Jaarverslag 2011
Kris Joosten & Raymond Creemers Vastgesteld door de bestuurder en goedgekeurd door Raad van Toezicht van RAVON juli 2012 STICHTING RAVON POSTBUS 1413 6501 BK NIJMEGEN www.ravon.nl
[email protected] 024-7410600
Jaarverslag 2011
Colofon © 2012 Stichting RAVON Nijmegen Vestigingsplaats statutaire zetel Nijmegen, KvK 41077572 Eindredactie: Kris Joosten en Raymond Creemers Foto omslag: Adder. Fotograaf: Jelger Herder Wijze van citeren: Joosten, C.M.C., en R. Creemers (redactie), 2012. Jaarverslag 2011 Stichting RAVON
2
Stichting RAVON
INHOUD 1 INLEIDING ........................................................................................................................................................ 5 2 DE STICHTING RAVON ............................................................................................................................. 7 2.1 Raad van Toezicht ............................................................................................................................... 7 2.2 Werkorganisatie ................................................................................................................................... 8 2.3 Samenwerking ...................................................................................................................................10 3 THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS ......................................................................................15 3.1 Werkgroepen en afdelingen .......................................................................................................15 3.2 Afgegeven ontheffingen ...............................................................................................................15 3.3 RAVON-dag ......................................................................................................................................... 16 3.4 Weekenden .........................................................................................................................................16 3.5 Sleutelvrijwilligersdag ...................................................................................................................... 17 3.6 RAVON-tijdschrift ..............................................................................................................................18 3.7 Nieuwsbrief Schubben & Slijm ....................................................................................................18 3.8 Website .................................................................................................................................................. 18 3.9 Webwinkel ...........................................................................................................................................19 3.10 Stand …................................................................................................................................................... 20 3.11 Bibliotheek ........................................................................................................................................... 20 3.12 Fotoarchief .......................................................................................................................................... 20 3.13 Helpdesk .............................................................................................................................................. 21 3.14 Natuurbericht ....................................................................................................................................22 3.15 Sociale media .....................................................................................................................................22 4 THEMA DATA ..............................................................................................................................................23 4.1 Telmee en de NDFF .........................................................................................................................23 4.2 Gegevensleveringen .......................................................................................................................23 4.3 Monitoring ........................................................................................................................................... 23 4.4 Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën ...................................................................25 4.5 Provinciale atlassen ........................................................................................................................... 25 4.6 Exoten ....................................................................................................................................................25 5 THEMA ONDERZOEK ..............................................................................................................................27 5.1 Stagiaires ...............................................................................................................................................28 5.2 Onderzoek grote modderkruiper ..............................................................................................29 5.3 Environmental DNA ........................................................................................................................ 29 5.4 Monitoring Natura 2000 besluiten ...........................................................................................30 5.5 Temporele vismigratie ..................................................................................................................... 30 5.6 Chytridiomycose ................................................................................................................................30 5.7 Ranavirus ...............................................................................................................................................30 6 THEMA BESCHERMING ..........................................................................................................................31 6.1 Landelijk Projectplan Knoflookpad ............................................................................................31 6.2 Gladde slang Noord-Brabant ......................................................................................................31 6.3 Proefopstelling uitklimvoorzieningen straatkolken ............................................................. 32 6.4 Brulkikkers wegvangen in Baarlo ...............................................................................................33 6.5 Inspraak nieuwe natuurwet ......................................................................................................... 33 7 THEMA DRAAGVLAK ...............................................................................................................................35 7.1 Padden.nu ............................................................................................................................................35 7.2 Kijk een kikker ......................................................................................................................................35 7.3 Slangen.nu ........................................................................................................................................... 36 7.4 Determinatie apps voor iPhone en Android ........................................................................36 7.5 Floriade 2012 ...................................................................................................................................... 37 7.6 Congres “Van waarnemen naar natuurbescherming” ...................................................37 7.7 Verzorgen cursussen en colleges .............................................................................................. 37
3
Jaarverslag 2011
8 THEMA INTERNATIONAAL ...................................................................................................................39 8.1 4th Conference Safeguarding of amphibians in Idro (Italië) .......................................... 39 8.2 Tweejaarlijks Europees herpetologencongres in Trier (Luxemburg) .......................... 39 8.3 Lezing prof. dr. Claude Miaud ...................................................................................................... 40 8.4 Amfibieënmonitoringnetwerk Spanje .......................................................................................40 9 OVERIGE ......................................................................................................................................................41 9.1 Financiën ................................................................................................................................................41 9.2 Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners ..................................41 9.3 Sponsoring en giften ........................................................................................................................41 BIJLAGE 1 Publicatielijst 2011………………… .................................................................................................43
4
Stichting RAVON
1
INLEIDING In dit jaarverslag zijn de belangrijkste zaken uit 2011 vermeld met betrekking tot de Stichting Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland (RAVON). Er is zowel informatie over de vrijwilligersactiviteiten als over de werkorganisatie opgenomen. De indeling volgt de zes thema’s zoals deze zijn vastgesteld in het Meerjarenplan 2008-2012: Vrijwilligers en donateurs Data Onderzoek Bescherming Draagvlak Internationaal Een beknopte versie van dit jaarverslag is als kleurenbrochure uitgegeven. Heeft u vragen over een bepaald onderdeel uit dit jaarverslag, dan kunt u zich direct richten tot de schrijver van het betreffende onderdeel. RAVON zet zich, samen met haar betrokken donateurs en vrijwilligers, al jaren in voor de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland, door: voortdurend in de gaten te houden hoe het met onze diersoorten gaat (inventariseren en monitoren); onderzoek uit te voeren; organisaties te adviseren die zich bezighouden met het beheer en de inrichting van (natuur)gebieden, zoals ministeries, provincies, terreinbeheerders en adviesbureaus; voorlichting en scholing te geven, bijvoorbeeld door het ontwikkelen van lespakketten voor het basisonderwijs, het geven van lezingen, het uitgeven van brochures, gidsen en boeken en het organiseren van cursussen en excursies. De afgelopen jaren is RAVON sterk in omvang gegroeid. Er zijn meer vrijwilligers actief, we hebben meer donateurs gekregen en het aantal projecten en daarmee het aantal medewerkers is fors toegenomen. In de komende jaren willen we nóg meer betekenen in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland en uitgroeien tot dé gesprekspartner voor overheid en andere instanties als het gaat om deze diersoorten. Onze missie: RAVON is hét aanspreekpunt en de kennisorganisatie voor de bescherming en studie van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland. .
