en was het een geschenk voor de godheid die daar werd aanbeden. De schenker moet behoord hebben tot een van de rijkere families van het 5de-eeuwse Cyprus. In deze periode stond het eiland onder bewind van de Perzen, die hun beelden vormentaal meenamen naar het Griekse eiland. Dat laat zich zien in het portret. Naast de typische Grieks-Archaïsche stijlkenmerken zoals de amandelvormige ogen en glimlachende mond, heeft het een gestileerde golvende baard en een kapsel volgens de mode van het Perzische hof. Via een Franse archeologische expeditie te Cyprus kwam het portret in de jaren ‘60 van de 19de eeuw terecht in het Louvre. Vervolgens werd het in 1870 geschonken aan de Fransman Hector-Martin Lefüel (1810-1880), als dank voor zijn werk als architect bij de restauratie van Louvre. In 2003 is het kunstwerk door de erven Lefüel ter veiling aangeboden. De aankoop van dit portret is door de Vereniging Rembrandt, mede dankzij haar Utrechtse Rembrandt Cirkel, gesteund met een bijdrage van € 80.000. Uit de jaarlijkse bijdrage van de BankGiro Loterij van € 200.000, is € 60.000 ten goede gekomen aan de aankoop. De overige € 60.000 financierde het museum uit eigen middelen.

Totaal aantal aanwinsten: 79 objecten

▶ Vanaf 22/05 • Mummiekisten-bus om en door Leiden • Tot en met 15 september reden in en om Leiden twee Mummiekist-bussen, ter promotie van de tentoonstelling Mummiekisten van de Amon-priesters en geheel beplakt met kleurrijke foto’s van Egyptische goden, mummiekisten en hiërogliefen. Wie een foto van een van deze bussen plaatste op de Facebookpagina van het museum kon meedingen naar een buitenlandse reis voor twee personen naar Rome, aangeboden door zakenvriend Labrys Reizen. ◀

▶ 23/05 • Lezing: Op zoek naar de oosterse bronnen van de Bijbel • Wilde men in de negentiende eeuw de Bijbel beter begrijpen, dan was het zaak de oosterse context beter te leren kennen. Dat kon door archeologisch onderzoek, maar ook door studie van de oosterse culturen uit die tijd. Europeanen waren er immers van overtuigd dat die statisch waren en zich niet of nauwelijks ontwikkelden. Het eigentijdse Oosten was voor hen in feite hetzelfde als het middeleeuwse, en zelfs het Bijbelse Oosten. Dr. Jan de Hond, conservator bij de afdeling geschiedenis van het Rijksmuseum Amsterdam, gaf deze lezing in het kader van de vernieuwde afdeling over de collectie van het Nabije Oosten. ◀


Het doel dat voor de periode 2013/16 is gesteld, is een groei van 300 nieuwe records per jaar. Alle 79 nieuwe aanwinsten werden in TMS opgenomen. In totaal kwamen er in TMS 1.240 records bij, vooral door het invoeren van objecten uit opgravingscomplexen, die ooit aan het RMO zijn overgedragen. De belangrijkste groepen hierbij waren 283 fibula’s en 318 munten uit Dorestad. Het splitsen van voorheen in reeksen ingevoerde Egyptische papyri leverde 115 nieuwe records op. Naast het toevoegen van nieuwe records werden 300 dubbele of foutieve records verwijderd. Dat soort verfijning van gegevens gaat in de komende jaren door, o.a. met


Verfijning TMS

uitgelicht: Drie tentoonstellingen in musea in Nederland

Ongeveer 4% van de collectie is permanent in de vaste opstelling te zien. Het doel is dat dit percentage gelijk blijft en dat er in de (kleinere) tentoonstellingen deelcollecties uit het depot worden getoond. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de tentoonstellingen Mummiekisten van de Amon-priesters, Het Egypte van Hollywood en Het negende wereldwonder. Voor de hand liggende blockbusteronderwerpen liggen niet in de depots. Daarom is het museum sterk afhankelijk van buitenlandse bruiklenen als middel om grote bezoekersaantallen te genereren. Dat brengt een groter financieel risico met zich mee, maar geeft meer kans op hogere bezoekersaantallen. De expositie over Petra is daar een treffend voorbeeld van. Daar schuilt een tegenstelling in; het vergroten van de zichtbaarheid door meer uit het depot te laten zien leidt to minder bezoekers dan exposities die geheel en al uit buitenlandse bruiklenen bestaan.

2013: Historisch Museum Ede Thermenmuseum Heerlen Centre Céramique Maastricht

Online zichtbaarheid Het RMO heeft ervoor gekozen niet de gehele database van objecten op de website plaatsen, maar enkel de records die van een foto zijn voorzien. Dat is voor de gebruikers een stuk vriendelijker. Doel 2010 2011 2012 2013 50.000 in 2016 42.552 42.723 44.123 44.731 Daarnaast zijn delen van de RMO-collecties zichtbaar op Dimcon, Europeana en Het geheugen van Nederland. Het RMO hanteert hiervoor Collection Connection als intermediair, dat naar tevredenheid werkt. Alle portals die de collectie vanuit dit systeem ontsluiten, worden ieder weekend van een update voorzien. Digitaliseren fotoarchief Van circa 110.000 objecten (van de ruim 178.000) is nog geen foto aan de database TMS toegevoegd. Een deel is echter wel gefotografeerd. Het totale digitale beeldarchief dat de afgelopen tien jaar is opgebouwd bestaat uit ongeveer 160.000 bestanden, inclusief (historische) foto’s van opgravingen. Deze worden opgeslagen op de server. De omvang van het beeldmateriaal groeit snel en moet projectmatig

Bruiklenen Kenmerkend voor 2013 was een relatief groot aantal buitenlandse bruiklenen. Meer dan de helft van uitgeleende objecten ging de grens over, naar bijvoorbeeld vijf verschillende musea in Duitsland en drie in België. Het GalloRomeins Museum in Tongeren toonde 112 voorwerpen uit de collectie tijdens de succesvolle tentoonstelling De Etrusken. Una storia particolare. Het Louvre en het Jubelparkmuseum in Brussel leenden Egyptische objecten voor hun fraaie tentoonstelling Schrijvers van contouren, en de Kunsthalle in Bonn voor een uitgebreide presentatie over Cleopatra. De reizende tentoonstelling Fascinating Mummies in Spanje werd met een aantal objecten uitgebreid en bezocht musea in Lleida, Tarragona en Palma de Mallorca. Ook de eigen tentoonstellingen konden niet zonder internationale bruiklenen blijven: voor Mummiekisten van de Amon-priesters leende het museum topstukken uit het Louvre en het Vaticaan. De 151 indrukwekkende bruiklenen uit Jordanië voor Petra. Wonder in de woestijn trokken in het laatste kwartaal van het jaar 83.000 bezoekers.

In 2013 was een drietal tentoonstellingen van het RMO op diverse locaties in Nederland te zien, waarbij samenwerking met regionale partners en overheden een belangrijk aspect vormde. Collectiemobiliteit en zichtbaarheid waren daarbij de uitgangspunten, eerder dan dat deze tentoonstellingen –in tegenstelling tot de buitenlandse exposities– een inkomstenbron vormden. Bij de kleinere musea in den lande is de financiële ruimte hiervoor nauwelijks aanwezig. De expositie 100.000 uur archeologie, verzamelen op de Veluwe (in 2012 in het RMO te zien), over de collectie van amateurarcheoloog en verzamelaar Eduard Zuurdeeg, werd van 22 juni tot 19 januari georganiseerd in het Historisch Museum Ede. In de eerste maanden van 2014 zal de tentoonstelling een tweede maal te zien zijn in de regio, dit keer in museum Oud Lunteren. De verzameling is het resultaat van 60 jaar intensief verzamelen en vormt een uniek archeologisch document, dat het verhaal vertelt van 50.000 jaar bewoning op en rondom de Veluwe. Zuurdeeg werkte vier tot vijf dagen per week aan zijn passie, ongeveer vijftien uur binnen,

twintig uur buiten. Dat komt neer op meer dan 100.000 uur archeologie. De voorwerpen en documentatie van zijn verzameling staan symbool voor de bevlogenheid, kennis en inzet van de amateurarcheologen in Nederland. Met deze tentoonstelling beoogt het museum zowel amateurarcheologie en wetenschap, als regionale en nationale archeologie nader bijeen te brengen. Het RMO maakt daarmee deze collectie regionaal toegankelijk en geeft invulling aan een actieve rol buiten de muren van het eigen museum. Een tweede presentatie betrof De eerste boeren. Nieuw onderzoek naar de Bandkeramiek in Nederland. Deze stond in 2012 in het RMO naar aanleiding van het NWO-Odysseeproject en was vanaf 29 juni 2013 in Heerlen in het Thermenmuseum te zien onder de titel De eerste boeren. Over de Bandkeramiek op de Zuid-Limburgse lössgronden. Een derde presentatie betrof de tentoonstelling De eerste Maastrichtenaren waren tóch boeren. Oude en nieuwe ontdekkingen van de eerste boerennederzettingen rondom Maastricht. Deze tentoonstelling betrof een ‘bliksemsamenwerking’ van het RMO met het Centre Céramique van de gemeente Maastricht en opgravingsbedrijf Archol, waardoor enkele weken na het einde van de opgraving op de Cannerberg bij Maastricht een tentoonstelling werd gerealiseerd.

Op het gebied van langdurige bruiklenen kwamen een aantal objecten retour, die meer dan halve eeuw uitgeleend waren. Anderzijds werden een aantal van de oudste langdurige bruiklenen - uit de jaren dertig van de twintigste eeuw - administratief gecontinueerd. Overzicht Doel: 2010 2011 2012 2013 Kortlopende bruiklenen 23 19 26 21 Aantal objecten 300 714 675 984 596 Langdurige bruiklenen 54 58 62 66 Aantal objecten 1.700 1.548 1.588 1.731 1.739 Inkomende bruiklenen 33 35 40 39 Aantal objecten 250 762 528 286 361 Voor een overzicht van het bruikleenverkeer zie Bijlage I, II en III.

▶ 25/05 • Museumnacht Leiden • Zeven Leidse musea openden op zaterdag 25 mei tot 01.00 uur hun deuren voor de vijfde editie van Museumnacht Leiden. In het RMO draaide alles om de kracht van magie. Maarten van Rossem gaf zijn nuchtere kijk op de kracht van oude en nieuwe magiërs. Conservatoren vertelden over de onzin van de kracht van Egyptische piramides en de zin van magische praktijken uit de Romeinse tijd. In een afgeladen mummificatie-atelier werd een vis gemummificeerd, om het publiek te tonen hoe ook dieren op magische wijze in het hiernamaals konden voortleven. Er waren vele rondleidingen, waarbij museummedewerkers het publiek in sneltreinvaart langs de meest magische objecten in het museum leidden. Drieduizend mensen bezochten die avond het RMO. ◀


Naast de zichtbaarheid binnen de museummuren is er natuurlijk ook de zichtbaarheid in den lande, in analoge publicaties en in de digitale wereld. Omdat deze wijze van zichtbaarheid gekoppeld is aan de impact en reputatie van de collectie is dit in deze paragraaf toegevoegd.

worden ontdubbeld, geselecteerd en ingevoerd in TMS. Hier is een grote achterstand door de zeer krappe personeelsbezetting bij het collectiebeheer. De achterstand is een gemis, omdat er een grote behoefte is aan het ontsluiten van nieuwe verhalen en aan een hogere documentatiegraad van de collectie.



62

2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie van de collectie

▶ 30/05 • Lezingenmiddag over rituelen • Drie RMO-conservatoren en een externe onderzoeker gaven lezingen over rituelen rond de dood. In alle culturen, van de prehistorie tot aan de Vroege Middeleeuwen en van de klassieke oudheid tot in Egypte en het Nabije Oosten, waren deze rituelen alom aanwezig. Onderzoeker Sasja van der Vaart (Faculteit der Archeologie, Leiden) besprak nieuwe ontdekkingen over de rituelen bij de IJzertijdbegravingen bij Oss. ◀



64 ja a rve rsla g 2 0 1 3

Kennis- en wetenschapsfunctie ri j k smu se um van o ud he d e n

3 65

3.1 Kwaliteit + waarde


66

De in het buitenland zichtbare RMO-tentoonstellingen (in 2013 vooral in Spanje) en de bruiklenen aan internationaal gerenommeerde musea dragen sterk bij aan de internationale reputatie van het RMO. De wetenschappelijke functie is hier dienstbaar aan. De wetenschappelijke functie zelf gedijt het best in internationale samenwerkingsverbanden. De conservatoren die zich met het mediterrane gebied en het Midden-Oosten bezig houden hebben immers nauwelijks tot geen Nederlandse collega’s in hetzelfde vakgebied. Ook de conservatoren voor de Nederlandse prehistorie en de Middeleeuwen verrichten hun werkzaamheden in een internationale context, juist om de Nederlandse geschiedenis in een breder perspectief te plaatsen. Memoranda of Understanding Het RMO streeft naar het uitbreiden van het internationale wetenschappelijke netwerk met behulp van Memoranda of Understanding. Dit zijn raamovereenkomsten waarbinnen gedetailleerde afspraken zijn gemaakt over specifieke projecten en activiteiten. De MoU’s hebben een looptijd van meerdere jaren en beogen een langdurige samenwerking tot stand te brengen. • Het in 2011 ondertekende Memorandum of Understanding met het Archeologisch Museum in Bologna is gecontinueerd. Met deze overeenkomst is de intentie uitgesproken meer gezamenlijke activiteiten te ontplooien m.b.t. de opgraving in Egypte, onderzoek naar de geschiedenis van collecties, het aanvragen van financiële middelen voor gezamenlijke projecten en het intensiveren van bruikleenverkeer. Aanleiding voor de samenwerking is het graf van Horemheb, opgegraven in Sakkara door het RMO. Zowel Bologna als het RMO heeft een aantal reliëfs uit dit graf in bezit. Een conservator uit Bologna heeft dit seizoen deelgenomen aan de RMO-opgraving in Sakkara. • De MoU met de Vaticaanse musea inzake het mummiekistenproject is succesvol voortgezet, met een tentoonstelling in Leiden en een grootschalig symposium in het Vaticaan. De komende jaren zal deze samenwerking doorgaan. • Het museum heeft in 2013 twee MoU’s afgesloten met Jordanië. Eén in het kader van de opgraving van con-

Samenwerking met universiteiten Het wetenschappelijk onderzoek richt zich op het vergroten van de kennis over de collecties en het overdragen van die kennis via publicaties, lezingen en presentaties. Tevens vindt onderzoek plaats ter onderbouwing van tentoonstellingen. Het opzetten en onderhouden van samenwerkingsverbanden met universiteiten is een belangrijk middel om het wetenschappelijk werk in te bedden. De Universiteit Leiden is de belangrijkste universitaire partner; • De opgraving in Egypte was een samenwerking met de vakgroep Egyptologie. • Het RMO organiseert jaarlijkse lezingen in samenwerking met de universiteit en het NINO, zoals de Louwe Kooijmanslezing en de Veenhoflezing. • De Master Track Museum Studies is gecontinueerd. Het RMO participeert hierin met het Rijksmuseum Volkenkunde, de Faculteit der Archeologie en het Instituut voor Culturele Antropologie. • De samenwerking met prof.dr. C. van Eck (Kunstgeschiedenis) en dr. M.J.Versluijs (Archeologie) over cultural transference en de rol van materialiteit daarin, werd voortgezet. In dit kader werd het Material Agency Forum opgericht, van waaruit enkele malen per jaar lezingen worden georganiseerd. Gestreefd wordt naar gezamenlijk onderwijs en onderzoek. • Het project met de Universiteit van Lille, Memories of

▶ 01/06 • Nacht van de Viool • Een avond met alle mogelijke vormen van vioolmuziek. Niet in een concertzaal, maar te midden van de collectie. Topviolisten en jonge talenten speelden voor een kleine 500 bezoekers de sterren van de hemel, met Emmy Verhey als leading lady. Van Beethoven tot jazz, van kamermuziek tot improvisatie. Deze avond werd mede mogelijk gemaakt door de Rabobank en het Cultuurfonds Leiden. ◀



Doel 2013 Minimaal 8 samenwerkingsverbanden 13

servator Lucas Petit, waarmee de samenwerking met de Yarmouk University geregeld wordt, en één in het kader van de Petratentoonstelling. In deze laatste MoU is afgesproken dat het RMO de samenwerking intensiveert door het organiseren van een museummanagementcursus in Amman voor studenten van drie universiteiten en medewerkers van het Jordan Museum en het Department of Antiquities. • In 2013 zijn besprekingen begonnen met Tunesische autoriteiten om te komen tot een tentoonstelling over Tunis (2014, Leiden), een tentoonstelling over de verzamelaar Jean-Émile Humbert (2015, Carthago) en structurele samenwerking op het terrein van collectieonderzoek. Dit zal in 2014 leiden tot de ondertekening van een convention. • De intentie is uitgesproken een MoU aan te gaan met de Universiteit van Cairo om de opgravingen van de betreffende universiteit en die van het RMO beter op elkaar af te stemmen. Al jarenlang graven beide instanties in Sakkara naast elkaar op. De contacten en het uitwisselen van kennis dienen te worden verbeterd. De politieke situatie in Egypte belemmert de voortgang.