5
Jaarverslag 2011
6
Stichting RAVON
2
DE STICHTING RAVON RAVON coördineert de inventarisatie en monitoring van reptielen, amfibieën en vissen door vrijwilligers in Nederland. Op basis van deze gegevens zet RAVON zich in voor betere bescherming en het duurzaam behouden van de soorten en hun leefgebieden. Honderden deskundige en enthousiaste vrijwilligers inventariseren en monitoren jaarlijks vele gebieden. De stichting heeft ten doel: a. de studie en bescherming van de Nederlandse reptielen, amfibieën en vissen, waaronder begrepen ontwikkeling, behoud, adequaat beheer en herstel van haar leefgebieden; b. de bevordering van natuur- en milieubescherming in algemene zin. RAVON werkt op non-profit basis: het eventuele positieve resultaat van de jaarrekening wordt weer geïnvesteerd in de doelstelling van de organisatie. De werkorganisatie van RAVON is gehuisvest op de campus van de Radboud Universiteit te Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam (RAVON Werkgroep Monitoring). Vanuit Amsterdam coördineren we het Meetnet Amfibieën en het Meetnet Reptielen in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). Vanuit Nijmegen coördineren we het Meetnet beek- en poldervissen, het verspreidingsonderzoek en voeren we professionele inventarisaties, kennisintensieve opdrachten en ecologisch en wetenschappelijk onderzoek uit. Verder werken we aan voorlichting en geven we praktijkgerichte cursussen. Bovendien is RAVON actief bij het opstellen en uitvoeren van regionale of landelijke beschermingsactiviteiten.
2.1
Raad van Toezicht (RvT) en Adviesraad – door Rob van Westrienen Tot 22-02-2011 bestond het Dagelijks Bestuur uit Hero Prins (voorzitter), Johan Cronau (secretaris), Reint Boer (penningmeester), Michaël Steeghs (lid) en Rob Lenders (lid). Directeur van RAVON is Rob van Westrienen. Per 22-02-2011 is de Raad van Toezicht (RvT) ingesteld. De RvT bestond uit: Hero Prins (voorzitter), Johan Cronau (lid), Reint Boer (lid), Michaël Steeghs (vice-voorzitter), Rob Lenders (lid) en John Melis (lid). In december is Harry Keereweer toegetreden als lid. Directeur/bestuurder van RAVON is Rob van Westrienen. De Raad van Toezicht vergadert 4 keer per jaar. Belangrijke onderwerpen die aan de orde kwamen in de RvT waren: vaststelling van de jaarrekening en het jaarverslag 2010 en de begroting 2012 het directiereglement input van de Adviesraad samenstelling van de Raad van Toezicht de meerjarenvisie samenwerking met de Zoogdiervereniging De Adviesraad bestond uit: Fabrice Ottburg, Gerard Smit, Jarno Beijk, Michel Kapelle, Monica Wesseling, Romeo Neuteboom Spijker, Stefan Huijgens en Wim van den Heuvel. John Melis is vanuit de Raad van Toezicht voorzitter van de Adviesraad.
7
Jaarverslag 2011
2.2
Werkorganisatie Ter ondersteuning van RAVON is in 1994 een bureau in Amsterdam opgericht en in 1999 een bureau in Nijmegen. Tezamen vormen zij de werkorganisatie. Directeur Rob van Westrienen P&O medewerker Pien Hoogma
Coördinator Staf Jeroen van Delft Administratieve medewerkers Financiële medewerkers Systeembeheerder
Managementteam (MT) R. v Westrienen, R. Zollinger, R.Creemers
Team Onderzoek en Bescherming Ronald Zollinger (teamleider)
Team Vrijwilligers en Gegevens Raymond Creemers (teamleider)
Eén van de belangrijke taken van de werkorganisatie is: ondersteunend zijn aan de vrijwilligers en donateurs: faciliteren, stimuleren en coördineren. In 2011 waren er 27 personen werkzaam bij RAVON. (19,2 FTE per 31-12-2011). De meeste medewerkers werken in deeltijd. Op het bureau in Amsterdam, bij de RAVON Werkgroep Monitoring, waren werkzaam: Ingo Janssen en Edo Goverse. Op het bureau in Nijmegen waren werkzaam: Wilbert Bosman, Arthur de Bruin, Raymond Creemers, Jeroen van Delft, Karin Didderen, Annemarie van Diepenbeek, Peter Frigge, Jelger Herder, Pien Hoogma, Erik Jan Hofmeyer, Gonny van Ingen, Jöran Janse, Kris Joosten, Jan Kranenbarg, Arnold van Rijsewijk, Wilma Roerink, Kim Rongen, Frank Spikmans, Annemarieke Spitzen, Richard Struijk, Sander Turnhout, Marjan Verdijk, Tonnie Woeltjes, Rob van Westrienen en Ronald Zollinger. Ton Stumpel is gastmedewerker van RAVON. Op het bureau in Nijmegen leveren meerdere vrijwilligers een grote bijdrage aan de organisatie RAVON. Zo werken Tonnie Woeltjes en Rianne van der Graaf aan de bibliotheek, houdt Lotty Luiten het fotoarchief bij , Ria van den Boogaard werkt o.a. aan educatieve lespakketten voor kinderen, de RAVON-stand, de webwinkel, het ontsluiten tijdschrift RAVON en administratie. Daarnaast is er een vrijwilligster (Claire Hengeveld) die zich bezig houdt met het vertalen en corrigeren van Engelse teksten ten behoeve van het tijdschrift, diverse toepassingen op internet, buitenlandse lezingen en wetenschappelijke artikelen. Han Peper heeft wederom veel technische ondersteuning voor de RAVON website geleverd. Allen hartelijk dank hiervoor! Tonnie en Rianne aan het werk in de bibliotheek RAVON heeft sinds 2009 een personeelsvertegenwoordiging (PVT). Deze bestond in 2011 uit Annemarieke Spitzen, Arnold van Rijsewijk, Jelger Herder en Edo Goverse.
8
Stichting RAVON
RAVON-team in 2011
RAVON-kantoor Nijmegen Jeroen van Delft (1) Wilbert Bosman (2) Ronald Zollinger (3) Frank Spikmans (4) Arthur de Bruin (5) Rob van Westrienen (6) Richard Struijk (7) Marjan Verdijk (8) Jöran Janse (9) Kim Rongen (10) Pien Hoogma (11) Jelger Herder (13) Annemarieke Spitzen-van der Sluis (14) Jan Kranenbarg (15) Gonnie van Ingen (16) Peter Frigge (17) Raymond Creemers (18)
RAVON-kantoor Amsterdam Ingo Janssen (12)
VOFF Sander Turnhout (20) Kim Rongen (10)
Arnold van Rijsewijk, Edo Goverse, Erik Jan Hofmeyer, Karin Didderen, Kris Joosten en Wilma Roerink staan niet op de foto.