67 the North, kreeg een vervolg met een symposium in het RMO. Een vervolgaanvraag voor bijeenkomsten in 2014 en 2015 is gehonoreerd. De financiering is toegekend in de vorm van een Extension Van Gogh Grant. • Het RMO heeft zich aangesloten bij LeidenGlobal, de nieuwe naam van The Leiden Institute of Global and Area Studies (LIGA). • Ultimo 31/12 waren er dertien stagiaires in het RMO aanwezig, maar op jaarbasis zijn dit er minstens dertig.

is onderzoek gedaan in samenwerking met de Radboud Universiteit Nijmegen (opgravingsgeschiedenis Utica), met het British Museum (schervencollecties Naukratis) en met de Universiteit Leiden (crematieresten Sarcofaag van Simpelveld en enkele Villanova urnen). Als gastspreker nam de conservator deel aan de conferentie The traveller’s passion. Early archaeological documentation of Tunisia (Aix-en-Provence).

Klassieke Wereld

De opgraving in Sakkara vond plaats van 20 januari tot 1 maart. Dit seizoen werd de 7.4 meter diepe schacht uitgegraven van het anonieme graf dat in 2010 werd gevonden. De schacht gaf toegang tot vier ondergrondse grafkamers, Hier gevonden materiaal bleek te passen aan scherven die al eerder aan het woestijnoppervlak waren gevonden. Zo bleek het mogelijk een der begraven personen te identificeren; dit anonieme graf zal voortaan worden aangeduid als graf van Sethnacht. Het tweede project was het uitgraven van de bovenbouw van een recent gevonden kleistenen graf. Het bestaat uit een vierkante binnenplaats met een enkele westkapel, waarin nog vier reliëfplaten maar helaas

In het kader van het bijzonder hoogleraarschap Museale aspecten van de archeologie werden door conservator Halbertsma in drie periodes colleges aan de Universiteit Leiden verzorgd over historische aspecten van het archeologisch verzamelen. Er werd een vijftal scripties begeleid. Verder verzorgde Halbertsma gastcolleges voor de Universiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam. Bij twee promoties in Leiden werd zitting genomen in de promotiecommissie. De begeleiding van vier eigen PhD-kandidaten, in verschillende stadia van hun werkzaamheden, werd gecontinueerd. Voorts

Egypte

▶ 04/06 • Seminar restauratie mummiekisten • Dit seminar, waarbij voorkennis niet vereist was, werd georganiseerd in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Programma: dr. Christian Greco (RMO): De spectaculaire ontdekking van het graf van Bab el-Gasus • dr. Luc Megens (RCE): Archeologie van de verflagen op de kisten van Bab el-Gasus • dr. René van Walsem (egyptoloog): De architectonisatie van mensvormige mummiekisten uit de vroege 22ste dynastie • drs. Elsbeth Geldhof (restaurator) en enkele stagiaires: Restauratie en conservering van mummiekisten. ◀


Onderzoeken i.s.m. onderzoeksinstellingen


68

geen inscripties werden gevonden. Het graf is onvoltooid en daardoor opnieuw anoniem. Het derde project was een poging de toegang te vinden van ondergrondse galerijen uit de Archaïsche Periode onder het graf van Meryneith. Een sondage gaf helaas nog geen uitsluitsel. Conservator Greco, wegens ziekte afwezig in Sakkara, nam later in het jaar twee weken deel aan de opgravingen bij Jebel Barkal (Soedan) van de Universiteit Ca’Foscari (Venetië).

een artikel voor een Festschrift. Hij gebruikte dit onderwerp eveneens voor zijn inaugurele rede (8 april) als hoogleraar Museologie van het Oude Egypte. Raven verrichtte redactie- en correctiewerk voor de publicatie over het graf van Meryneith (Sakkara), die aan eind 2013 vrijwel drukklaar was. Tevens schreef hij verder aan de eindpublicatie over de graven van Ptahemwia en Sethnacht.

Greco deed voorts archiefonderzoek naar het volledige corpus van Bab el-Gasus mummiekisten in het kader van een internationaal project samen met het Louvre en de Vaticaanse Musea. Van 19-22 juni organiseerde hij met deze partners een internationaal congres in Rome, waaraan 168 wetenschappers uit de hele wereld deelnamen en 58 lezingen werden gehouden. In het RMO werd over dit onderwerp een studiemiddag gehouden, samen met de Rijksdienst Cultureel Erfgoed. Greco bestudeerde documenten van de Deense geleerde Zoëga, nu bewaard bij de Royal Library van Kopenhagen, en nam in Bologna deel aan het internationale congres Zoëga, the forgotten scholar. Conservator Raven deed onderzoek naar een bijzonder soort Oudegyptische kraambedden, waarvan het RMO een drietal gebeeldhouwde poten in bezit heeft, en voltooide hierover

Nabije Oosten In september en oktober voerde conservator Lucas Petit opgravingen uit op Tell Damiyah (Jordanië), een kleine, belangrijke nederzettingsheuvel. Met een internationaal team is gegraven in vier opgravingsputten. Het opgravingsseizoen 2012 had informatie opgeleverd over een Byzantijns grafveld. Het doel in 2013 was het blootleggen van de onderliggende bewoningslagen uit de IJzertijd, rond 700 v.Chr., toen Tell Damiyah een belangrijke positie in de regio innam. In de bewoningslagen kwamen vrijwel ongeschonden terracotta beeldjes tevoorschijn, een unieke concentratie in dit gebied. Verder zijn resten van ten minste twee gebouwen op de top van de Tell aangetroffen. De functie staat nog niet vast, maar de terracotta’s doen vermoeden dat één van de gebouwen

▶ 07/06 • Het antieke toerisme van Vergilius • Lezing door dr. Hans Smolenaars, voorzitter van het Nederlands Klassiek Verbond, over een verre voorloper van het boek Antiek toerisme van Louis Couperus: de wandeling door Rome in Vergilius Aeneis boek VIII. De lezing werd gegeven in het kader van de tentoonstelling Couperus en de oudheid. ◀ ▶ 11/06 • De mummiekisten van de Amon-priesters • Lezing voor de vriendenvereniging RoMeO in het kader van de tentoonstelling Mummiekisten van de Amon-priesters door dr. Christian Greco, conservator Egypte. ◀

Een belangrijk deel van de onderzoekstijd werd besteed aan de afronding van het Odysseeproject Terug naar de Bandkeramiek. Dit leidt tot een boek dat verwacht wordt in het voorjaar van 2014. Naar aanleiding van de verschillende Noordzeevondsten en het belang daarvan is er overleg gevoerd met de RCE, de Universiteit Groningen en amateurarcheologen over verder wetenschappelijk onderzoek en melding van vondsten. Het RMO zou vanwege zijn nationale rol een ideaal aanspreekpunt vormen voor de melding van deze vondsten. Tijdens het EAA-congres (European Association of Archaeologists, 04/09-08/09, Pilzen, Tsjechië) werd een sessie georganiseerd met veertien bijdragen over de diversiteit van de Bandkeramiek, getiteld Something out of the ordinary? Interpreting diversity in the early Neolithic Linearbandkeramik culture of Central and Western Europe. Cambridge University Press heeft aangeboden een bundel van deze bijeenkomst uit te geven. Verder is deelgenomen aan het onderzoeksproject bij de opgraving Maastricht-Cannerberg en bij het langlopende project van de RCE betreffende de vuursteenmijnen. Tevens is het RMO benaderd deel te nemen aan een onderzoeksproject naar de verspreiding en het karakter van vuurstenen bijlen in de (zuidelijke) Nederlanden en de wetlands (Universiteit Leiden en Universiteit Gent). Op 19 december verdedigde conservator Luc Amkreutz zijn proefschrift Persistent Traditions. A long-term perspective on communities in the process of Neolithisation in the Lower Rhine Area (6000-2500 cal BC).

In 2013 werd een klein onderzoek gestart naar handschoenen, wanten en wapenwanten uit de periode 700-1700. Het RMO heeft de oudste vondsten van wanten uit Nederland, maar over het thema is nauwelijks iets bekend. Opgegraven handschoenen uit Amsterdam, Rotterdam en Dordrecht werden bekeken en een eerste inventarisatie werd gemaakt van vondsten in Nederland en België. In december gaf Willemsen in Londen de jaarlijkse Geoff Egan Memorial Lecture van de Society for Post-Medieval Archaeology over dit thema. De conservator verbleef een maand als visiting fellow bij de University of Western Australia in Perth. Ze was daar op uitnodiging om samen te werken aan een bronnenboek over middeleeuwse kinderen en gaf enkele lezingen, waaronder de keynote lecture van het congres Children and Death.

Nederland Middeleeuwen In 2013 werd veel onderzoek gedaan in het kader van tentoonstelling, boek en congres Gouden Middeleeuwen in 2014. In maart vond een tweede ‘ronde tafel’ plaats waar twintig internationale deskundigen het concept en de thema’s van de tentoonstelling bediscussieerden en meedachten over de sites die aan bod moesten komen. Conservator Annemarieke Willemsen maakte onderzoeksreizen naar Wallonië en ZuidEngeland voor dit project.

▶ 12/06 • Lezing: Albinovanus Pedo, een Romeinse dichter in de Nederlanden en wat dat met het recht van doen had • Prof. mr. W.J. Zwalve, hoogleraar Historische ontwikkeling van het recht aan de Universiteit Leiden, gaf deze lezing in het kader van het eerste Leiden Law Festival. Voorafgaand gaf conservator Ruurd Halbertsma een korte inleiding: Dwalingen in Oudheden – Romeins recht in het museum. ◀



Nederland prehistorie

Willemsen schreef essays over Dorestad en de fibula uit deze plaats voor de catalogi van tentoonstellingen in Aken en Ename in 2014, het 1200ste sterfjaar van Karel de Grote. Ze was betrokken bij het onderzoek van de opgravingen in de Noord/Zuidlijn van de Amsterdamse metro. Vanwege haar specialistische kennis op het gebied van kleine vondsten zoals speelgoed, miniaturen, schrijfmateriaal en riembeslag, bewerkt ze die groepen voorwerpen voor de catalogus en het bijbehorende boek.


een religieuze betekenis had. Lucas Petit schreef over zijn opgraving en andere projecten artikelen in (inter)nationale tijdschriften. Hij schreef een overzicht over de geschiedenis van de Jordaanvallei in The Oxford Encyclopedia of the Bible and Archaeology en publiceerde het publieksboek Het oude Nabije Oosten. Een paradijs voor verzamelaars en wetenschappers. Er is gewerkt aan een Memorandum of Understanding met de Yarmouk universiteit (Irbid, Jordanië); een samenwerking die veel kan betekenen voor het lopende onderzoek en museale activiteiten in Jordanië. Hij ondersteunde de Erfgoedinspectie (OCW) bij de determinatie van archeologische, in beslag genomen voorwerpen uit het Midden Oosten.

Museumwandelingen/ rondleidingen als service


Doel 2010 2011 2012 2013 29 Niet gemeten idem 24 29 Doel is minimaal 24 wandelingen/ rondleidingen als service aan te bieden voor specifiek geïnteresseerden en ter stimulering van het herhalingsbezoek. Elke laatste zondag van de maand leidt een van de conservatoren, restauratoren of een andere museummedewerker bezoekers rond over een afdeling van de vaste presentatie of één van de tijdelijke tentoonstellingen. Inclusief de extra rondleidingen bij Het Egypte van Hollywood en de speed-lezingen bij de opening van Petra zijn er 29 museumwandelingen georganiseerd. Totaal aantal lezingen in RMO en buiten RMO


70

Aantal

2009 2010 2011 2012 2013 28 39 120 120 127

Publiekslezingen in en buiten RMO 2013 Aantal 65 Lezingen ondersteunen in sterke mate de eigen missie (mensen op inspirerende, hoogwaardige en actieve wijze in contact brengen met culturen van de oudheid) én de ambitie (een cultureel levendig podium van en voor de oudheid en de archeologie zijn). Daarnaast dient het aantal lezingen twee andere doelstellingen: publieksoverdracht van wetenschappelijke inzichten en samenwerking met universitaire instellingen. De bezetting met zes conservatoren is beperkt. Daarom biedt het RMO ruim baan aan wetenschappelijke partners, zodat het museumgebouw zelf als wetenschappelijk centrum fungeert. Dit gebeurt door het aanbieden van zalen voor lezingen, symposia en debatten. Een aantal samenvattingen van de lezingen in 2013 is door dit jaarverslag verweven, onderaan de pagina’s. Tot en met 2010 werd uitsluitend het aantal lezingen binnen de muren van het RMO gerapporteerd. Tot en met 2012 werd geen onderscheid gemaakt tussen wetenschappelijke- en publiekslezingen. Een overzicht van de lezingen in Leiden, in den lande en in het buitenland is opgenomen in bijlage VI.

Bijzonder hoogleraarschappen

Door wie Datum Bezoekers RoMeO vriendenvereniging 9 maal 614 Museumkaartlezing 13/01 200 Symposium Egypte van Hollywood 14/01 79 Museumkaartlezing 20/01 180 AVRO-lezing 22/01 23 Nederlandse archeologen in het mediterrane gebied 25/01 66 Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten 7 maal circa 200 Couperuslezing 17/03 18 12 Provinciënlezing 21/03 50 Congres Transformation through destruction 27/03 80 Symposium Universiteit 13/04 17 Louwe Kooijmans-lezing 17/04 65 Mehenlezing 14/05 40 Assyriologencongres 25/05 30 Lezingenmiddag rituelen 30/05 61 Symposium mummiekisten 04/06 80 Round table Memories from the North 28/06 15 Qumran/Dode Zeerollen 01/10 60 Veenhoflezing 01/11 70 Studiemiddag Nabije Oosten 14/11 60 Symposium Arabistiek 16/11 25 Lezing Fik Meijer 18/11 220 Bijvancklezing 19/11 200

Op 8 april sprak conservator Egypte Maarten Raven zijn oratie uit. Raven doceert bij de vakgroep Epyptologie van de Universiteit Leiden. Van de zeven medewerkers die zich bezig houden met collecties en onderzoek zijn er drie bijzonder hoogleraar.

Totaal aantal bijeenkomsten

Prof.dr. Pieter ter Keurs - Antropologie van materiële cultuur Prof.dr. Maarten Raven - Museologie van het oude Egypte Prof.dr. Ruurd Halbertsma - Museologie van de archeologie De overige vier medewerkers zijn gepromoveerd. Er is waarschijnlijk geen ander museum in Nederland te vinden waar alle conservatoren en het hoofd collecties & onderzoek minimaal een proefschrift op hun naam hebben staan. Het RMO is van mening dat het ministerie van OCW de formele wetenschappelijke graad van de conservatoren moet betrekken bij het toekennen van de status ‘museum met een wetenschappelijke functie’. Vanuit het RMO doceert Ruurd Halbertsma vooral binnen de Museum Track van de Faculteit der Archeologie. Pieter ter Keurs doceert in het kader van de master Media, Visual and Material Culture bij het Instituut voor Culturele Antropologie. Christian Greco is voor één dag per week verbonden aan de Faculteit der Archeologie van de UL. Alle conservatoren gaven op incidentele basis gastcolleges aan diverse universiteiten.

39 2473

Lezingen in RMO van medewerkers en externe wetenschappers 2013 RMO medewerkers 35 Externen 39 Lezingen door museummedewerkers Buiten het RMO 2013 Aantal 53 Wetenschappelijke lezingen in en buiten RMO 2013 Aantal 23

▶ 16/06 • Workshop Couperus: portrettekenen tussen de klassieken • Tekenworkshop in het kader van de tentoonstelling Couperus en de oudheid door kunstenares Elisa Pesapane. Zij maakte voor deze tentoonstelling tien tekeningen, geïnspireerd op de belangrijkste klassieke romans van Louis Couperus. In de workshop liet Pesapane zien hoe zij deze tekeningen vervaardigde. Naar aanleiding daarvan leerden de deelnemers enkele basistechnieken voor portrettekenen en gingen zelf aan de slag met een bijzonder model: de beeltenis van Louis Couperus. ◀


Overdracht van kennis is een breed begrip. Lezingen in en buiten het RMO vallen eronder, evenals rondleidingen en het geven van colleges aan diverse universiteiten. Bij publicaties wordt in deze paragraaf voor het eerst onderscheid gemaakt in populairwetenschappelijke en zuiver wetenschappelijke publicaties.