9
Jaarverslag 2011
2.3
Samenwerking – door Raymond Creemers Halverwege 2011 hebben het bestuur van de Zoogdiervereniging, het bestuur van de Steunstichting VZZ en de Raad van Toezicht van RAVON besloten om intensivering van de samenwerking tussen beide organisaties te onderzoeken. Dit onderzoek, gestart op 1 september, werd geleid door Jos Teeuwisse (directeur van de Zoogdiervereniging). Hij werd daarvoor 2 dagen per week vrijgesteld. Rob van Westrienen is per dezelfde datum aangesteld als interim bedrijfsleider bij de Steunstichting VZZ. Aan het eind van het jaar is geconcludeerd dat intensivering van de samenwerking zeer perspectiefvol is mede in het licht van de grote veranderingen die er in de natuursector plaats vinden en plaats zullen gaan vinden. Besloten is een convenant op te stellen waarin wordt afgesproken hoe die samenwerking er uit gaat zien. In praktische zin betekent het dat beide werkorganisaties bij elkaar gehuisvest worden en dat per 1 januari 2012 Rob van Westrienen interim directeur Zoogdiervereniging is geworden. Jos Teeuwisse is per die datum met pensioen gegaan. Hoofddoelen van de samenwerking tussen de Zoogdiervereniging en RAVON zijn: 1. Bredere producten die via een sneller en beter proces tot stand komen. 2. Sterker profiel cq uitstraling naar partners en opdrachtgevers. 3. Efficiencywinst en robuuster door samenwerking van de (ondersteunende) medewerkers. 4. RAVON en Zoogdiervereniging zijn een aantrekkelijkere werkgever. RAVON participeert in diverse samenwerkingsverbanden op het gebied van natuuronderzoek en –bescherming:
10
Stichting Veld Onderzoek Flora en Fauna (VOFF); een brancheorganisatie van Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s), die onderzoeksactiviteiten door vrijwilligers op het gebied van flora en fauna coördineert en aanvullende werkzaamheden uitvoert die te maken hebben met externe vertegenwoordiging en acquisitie ten behoeve van gezamenlijke projecten.
Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). De PGO's en de Stichting Gegevensautoriteit Natuur (GaN) beheren, ontwikkelen en exploiteren samen de NDFF. Rob van Westrienen maakt deel uit van het Uitvoeringsorgaan, het bestuur van de samenwerkingsconstructie. De komende jaren zal de VOFF stimuleren dat de PGO’s in samenwerking met de GaN komen tot een optimale exploitatie en ontwikkeling van de NDFF. Daaronder valt onder andere: het werven van abonnementen, de verdere ontwikkeling van de NDFF als werkdatabase van de PGO’s, de ontsluiting van de NDFF voor publieke en wetenschappelijke doeleinden en de ontsluiting van de NDFF voor gebruik door vrijwilligers.
Stichting RAVON
Soortbescherming Nederland, dat soortgerichte beschermingsactiviteiten op landelijk niveau behartigt. Voorheen heette dit samenwerkingsverband Platform Soortenbeschermende Organisaties (PSO). Belangrijke onderwerpen in 2011 waren: 1. Versterken samenwerking met landschapbeherende organisaties via Landschapsbeheer Nederland. 2. Starten initiatief Natuurhulp: meer aandacht krijgen voor bescherming van onze soorten door onze vrijwilligers te stimuleren niet alleen te tellen, maar ook praktische beschermingszaken op te pakken; daarbij is het de bedoeling dat het de onderlinge samenwerking ten aanzien van bescherming op lokaal niveau sterk bevordert. 3. Inbreng geleverd in de nieuwe Wet Natuurbescherming; helaas hebben we als natuursector moeten constateren dat onze inbreng niet de veranderingen heeft opgeleverd die we wilden; daarom heeft de natuursector gezegd dat de wet terug moet naar de tekentafel; ze zal zelf komen met een alternatief voorstel komen. 4. Inbreng geleverd in de discussie hoe de natuursector meer met één mond kan spreken en minder versnipperd over komt. 5. Aanvraag structureel beneficiëntschap Postcodeloterij; is helaas afgewezen. 6. Actieve deelname aan de actie Hart voor Natuur (www.hartvoornatuur.nu). 7. Actieve deelname in de Groene 11 (lobby faciliteit in politiek Den Haag van de natuursector).
Natuurplaza; een samenwerkingsverband tussen Stichting Bargerveen, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, FLORON en RAVON. De partners werken aan de ontwikkeling en verspreiding van toepasbare kennis voor natuurbeheer. We doen dit door systeem- en soortgericht onderzoek te combineren. Hierin werken we samen met de Radboud Universiteit Nijmegen. Tevens worden in Natuurplazaverband colleges en practica gegeven, colloquia en symposia georganiseerd en worden studenten voor onderzoek begeleid.
Vissennetwerk; een netwerk van personen die informatie, kennis en ideeën uitwisselen, zowel vanuit een wetenschappelijke als praktische invalshoek, gericht op vissen, visserij en de leefomgeving van vissen. Dit jaar is er gewerkt aan de thema’s soort- en gebiedsbescherming, vismigratie, benutting van visstanden en de bescherming van de paling. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in de stuurgroep van dit netwerk.
Societas Europaea Herpetologica (SEH); Raymond Creemers is lid van het Mapping Comité, dat zich o.a. richt op de productie van een nieuwe Europese atlas voor herpetologie. Ton Stumpel (gastmedewerker RAVON) is voorzitter van het Conservation Comité.
EPCN; RAVON is vertegenwoordiger voor de Benelux van het European Pond Conservation Network, een Europese herpetologische club. Ronald Zollinger participeert namens RAVON in dit comité.
11
Jaarverslag 2011
12
Vivara Natuurbeschermingsproducten; een postorderbedrijf dat producten voor dieren in en rond de tuin verkoopt. Met deze samenwerking krijgt RAVON een grotere naamsbekendheid onder het brede publiek. Vivara had eind 2011 ruim 120.000 huishoudens in het klantenbestand. In 2011 is hard gewerkt aan de gezamenlijke inzending voor de Floriade 2012 “Through Animal Eyes”. Meer info op: www.vivara.nl en www.floriade.nl
Projectgroep Aalherstel; een initiatief van Sportvisserij Nederland, Stichting de Noordzee, het Wereld Natuur Fonds, Vereniging Natuurmonumenten, Greenpeace en RAVON onder voorzitterschap van oud politicus Dr. J.C. Terlouw. De projectgroep gaat in de komende jaren belangeloos activiteiten initiëren en stimuleren die bijdragen tot het herstel van de aal op een zo kort mogelijke termijn. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in deze projectgroep.