Lezingen in samenwerking met partners


3.2 Bereik: overdracht van kennis

▶ 17/06 • BankGiro Loterij MuseumMaandag & Maand van het Spannende Boek • Op deze maandag ontvingen 21 musea verspreid over heel Nederland thrillerauteurs voor een speciaal programma in het kader van de Maand van het Spannende Boek. Het RMO coördineerde deze landelijke museale samenwerking en had zelf schrijfster Suzanne Hazenberg over de vloer. De combinatie van oudheid met moord, doodslag en intriges bleek een goede aanleiding voor een spannende dag, waarbij Hazenberg de bezoekers aan de hand van voorwerpen uit het museum meenam door tekstpassages uit verschillende romans. Hierbij werd ze middels korte lezingen bijgestaan door enkele conservatoren. ◀

uitgelicht: NWO-onderzoeksproject Odyssee De eerste boeren


72

Het onderzoek werd uitgevoerd door het RMO en Archol, het opgravingsbedrijf dat is gelieerd aan de Universiteit Leiden. Ze deden dat in samenwerking met verschillende partners (gemeente Maastricht, RCE en amateurarcheologen). De afsluitende publicatie zal in het voorjaar van 2014 verschijnen. Wetenschappelijke publicaties Doel 2013 15 14 Populairwetenschappelijke publicaties Doel 2013 25 30 Over een eventuele citatenindex of peerreviews zijn geen doelstellingen met het ministerie van OCW vastgelegd. Tussen 2010 en 2012 werd geen onderscheid aangebracht tussen de type publicaties. Opgeteld leidt de vergelijking met eerdere jaren tot de volgende tabel: Doel 40

2010 2011 2012 2013 34 38 36 44

Voor een overzicht van de publicaties wordt verwezen naar bijlage V. Resultaatafspraak: vijf boeken in de periode 2013-2016 De resultaatafspraak is in 2013 al gehaald: • L. Amkreutz, Proefschrift: Persistent Traditions. A long-term perspective on communities in the process of Neolithisation in the Lower Rhine Area (6000-2500 cal BC). • C. Greco met L. Mann, E. Geldhof, T. van der Zon, De reis van de kisten, RMO Leiden. • L. Petit, Het oude Nabije Oosten. Een paradijs voor verzamelaars en wetenschappers, Walburg Pers Zutphen. • H.D. Schneider, The tomb of Iniuia in the New Kingdom necropolis of Memphis at Saqqara, Papers on Archaeology from the Leiden Museum of Antiquities (PALMA 8), Brepols Publishers Turnhout. • O. Nieuwenhuyse, R. Bernbeck, P. Akkermans, J. Rogasch (eds.), Interpreting the Late Neolithic of Upper Mesopotamia, Papers on Archaeology from the Leiden Museum of Antiquities (PALMA 9), Brepols Publishers Turnhout.

▶ 24/06 • Verrassing schrijfster Dummie de mummieboeken • Op deze zaterdag was Tosca Menten, schrijfster van de serie Dummie de mummie, wederom op bezoek in het RMO. Fan Joep (8 jaar), die op dat moment zijn verjaardag vierde met een Dummie de mummiepartijtje verraste Tosca met een award voor de verkoop van 100.000 boeken. Tosca verraste daarna op haar beurt Joep, door bij de feestgangers aan te schuiven om een stukje taart te eten. ◀

Van 15 april tot en met 14 september 2014 zal er in het RMO een overzichtstentoonstelling te zien zijn over het gehele Odysseeproject onder de naam Bij nader inzien. Nieuw onderzoek naar oude opgravingen. Er wordt een afsluitend symposium georganiseerd en er zal een publiekspublicatie verschijnen. NWO-onderzoeksproject Odyssee; Dorestad Binnen het Odysseeproject Dorestad: vicus famosus is de conservator Middeleeuwen projectleider van Dorestad: the Archive. 2013 was het afsluitende jaar van dit project, waarin vooral de laatste gaten in de documentatie werden gedicht en nog zoveel mogelijk vondsten getraceerd en geregistreerd werden. Een derde Odysseeproject waarbij het RMO betrokken was (Rhenen), werd in 2012 afgerond.

▶ 01/07–31/08 • Maak een wereldwonder in de zomervakantie • Bezoek de tentoonstelling Het negende wereldwonder en zet je fantasie aan het werk! Dat was de boodschap aan de uiteindelijk 2.360 kinderen die in de zomervakantie het RMO bezochten. De opdracht was een gebouw uit de oudheid te ontwerpen en daar een verhaal bij te bedenken met antwoord op de vragen wie er woonde, waar het stond en waarom het werd gebouwd. Kinderen konden als architect aan het werk in de Tempelzaal, ze schilderden ontwerpen op een groot vel papier of bouwden hun eigen wereldwonder door verpakkings materialen te hergebruiken. Het resultaat werd in de tentoonstelling opgenomen. ◀



De eerste boeren van Nederland, die van de de lineaire bandkeramiek, stonden aan de wieg van onze huidige samenleving. Een nieuwe generatie wetenschappers nam ‘vergeten’ opgravingsresultaten van veertien archeologische vindplaatsen onder de loep binnen het NWO-onderzoeksproject Odyssee. De tentoonstelling in Leiden en Heerlen toonde een aantal onderzoeksresultaten met betrekking tot de structuur van de nederzettingen en specialistisch onderzoek naar aardewerk en vuursteen.


De eerste boeren. Nieuw onderzoek naar de Bandkeramiek in Nederland was een kleine tentoonstelling over de eerste boerensamenlevingen van Nederland. De tentoonstelling, die in 2012 in het RMO te zien was, was vanaf 29 juni open voor het publiek in het Thermenmuseum in Heerlen. De tentoonstelling reist in 2014 mogelijk door naar museum Het Domein in Sittard.

Digitaliseren papieren archief: Metamorfozesubsidie


74

Doel is om het archief zo optimaal mogelijk beschikbaar maken voor in- en externe onderzoekers. In het najaar van 2012 honoreerde het Bureau Metamorfoze, uitvoerder van het nationaal programma voor het behoud van het papieren erfgoed, een subsidieaanvraag van ruim €100.000 voor het conserveren en digitaliseren van elf meter brievenarchief uit de periode 1818/1923, min of meer de eerste eeuw van het bestaan van het museum. Voor het Metamorfozeprogramma komen archieven van Nederlandse origine met een nationaal belang in aanmerking. Het project is in februari 2013 gestart. Om het risico op informatieverlies te verkleinen, zijn de brieven door restauratieatelier Hoogduin grotendeels geconserveerd. Dit is in juni afgerond. Het digitaliseringsbedrijf GMS heeft daarna scans van hoge kwaliteit van de volledige brievenboeken gemaakt. Een proefzending is in oktober naar het Metamorfoze ABCprojectteam gestuurd ter controle. Er was eind 2013 nog geen duidelijkheid wanneer de proefzending gecontroleerd zou worden. Na controle door het bureau Metamorfoze en interne controle door het RMO op volledigheid, wordt dit gedeelte van de conservering afgerond in 2014.

vatie. De originele brieven worden vervolgens opgeslagen in een geklimatiseerde ruimte in het Nationaal Archief. Er is een structuur aangebracht in het ICA-ATOM open source softwareprogramma waarin de scans geplaatst worden. Hiermee voldoet het project aan de internationale standaarden voor het beschrijven van archieven. De scans worden in een online cloud gehost en in deze structuur geplaatst. Er wordt naar gestreefd de scans, voorzien van metadata, in 2015 online te krijgen. In de toekomst hoopt het RMO meer belangrijke delen uit het archief op deze wijze te conserveren. Bibliotheek • In april zijn de boeken uit de periode 1850/1900 getaxeerd door Burgersdijk en Niermans. Dit is gedaan in het kader van het uitsluiten van onderverzekering, als onderdeel van het risicomanagement. • Tussen juni en augustus werden de folio’s en de oude drukken uit de periode 1850/1900 verhuisd. Voor het herplaatsen zijn twee nieuwe kasten aangeschaft. • In juli is de bibliotheek voorzichtig gestart met de verkoop van dubbele boeken via de museumwinkel. • Op 24 mei volgden twaalf bibliotheekvrijwilligers een cursus WebGGC van OCLC. Dankzij deze cursus kunnen zij signaturen toekennen aan boeken. De vrijwilligers zorgden ervoor dat de bibliotheek het hele jaar publiek toegankelijk was. • Er was een langdurig probleem met Collection Connection, waardoor nieuwe PICA-exportbestanden (met daarin de verwerking van nieuwe boektitels) niet in de database op de website van het RMO zichtbaar waren. Dat probleem was eind 2013 nog niet opgelost. • Archivaris/ bibliothecaris Marieke Kroonen trad in september uit dienst, omdat zij elders een ruimere aanstelling kon krijgen. Deze functie is vanwege overheidsbezuinigingen bij het RMO beperkt van omvang. Chietra Cheda volgde haar medio november op. • In mei werd aantal antiquarische boeken, waaronder boeken uit de handbibliotheek van oud-conservator Janssen, gekocht bij antiquariaat Halos. In juli ontving de bibliotheek een fraaie schenking van de heer Jos van Heel, oud-conservator bij Museum Meermanno, bestaande uit 30 boeken over de klassieke oudheid, met onderwerpen als kurkmodellen, receptie van de oudheid en Griekse vazen. In december zijn circa 160 boeken over gesneden stenen door het voormalig GeldMuseum overgedragen.

Het RMO heeft een eigen wetenschappelijke publicatiereeks: PALMA, Papers on Archaeology of the Leiden Museum of Antiquities. Deze reeks wordt uitgegeven en gedistribueerd door de Belgische uitgeverij Brepols. In de PALMA-reeks worden monografieën gepubliceerd. Het is geen tijdschrift waarin losse artikelen te vinden zijn. De monografieën betreffen studies van conservatoren of van externe onderzoekers. Zo zijn diverse proefschriften in PALMA uitgegeven. In de reeks worden studies gepubliceerd die met de RMO-collecties uit de mediterrane wereld (Klassiek Romeins/Grieks, Egypte en Nabije Oosten) te maken hebben. De selectie van te publiceren manuscripten en de kwaliteitscontrole vinden plaats in samenwerking met externe specialisten. De conservator speelt hierin een coördinerende rol. De uiteindelijke beslissing om een manuscript wel of niet in de reeks op te nemen wordt genomen door de uitgever en het hoofd van de afdeling collecties en onderzoek.

tectuur van het graf, de schilderingen, reliëfs en inscripties, Iniuia’s familieleven en loopbaan en een catalogusdeel opgenomen. Eind 2013 verscheen PALMA 9, getiteld Interpreting the Late Neolithic of Upper Mesopotamia, samengesteld door Olivier Nieuwenhuyse en Peter Akkermans, voormalig conservator Nabije Oosten en thans hoogleraar in dit vakgebied aan de Universiteit Leiden. Het boek is de schriftelijke weerslag van een internationaal symposium, onderdeel van een NWOproject, dat in 2009 in het RMO werd gehouden. Het is een kloek deel van meer dan 500 pagina’s geworden, met bijdragen van 35 auteurs.

Begin 2013 verscheen PALMA 8 over het graf van Iniuia, een hoge ambtenaar onder Toetanchamon. Het graf werd in 1993 opgegraven door Hans Schneider, voormalig directeur van het RMO. Hij werkte lange tijd aan de rapportage en interpretaties van de data. In deze publicatie zijn de archi-

75

In 2014 worden de brievenboeken met de bookkeepermethode ontzuurd. Dat is de laatste stap van de volledige conser-

▶ 06/09 • Boekpresentatie Klassiek van Anton van Hooff • Anton van Hooff gaf een presentatie over zijn nieuwste boek Klassiek. Geschiedenis van de Grieks-Romeinse wereld. Van Hooff schetst hierin het samenhangende historische verhaal van de Grieks-Romeinse wereld: van de Griekse stadsstaten in de vijfde eeuw v.Chr. tot het machtige Romeinse Rijk, de eerste echte supermacht. Van Homeros tot Hadrianus, van Solon tot Romulus Augustulus. Na afloop werd het eerste exemplaar overhandigd de dochter van de auteur. De avond eindigde met een signeersessie. ◀


Aspecten die onder deze paragraaf vallen, hebben veelal te maken met de wetenschappelijke reputatie van het museum en zijn medewerkers. Dat is voor de medewerkers bijvoorbeeld uit te splitsen naar het aantal gewonnen prijzen en het aantal keren dat de conservator door derden wordt geraadpleegd of geciteerd. Dit wordt nog niet door het RMO gemeten. Daarbij kan overigens gesteld worden dat het wegen van dergelijke prestaties belangrijker is dan het meten ervan. Het museum als entiteit kan wel beoordeeld worden op de wetenschappelijke invloed die het wil uitoefenen. Het aantal allianties met universiteiten in binnen- en buitenland is hier een maatstaf voor. Dit is behandeld in de paragraaf over wetenschap en kwaliteit. Blijft over de faciliterende functie die het RMO heeft om zijn collecties, archieven en bibliotheek open te stellen voor wetenschappers. Op het gebied van het bezoek aan de depots door onderzoekers worden geen belemmeringen opgelegd. De zeer krappe bezetting, met twee collectiebeheerders en een registrator, die een groot deel van hun tijd aan tentoonstellingen en bruiklenen kwijt zijn, is hier wel een blijvend euvel. Voor wat betreft de bibliotheek en het archief waren er in 2013 de volgende ontwikkelingen:

uitgelicht: Wetenschappelijke reeks PALMA



3.3 Impact en invloed

▶ Vanaf 08/09 • Romeinenspeurspel met Jacques Vriens’ Meester Jaap • Het museum had vanaf 8 september iets nieuws voor kinderen: een speurspel over de Romeinse afdeling met meester Jaap, de hoofdpersoon uit het gelijknamige boek van Jacques Vriens. Hij neemt de kinderen mee langs zwaarden, keizers en munten. Een spelbord en speelkaarten bepalen de opdrachten en route door het museum. Jacques Vriens nam het eerste exemplaar van het nieuwe Meester Jaap en het Romeinen-speurspel in ontvangst. Uiteraard las Vriens voor en was er gelegenheid hem een handtekening te vragen. ◀




Algemeen beheer, financiën en personeel ri j k smu se um van o ud he d e n

4 77

4.1 Personeel


78

Regulier Oproep

2010 2011 2012 2013 43,3 44,3 44,7 42,3 8,5 9,0 6,6 7,1

Totaal

51,8 53,3 51,3 49,4

Mutaties in personeelsbestand Per 31/12 2010 2011 2012 2013 Vertrokken 5 6 7 10 Nieuw in dienst 13 3 5 11 Fulltime 23 21 19 19 Parttime 49 50 50 51 Vast 58 54 53 56 Tijdelijk 14 17 16 14 Mannen 38 38 34 37 Vrouwen 34 33 35 33 Stagiairs 7 11 15 13 Vrijwilligers 28 43 44 61 < 20 jaar 1 2 2 0 20-29 jaar 20 17 16 18 30-39 jaar 15 15 14 18 40-49 jaar 16 16 15 14 50-59 jaar 13 10 12 12 > 59 jaar 7 11 10 9 Schaal 1 t/m 5 25 27 28 30 Schaal 6 t/m 10 36 32 29 29 Schaal 11 en hoger 11 12 12 11

Uit financiële overwegingen werd besloten het Reuvenshuis (Rapenburg 26) per 1 juli 2013 te verhuren. De daar gehuisveste medewerkers moesten half juni terug verhuizen naar het dienstgebouw aan de Papengracht. De verhuizing terug naar het dienstgebouw was een meer ingrijpende gebeurtenis dan twee jaar geleden andersom het geval was. Medewerkers die vele jaren alleen op een kamer zaten, delen voortaan een werkkamer. Voor stagiairs en vrijwilligers zijn flexplekken gecreëerd. Risico-inventarisatie & -evaluatie Na de interne verhuizing is een Risico-inventarisatie en -evaluatie gehouden door arbodienst ArboConcern. Hiervoor zijn observaties gehouden, is door medewerkers een personeelsenquête ingevuld en is een rondgang uitgevoerd langs de werkplekken. Naar aanleiding van de RI&E werd geconcludeerd dat de veiligheid in de restauratieateliers de hoogste prioriteit heeft. De eerste risicobeperkende maatregelen zijn direct in 2013 genomen. In 2014 wordt een vervolg gegeven aan de het plan van aanpak en staat een medewerkerstevredenheidonderzoek gepland.

79

Verloop ziekteverzuim Het streven is een totaalverzuim van onder de 4%. Kwartaal 1 2 3 4

Totaal 8,4% 2,5% 4,1% 5,4%

Kort Middellang Lang 1,5% 0,6% 6,3% 0,5% 0,0% 2,0% 0,2% 1,4% 2,5% 0,6% 1,4% 3,4%

In vergelijking met eerdere jaren Verzuim totaal Kortlopend Langlopend



Gemiddeld aantal FTE per jaar

Werkomstandigheden

2010 2011 2012 2,9% 5,7% 4,6% 0,6% 0,6% 0,7% 2,3% 5,1% 3,9%

2013 5,1% 0,7% 4,4%

De ziekteverzuimcijfers zijn exclusief zwangerschapsverlof. Het kort verzuimpercentage in 2013 is nog steeds zeer laag (0,7%), ondanks dat in het eerste kwartaal veel medewerkers zich vaak en tevens kort ziek meldden. De klasse ‘lang verzuim’ telde vier medewerkers, waardoor het totale ziektever-

▶ 14/09 • Open Monumentendag • Tijdens het weekend van de Open Monumentendag bood het museum op zaterdag gratis toegang en extra activiteiten. Ieder uur was er de mogelijkheid aan te sluiten bij een rondleiding over het thema van de Open Monumentendagen: Macht & Pracht. ◀

zuimpercentage voor het RMO hoger uit komt. Het contract met de nieuwe arbodienst ArboConcern is gecontinueerd. Minimaal twee keer per jaar vindt een gesprek plaats met de bedrijfsarts over het ziekteverzuim in de organisatie en over individuele (gedeeltelijk) arbeidsongeschikte medewerkers. Vrijwilligers Vrijwilligers verrichten werkzaamheden waarvoor geen financiering (meer) mogelijk is. Het RMO maakt al vele jaren dankbaar gebruik van de inzet van een vaste groep vrijwilligers. Het verloop onder de vrijwilligers is laag. Opvallend is in het afgelopen jaar de stijging van het aantal vrijwilligers van 44 in 2012 naar 61 in 2013. Voor het eerst is een wachtlijst aangelegd voor vrijwilligerswerk, met inmiddels twintig potentiële kandidaten.

Werving en selectie Wegens het vertrek van twee collega’s onderstonden vacatures waarvoor extern geworven is. De eerste vacature was voor de functie van medewerker financiële administratie en de tweede vacature gold de functie van archivaris met bibliotheekexpertise. Er reageerden honderden sollicitanten op de vacatures. Per 1 november werden vier nieuwe medewerkers voor de Publieksdienst aangenomen, om de extra drukte naar aanleiding van de Petratentoonstelling op te vangen.

▶ 15/09 • Dummie de mummiedag • Tosca Menten presenteerde haar nieuwste boek Dummie de mummie en de dans van de cobra in het museum, gaf rondleidingen en signeerde. Er werd een nieuwe speurroute geïntroduceerd, waarbij kinderen in het museum op zoek gingen naar Egyptische cobra’s. Het personage van Dummie gaf op de speurkaart aanwijzingen. Ook konden de 212 aanwezige kinderen het nieuwe Dummiekwartetspel uitproberen. Dat deze fictieve figuur sterk tot de verbeelding van kinderen spreekt, blijkt wel uit de 2.885 speurtochten die in 2013 verkocht werden. ◀


Bij de samenstelling van het personeelsbestand is het streven een evenwichtige opbouw qua geslacht en leeftijd. Per 31/12/2013 omvatte het personeelsbestand 42,3 FTE (tegen 43,7 in 2012), exclusief de inzet van 7,1 FTE aan oproepkrachten in de publieksdienst en bij de beveiliging (tegen 6,6 FTE in 2012).

4.2 Ondersteunende afdelingen Energieverbruik

Beveiliging

2010 2011 2012 2013

In december vond een brandweerinspectie plaats, waarin ten onrechte vastgesteld werd dat het RMO geen gebruiksmelding zou hebben. Theoretisch kan dit leiden tot sluiting van het museum. RMO heeft echter in 2008 een gebruiksmelding gedaan aan de afdeling preventie van de brandweer kreeg daarvan een schriftelijke bevestiging. Op verzoek van de brandweer is een nieuwe gebruiksmelding gedaan.


Duurzaamheid


80

Het doel is het aspect duurzaamheid te integreren bij alle beslissingen in alle geledingen van de organisatie. Dit aspect is een standaard vergaderpunt op de agenda van het managementteam. Alle individuele printers en groepsprinters zijn vervangen door een zestal milieuvriendelijke printers. De machines werken met waxblokken die geen residu achterlaten. Bij alle medewerkers zijn de printers standaard ingesteld op tweezijdig drukken en zwart-wit. Bij alle vernieuwingen van vaste opstellingen wordt standaard ledverlichting gebruikt. Het museum is eind 2012 een onderzoek gestart om het hele museum van ledverlichting te voorzien. Het gaat hierbij om een technisch onderzoek voor wat betreft de mogelijkheden en om een economische afweging, gebaseerd op de terugverdienperiode. Gebouwenbeheer In juni vond een verhuizing plaats van twintig medewerkers van het Reuvenshuis aan het Rapenburg naar het Dienstgebouw aan de Papengracht. Om deze verhuizing mogelijk te maken werd er ingeschikt. Als gevolg van de verdichting werden veel kamers van extra IT- en telefoonaansluitingen voorzien. Op 1 juli betrok Stichting Transparant de twee gehuurde verdiepingen van het Reuvenshuis. Zij tekenden een onderhuurcontract voor drieënhalf jaar. Het RMO is in 2013 een procedure voor Europese aanbesteding gestart voor de schoonmaakwerkzaamheden. Per jaar wordt ongeveer € 140.000 aan schoonmaak uitgegeven. Om het risico van claims achteraf te voorkomen en de zorgvuldigheid op voorhand te waarborgen, is een professioneel bedrijf in de arm genomen. De aanbesteding is aangeboden in het vierde kwartaal 2013. Een eventuele nieuwe leverancier zal vanaf voorjaar 2014 kunnen starten.

Financiële administratie Er werden wat achterstanden opgelopen o.a. door de overgang van de ABN AMRO naar de Rabobank, door een niet soepel lopende koppeling tussen de software van de Rabobank en Exact. Door aanhoudende problemen met Exact is de up-time soms minder dan 85%. Om die reden is het RMO overgestapt naar Exact Online. Dit is een webbased boekhoudpakket waar met name bij de dagelijkse invoer en up-time grote voordelen liggen. De werkstroom voor inkoopfacturen is ondergebracht in NewViews, een online programma. De up-time van beide programma’s was 100% en alle software wordt automatisch geactualiseerd met nieuwe weten regelgeving. De hele operatie heeft daarnaast een financieel voordeel.


Het doel is jaarlijks minder energieverbruik. De stijging bij het gasverbruik in 2013 komt voort uit het lange, koude voorjaar.

81

Automatisering


Gas in m3 Elektriciteit in KWH 146.203 1.062.902 127.881 1.082.357 133.717 1.079.984 168.406 1.054.340

De inspanningen van 2012 werpen vruchten af. De kwaliteit ligt op een goed niveau. Problemen met pinapparaten zijn helaas hardnekkig, maar gemiddeld is 60% van alle problemen binnen 24 uur opgelost. Van alle punten is 95% binnen drie dagen opgelost. In februari 2013 heeft de Operator Group Delft (OGD) in opdracht van RMO een klanttevredenheidsenquête gehouden onder personeel. De uitkomst daarvan was een 6.5 op een schaal van 10. Klachten hebben vooral te maken met de communicatie. Op initiatief van NCB Naturalis zijn gesprekken gestart over een IT-samenwerking tussen de Leidse musea. Resultaten zijn op korte termijn niet te verwachten. Bij het RMO is de IT geheel uitbesteed. Of een samenwerking met Naturalis net zo betrouwbaar is als bij OGD en bovendien goedkoper, zal moeten blijken.

▶ 17/09 • Lezing: De opgraving in Sakkara • Maarten Raven, conservator Egypte, gaf een lezing over het opgravingsproject in Egypte. In 2013 is een nieuw graf opgegraven, dat stamt uit de tijd van farao Toetanchamon of kort daarna. Ook zijn de ondergrondse grafkamers onderzocht van een in 2010 gevonden grafmonument. ◀

▶ 26/09 • Lezing NINO: Graffiti uit het Nieuwe Rijk • Lezing door prof. dr. Ursula Verhoeven (Universiteit Mainz) over Egyptische graffiti uit het Nieuwe Rijk. De rotsgraven in de necropolis van Assioet (Midden-Egypte) worden bestudeerd in het kader van een interdisciplinair project. In het graf van Iti-ibi-iqer (ca. 2000 v.Chr.) zijn zo’n tweehonderd graffiti gevonden, zowel hiëratische teksten als afbeeldingen, nagelaten door schrijvers en priesters. Verhoeven ging in op het doel en de achtergronden van deze graffiti. ◀

4.3 Bericht uit de Raad van Toezicht


82

• Toepassing Governance Code Cultuur. De 23 aandachtspunten uit de eerdere code zijn omgezet naar negen principes. De Raad van Toezicht heeft vastgesteld hoe zij zich hiertoe wil verhouden. Zie bijlage VIII. • Vaststellen van het instrumentarium en het beleid op het gebied van risicomanagement. Omwille van de transparantie is dit vastgelegd in dit jaarverslag. Zie hiervoor bijlage IX. • Verbouwing/renovatie/asbestverwijdering in 2015. Dit is een complexe ingreep in de tweede helft van 2015 met veel gevolgen voor de logistiek, de collectie en de prestatie-eisen van OCW. Het plan van aanpak is van relevante aanbevelingen voorzien. De leden van de Raad onderschrijven het dringende advies van de Rijksgebouwendienst tijdens de asbestverwijdering een half jaar het gehele museum te sluiten.



Op de agenda van de Raad van Toezichtvergaderingen stonden naast de reguliere punten een aantal specifieke aandachtspunten:

• Juridische procedure tegen het subsidiebesluit OCW voor de periode 2013/2016, in casu tegen het advies van de Raad voor Cultuur dat ten grondslag aan dit subsidiebesluit lag. Bezwaarschriften, de pleitnota voor de hoorzitting en de formulering van de uiteindelijke schikking met OCW werden besproken en van redactie voorzien. • Omdat nieuwe leden van de Raad van Toezicht niet meer door de minister worden benoemd, was het nodig de statuten te wijzigen. In 2013 is een conceptakte van statutenwijziging opgesteld waarin de statuten ook in lijn zijn gebracht met de Governance Code Cultuur. De nieuwe statuten worden in 2014, na overleg met het ministerie van OCW, gepasseerd. • Veel aandacht was er voor de financiering en risico’s van de Petratentoonstelling, alsook voor de overname van de collectie gesneden stenen van het GeldMuseum. • De museumbrief van Minister Jet Bussemaker met haar visie op het museale stelsel is besproken. Met deze visie als achtergrond zal de Raad van Toezicht in 2014 extra aandacht besteden aan visie, strategie en beleid van het RMO in de periode tot en met 2018, als het 200-jarig bestaan van het museum gevierd wordt. • Sander van den Eijnden, voorzitter van het College van Bestuur van de Open Universiteit (Heerlen) is benoemd tot nieuw lid, met als specifieke taak het penningmeesterschap. Van den Eijnden is Arthur Arnold opgevolgd. Er is nog een vacature voor een zesde lid met bestuurlijke ervaring in de wereld van de media/journalistiek/ICT en een interesse in de culturele wereld.


De directie verschaft de raad, gevraagd en ongevraagd, tijdig en volledig de informatie die nodig is voor een goede taakvervulling, waarbij no surprises het kernbegrip is. Het inhoudelijke beleid en de concretisering ervan maken deel uit van die informatie, naast financiële halfjaarprognoses, managementrapportage, uitnodigingen voor openingen en overige presentaties. De directeur heeft tussentijds mondeling overleg met individuele leden van de Raad. De Raad van Toezicht heeft in 2013 viermaal vergaderd. Er is geen frequente afwezigheid geconstateerd.

De Raad van Toezicht bestond op 31/12/2013 uit: Leden: J.T. Hoekema M.W.B. Asscher E. Kortlang I. Sluiter S.P. van den Eijnden

Aantreden 01-04-2010 09-03-2012 09-03-2012 28-03-2013 13-06-2013

Functie Voorzitter Lid Lid Lid Penningmeester

Functie dagelijks leven Burgemeester van Wassenaar Directeur boekhandel Athenaeum Amsterdam Notaris De Clercq advocaten en notarissen Hoogleraar Griekse taal en cultuur Universiteit Leiden Voorzitter college van bestuur Open Universiteit

▶ 29/09 • Concert Neflac Ensemble • Twaalf getalenteerde fluitisten lieten horen hoe gevarieerd de dwarsfluit klinkt. De musici waren tussen 15 en 30 jaar en kwamen uit binnen- en buitenland. Ze gaven een gratis toegankelijk concert voor jong en oud, onder leiding van fluitist/dirigent Jeroen Bron, waarbij de muziek varieerde van barok tot hedendaags. ◀

▶ 01/10 • Studiedag Dode Zeerollen • Deze studiedag werd georganiseerd in samenwerking met wetenschappers van Leiden University Institute for Religious Studies, de vakgroep Theologie en Religiewetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen en het Nederlands Bijbelgenootschap. Aanleiding is de tentoonstelling De Dode Zeerollen bij de collega’s in Assen. Programma: Prof. dr. J.K. Zangenberg (Universiteit Leiden): Wat is er in Qumran gevonden? • Dr. M. Folmer (Universiteit Leiden): Qumran en het Palestijnse jodendom • Dr. R. Buitenwerf (Nederlands Bijbelgenootschap): Qumran en het vroege Christendom • Prof. dr. B. ter Haar Romeny: Qumran en de geschiedenis van de Bijbeltekst ◀

4.4. Jaarrekening 2010 2011 2012 2013 € 20.000 € 21.000 € 52.000 € 328.000

Doel is uiteraard een gezonde financiële situatie met een licht positief exploitatieresultaat. Solvabiliteit


Doel 30%


84

2010 2011 2012 2013 31,7% 33,9% 35,3% 22%

Liquiditeit Doel 1,3

2010 2011 2012 2013 2,9 2,1 2,8 4,9

Financiële toelichting op de jaarrekening 2013 2013 kan met recht een uitstekend jaar genoemd worden. Het grote aantal bezoekers aan de tentoonstelling over de woestijnstad Petra heeft de kaartverkoop, de winkelomzet en de omzet van het museumrestaurant positief beïnvloed. Het eindresultaat dat overblijft vóór de verdeling naar de reserves (mutatie reserves), bedroeg € 286.923 positief, ondanks een overheidsbezuiniging op de structurele exploitatiesubsidie van € 367.435. In 2013 is een bedrag van € 1.200.000 aan incidentele subsidie ontvangen voor investeringen in veiligheid. Dit hangt samen met de naderende asbestverwijdering op de omloop waar nu nog de Griekse afdeling te zien is. Dit bedrag is toegevoegd aan de daarvoor geldende bestemmingsreserve. In de balans valt op dat de liquide middelen toegenomen zijn met € 1.056.233, van € 3.565.192 naar € 4.621.425. Voor deze stijging gelden meerdere oorzaken. Er is een subsidie van € 1.200.000 verkregen van OCW voor investeringen in veiligheid, er is € 341.931 minder geïnvesteerd dan afgeschreven en het saldo van vorderingen en schulden is afgenomen met € 818.266. Het bedrag voor investeringen in veiligheid zal pas in 2015 worden besteed. Dat vertekent de huidige liquiditeitspositie. Als dit bedrag geëlimineerd wordt, zakken de liquiditeiten eind 2013 ten opzichte van 2012 met slechts € 143.767 ondanks de afname van de schuldpositie per eind 2012 met € 818.266. Eind 2013 bedroeg de liquiditeit 5,2; gecorrigeerd voor bovengenoemde € 1.200.000 zou de liquiditeit 2,9 zijn, iets hoger dan 2012 en ruim boven de zelf gestelde norm van 1,3. De solvabiliteit van het totale vermogen per eind 2013 bedroeg 68,4%, een stijging in een jaar van 17%. Het totale vermogen bevat echter bestemmingsfondsen die de aan-

De baten zijn toegenomen met € 1.716.354 ten opzichte van 2012. Hierin zit de genoemde incidentele subsidie van € 1.200.000 voor investeringen in veiligheid, maar ook € 402.206 uit hogere directe opbrengsten en € 225.262 uit hogere bijdragen uit private middelen. De laatste twee bedragen zijn in sterke mate aan de tentoonstelling Petra gerelateerd. Hier staat tegenover dat aan structurele subsidies voor exploitatie door overheidsbezuinigingen € 67.435 minder ontvangen is en voor huisvesting € 196.321 meer ontvangen is dan 2012. De lasten gingen in 2013 met € 520.233 omhoog, veroorzaakt door de tentoonstelling Petra met ongeveer € 496.000 en de afwikkeling van de tentoonstelling Etrusken met ongeveer € 134.000. In 2013 heeft een aankoop plaatsgevonden van een Cypriotische portretkop uit de 5de eeuw v.Chr. voor een bedrag van € 200.000. Deze aankoop is mede gefinancierd door de Vereniging Rembrandt en haar Utrechtse cirkel met € 80.000 en de BankGiro Loterij met € 60.000. Aan overige aankopen is € 29.318 besteed. Hiermee komen de aankopen in 2013 op € 229.318. Na toevoeging uit eigen middelen van € 130.000 is het saldo van het aankoopfonds eind 2013 € 409.095. Het bestemmingsfonds Overige gaat van € 621.900 in 2012 naar € 2.131.152 in 2013 en bestaat uit twee componenten; € 1.200.000 voor investeringen in veiligheid en € 871.152 voor de vernieuwingen van de Griekse opstelling. Dit laatste fonds is met € 241.652 gedoteerd, een bedrag dat tot eind 2012 onder de bestemmingsreserve Installaties stond. Deze reserve was het restant van de financiering (in 2005) van de overname van bedrijfsinstallaties van de RGD. Intussen zijn alle installaties uit die overname vervangen. Daardoor heeft deze reserve geen bestemming meer en is besloten het vrijvallende bedrag aan het fonds Klassieken/Grieken toe te voegen, met als doel het financieren van een aantal bouwkundige ingrepen, temperatuurregulering en ledverlichting.