IUCN; RAVON is lid van de International Union for Conservation of Nature (IUCN) en draait mee in het IUCN-NL comité. Rob van Westrienen is lid van de Raad van Toezicht. Annemarieke Spitzen vertegenwoordigt RAVON in de IUCN amphibian specialist group. Meer info op: http://www.amphibians.org
RAVON Werkgroep Monitoring (WM) werkt nauw samen met de Universiteit van Amsterdam. Zo worden er bijvoorbeeld colleges gegeven en studenten begeleid. RAVON WM maakt dankbaar gebruik van de door de Universiteit van Amsterdam aangeboden kantoorruimte en technische ondersteuning. RAVON werkt ook nauw samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) voor de verwerking van alle data.
Samenwerking met Universiteiten; RAVON heeft door haar aanwezigheid bij Natuurplaza een intensieve samenwerking met de Radboud Universiteit en werkt nauw samen met de Universiteit Gent in het kader van het dierziektenonderzoek.
Stichting RAVON
Hart voor Natuur. Een in 2010 opgerichte coalitie van meer dan 30 organisaties, waaronder RAVON, die zich inzetten voor de toekomst van de natuur en het landschap in Nederland. Naar aanleiding van de zorgen om de kabinetsplannen m.b.t. natuur zijn diverse acties uitgevoerd in 2011. In het voorjaar is aandacht gevraagd middels een posteractie en een manifestatie op 19 maart bij Radio Kootwijk en Haarzuilens. In het najaar zijn onder het motto 'streep door natuur' overal in het land de namen van dieren en planten afgeplakt in plaatsnamen en op straatnaambordjes. Natuurmonumenten is gestart met een enquête over de nieuwe natuurwet.
13
Jaarverslag 2011
14
Stichting RAVON
3
THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Aan de basis van RAVON staan onze vrijwilligers. RAVON investeert niet alleen in het werven van nieuwe vrijwilligers, maar ook in het versterken van de band met onze huidige vrijwilligers.
3.1
Werkgroepen en afdelingen In 2011 heeft zich 1 nieuwe werkgroep aangesloten; Ringslangwerkgroep Houten (zie foto). RAVON heeft nu 22 afdelingen en werkgroepen, die actief zijn met inventarisatie, monitoring, onderzoek, bescherming, het geven van voorlichting en beheerwerk. Dit zijn: RAVON Flevoland, RAVON Gelderland, RAVON Groningen, Herpetologische Studiegroep Limburg, RAVON Noord-Brabant, RAVON Noord-Holland, RAVON Overijssel, RAVON Utrecht, Ringslangwerkgroep Houten, WARD (werkgroep Amfibieën en Reptielen Drente), WARF (Werk- en studiegroep Amfibieën en Reptielen Friesland), RAVON Zeeland, RAVON ZuidHolland, Gelderse Vissers, RAVON Werkgroep Monitoring, Werkgroep Poldervissen, Visclub de Prik, Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noord-Oost Brabant, WVOF (Werkgroep VissenOnderzoek Friesland), WAN (Werkgroep Adderonderzoek Nederland) en Werkgroep Vissenonderzoek Groningen-Drenthe. Wij willen alle regiocoördinatoren, sleutelvrijwilligers, werkgroepen en afdelingen danken voor hun grote inzet.
Ringslangwerkgroep Houten aan het werk
3.2
Afgegeven ontheffingen - door Kim Rongen RAVON is gemachtigd om namens het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (voorheen Ministerie van LNV) ontheffingen te verlenen aan onze vrijwilligers. Het gaat om ontheffingen voor verbodsbepalingen in artikel 9 en 10 van de Flora- en faunawet: het vangen, bemachtigen, met het oog daarop opsporen en het opzettelijk verontrusten van beschermde inheemse amfibieën, reptielen en vissen. Het schepnet dat al decennia in gebruik is bij herpetologen en vissers, blijkt een verboden vangtuig te zijn volgens de Visserijwet. Het ministerie van EL&I heeft RAVON een ontheffing voor het gebruik verleend. RAVON is gemachtigd om deze aan de vrijwilligers te verstrekken. Vanaf 2011 kunnen ontheffingen worden aangevraagd door het invullen van een formulier via de RAVON-website. Op deze wijze zijn er dit jaar 772 ontheffingen verleend aan de vrijwilligers.
15
Jaarverslag 2011
3.3
RAVON-dag – door Kris Joosten De landelijke RAVON-dag wordt jaarlijks gehouden op de tweede zaterdag van november. In 2011 vond deze dag plaats op zaterdag 12 november met als thema “innovatie” Aan bod kwamen actuele en innovatieve ontwikkelingen binnen het veldonderzoek aan reptielen, amfibieën en vissen, uitgevoerd door vrijwilligers, stagiaires en RAVON-werkgroepen. Korte lezingen werden afgewisseld met leuk filmmateriaal en muziekfragmenten. Een samenvatting van de lezingen is na te lezen op de RAVON-website. Ieder jaar selecteert een jury, bestaande uit drie personen, uit alle voorgedragen kandidaten een kandidaat die in aanmerking komt voor het ontvangen van de Lendersprijs tijdens de RAVON-dag. Deze werd in 2011 uitgereikt aan John Melis voor zijn energieke bijdrage aan het initiëren en professionaliseren van RAVON activiteiten in Friesland. Hij heeft een grote groep vrijwilligers weten te motiveren waardoor er veel meer waarnemingen van reptielen, amfibieën en vissen worden verzameld. Er is door zijn inzet structureel meer regionale beleidsen media-aandacht voor aanwezigheid en trends van reptielen, amfibieën en vissen en daarmee ook meer aandacht voor beter beheer en inrichting van gebieden. Daarbij levert John al jaren een constructieve bijdrage aan de groei en ontwikkeling van de landelijke RAVON organisatie. Een trotse John te midden van andere Lendersprijswinnaars (Annie Zuiderwijk, Rob Lenders, Ton Lenders en Henk Strijbosch) Afsluiter dit jaar was Freek Vonk. Bekend van zijn optredens in De Wereld Draait Door en zijn eigen shows op TV waar hij de gevaarlijkste gifslangen ter wereld voor de camera brengt en gif afneemt ten behoeve van onderzoek. Freek’s eigen koningscobra werd ter plekke, met medewerking van onze dappere directeur Rob van Westrienen, gemolken.
3.4
Weekenden RAVON organiseert jaarlijks twee inventarisatieweekeinden. Met Hemelvaart gaat de aandacht vooral uit naar amfibieën en reptielen en in september is het traditionele Vissenweekeinde. Voor meer informatie over en de resultaten van de weekenden, zijn de verslagen via de website www.ravon.nl te downloaden.