Balans (x € 1.000) per 31/12 2013 Activa

2012

Materiële vaste activa 757 1.098 Voorraden 54 56 Vorderingen 952 803 Liquide middelen 4.621 3.565 Totale activa 6.384 5.522 Passiva Algemene reserve 1.153 723 Bestemmingsreserve/fonds 3.256 2.098 Aankoopfonds 409 368 Voorzieningen 17 131 Langlopende schulden 454 613 Kortlopende schulden 1.095 1.589 Totale passiva 6.384 5.522 CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING Baten Subsidies 7.646 6.558 Directe en indirecte opbrengsten 1.991 1.588 Bijdragen uit publieke middelen 237 392 Bijdragen uit private middelen 612 251 Totale baten 10.486 8.789 Lasten Personeelslasten 3.861 4.102 Afschrijvingen 355 383 Huisvesting 2.555 2.534 Aankopen 229 38 Overige lasten 1.893 1.376 Totale lasten 8.893 8.434 Rentebaten 35 58 Mutatie Aankoopfonds -40 -167 Exploitatiesaldo 1.588 247 Bestemmingsfondsen Dotaties -1.2600 -200 Bestemmingsfondsen Onttrekkingen 5 Resultaat na mutatie reserves/Bedrijfsresultaat 328 52


komende jaren besteed worden en daarom niet structureel bijdragen aan de solvabiliteit. Daarom beperkt het RMO zich bij de berekening van de solvabiliteit tot de som van de algemene reserve en het bestemmingsfonds OCW. In de loop van 2013 heeft het ministerie aangegeven dat het bestemmingsfonds OCW, opgebouwd in de periode 2005/2012, in de periode 2013 /2016 besteed mag worden. Om die reden is het bedrag van € 1.227.289 per eind 2012 overgeboekt naar de regel Overige Reserves. Hieruit zal in 2016 grotendeels de vernieuwing van de vaste opstelling Egypte worden gefinancierd. Het gevolg is dat de som van de algemene reserve en het bestemmingsfonds OCW leidt tot een solvabiliteit die in 2012 zakt van 35,3% naar 15,8% in 2013. Het bestuur is van mening dat een solvabiliteit tussen 20% en 25% gewenst is.


Resultaat na mutatie reserves (bedrijfsresultaat)

Ontwikkeling eigen inkomsten (minimale norm eind 2012 is 17,5%) 2009 2010 2011 2012 2013 Structurele rijkssubsidie 6.343 6.467 6.570 6.557 6.387 Eigen inkomsten 1.332 1.524 1.804 1.840 2.602 % eigen Inkomsten 21,0% 23,6% 27,5% 28,1% 40,7%





Bijlagen 87


88

Tentoonstelling Mummiekisten Amon-priesters Mummiekisten Amon-priesters Couperus en de oudheid Couperus en de oudheid Couperus en de oudheid Herinrichting Nabije Oosten afd. Herinrichting Nabije Oosten afd. Het Negende wereldwonder Het Negende wereldwonder Actueel: Vorstengraven Actueel: Vorstengraven Petra. Wonder in de woestijn Petra. Wonder in de woestijn Petra. Wonder in de woestijn Petra. Wonder in de woestijn Petra. Wonder in de woestijn Petra. Wonder in de woestijn Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Bierenbroodspot Petra Voortreffelijk & waardig Voortreffelijk & waardig Voortreffelijk & waardig Mummiekisten Amon-priesters Mummiekisten Amon-priesters Petra. Wonder in de woestijn Petra. Wonder in de woestijn Bierenbroodspot Petra

Aantal 16 7 1 2 1 1 17 8 1 5 3 1 2 3 1 37 151 1 1 2 2 1 1 1 1 1 26 2 1 2 1 11 4 41 1 1 1 1 1 361

▶ Vanaf 01/10 • Fotowedstrijd Romeinen voor het basisonderwijs • Vanaf deze datum konden basisscholen meedoen met de fotowedstrijd Kruip in de huid van een Romein. Deze wedstrijd voor groep 5 t/m 8 werd georganiseerd door het RMO en de educatieve mediaspecialist ThiemeMeulenhoff. Met deze wedstrijd ontdekken de leerlingen wat er nog Romeins is aan hun eigen omgeving. Ze zoeken naar voorwerpen, plekken of gebouwen die door Romeinen gemaakt zijn. De wedstrijd liep tot en met 31 januari 2014. ◀ ▶ 03/10 • Leidens Ontzet • Het museum was zoals ieder jaar op deze dag gesloten. ◀

Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling 2013/01 Kon. Museum Kunst & Geschiedenis Brussel (B) Schrijvers van contouren 2013/02 Archeologisch Museum Haarlem Haarlem IJzertijd in Haarlem en omgeving 2013/03 Archaeologische Staatssammlung München (D) Alexander de Grote 2013/04 Musée du Louvre Parijs (F) Schrijvers van contouren 2013/05 Kunsthalle Bonn Bonn (D) Kleopatra - die ewige Diva 2013/06 Musée Royal de Mariemont Mariemont (B) Van de Nijl tot Alexandrië 2013/08 LVR-Römermuseum Xanten (D) At home in the outland 2013/09 UvA, Fac. der Geesteswetenschappen Amsterdam Onderzoek 2013/10 Provinciaal Gallo Romeins Museum Tongeren (B) Etrusken - Una Storia Particolare 2013/11 Teylers Museum Haarlem Zeemeerminnen 2013/12 Stichting Art Quilts Nederland Gouda Art Quilts 2013/13 Drents Museum Assen Dode Zeerollen 2013/15 Allard Pierson Museum Amsterdam Eeuwig Egypte Experience 2013/16 Kunstcommissie Universiteit Leiden Leiden Het huis dat zou zijn 2013/17 TGV teksten en presentatie Leiden Expeditie Steentijd 2013/18 Archeologische Werkgroep De Keijzer Houten Terra sigillata 2013/19 Dominikanermuseum Rottweil (D) At home in the outland 2013/20 Martin von Wagner Museum Würzburg (D) Franco-German Figurines Project 2013/21 Centre Céramique Maastricht Maria vol van genade 2013/22 Biodiversity Centre Naturalis Leiden Onderzoek 2013/23 Fundacion “La Caixa” Lleida (E) Fascinating Mummies Totaal

Aantal 3 6 11 3 1 12 1 6 112 9 2 5 3 57 19 17 1 3 9 55 261 596


Reg.nr. Instelling Plaats 2013/01 Dhr. N. de Haan Amstelveen 2013/02 Dhr. D. van Bommel Edam 2013/03 Dhr. Nagelkerke Noordwijkerhout 2013/04 Letterkundig Museum Den Haag 2013/05 UB Leiden Leiden 2013/06 UB Leiden Leiden 2013/07 Musée de la Castre Cannes (F) 2013/08 UB Leiden Leiden 2013/09 Mevr. M. Lammersen Amsterdam 2013/10 Museum Het Valkhof Nijmegen 2013/11 Gemeente Zutphen Zutphen 2013/12 Naturhistorisches Museum Basel (Z) 2013/13 Antikenmuseum Basel Basel (Z) 2013/14 UB Leiden Leiden 2013/15 Nederlands-Vlaams Instituut Cairo Cairo (Eg) 2013/16 GeldMuseum Utrecht Utrecht 2013/17 Department of Antiquities Amman (J) 2013/18 Mevr. M.L.I.I.P. Schopman Amsterdam 2013/19 Mevr., H. Boomkamp Aalten 2013/20 Dhr. en mevr. R. Schat Amsterdam 2013/21 Koninklijke Verzamelingen Den Haag 2013/22 ING Art Collection Amsterdam 2013/23 Dhr. S.J. Marks Amsterdam 2013/24 Mevr. K.F.M. Otten-De Bruin Venlo 2013/25 Mevr. F. X. Peese Binkhorst Doorn 2013/26 Mevr. M van der Wiel Heerlen 2013/27 Mevr. G. Bierenbroodspot Amsterdam 2013/28 Mevr. M. van der Meulen-Mouasher Wassenaar 2013/29 Dhr. A. Japin Utrecht 2013/30 Dhr. H. Springer Huizen 2013/31 Mevr. C. van Veelen-Pidoux Utrecht 2013/32 Museum Enschede Haarlem 2013/33 Academisch Historisch Museum Leiden 2013/34 UB - Bijzondere collecties Leiden 2013/35 Vaticaanse Musea Rome (I) 2013/36 Musée du Louvre Rome (I) 2013/37 Koninklijke Bibliotheek Den Haag 2013/38 UvA Bijzondere Collecties Amsterdam 2013/39 Dhr. J.G. Keukelaar Kloetinge Totaal

bijlage ii: Overzicht kortlopende bruiklenen



bijlage i: Overzicht inkomende bruiklenen

▶ 04/10–06/10 • Dierendag en Kinderboekenweek • Dit jaar viel werelddierendag binnen de Kinderboekenweek. Voor alle kinderen die op vrijdag 4, zaterdag 5 of zondag 6 oktober het museum bezochten was er daarom een gratis cobraspeurkaart. Hiermee konden kinderen op aanwijzingen van Dummie de Mummie, het mummiejongetje uit de boeken van Tosca Menten, in het museum op zoek naar de mooiste en gevaarlijkste Egyptische cobra’s. ◀ ▶ 05/10 • Zomerwoud • Tijdens de Kinderboekenweek las archeologe Linda Dielemans voor uit haar boek Zomerwoud. Na het lezen nam ze dertig kinderen mee het museum in, om te kijken naar echte stenen bijlen, speerpunten en vuurstenen uit de prehistorie. ◀


90

Instelling Plaats Aantal Historisch Museum Den Briel Brielle 6 Stadsmuseum Steenwijk Steenwijk 4 LVR-Römermuseum Xanten (D) 4 Veluws Streekmuseum Epe 5 Delfluent Services B.V. Delft 3 Museum Rijswijk Rijswijk 15 Gemeente Sittard-Geleen Sittard-Geleen 1 Maritiem Museum Rotterdam 1 Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen 7 Time&Tide Museum Great Yarmouth (GB) 6 Provincie Zuid Holland Alphen a/d Rijn 12 Flipje en Tiel Museum Tiel 16 The Metropolitan Museum of Art New York (VS) 1 Drents Museum Assen 6 Stadsmuseum Woerden Woerden 2 Archeon Alphen a/d Rijn 37 Museo Civico Archeologico di Bologna Bologna (I) 35 Stichting het Limburgs Landschap Arcen 3 Museum Oud Lunteren Lunteren 6 Museum Kasteel Wijchen Wijchen 103 Particulier Wassenaar 1 Historisch Museum Ede Ede 12 Archeologisch Museum Haarlem Haarlem 1 Westfries Museum Hoorn 7 Museum Winterswijk Winterswijk 5 Maerlant-Lyceum Den Haag 1 Totaal 1739

▶ 06/10 • Paarden, baarden en rare zwaarden • Op zondag 6 oktober kwam classicus Fik Meijer zestig kinderen voorlezen uit zijn nieuwe kinderboek over sport bij de Romeinen: Paarden, zwaarden en rare baarden. Meijer vertelde over sporten in het Colosseum, wagenrennen, Romeinse hooligans en stoere gladiatoren. Na afloop konden kinderen vragen stellen en boeken laten signeren. ◀

▶ Vanaf 07/10 • Educatieve Petrarondleidingen • Bij Petra. Wonder in de woestijn werden rondleidingen voor het voortgezet onderwijs georganiseerd. Ter introductie was er een gratis lesbrief met digibordles voor in de klas. De rondleiding en het lesmateriaal zijn gemaakt bij de vakken Geschiedenis en Klassieke Talen. Aan bod kwamen de kunst en cultuur van de bewoners van Petra, de Nabateeërs. Ook werd stilgestaan bij de verschillende klassieke bouwstijlen en de invloed die de Grieken en Romeinen hadden op de ontwikkeling en architectuur van de stad. De rondleiders maakten voor elke groep een verhaal op maat, aangepast aan het kennisniveau van de leerlingen. ◀


Instelling Plaats Aantal Allard Pierson Museum Amsterdam 15 Archeologiestichting Pater Munsters Stein 4 Archeon Alphen aan de Rijn 2 Katwijks Museum Katwijk 28 Legermuseum Delft 1 Museum Boerhaave Leiden 8 Museum De Koperen Knop Hardinxveld-Giessendam 11 Museum Flehite Amersfoort 4 Nationaal Beiaardmuseum Asten 4 Bijbels Museum Amsterdam 67 Nederlands Museum voor Glas en Glastechniek Lelystad 13 Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg Voorburg 76 Thermenmuseum Heerlen Heerlen 1 De Casteelse Poort Wageningen 6 Museum de Dorpsdokter Hilvarenbeek 6 Veluws Museum Nairac Barneveld 18 Stichting Streek- en Tuinbouwhistorie Westland Honselersdijk 9 Stedelijk Museum Het Domein Sittard 24 Koninklijke Houtvesterij Het Loo Apeldoorn 14 Museum Het Valkhof Nijmegen 21 Gemeentemuseum Het Rondeel Rhenen 21 Museum Het Rembrandthuis Amsterdam 15 Museum Dorestad Wijk bij Duurstede 295 Stedelijk Gymnasium Leiden Leiden 5 Erasmiaans Gymnasium Rotterdam 10 Stichting Goereese Gemeenschap Goedereede 15 Stadsmuseum IJsselstein IJsselstein 8 Zoutmuseum Delden 5 Gemeente Maastricht, Dienst SOG Maastricht 64 Oudheidkundige Vereniging Salehem Zelhem 6 Nederlands Leder en Schoenen Museum Waalwijk 1 Nationaal Hunebedden Informatiecentrum Borger 23 Limburgs Museum Venlo 490 Puttens Historisch Genootschap Putten 23 Universiteitsmuseum Groningen Groningen 2 Museon Den Haag 14 Stichting De Valkenburgse Toren Valkenburg 84 Zeeuws Museum Middelburg 2 Gemeente Katwijk Katwijk 23 Centrum voor Natuur en Milieu Educatie Slabroek 1



bijlage iii: Overzicht uitstaande langdurige bruiklenen

Conservator Nederland prehistorie Luc Amkreutz

Hoofd collecties en onderzoek Pieter ter Keurs


• Projectleiding NWO-onderzoeksproject Odyssee Terug naar de Bandkeramiek. • Projectlid uitwerking opgraving Maastricht-Cannerberg (i.s.m. Universiteit Leiden en Archol) • Onderzoeksgroep Noordzee (i.s.m. RCE en Universiteit Groningen) • Projectteam waardestellend onderzoek landschap vuursteenmijnen Rijckholt (project RCE) • Voorzitter/organisatie van de Steentijddag • Bestuurslid Stichting Reuvens

• Lid editorial board Critical Museum Studies, Horniman Museum, Londen • Bestuurslid Leiden Museumgroep • Lid dagelijks bestuur Leiden Global • Bijzonder hoogleraar Antropologie van Materiële Cultuur, Universiteit Leiden

• Kromzwaard, column ‘Oudheden Onderzoekt’, Archeologie Magazine 1 (2013) 65. • Verhalen vissen, column ‘Oudheden Onderzoekt’, Archeologie Magazine 3 (2013) 55. • Bevlogen verleden, column ‘Oudheden Onderzoekt’, Archeologie Magazine 5 (2013) 55. • met C.C. Bakels, F. Brounen e.a, An Odyssey along the river Meuse, Notae Praehistorica 32 (2012) 51-71. • Home Is When You Build It. Characteristics of Building and Occupation in the Lower Rhine Area Wetlands (5500-2500 cal BC), in: D. Hofmann en J. Smyth (eds.), Tracking the Neolithic House in Europe. Sedentism, Architecture and Practice, New York 2013, 229-260. • Memorious Monuments. Place persistency, mortuary practice and memory in the Lower Rhine Area wetlands (5500-2500 cal BC), in: D. Fontijn, A. Louwen, S. v. d. Vaart en K. Wentink (eds.), Beyond Barrows. Current Research on the structuration and perception of the Prehistoric Landscape through Monuments, Leiden 2013, 43-80. • Kromzwaard: buigen of barsten in Leidsch Dagblad, april 2013. • diverse blogs op www.bandkeramiek.nl. • met S. van der Vaart, Eeuwige elite. Nieuw onderzoek naar twee Vorstengraven in de collectie van het RMO, Archeologie Magazine 4 (2013) 6-9. • Ten geleide, in: H.M. Luning, Volgens Kapitein Bellen. Archeologie, folklore en wichelarij op de Veluwe en Drenthe, Leiden 2013, VII-IX. • met R. Jansen en S. van der Vaart, Preserving and presenting the mound and finds of Oss-Zevenbergen, in: D. Fontijn, S. van der Vaart en R. Jansen (eds.), Transformation through Destruction. A monumental and extraordinary Early iron Age Hallstatt C barrow form the ritual Landscape of Oss-Zevenbergen, Leiden 2013, 317-324. • Publicatie tranchetbijl Noordzee, British Archaeology 131 (2013). • met S. van der Vaart, Haaks op de ijzertijd? Een bijzonder grafassemblage uit de Late IJzertijd in Emmen, Nieuwe Drentse Volksalmanak 2013, 93-102. • Proefschrift Persistent Traditions. A long-term perspective on communities in the process of Neolithisation in the Lower Rhine Area (6000-2500 cal BC), Leiden 2013.


Restaurator Renske Dooijes


92

• Assistant-coördinator ICOM-CC working group Glass &

Conservator Nabije Oosten Lucas Petit • Lid Oursi hu-beero (Het Grote Huis) Project, Burkina Faso • Adviseur opgravingen op Horvat Kur, Israël • Onderzoeker Tel Rehov Regional Project, Israël

Ceramics

Conservator Egypte Maarten Raven

restauratie van cultureel erfgoed (UvA)

• Bijzonder hoogleraar Museologie van het oude Egypte, Universiteit Leiden • Lid Raad van Toezicht van de Stichting Friends of Saqqara • Lid algemeen bestuur Voor Aziatisch-Egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux • Field director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara

• Docent en coördinator masteropleiding Conservering en Conservator Egypte Christian Greco • Epigrafist van de Epigraphic Survey of the Oriental Institute of Chicago in Luxor • UD Egyptische archeologie bij de Faculteit der Archeologie, Universiteit Leiden • Teamlid expeditie van de Universiteit Ca’Foscari (Venetië) bij Jebel Barkal, Soedan • (co-)Field director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara Conservator Klassieke oudheid Ruurd Halbertsma • Bijzonder hoogleraar Museale Aspecten van de Archeologie, Universiteit Leiden • Secretaris Nederlandse Commissie Corpus Vasorum Antiquorum, KNAW • Corresponderend lid Royal Cast Collection, Copenhagen • Referent Ministero dell’Instruzione, dell’Università e della Ricerca, Roma • Lid internationale studiegroep Lasimos (Universiteiten Pisa en Parijs) • Commissielid HOVO (Hoger Onderwijs voor Ouderen), Universiteit Leiden • Regent Bethlehemhof, Leiden

Directeur Wim Weijland • Penningmeester dagelijks bestuur Kunsten ’92 (tot 1/12, einde termijnen) • Lid bestuur Vereniging Rijksmusea (tot 1/12, fusie met museumvereniging) • Lid Raad van Adviseurs Vereniging Rembrandt • Lid bestuur Open Monumentendag • Lid bestuur Friends of Codart • Lid Nationale Unesco Commissie • Lid wetenschappelijke adviesraad KNIR • Lid bestuur VSB Vermogensfonds/Raad van Toezicht VSB donatiefonds Conservator Nederland Middeleeuwen Annemarieke Willemsen • Voorzitter bestuur Sectie Historische Musea van NMV • Continental Representative Finds Research Group, Groot-Brittannië • Lid begeleidingscomité depotproject KMKG Brussel • Lid Onderzoeksschool Mediëvistiek

▶ 07/10 • Studiedagmiddag Tijdvakken • Deze middag bood docenten geschiedenis verdieping van de eerste drie tijdvakken, ter voorbereiding op het centraal examen geschiedenis ‘nieuwe stijl’ voor HAVO en VWO. Tijdens lezingen gingen museumconservatoren aan de hand van museumobjecten dieper in op de kenmerkende aspecten van de tijdvakken jagers en boeren en monniken en ridders. ◀ ▶ 08/10 • Opening Petra. Wonder in de woestijn • De opening werd verricht door H.K.H. Prinses Sumaya bint El Hassan en dr. Monther Jamhawi, directeur van het Department of Antiquities (Amman, Jordan), in aanwezigheid van H.K.H. Prinses Beatrix, H.K.H. Prinses Dana Firas en H.H. Sharifa Nofa. ◀

Conservator Egypte Christian Greco • met L. Mann, E. Geldhof, T. van der Zon, De reis van de kisten, Leiden 2013. • De Priesters van de Amon-tempels, Archeologie Magazine 2 (2013) 8-12. • met E. Geldhof, De mummiekisten van de Amon-priesters, RMO Magazine 35 (2013) 4-10. • De kistensets van Bab el-Gasus in Leiden, RMO Magazine 36 (2013) 26-30.


bijlage v: Publicaties

93

Conservator Klassieke Wereld Ruurd Halbertsma • Het ‘bagatelletje’ van de baron: Griekse vazen in Den Haag, in: A. Boerma, I. Jongeneel, R. Tax (eds.), Verzamelkoorts. De veelzijdige collecties van Museum Meermanno-Westreenianum, Den Haag 2013, 23-47. • Een koninklijk muiltje, NRC Handelsblad 30 april 2013, 20. • Stille getuigen: verloren gegane Griekse tragedies in Etruskische reliëfs, Geschiedenis Magazine 5 (2013) 52-55. • Lotgevallen van een antiek doopvont, RMO Magazine 36 (2013) 35-37. Hoofd collecties en onderzoek Pieter ter Keurs • The attraction of collecting: Frits Liefkes as collector, in: F. Brinkgreve en D.J. Stuart-Fox (eds.), Living with Indonesian Art. The Frits Liefkes Collection. Collections Series Rijksmuseum Volkenkunde, Amsterdam 2013, 16-21. • Diverse bijdragen Anthropology Blog online.

▶ 10/10 • Lezing NINO: Het Ikun-pisha archief • Lezing door drs. Rients de Boer (promovendus Assyriologie, Universiteit Leiden) over onderzoek naar de ongepubliceerde correspondentie van een oud-Babylonisch handelshuis. ◀ ▶ 10/10 • Avondopenstelling Petra. Wonder in de woestijn • Ruim 1400 bezoekers ontving het RMO bij een feestelijke avondopenstelling met rondleidingen, speedlezingen, een Arabisch markt, muziek, een calligraaf, een zandkunstenaar en een Arabische koffieschenkster. ◀


bijlage iv: Externe nevenfuncties


94

• Stinkende kalksteen en een vergeten collega. De vernieuwde Nabije Oosten-afdeling in het Rijksmuseum van Oudheden, RMO Magazine 35 (2013), 12-16. • Het oude Nabije Oosten. Een paradijs voor verzamelaars en wetenschappers, Zutphen 2013. • Understanding the ‘Pit people’. The Jordan Valley during the late Iron Age and Persian Period, in: N. Mulder, J. Boertien en E. van der Steen (eds.), Exploring the Narrative. Jerusalem and Jordan in the Bronze and Iron Ages, Ch. 20, London 2013, 171-179. • The Jordan Valley, in: D. Master (ed.),The Oxford Encyclopedia of the Bible and Archaeology, New York 2013, 47-53. • Recycling the Valley. Preliminary results of the excavations at Tell Damiyah, 2012, Annual of the Department of Antiquities of Jordan 57 (2013). • met T. Rasalle, Petra. Een wonderlijke reis door een mystieke stad, RMO Magazine 36 (2013) 4-8. • met T. Rasalle, In de voetsporen van een Zwitserse ontdekkingsreiziger, RMO Magazine 36 (2012) 10-15.

Conservator Nederland Middeleeuwen Annemarieke Willemsen • Middeleeuwse mode in metaal, Versiersels van ‘gewone’ mensen, VIND Magazine 08 (2013) 60-63. • met N. IJssennagger en L. Megens, Van Wijnaldum tot Maastricht, Een onderzoek naar de herkomst van vroegmiddeleeuwse granaten, Madoc 27 (2013) 78-86. • Een bijzonder vroegmiddeleeuwse muntschat, RMO Magazine 36 (2013) 22-24. • Bijzondere vroegmiddeleeuwse muntschat naar Leiden, Archeologie Magazine 5 (2013) 55.

Conservator Egypte Maarten Raven • De Egyptische collectie van Baron van Westreenen, in: A. Boerma, I. Jongeneel, R. Tax (eds.), Verzamelkoorts, de veelzijdige collecties van Museum Meermanno, Den Haag 2013, 15-22. • De dwerg onder het bed. Inaugurele rede, Universiteit Leiden, 8 april 2013. • Twee raadselachtige dwergen, Leidsch Dagblad 10 april 2013, 16. • Magisch gif, de slang in het oude Egypte, Schrift 266 (2013) 51-55. • Extraits du journal égyptien de Willem de Famars Testas (1858-18670), in M. Volait (eds.), Émile Prisse d’Avennes, un artiste-antiquaire en Égypte au XIXe siècle, Cairo) 2013, 189-213. • Opgraving Sakkara, in : B. van den Bercken en W. van Haarlem, Eeuwig Egypte, Amsterdam 2013, 96-97. • in samenwerking met B.G. Aston, L. Horáčková, D. Picchi en A. Bleeker, Preliminary report on the Leiden excavations at Saqqara, season 2013: the tombs of Sethnakht and an anonymous official, Jaarbericht Ex Oriente Lux 44 (2013) 3-21. • A brief report on the 2013 season, Saqqara Newsletter 11 (2013) 5-11. • Het graf van Meryneith in Sakkara, Een bouwproject met complicaties, Ta-Mery 6 (2013) 170-185.

▶ 12/10 - 27/10 • Kinderactiviteiten: Petra’s pigment in de herfstvakantie • De herfstvakantie stond in het teken van de tentoonstelling Petra. Wonder in de woestijn. Kinderen konden elke dag komen tekenen, schilderen en boetseren, met alle mooie beelden uit Petra als inspiratie en met de sleutelwoorden ‘Petra’s pigment’ als vertrekpunt, refererend aan de verschillende kleurtinten in de rotsen in Petra. 2.287 kinderen maakten hier gebruik van. ◀


14/09

08/02 Leiden, RMO: Op pad! De levenswijze van jager-verzamelaars 300.000-6400 BP (5300 v.Chr.) 21/02 Leiden, Studievereniging Picardt: Het RMO, conservatorschap en een stukje Neolithisatie 22/03 Leiden, RMO: Het Rijksmuseum van Oudheden en de provincie Zeeland 27/03 Leiden, RMO, symposium Transformation through destruction: Zandlopers, agency en vorstengraven 13/04 Venlo: De paters Dominicanen en het onderzoek van de vuursteenmijnen van Rijckholt-St.-Geertruid 21/06 Ede, Historisch Museum: Terug naar je Roots 28/06 Leiden, RMO, symposium North(s) in Memory (RMO/ Leiden University/Lille University): The cultural and national role of archaeo-historical heroes in 18th-20th century western Europe 16/07 Maastricht, Centre Céramique: De eerste Maastrichtenaren waren tóch boeren 05/09 Pilzen: Something out of the ordinary? Interpreting the diversity in the uniformity of the Early Neolithic Linearbandkeramik in Central and Western Europe 28/09 Nieuwegein, Historische Kring: Het zwaard van Jutphaas. Een moment uit de Bronstijd 07/10 Leiden, RMO: Het ontstaan van de landbouw en de eerste boerengemeenschappen 10/10 Leiden, RMO: Het wonder van Undine

17/09

Conservator Egypte Christian Greco 18/04 Leiden, RMO: De mummiekisten van de Amon-priesters 19/04 Leiden, RMO, Theodoor Gilissen private banking: De mummiekisten van de Amon-priesters 20/04 Leiden, RMO: De mummiekisten van de Amon-priesters 11/05 Turijn, Museo di Scienze naturali di Torino: Il ruolo di Pleyte, un grande curatore all’ ombra di Leemans 16/05 Tarragona, CaixaForum: Momias egipcias. The coffin of Anchhor, house of eternity 30/05 Leiden, RMO: De rol en betekenis van de Egyptische graven 20/06 Vaticaan, Vatican Coffin Conference : The Daressy’s A-list and the Leiden corpus: an attempt to reconstruct the original sets 22/06 Vaticaan, International Vatican Coffin Conference: Closing Speech 07/07 Leiden, RMO/ESTEC: The Bab el-Gasus Coffins at the National Museum of Antiquities in Leiden 28/07 Leiden, RMO/IPN (Italian Professionals in the Netherlands): I sarcophagi di Bab el-Gasus al Museo Nazionale delle Antichità di Leiden 15/08 Amsterdam, Instituto Italiano di Cultura: The Bab el-Gasus coffins

17/09 24/09 25/09 22/10 29/10 30/10

Leiden, RMO/European Patent Office: The Bab el-Gasus coffins Porto, symposium University of Oporto: The coffins as cosmogram. Correspondence between the burial chamber of Ramose (TT 132) and the coffin of Ankhefenkhonsu Porto, symposium University of Oporto: The Vatican Coffin Project; goals and preliminary results Enschede, Ex Oriente Lux en NKV: Het graf van Ramose schatmeester van koning Taharqa Amsterdam, Ex Oriente Lux: Herodotus en Egypte Arnhem, Ex Oriente Lux: De ontdekking van de Egyptische kunst: de reis van Champollion en Rosellini Bologna, Museo Civico Archeologico: From classical sources to direct observation: the rediscovery of Egypt Palma de Mallorca, CaixaForum: Momias egipcias. The coffin of Anchhor, house of eternity

Conservator Klassieke Wereld Ruurd Halbertsma 01/01 Leiden, Lokhorstkerk: Van de doden niets dan goeds. Begrafenisrituelen in de Griekse en Romeinse oudheid 11/01 Leiden, PROBUS: De klassieke oudheden van Frits Lugt en Helene Kröller-Müller 12/02 Amsterdam, UvA Spui 25: Authenticiteit van het museale object 07/03 Leiden, RMO/Vrienden van het Gymnasium: Stille Getuigen. Verdwenen theaterstukken in het RMO 10/03 Leiden, RMO: Louis Couperus en de klassieke oudheid 27/03 Leiden, Stedelijk Gymnasium 5e klassen: Griekse tragedies en Etruskische askisten 15/04 Leiden, ICLON lerarenopleiding: Van Archaeologisch Cabinet naar Rijksmuseum van Oudheden 30/05 Leiden, RMO: Van de doden niets dan goeds. Begrafenisrituelen bij Grieken en Romeinen 17/06 Leiden, RMO: Moord en doodslag in het museum 27/06 Den Haag, Ambassade Tunesië/Tunesisch Verkeersbureau: Le solitaire des ruines 28/08 Leiden, Stedelijk Gymnasium: Louis Couperus en de klassieke oudheid 23/09 Internet, jeugdcollege, Thieme Meulenhoff Pers: De Romeinen in Nederland 07/10 Leiden, RMO: Griekse goden langs de Rijn 10/10 Leiden, RMO: Een goed wonder komt nooit alleen 01/12 Leiden, RMO/ MuseumJeugdUniversiteit: Waarover droomden Grieken en Romeinen?