16
Stichting RAVON
3.4.1 Hemelvaartweekend 2011 - door Peter Frigge Het Hemelvaartweekend werd gehouden in Limburg van 1 t/m 5 juni. We waren met een vrij grote groep deelnemers (ruim 50) en konden eten en slapen op kampeerboerderij De Holsterhof te Posterholt nabij het natuurgebied De Meinweg. Zoals tijdens al deze weekeinden stond het verzamelen van waarnemingen van reptielen en amfibieën (en in mindere mate ook vissen) centraal. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is rekening gehouden met reeds bekende verspreidingsgegevens: er zijn gebieden bezocht waarvan weinig gegevens bekend zijn, maar ook topgebieden waar nieuwe waarnemers de kans hadden veel soorten te leren kennen. Omdat dit de 25e keer was dat dit weekend werd gehouden, kreeg elke deelnemer een leuk bedrukt T-shirt als aandenken (zie afbeelding). Het weekend werd wederom zeer geslaagd genoemd, ook door het prettige weer. En er werden 6 soorten reptielen, 15 soorten amfibieën en 24 vissoorten aangetroffen. 3.3.2 Vissenweekeind 2011 - door Frank Spikmans & Arthur de Bruin Het jaarlijkse vissenweekend vond dit jaar plaats van vrijdag 23 september tot en met zondag 25 september. Uitvalsbasis was accommodatie Ossa, gelegen in Sint Odiliënberg in Limburg. Het hoofddoel van het vissenweekend is het uitvoeren van visinventarisaties in gebieden, waarvan de visgegevens oud of onbekend zijn. Dit jaar ging speciale aandacht uit naar de optrek van exotische grondels in de verschillende beekmondingen. Uiteraard staat het weekend ook bekend om zijn gezelligheid, ontmoetingen met oude bekenden en het delen van ervaringen en visserslatijn. Zoals elk jaar stond ook de visquiz tijdens het weekend weer op het programma waarbij gestreden werd om de roem en een heuse wisselbeker. De quiz werd ondanks gesteun en geklaag over de moeilijkheid van de vragen toch goed ontvangen door de deelnemers. Na correctie bleek Theo de Jong de meeste vragen goed te hebben en kan zich hiermee de fel begeerde titel “RAVON vissenweekend-quiz-winnaar 2011” toe-eigenen. De organisatie bestond dit jaar uit Arthur de Bruin en Frank Spikmans. Er waren 30 mensen aanwezig op het Vissenweekend. Het weekend is mede gesubsidieerd door Rijkswaterstaat Limburg. Op de RAVON-website kunt u het uitgebreide verslag downloaden. 3.5
Sleutelvrijwilligersdag – door Annemarie van Diepenbeek De landelijke dag voor de sleutelvrijwilligers van RAVON vond dit jaar plaats op 2 april te Houten. Na diverse presentaties over lopende en toekomstige projecten zijn de vrijwilligers aansluitend veldwerk gaan verrichten, namelijk het omzetten van een aantal ringslangenhopen en verzamelen en tellen uitgekomen eieren. De organisatie was in handen van Annemarie van Diepenbeek, met medewerking van Raymond Creemers, Jelger Herder en anderen.
17
Jaarverslag 2011
3.6
RAVON-tijdschrift - door Kris Joosten
Er zijn in 2011 volgens planning 4 nummers verschenen. Alle soortgroepen waren weer goed vertegenwoordigd in het tijdschrift en traditioneel werd in het laatste nummer van het jaar een waarnemingenoverzicht opgenomen. Het aantal abonnees (donateurs en externe relaties) op het tijdschrift is in 2011 toegenomen van 1270 naar 1305. 3.7
Nieuwsbrief Schubben & Slijm - door Kris Joosten
RAVON ontvangt veel kopij en mooie foto’s van vrijwilligers en daar zijn we zeer dankbaar voor omdat het uitgangspunt van de nieuwsbrief is: voor en door vrijwilligers. Mede dankzij deze kopij konden wij dit jaar weer vier prachtige nummers uitbrengen. De nieuwsbrief Schubben & Slijm wordt uitgegeven vanuit de vier grote vrijwilligersprojecten: Meetnet Amfibieën, Meetnet Reptielen, Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën en Meetnet Vissen en in het middenkatern van iedere nieuwsbrief presenteert één van de projecten zijn resultaten. De nieuwsbrieven zijn altijd direct na verschijning gratis te downloaden via de RAVON-website. Het aantal abonnees op de nieuwsbrief bedroeg in 2011 1752. 3.8
Website www.ravon.nl - door Jelger Herder De RAVON-website is in 2011 zeer goed bezocht. We zijn inmiddels overgestapt op een nieuw statistiekprogramma dat kengetallen m.b.t. bezoekers voor ons bijhoudt: Google Analytics. Dit is één van de meest geavanceerde en betrouwbare statistische programma’s. In 2011 is de RAVONwebsite in totaal 217.260 keer bezocht door 139.753 unieke bezoekers. Dit laat zien dat veel bezoekers de website meerdere malen per dag bekijken. Gemiddeld komen er 510 unieke bezoekers per dag op de RAVON-website.
18
Stichting RAVON
De drukst bezochte dag was 3 mei Bezoekers per maand 2010 toen er maar liefst 2.828 bezoekers de RAVON-website bezochten. Het grootste deel van de bezoekers zijn mensen die gericht bepaalde informatie zoeken. Zestig procent van de bezoekers heeft de website slechts één keer bezocht in 2011. Daartegenover staat ook een trouwe aanhang. Bijna tien procent van de bezoekers bezoekt de RAVON-website meer dan honderd keer per jaar! In totaal zijn er maar liefst 893.152 pagina’s opgevraagd in 2011. 25.000
20.000
15.000
bezoekers
10.000
5.000
0
jan
feb
mrt
apr
mei
jun
jul
aug
sep
okt
nov
dec
Hoe komen bezoekers op de website? Zestig procent van de bezoekers komt via een zoekmachine, met name Google, op de RAVON website terecht. Als zoekwoorden worden het vaakst RAVON, vissen, RAVON.nl, reptielen en brulkikker gebruikt. Ongeveer twintig procent van de bezoekers typt zelf RAVON in (of via de favorieten) en de laatste twintig procent komt via links op andere websites op de RAVON website terecht. De vijf websites via welke de meeste bezoekers bij RAVON kwamen zijn: natuurbericht.nl, nu.nl, padden.nu, voff.nl en zoogdiervereniging.nl. Welke pagina’s zijn het populairst? De meest bezochte pagina is de pagina over vissen, gevolgd door de pagina’s over soorten, amfibieën, het forum en reptielen. De meest bekeken soort is de Amerikaanse brulkikker. Bij de reptielen is de meest bekeken soort de ringslang en bij de vissen de Donaubrasem. Andere goed bezochte pagina’s zijn de activiteiten, publicaties, onderzoek en advies, foto-album en het verspreidingsonderzoek. Waar komen de bezoekers vandaan? Zoals verwacht komt het overgrote deel van de bezoekers uit Nederland (88%) en België (9%). De overige bezoekers komen uit maar liefst 125 verschillende landen. De top 10 wordt compleet gemaakt (op volgorde van aantal bezoekers) door: Duitsland, Frankrijk, Verenigde Staten, Verenigd Koninkrijk, Spanje, Italië, Suriname en Ierland. De kaart hiernaast geeft een overzicht van de wereld. 3.9
Webwinkel - door Kim Rongen Via de webwinkel van RAVON kunnen de RAVON-vrijwilligers en -donateurs met korting allerlei materialen aanschaffen. In 2011 zijn 283 bestelformulieren verwerkt. Het betreft vooral bestellingen van boeken, cuvetten en de veldgidsen Herkenning en waarnemen van Reptielen, Amfibieën en Zoetwatervissen. Speciaal te vermelden voor 2011 is de verkoop van 213 schepnetten.
19
Jaarverslag 2011
3.10
Stand - door Kris Joosten Er komen ieder jaar meer aanvragen binnen voor de RAVON-stand. RAVON was dit jaar met een stand aanwezig op de Genootschapsdag van het NHGL in Roermond, de actiedag van Hart voor Natuur in Kootwijk en Utrecht, het symposium ‘Van Waarneming tot Beleid’ van VOFF/KNNV, Diergaarde Blijdorp, de RAVON-dag en de SOVON-dag in Nijmegen. Voor de locaties waar wij niet aanwezig konden zijn, zoals de reptielenbeurs in Dierenpark De Oliemeulen in Tilburg is informatiemateriaal beschikbaar gesteld. Er zijn weer veel nieuwe standmaterialen toegevoegd zoals educatieve materialen voor kinderen.
RAVON-stand tijdens Hart voor Natuur in Haarzuilens, februari 2011(Foto’s: Kris Joosten) 3.11
RAVON-bibliotheek – door Annemarieke Spitzen De bibliotheek van RAVON is ook in 2011 enorm gegroeid dankzij de inzet van Rianne van de Graaf en Tonnie Woeltjes en met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds (PBCF). Het bibliotheeksysteem bevat ruim 17.000 records en is toegankelijk voor alle geïnteresseerden. Ook dit jaar hebben we mooie archieven aan onze collectie toevertrouwd gekregen, waaronder die van het Zoologisch Museum Amsterdam, Ton Stumpel en Bert Hanekamp. Met name de collectie overgekomen van het Zoologisch Museum is dermate groot, dat de complete invoer hiervan wel enkele jaren in beslag zal nemen. Op dit moment telt de bibliotheek 968 boeken (571 over amfibieën en reptielen, 102 over vissen en 295 overig), 1948 rapporten, 327 studentenverslagen en 24 meter plank met vele jaargangen van vele tijdschriften.
3.12
Fotoarchief – door Kris Joosten Dankzij de enorme inzet van onze vrijwilligster Lotty Luiten is er thans een enorm uitgebreid fotoarchief beschikbaar waarin fotocollecties zijn opgenomen van tientallen fotografen. Alle foto’s zijn gerubriceerd in de categorieën amfibieën, reptielen en vissen en vervolgens in soortmappen ondergebracht. Per soort is onderscheid gemaakt in de levensstadia (adult, juveniel) en specifieke soortgebonden zaken (bijvoorbeeld bij ringslang broeihopen). Ook habitatfoto’s, foto’s gericht op beleid en ziekten zijn verwerkt. Veel fotomateriaal is vrij te gebruiken door RAVON en haar vrijwilligers, vooral voor educatieve doeleinden. Het fotoarchief is niet openbaar toegankelijk, dus als u een specifieke foto zoekt, kunt u contact opnemen met RAVON. Foto’s Ben Geutskens voor educatieve doeleinden
20
Stichting RAVON
3.13
Helpdesk - door Arnold van Rijsewijk Een extra service die RAVON biedt aan het publiek is de mogelijkheid om vragen te stellen betreffende onze soortgroepen. Dit draagt bij aan onze naamsbekendheid en de bescherming van soorten. Na de start van de helpdesk in 2006 met 200 vragen liep dat aantal vragen snel op. Sinds 2009 daalt het aantal vragen weer omdat veel vragen al worden beantwoord via de antwoorden op de meest gestelde vragen of via forums op zowel Ravon.nl als waarneming.nl. Aantal helpdeskvragen naar onderwerp in 2009, 2010 en 2011 Onderwerp
aantal 2009
aantal 2010
Aantal 2011
determinatie bescherming
114
91
57
57
56
58
Wetgeving
39
20
17
Ecologie
101
55
50
beheer en inrichting (incl. vragen faunatunnels)
36
21
20
verspreiding en waarnemingen
35
63
67
educatie en voorlichting
31
65
17
overige
31
16
12
Totaal
444
387
298
De onderwerpen en de moeilijkheidgraad van de vragen waren zeer verschillend. Het varieert van ‘Kan ik een ven in februari droogzetten?’ tot ‘Ik heb een hagedis in mijn tuin. Welke soort?’ en dit blijkt dan meestal een kleine water salamander te zijn. Opvallend is dat, net zoals in 2010, een aantal determinatievragen over een waargenomen amfibie om een van onze meest algemene soorten gaat: de bruine kikker. De variatie in formaat, kleur en tekening is zo groot dat de soort niet altijd herkend wordt. Het totaal aantal vragen omtrent determinatie is sterk gedaald. Het aantal vragen over slachtoffers na een vorstperiode bleef dit jaar beperkt. Waarschijnlijk omdat het antwoord inmiddels op de RAVON-website bij ‘Meest gestelde vragen’ is geplaatst en er via natuurberichten extra aandacht aan is gegeven. Hetzelfde geldt voor vragen betreffende natuurwetgeving.
We krijgen nog steeds veel determinatievragen (Foto links gemaakt door Jöran Janse, rechts gemaakt door Arnold van Rijsewijk)
21
Jaarverslag 2011
3.14
Natuurbericht - door Kris Joosten De bekendheid van natuurbericht.nl blijft toenemen en vele nieuwe partners, zoals Natuurmonumenten en Stichting Ark, hebben zich aangesloten. Iedere week levert RAVON natuurberichten en deze worden vaak door de pers opgepakt. Dit genereerde ook dit jaar weer veel publiciteit voor RAVON en haar activiteiten. Zo werden er naar aanleiding van natuurberichten interviews gegeven en radio- en TV-opnames gemaakt door zowel landelijke (Vara’s Vroege Vogels) en regionale TV (bijvoorbeeld Omroep Gelderland). Alle gepubliceerde natuurberichten zijn te vinden op www.natuurbericht.nl. De samenwerkingspartners van natuurbericht.nl hebben dit jaar ook een bijdrage geleverd aan de Natuurscheurkalender 2012. In deze kalender zijn leuke natuurberichten uit voorgaande jaren verwerkt. Alle sprekers tijdens de RAVON-dag kregen deze kalender als cadeau uitgereikt.