▶ 13/10 • Minimusical: Kees, Admiraal der Tulpen • Deze minimusical voor kinderen en volwassenen was gebaseerd op het gelijknamige boek van Konstantin Sergienko over de gevaarlijke en vermakelijke avonturen van een jonge Leidenaar en zijn vrienden. Het werd gezongen en gedanst door leerlingen en ouders van de Poesjkinschool voor Taal en Kunst en de Eerste Leidse Schoolvereniging (ELS). ◀



Conservator Nabije Oosten Lucas Petit


bijlage vi: Lezingen

Conservator Nabije Oosten Lucas Petit

Conservator Middeleeuwen Annemarieke Willemsen

25/01

20/02

26/03


09/04 25/04 11/11


96

14/11

Hoofd collecties en onderzoek Pieter ter Keurs 20/06 Vaticaan, Vatican Coffin Conference: Introduction 28/06 Leiden, RMO/Leiden University/Lille University, Workshop North(s) in Memory: Imagined Communities and Invention of Tradition 03/10 Parijs, Institut national d’histoire d’art (INHA): Le stil des choses ou le pouvoir de la materialité. Un point de vue anthropologique

Conservator Egypte Maarten Raven 10/01 28/02 19/03 08/04 17/04 08/05 25/05 01/06 19/06 29/06 17/09 23/10 30/10 31/10 05/11 04/12

Leiden, RMO: Het begin van de landbouw in Egypte Cairo, NVIC: Recente opgravingen Sakkara Haarlem, Ex Oriente Lux: Recente vondsten graf van Horemheb Leiden, Universiteit Leiden, inaugurele rede: De dwerg onder het bed Leiden, dispuut Pleyte: Collectie Van Westreenen Leuven, Ex Oriente Lux: Recente vondsten graf van Horemheb Leiden, RMO/Museumnacht: Piramidekrachten Leiden, Sakkaradag: Opgravingsseizoen 2013 Vaticaan, Vatican Coffin Conference: Lijkkisten uit Sakkara Leiden, RMO/Mehen: Het graf van Meryneith Leiden, RMO: Recente opgravingen Sakkara Amsterdam, Allard Pierson Museum: 40 jaar opgraven in Sakkara Rotterdam, Ex Oriente Lux: Egyptische magie Utrecht, Ex Oriente Lux/Nederlands Klassiek Verbond: Egyptische magie Enschede, Ex Oriente Lux: Recente vondsten graf van Horemheb Den Haag, Ex Oriente Lux: Egyptische magie


11/03 19/03

Aberdeen, University of Aberdeen, seminar: Latemedieval Bling, Metal decoration on leather belts and accessories from northwestern Europe 23/02 Edinburgh, Scotland in Early Medieval Europe International Conference: Strangers on the Market, Display, Identity and Communication in early-medieval Dorestad 06/03 Leiden, Universiteit Leiden: Middeleeuws chic 08/03 Leiden, RMO/Finds Research Group: Late-medieval mounts, Cheap metal decoration on belts and bags 27/03 Leiden, Universiteit Leiden: Over archeologische bronnen 13/04 Aardenburg, Zeeuwse Amateur Archeologen Dag: Zeeuws meisje op z’n middeleeuws. Mode in klein metaal uit het Verdronken Land 26/04 Leiden, RMO: Inleiding 12 Provinciën Lezingen NoordHolland 30/05 Leiden, RMO: Daar zou ik nog niet dood gevonden willen worden. Begraafrituelen in Nederland in de Vroege Middeleeuwen 31/05 Brussel, BNA-dagen: Loodtinnen miniaturen als spiegel van de wereld (met D. Mertens) 07/10 Leiden, RMO: Van Constantijn tot Karel de Grote. Nederland in de vroegmiddeleeuwse wereld 10/10 Leiden, RMO: Hulp vragen bij een vroegmiddeleeuwse heilige. Het wonderboek van Cunera uit Rhenen 13/11 Perth, seminar: Metal decoration on leather belts and accessories from northwestern Europe 29/11 Perth, international conference Textuality, Technology, Materiality in the Medieval and Early Modern World: The Changing Material Culture of Medieval and Renaissance Education 05/12 Perth, international conference Children’s Literature, Childhood Death, and the emotions 1500-1800: Imaging Children and Death: A Historical Overview


04/02

Leiden, RMO: RMO start nieuwe opgravingen op Tell Damiyah, Jordanië Apeldoorn, Ex Oriente Lux: Neo-Assyrische reliëfs in het RMO Hoorn, Ex Oriente Lux: Neo-Assyrische reliëfs in het RMO Leiden, studievereniging Terra: RMO start nieuwe opgraving in Jordanië Groningen, Ex Oriente Lux: Neo-Assyrische reliëfs in het RMO Leiden, RMO: Spiksplinternieuw maar wel erg oud Leiden, RMO: De nieuwe Nabije Oosten-opstelling Leiden, RMO, conferentie Pattern of Early Asian Urbanism: Petra.Wonder in the desert Leiden, RMO: De nieuwe Nabije Oosten-tentoonstelling in het RMO

Projectleider Presentaties Tanja van der Zon 17/12

Leiden, RMO: Petra. Wonder in de woestijn

▶ 01/11 • Veenhoflezing: Mari, tachtig jaar archeologisch onderzoek in perspectief • De jaarlijkse Veenhoflezing werd gegeven door prof.dr. Pascal Butterlin. Hij is directeur van de mission archéologique française de Mari en hoogleraar oriëntaalse archeologie aan de Université Sorbonne. Zijn lezing ging over de talloze opgravingscampagnes in Mari (Tell Hariri, Syrië), na 47 opgravingscampagnes één van de bekendste steden van het oude Mesopotamië. De ontwikkeling van de stad loopt van 3000 v.Chr. tot de vernietiging door koning Hammurabi in 1759 v.Chr. en weerspiegelt de grote veranderingen in Mesopotamische gemeenschappen. ◀

▶ 03/11 • Koninklijk bezoek • Op zondag 3 november jl. ontving het museum Z.K.H. Prins Hassan en zijn vrouw, H.K.H. Prinses Sarvath. Zij kwamen de Petratentoonstelling en de expositie 400 jaar Arabisch bekijken. ◀ ▶ 03/11 • Filmavond en Arabische middagmarkt • Het RMO was wederom een van de locaties van het Leiden International Film Festival. De Tempelzaal werd omgebouwd tot een kleine, gezellige Arabische bazaar. De kramen bleven staan tot de pauze van de vier uur durende film Lawrence of Arabia, zodat bezoekers halverwege een hapje en drankje konden nemen vóór bezichtiging van het tweede deel van deze klassieker, die zich deels in Petra afspeelt. ◀

bijlage vii: Organogram per 31/12/2013 Directeur

Marlies Kleine

Simone Swertz

Collecties en Onderzoek

Afdelingshoofd:

Wouter de Groot

Afdelingshoofd:

Pieter ter Keurs

Projectmedewerker: Controller: Medew. Fin. Admin.:

Henk Nort Paul Zandbergen Gerdien van der Heide Pieter Neuteboom John van der Steen

Conservatoren:

Maarten Raven Ruurd Halbertsma Annemarieke Willemsen Luc Amkreutz Lucas Petit Christian Greco

Restauratoren:

Renske Dooijes Tanja Novossolova

Registrator:

Heikki Pauts

Collectiebeheerders:

Marianne Stauthamer Robert Ritter

Fotografen:

Peter Jan Bomhof Anneke de Kemp

Gebouwenbeheer/techniek: Beveiliging Hoofd: Beveiligers:

Publieksdienst Hoofd: Winkel: Servicedesk: Medewerkers:

René van Es Kevin Lafeber Simon Heshusius Heleen van Kempen Jan Zijderhand Yavuz Er 6 oproepkrachten

Rita van Oosterhoud Timo Epping Wil Hartevelt Adrie Voorbij Sietske Kleefstra Ria Kershof Kees van der Mortel Noël Franken 16 oproepkrachten

▶ 09/11 • Jeugdstudiedag: Van Babylon tot Thebe • Deze dag met vijf workshops werd georganiseerd met studenten van de opleiding Oude culturen van de Mediterrane wereld (Universiteit Leiden), in samenwerking met de vereniging Ex Oriente Lux. De dag was bedoeld voor middelbare scholieren die geïnteresseerd zijn in de oudheid en meer willen weten over egyptologie en assyriologie. Aan bod kwamen spijkerschrift en hiërogliefen, archeologie en het Hebreeuws en de wereld van de Bijbel. ◀ ▶ 12/11 • Lezing: Over het nut van het Arabisch • Lezing van dr. Arnoud Vrolijk over het hoe en waarom van het bestuderen van de Arabische taal en cultuur. Vrolijk is conservator Oosterse handschriften en oude drukken bij de Bijzondere Collecties

Communicatie en marketing PR, comm./marketing: Marketing: Digitale media: Projectmedewerker:

Selkit Verberk Gabriëlle van der Voort Jacco van Weele Ellis Buis (tot 1/6/2014)

Presentaties, fondswerving, buitenlandse tentoonstellingen Projectleiders:

Tanja van der Zon Jill Hendriks Leonie van Esser Hanneke Kik Assistent projectleider: Anna de Wit Educatie Medewerkers Educatie: Marieke Peters Timo Epping

Archivaris/ bibliothecaris:

Chietra Cheda

van de Universitaire Bibliotheken Leiden. Hij was gastconservator van de tentoonstelling Voortreffelijk en Waardig. 400 jaar Arabische studies in Nederland. In Leiden wordt al vierhonderd jaar Arabisch onderwezen. Dat is bijna net zo lang als het onderwijs in Grieks, Latijn en het Bijbelse Hebreeuws, maar heel veel langer dan Nederlands, Frans of Engels, laat staan Japans of Chinees. Arabisch studeren gebeurde niet uit intellectuele nieuwsgierigheid naar de Arabische taal en cultuur. Integendeel, de kennis van Arabisch moest worden ingezet voor de eigen behoeften. Het diende als hulpwetenschap bij de studie van het verwante Hebreeuws, als middel om de islam te weerleggen en voor de handel met Azië. ◀


P&O

Financiën en Bedrijfsvoering


Directiesecretariaat



Wim Weijland


De Raad van Toezicht en de directeur-bestuurder van het Rijksmuseum van Oudheden passen de nieuwe Governance Code Cultuur toe en maken dit kenbaar in het jaarverslag, de jaarrekening en op de website. De toepassing van de principes van deze code sluit aan bij de doelstelling, aard en omvang van het museum. Soms wordt er afgeweken van een praktijkaanbeveling. Aard en omvang van de organisatie of aanwezige kennis en ervaring leveren hiervoor onderstaand de motieven. De Raad van Toezicht zal deze code in 2014 wederom agenderen en bediscussiëren of er verbeteringen wenselijk zijn, alsook elementen bespreken die bewust niet worden toegepast.


100

2 – Het bestuur kiest het besturingsmodel van de organisatie bewust. Het museum heeft sinds de verzelfstandiging in 1995 een Raad van Toezicht-model en handhaaft dit besturingsmodel bewust. In 2013 is een conceptakte van statutenwijziging opgesteld waarin de statuten in lijn zijn gebracht met de GCC. In de vergaderingen is gediscussieerd over de rolverdeling tussen de toezichthouders en de bestuurder, betreffende taken, bevoegdheden en werkwijze. De nieuwe statuten worden in 2014, na overleg met het ministerie van OCW, gepasseerd. Op de ANBI-pagina op de website van het RMO wordt het bestuursmodel toegelicht.

3 – De directeur-bestuurder is verantwoordelijk voor de organisatie en is in- en extern duidelijk over de taken, bevoegdheden en werkwijze. • De directeur-bestuurder heeft minimaal vier keer per jaar een overleg met de ondernemingsraad. • Het RMO zal een directiereglement in 2014 opstellen en na vaststelling door de voorzitter van de Raad van Toezicht en de directeur laten ondertekenen. Omdat er één directeur-bestuurder is, is er geen collectief bestuurs reglement. • Het RMO maakt het mogelijk dat medewerkers die onregelmatigheden menen waar te nemen deze zonder risico voor hun positie kunnen melden bij de interne vertrouwenspersoon. Als medewerkers onregelmatigheden te melden hebben die de directeur-bestuurder zelf betreffen, dan kunnen zij zich richten tot de voorzitter van de Raad van Toezicht. • De directeur overlegt wekelijks met de overige leden van het managementteam. Alle voor het museum belangrijke beslissingen worden in de MT-notulen vastgelegd.

• De majeure strategische besluiten en belangrijke beleidsbeslissingen worden in het MT besproken en voor accordering aan de Raad van Toezicht voorgelegd, met de nadruk op het onderkennen en beheersen van risico’s. Een voorbeeld hiervan is de besluitvorming rondom de asbestverwijdering, verbouwing en vernieuwing van de vaste opstellingen Egypte en Klassieke Wereld in 2015. In de statuten van de stichting Rijksmuseum van Oudheden is benoemd welke besluiten in ieder geval aan de Raad van Toezicht worden voorgelegd. • In 2013 zijn alle aspecten van het risicomanagement opnieuw beschreven en integraal voorgelegd aan de Raad van Toezicht. Deze zijn opgenomen in de jaarrekening en dit jaarverslag. Nieuwe weten regelgeving (ANBI, cao e.d.) worden nageleefd en toegepast. 4 – De Raad van Toezicht stelt rechtspositie en bezoldiging van het bestuur zorgvuldig vast en is hierover zo open mogelijk. • De bezoldiging van de directeur-bestuurder is zodanig dat deze niet aangemeld hoeft te worden volgens de richtlijnen van de Wet Normering Topinkomens. Hij heeft een contract voor onbepaalde tijd. Dit staat ook op de RMO-website vermeld. Zijn bezoldiging wordt vermeld in de jaarrekening. • De Raad van Toezicht beslist over benoeming, beoordeling, bezoldiging inclusief eventuele bonussen, schorsing en ontslag van de directeur-bestuurder. 5 – De Raad van Toezicht legt zijn taken, verantwoordelijkheden en werkwijze vast en handelt daarnaar. • Een verslag van de Raad van Toezicht maakt deel uit van het jaarverslag en de jaarrekening van het RMO. De Raad van Toezicht vergadert volgens een vastgesteld schema vier keer per jaar en laat zich leiden door het culturele, economische en maatschappelijke belang van het museum. Er is (nog) geen reglement waarin de onderlinge portefeuilleverdeling, de werkwijze van de Raad van Toezicht, de omgang met de directeur-bestuurder en hoe om te gaan met eventuele tegenstrijdige belangen zijn vastgesteld. De Raad van Toezicht zal vanaf 2014 zijn functioneren ten minste eenmaal per jaar buiten aanwezigheid van bestuur/directie bespreken en bereidt dit zelf voor. Jaarlijks bespreekt de Raad van Toezicht het functioneren van de directeur-bestuurder. Dit wordt buiten aanwezigheid van de directeur-bestuurder voorbereid.

▶ 13/11 – 29/11 • Muziektheater Hyllos, een coproductie van de Veenfabriek en ASKO|Schönberg Ensemble, in samenwerking met het RMO • Hyllos is een politieke tragedie over democratische idealen en hun tegenkanten. In de Griekse mythologie was Hyllos de oudste zoon van Herakles en Deianeira en daarmee de oudste van de zogenaamde Heracliden. Na de dood van zijn vader Herakles neemt Hyllos de macht over in Trachis. Hij wil er een democratie vestigen, naar het voorbeeld van de Atheense democratie. Hyllos werd vijftien maal gespeeld in het kader van het jaarthema 2013 van de Veenfabriek: kracht/ toekomst. Het muziektheaterensemble uit Leiden werkt hiervoor samen met het gerenommeerde ASKO|Schönberg. Herman

• De directeur-bestuurder heeft naast de vergaderingen met enige regelmaat contact met de individuele leden van de Raad van Toezicht, die hem op actieve, anticiperende en reflecterende wijze adviezen verstrekken. • De Raad van Toezicht kent een vast aantal onderwerpen die in ieder geval tot het toezicht behoren, zoals: realisatie van doelstellingen en resultaatafspraken met OCW, strategie, risicobeheer en financieel beleid, inclusief tweemaal jaarlijks een prognose en een inhoudelijke managementrapportage. Dit is qua inhoud en frequentie schriftelijk vastgelegd. • Een van de leden van de Raad van Toezicht is contactpersoon voor de ondernemingsraad.

heeft daarnaast enkele specifieke deskundigheden of/en netwerken. • Er is nog een vacature op het gebied van (digitale) media en communicatie. De Raad van Toezicht is divers van samenstelling en jonger in leeftijd geworden. • Herbenoeming van een lid vindt plaats na overweging, gelet op actuele omstandigheden en op de profielschets. Vacatures zijn tot op heden niet openbaar gemaakt. Dit aspect zal in 2014 opnieuw aan de orde komen. • Het meest recent toegetreden lid Sander van den Eijnden heeft na zijn benoeming een introductie gekregen in verschillende operationele aspecten die voor de Raad van Toezicht relevant zijn.

6 – De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor zijn samenstelling: hij waarborgt deskundigheid, diversiteit en onafhankelijkheid.

7 – De Raad van Toezicht geeft tevoren aan welke inzet van de leden wordt verwacht en welke eventuele vergoeding daar tegenover staat.

Leden: J.T. Hoekema M.W.B. Asscher E.J. Kortlang I. Sluiter S.P. van den Eijnden

• Ieder lid heeft voldoende tijd voor de vervulling van zijn functie; er is geen frequente afwezigheid geconstateerd in 2013. De leden ontvangen een vergoeding van € 250,per bijgewoonde vergadering, inclusief reiskosten. Dit bedrag is in overeenstemming met de door de rijksoverheid gehanteerde normen en de met de gestelde subsidievoorwaarden. De vergoedingen zijn per 2013 ingegaan. • De voorzitter bereidt met de directeur-bestuurder de agenda voor, leidt de vergaderingen, zorgt voor de juiste informatievoorziening en voor zorgvuldige besluitvorming en ziet toe op het goed functioneren van de Raad van Toezicht. • Het RMO draagt zorg voor de goede ondersteuning voor de Raad van Toezicht. Dit gebeurt door de directiesecretaresse, die de vergaderingen notuleert. • Er is geen sprake van een gedelegeerd lid met specifieke taken en verantwoordelijkheden. • Een van de leden van de Raad van Toezicht is contactpersoon voor de ondernemingsraad.

Datum aantreden 01-04-2010 09-03-2012 09-03-2012 28-03-2013 13-06-2013

Einde Einde 1e termijn 2e termijn 2014 2018 2016 2020 2016 2020 2017 2021 2017 2021

Leden: Competentie 1 Competentie 2 J.T. Hoekema Landelijke en Diplomatieke en lokale politiek culturele wereld M.W.B. Asscher Cultuur en Ondernemer geschiedenis schap E. Kortlang Notarieel Netwerk Leidse ondernemers I. Sluiter Griekse en Latijnse Verbinding taal en cultuur, Universiteit boegbeeld voor Leiden gymnasia S.P. van den Eijnden Bedrijfsvoering Universiteit/ publieke educatie organisaties • De Raad van Toezicht bestaat uit vijf leden, statutair mogen dit er zeven zijn. De zittingstermijn voor de leden is tweemaal een periode van vier jaar. Er is een gefaseerd openbaar rooster van aftreden. • Bij iedere nieuwe benoeming wordt de profielschets van de Raad van Toezicht opnieuw besproken. Elk lid kan het beleid van het RMO op hoofdlijnen beoordelen en

Altena schreef een nieuwe tekst en de Amerikaanse componist Derek Bermel tekende voor de muziek. Voor Hyllos verenigde regisseur Paul Koek muzikanten en acteurs op een podium in de Tempelzaal van het museum binnen de context van een multimediale liveshow. Nog nooit huisvestte het Rijksmuseum van Oudheden een theaterproductie van dergelijke omvang. De Tempelzaal werd tijdelijk verbouwd en voorzien van theaterverlichting, beamers, beeldschermen en een tribune. Zo ontstond een publieksarena met plaats voor 200 gasten per voorstelling. ◀


1 – Het bestuur is verantwoordelijk voor het in acht nemen van de Governance Code Cultuur.


bijlage viii: De 9 principes van Governance Code Cultuur

9 – Het bestuur is verantwoordelijk voor financieel beleid en risicobeheer door sluitende interne procedures en externe controle. • De directeur en het hoofd financiën en bedrijfsvoering zijn verantwoordelijk voor de opgemaakte financiële ver-

bijlage ix: Risicomanagement In deze bijlage zijn de belangrijkste onderdelen, afspraken en procedures opgenomen die het RMO hanteert op het gebied van financieel risicomanagement. Gelet op principe 9 van de Governance Code Cultuur wordt inzicht in dit risicomanagement gegeven in dit jaarverslag en in de jaarrekening. 1. Solvabiliteit OCW stelt hier geen eisen aan. De solvabiliteit is te berekenen over het totale vermogen (inclusief bestemmingsfonds OCW) of over de algemene reserve. Het RMO streeft een solvabiliteit van tussen de 20 en 25% ten opzichte van de Algemene Reserve en het bestemmingsfonds OCW na.

2. Liquiditeit De norm van 1,3, ooit door het ministerie van OCW opgelegd, blijft gehandhaafd.

3. Het vier ogen-principe Het fiatteren van rekeningen gebeurt door minstens twee medewerkers (budgethouder en lid van het managementteam). Het daadwerkelijk fiatteren aan de bank om rekeningen te betalen wordt door twee MT-leden gedaan. Steekproefsgewijs controleren de MT-leden bij iedere betalingsbatch de bankrekeningen met de facturen.


4. Volledigheid van opbrengsten Dit is een standaard agendapunt op de MT-agenda. Leden van het MT melden hier welke subsidies, fondsen en geld van derden door wie en voor welk project zijn geworven, alsmede een indicatie in welk boekjaar de inkomsten en uitgaven moeten vallen. Dit deel van de MT-notulen gaat naar de financiële administratie als basis voor de boeking.

5. Rechtmatigheid van bestedingen Dit is een standaardpunt op de MT-agenda, waarbij de leden motiveren en beargumenteren waarom een bepaalde uitgave of investering gedaan wordt.

jaarbegroting worden geen onzekere inkomsten opgenomen. Hiermee worden op voorhand risico’s vermeden. Het RMO werkt met minimum projectbegrotingen zónder financiële risico’s en met aanvaardbare kwaliteit van het eindproduct, en met maximumbegrotingen, die alleen maar gerealiseerd worden wanneer er sponsorgelden of andere incidentele inkomsten worden toegezegd.

7. Juistheid van verzekerde bedragen In 2012 zijn alle verzekeringen integraal geïnventariseerd door een externe partij, inclusief het berekenen van de waarde van de inboedel en de bibliotheek. Jaarlijks worden de lopende verzekeringen op inhoud en juistheid gecontroleerd en eventueel aangepast.

8. Leningen In de Raad van Toezichtvergadering van september is vastgesteld dat leningen ter goedkeuring aan de Raad van Toezicht worden voorgelegd, voorzien van een dekkingsplan.

9. Wegzetten van tijdelijk overtollige liquide middelen Het RMO belegt niet. Het museum zet eventuele tijdelijk overtollige middelen op iets beter renderende rekeningen en houdt de vrijheid van directe opneembaarheid. Mocht het management moverende redenen hebben om de opneembaarheid restrictiever te maken, dan is toestemming van de Raad van Toezicht nodig.

10. Weerstandsvermogen De definitie van het weerstandsvermogen van het RMO is in 2013 als volgt geformuleerd: Weerstandsvermogen is het bedrag dat nodig is om gedurende een bepaalde tijd een voorzienbare discontinuïteit te kunnen opvangen. Belangrijk hierbij is de gedachte dat de continuïteit slechts tijdelijk in het geding is. Een permanente vermindering van overheidssubsidies bijvoorbeeld kan in die definitie niet uit weerstandsvermogen worden betaald, maar zal leiden tot reorganisatie. In 2014 worden hiervoor nadere berekeningen gemaakt en wordt bezien of de thans gehanteerde definitie moet worden aangepast.

6. Begrotingsprincipes Het RMO hanteert een kostenbewuste strategie en heeft een lean and mean organisatie die is gebaseerd op de resultaten van realistische inkomsten en uitgaven. De directeur wordt door de Raad van Toezicht verplicht corrigerend op te treden bij een tegenvallende negatieve prognose met als doel om minimaal een niet-negatief bedrijfseconomisch exploitatieresultaat te behalen. Kostenbesparing is dan het eerste instrument. In de

▶ 14/11 • Studiemiddag oude Nabije Oosten • Het thema van deze middag was ‘een paradijs voor verzamelaars en wetenschappers’, naar de gelijknamige titel die conservator Lucas Petit gebruikte voor zijn publicatie over de nieuwe opstelling. Programma: Lucas Petit (RMO) - De nieuwe permanente presentatie Nabije Oosten • Diederik Meijer (Universiteit Leiden): Het hoofd boven water. Nederlandse opgraving op Tell Selenkahiye • Gerrit van der Kooij (Universiteit Leiden): Tell Balata, Palestina: de opgravingen van Ernst Sellin en Franz Böhl • Jonathan Tubb (British Museum): Woolley and Lawrence at Carchemish ◀ ▶ 18/11 • Boekpresentatie Fik Meijer: Twee steden • Tijdens deze avond hield Fik Meijer een lezing over zijn nieuwe boek Twee steden. Opkomst van Constantinopel, neergang van Rome (330-608). In 330 stichtte keizer Constantijn de stad Constan-

tinopel. Vaak is beweerd dat in de volgende driehonderd jaar Rome alleen maar een teruggang beleefde en Constantinopel direct de plaats van Rome innam. Het ligt genuanceerder; het was een lang en geleidelijk omvormingsproces. In Rome en Constantinopel legt Fik Meijer beide steden naast elkaar en bekijkt ze in de context van de geschiedenis van de late oudheid en de Vroege Middeleeuwen. Na afloop van de lezing werd het eerste exemplaar uitgereikt aan Maaike Beliën, dochter van de kort daarvoor overleden Herman Beliën, collega en vriend van Fik Meijer. Vervolgens was er voor de 230 aanwezigen gelegenheid het boek te kopen en te laten signeren. ◀



• Het RMO verstrekt aan leden van de Raad van Toezicht en aan de directeur-bestuurder geen persoonlijke leningen, garanties en dergelijke. Het jaarverslag vermeldt wel de nevenfuncties van de bestuurder, maar niet van die van de Raad van Toezicht. Deze activiteiten zijn bekend bij de directeur-bestuurder en zijn publiek grotendeels toegankelijk via LinkedIn-profielen. Voor het aangaan van nevenfuncties door de directeur-bestuurder wordt toestemming bij de voorzitter van de raad van gevraagd. • Ieder lid heeft een onafhankelijke en kritische bijdrage aan de besluitvorming. De Raad van Toezicht heeft zich vergewist van de onafhankelijkheid van zijn leden. De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor de besluitvorming over hoe de instelling met tegenstrijdige belangen om gaat.

slagen en de interne procedures. De Raad van Toezicht ziet er op toe dat dit volgens de afgesproken normen gebeurt. • De Raad van Toezicht heeft in 2010 de externe accountant Ernst &Young na advies van het management benoemd. De directeur stelt de beloning voor de accountant vast. De accountant is herbenoemd voor de jaren 2013 en 2014 met een optie op verlenging voor de twee jaren daarna. • Met de accountant worden de jaarrekening en andere financiële aspecten besproken. Deze worden vastgelegd in de managementrapportage waarbij de directeur bestuurder commentaar levert op de bevindingen. Deze managementrapportage wordt in een Raad van Toezichtvergadering geagendeerd. Daarnaast wordt de accountant incidenteel ingeschakeld voor specifieke adviezen. In 2013 gold dat bijvoorbeeld voor een scan van alle mogelijke BTW-situaties. De externe accountant krijgt geen opdrachten vanuit de organisatie die zijn onafhankelijke controle in gevaar kunnen brengen • De externe accountant brengt ten minste eenmaal per jaar aan minimaal één vertegenwoordiger van de Raad van Toezicht verslag uit van zijn bevindingen, voorafgaand aan het vaststellen van de jaarrekening. De Raad van Toezicht kan hem bevragen over de getrouwheid van de jaarrekening.


8 – Toezichthouders en bestuurders vermijden elke vorm van belangenverstrengeling. De Raad van Toezicht ziet hier op toe.

▶ 19/11 • Byvanck-lezing 2013: What to do with a Wonder of the World; the Puzzle of Jordan • De zevende Byvanck-lezing werd gehouden door Prof. Susan Alcock, directeur van het Joukowsky Institute for Archaeology and the Ancient World en co-directeur van het Brown University Petra Archaeological Project. De lezing werd voor de ruim 200 aanwezigen geïntroduceerd door Eric Moormann, hoogleraar klassieke archeologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ◀ ▶ 22/11 • 50.000ste bezoeker voor Petra. Wonder in de woestijn • De 50.000ste bezoeker, Mieke van Oort uit Oirschot, werd op 22 november, samen met haar man André, feestelijk onthaald met bloemen en cadeaus. De tentoonstelling is hard op weg de meest succesvolle tentoonstelling ooit in het RMO te worden. ◀


▶ 29/11 • Twaalf Provinciënlezing: Overijssel • Programma: Luc Amkreutz (conservator RMO): Het museum en de archeologie van Overijssel • Suzanne Wentink (provinciaal-archeoloog Overijssel): Vergeten Overijsselse schatten • Eveline Altena (promovendus in archeologisch humaan DNA-onderzoek bij het Forensisch Laboratorium van het LUMC): DNA en ander natuurwetenschappelijk onderzoek met de begraafplaats in Oldenzaal • Wouter Waldus (projectleider maritiem onderzoek bij ADC Archeoprojecten): De IJsselkogge • Ad Verlinde (was de eerste provinciaal archeoloog van Overijssel): De waarde van de archeologische collectie van de Oudheidkamer Twente, tegenwoordig in TwentseWelle ◀


104

▶ 12/12 • Lezing NINO: The Workmen’s Huts in the Theban Mountains • Door dr. Jaana Toivari-Viitala (Hoofddocent egyptologie, Universiteit Helsinki). Haar ‘People and Environment’-project is de afgelopen vijf jaar gefinancierd door de Academy of Finland. Onderdeel hiervan was het onderzoek naar de ‘Workmen’s Huts in the Theban Mountains’. Op deze plek op de westoever van Luxor groef het Franse archeologische instituut IFAO in 1935 een aantal eenvoudige onderkomens op, die werden gebruikt door de kunstenaars die de koningsgraven decoreerden. De hutten liggen op de route tussen hun werken woonplaats. ◀ ▶ 14/12 • Muziek: Salon Joussour. Brug tussen Arabische en Europese muziek • Onder de naam Salon Joussour organiseerde de Universiteit Leiden, samen met het Rijksmuseum van Oudheden en jazzbassist Tony Overwater, een uitverkochte avond waarin 200 aanwezigen zich onderdompelden in de rijkdom van Arabische klanken en ritmes. Gerenommeerde muzikanten uit binnen- en buitenland sloegen een brug tussen Arabische en Europese muziek. Salon Joussour werd gemaakt door muzikanten uit Nederland, Jordanië, Palestina en Griekenland met daarbij de alom geprezen Libanese zangeres Rima Khcheich. De avond werd georganiseerd in het kader van 400 jaar Arabisch in Leiden en mede mogelijk gemaakt door Aramco Overseas. ◀ ▶ 17/12 • Lezing: Petra, een archeologische ontdekkingstocht • Lezing in het kader van de tentoonstelling Petra door Tanja van der Zon, projectleider van de tentoonstelling. Zij vertelde over ‘the making of ’ van de tentoonstelling en gaf de 140 bezoekers een beeld van Petra, in de voetsporen van de reizigers, avonturiers en toeristen die de stad sinds haar herontdekking in de negentiende eeuw bezochten. ◀ ▶ 21/12 - 31/12 • Kerstvakantie kinderactiviteiten: Petra’s pigment • Dezelfde thematiek en activiteiten als in de herfstvakantie, werden ook in de kerstperiode aan de kinderen aangeboden. Tot het einde van het jaar ontving het museum hier 1.206 kinderen en hun ouders mee. ◀

▶ Colofon

Foto’s en teksten: Rijksmuseum van Oudheden Samenstelling en eindredactie: Hanneke Kik, Wim Weijland Ontwerp & productie: Stern/Den Hartog & De Vries Drukwerk: Veenman+ © 2014 Rijksmuseum van Oudheden www.rmo.nl

rijksmuseum van oudheden

jaarverslag 2013

jaarverslag rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2013

Recommend Documents