3.15
Sociale media - door Kris Joosten Sociale media hebben ook bij RAVON sinds twee jaar hun intrede gedaan. We waren als organisatie al actief op twitter en ook onze directeur is nu op twitter te volgen. De twitteradressen zijn: @ravon en @RobvWestrienen. Wij hebben inmiddels meer dan 800 volgers. Alle tweets verschijnen ook op de homepage van de RAVON-website. RAVON is ook actief op Facebook en LinkedIn (Engelstalig). Deze pagina’s zijn in 2011 geïntroduceerd en worden veelvuldig bezocht.
22
Stichting RAVON
4
THEMA DATA Ieder jaar neemt het aantal data in onze databank toe dankzij de inzet van vele vrijwilligers en waarnemers. Ook onze eigen projecten leveren veel data op. En dankzij deze data kunnen we nieuwe atlassen maken, adviseren en beschermen.
4.1
Telmee.nl en de Nationale Databank Flora en Fauna - door Raymond Creemers Een groot deel van de databank van RAVON is opgenomen in de Nationale Databank Flora & Fauna (NDFF), waardoor de gegevens beschikbaar zijn voor natuurbeheer en ruimtelijke ordening. Deze databank is daarmee de meest complete en actuele bron van natuurgegevens. Via Het Natuurloket kunnen maatschappelijke partijen, zoals projectontwikkelaars, gemeenten en bouwbedrijven maar ook natuurbeheerders, een abonnement nemen op de NDFF of incidenteel natuurgegevens aanvragen. De gegevens worden ingevoerd en beheerd op invoerportalen zoals www.telmee.nl, waarneming.nl en lokale invoerportalen voor stadsregio's of provinciale organisaties. Inmiddels zijn ook een groot aantal andere partijen aangesloten op de NDFF, waaronder het Natuurhistorisch Genootschap Limburg (NHGL) en een groeiend aantal provincies, gemeentes en Waterschappen. De gegevens worden centraal en lokaal gevalideerd. In 2011 zijn nieuwe invoerportalen ontwikkeld voor het meetnet reptielen en het nieuw opgezette meetnet beek- en poldervissen. In 2012 zullen deze portalen door de vrijwilligers in gebruik worden genomen zodat ook deze meetnetgegevens direct ingevoerd en beheerd kunnen worden in de NDFF.
4.2
Gegevensleveringen - door Arthur de Bruijn Vanaf september 2010 zijn opdrachtgevers doorverwezen naar de NDFF, voor vrijwilligers blijft het mogelijk gegevens op te vragen bij RAVON voor eigen gebruik. In 2011 is hiervan slechts enkele malen gebruik gemaakt.
4.3
Monitoring 4.3.1 Meetnet Reptielen - door Ingo Janssen Het Meetnet Reptielen beleefde het 18e monitorjaar. Jaarlijks worden op zo’n 350 trajecten op een gestandaardiseerde manier reptielen geteld. Aan de hand van deze gegevens berekend het CBS trends en indexen. De laatste jaren doet vooral de levendbarende hagedis het slecht in Nederland, waar de andere reptielsoorten stabiel zijn of zelfs toenemen geeft de levendbarende hagedis nog ieder jaar terrein prijs. In 2011 is vooral veel werk verricht om een online invoerportaal voor dit meetnet operationeel te krijgen. 4.3.2 Meetnet Amfibieën - door Edo Goverse Alle inheemse amfibiesoorten worden verspreid door het land gemonitord. Voorjaar 2011 zijn de nieuwe indexen berekend door het CBS over de periode 1997-2010. Het aantal meetlocaties bedraagt ruim 400 gebieden (ruim 2.700 afzonderlijke wateren en luisterpunten), waarvan er 229 werden geteld. Er zijn 8.040 records verwerkt waarvan 4.889 positief waren, met een amfibie dus. Het totaal aantal records is thans 93.092 waarvan 49.428 positief. Binnen het Meetnet Amfibieën zijn enkele opvallende zaken te zien. Zo hebben we eindelijk (weer) een betrouwbare beoordeling voor de vinpootsalamander (stabiel), blijft de rugstreeppad ons zorgen baren (matige afname) en heeft de dip van de boomkikker niet doorgezet. Kroon op
23
Jaarverslag 2011
het nachtelijk veldwerk van een nieuwe waarnemer bij het Vijlenerbosch is de vondst van een vuursalamander op zijn traject. Op deze locatie is eindelijk, na 20 jaar weer een vuursalamander gevonden!
Vuursalamander (Foto Edo Goverse) 4.3.3 Meetnet beek- en poldervissen - door Jan Kranenbarg en Richard Struijk Sinds 2007 coördineert RAVON het landelijke Verspreidingsonderzoek beek- en poldervissen. Het doel was om het verspreidingsgebied van een zestal doelsoorten te actualiseren en completeren. Om daarnaast ook inzicht te krijgen in de voor- of achteruitgang van soorten, is vanaf 2011 het Meetnet beek- en poldervissen van start gegaan. Hierbij wordt een zevental soorten (beekprik, rivierprik, rivierdonderpad, beekdonderpad, bittervoorn, kleine modderkruiper en grote modderkruiper) gemonitoord zodat trends in af- of aanwezigheid bepaald kunnen worden.
Verspreiding van donderpadden, prikken, modderkruipers en bittervoorn worden gevolgd. (Foto’s: Jelger Herder & Arthur de Bruin) Via een speciaal ontwikkelde invoerportal (www.vissen.invoerportal.nl) kunnen vrijwilligers kmhokken claimen en zelfstandig (of onder begeleiding) monitoren. Cruciaal is het goed vastleggen van de onderzoeksinspanning en, afhankelijk van de doelsoort, het uitvoeren van een of enkele herhaalbezoeken. In 2011 kreeg het actualiseren en compleet maken van het verspreidingsbeeld van de grote modderkruiper en de rivierdonderpad speciale aandacht. Binnen de ‘Modderkruiper marathon’ zijn 20 excursies door heel Nederland georganiseerd en zijn diverse nieuwe locaties ontdekt en verschillende oude vindplaatsen herbevestigd. Het onderzoek naar de rivierdonderpad richtte zich op een nieuwe vismethodiek, namelijk met zaklampen in het donker. De methode is zeer veelbelovend en leidde tot het vinden van nieuwe plaatsen waar de soort voorkomt.
24
Stichting RAVON
4.4
Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën - door Jelger Herder In het kader van het verspreidingsonderzoek zijn in 2011 met de hulp van honderden vrijwilligers opnieuw uit 849 prioritaire 10x10 km-hokken waarnemingen verzameld van de verschillende doelsoorten. Hoofddoel van het verspreidingsonderzoek is het verspreidings-gebied van de doelsoorten op 10x10 km compleet te actualiseren over de periode 2007-2012. Momenteel is van alle soorten samen reeds 85% van het verspreidingsbeeld geactualiseerd sinds 2007. Hiermee scoort het verspreidingsonderzoek in de kwaliteitsrapportage van het CBS voor bijna alle soorten een goed. Enkel de actualisatie van de knoflookpad blijft iets achter bij de overige soorten. Voor deze soort zal er in 2012 extra actie worden ondernomen. Mede als onderdeel van het verspreidingsonderzoek zijn er in 2011 bijna 20 excursies georganiseerd.
4.5
Provinciale atlassen – door Kris Joosten RAVON werkt aan zowel landelijke als provinciale verspreidingsatlassen voor reptielen, amfibieën en vissen. Sinds 2011 wordt via de RAVON-website (>Tellen > Atlas) een overzicht gegeven van de lopende projecten in dit kader. Ook in 2011 is met vrijwilligers hard gewerkt aan het verzamelen van data voor diverse visatlassen, namelijk Zuid-Holland, Flevoland, Gelderland en Noord-Holland. In deze laatste provincie wordt ook gewerkt aan een Herpetofauna Atlas NoordHolland. In 2011 is de Visatlas Noord-Brabant in drukvorm verschenen. De visatlassen van Gelderland en Noord-Holland en Flevoland zullen in 2012 in drukvorm verschijnen.
4.6
Exoten - door Jeroen van Delft In 2011 is veel werk verricht op het gebied van exoten, waarbij veelal sprake was van een nauwe samenwerking met het Team Invasieve Exoten (TIE). Zo vond er onderzoek naar de Italiaanse kamsalamander op de Veluwe plaats. De terreinbeheerders, waaronder Kroondomein Het Loo, werkten hier bereidwillig aan mee. De soort is in 19 van de 53 onderzochte wateren aangetroffen, en dat is een forse toename ten opzichte van het laatste onderzoek in 2005. Aangezien de Italiaanse kamsalamander zich al vermengd blijkt te hebben met de strikt beschermde inheemse kamsalamander, is er sprake van een heel onwenselijke situatie. RAVON heeft aanbevelingen gedaan voor vervolgonderzoek en mogelijkheden ter bestrijding of beheersing geschetst. De Amerikaanse brulkikker stond ook in 2011 volop in de aandacht (zie hoofdstuk 6). De bestrijdingsactie die RAVON in Baarlo heeft uitgevoerd, haalde regionale en landelijke dagbladen en diverse nieuwssites. Een groep vrijwilligers was, in het kader van het grensoverschrijdende project INVEXO (INTERREG-gelden), actief langs de grens tussen Vlaanderen en NoordBrabant om tijdig te kunnen signaleren of de soort probeert ons land binnen te komen. Om de ecologie van de zonnebaars beter te begrijpen en om bestrijding efficiënter te maken, zijn Stichting Bargerveen, Bosgroep Zuid Nederland en RAVON betrokken bij projecten rondom deze soort. Terreinbeheerders zoals Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten geven ons toestemming voor betreding van hun terreinen en dragen zelfs bij aan het veldwerk.
25
Jaarverslag 2011
Op het 16e Europese herpetologie-congres van de SEH (Societas Europaea Herpetologica) in Luxemburg zijn de ervaringen van RAVON met het opsporen en bestrijden van invasieve exoten gepresenteerd. De grote waarde van de vele, zeer deskundige Nederlandse vrijwilligers is daar nadrukkelijk onder de aandacht gebracht en zeker niet alleen in relatie tot exoten. In diverse publicaties en lezingen van RAVON speelden exotische vissen, amfibieën en reptielen een rol. Het ging daarbij zowel om de ecologische achtergronden als om voorlichting naar een breder publiek. De laatste jaren is er een duidelijke tendens om waarnemingen van exoten te melden en om er gericht onderzoek naar te doen. Onze kennis over verspreiding, ecologie en risico’s neemt daardoor snel toe en deze wordt verder uitgedragen en toegepast. In 2011 is ook via een moderne manier gewerkt aan het besteden van aandacht aan exoten en het verzamelen van nog meer waarnemingen. Er zijn, in samenwerking tussen ETI Bioinformatics en RAVON, gratis determinatie-apps verschenen over amfibieën, reptielen en vissen. Naast alle inheemse soorten zijn ook alle exoten waaronder ook alle nieuw verschenen exotische vissoorten opgenomen (zie hoofdstuk 7).
26
Stichting RAVON
5
THEMA ONDERZOEK Veel vrijwilligers en donateurs van RAVON houden zich bezig met verspreidingsonderzoek, monitoring en ecologisch onderzoek (zie hoofdstuk 4). De grote databank van RAVON maken het mogelijk om betrouwbare informatie over onze soortgroepen te genereren. De komende jaren zullen de medewerkers van het RAVON kantoor zich meer richten op het uitvoeren van toegepast wetenschappelijk onderzoek waarbij gebruik gemaakt zal worden van innovatieve technieken als environmetal DNA en telemetrie. Hiervoor worden samenwerkingsverbanden aangegaan met onderzoeksinstituten, beheerders, universiteiten en hogescholen waarbij ook stagiaires en vrijwilligers de mogelijkheid krijgen om een bijdrage te leveren aan het onderzoek. In dit hoofdstuk zullen een aantal onderzoeksprojecten kort worden uitgelicht. Het Prins Bernhard Cultuurfonds biedt vrijwilligers de mogelijkheid om wetenschappelijk onderzoek uit te voeren. Via dit fonds is in 2011 onderzoek uitgevoerd naar de besmettingsgraad van groene kikkers en kamsalamanders in de omgeving Zevenaar door Gerrit Kolenbrander. Het onderzoek loopt ook in 2012 nog door, maar de eerste resultaten worden in 2012 gepubliceerd in de RAVON nieuwsbrief schubben & slijm. In samenwerking met de UvA/IBED worden zowel de populatiegenetica als de fylogenie van de Nederlandse ringslangen onderzocht. Dit onderzoek zal de komende jaren worden voortgezet. De kennis die middels onderzoeksprojecten is opgedaan wordt gepubliceerd in internationale en nationale wetenschappelijke tijdschriften. Dit jaar zijn er van RAVON 4 artikelen gepubliceerd in internationale wetenschappelijke peer reviewed tijdschriften. Deze artikelen zijn via de RAVON-website te downloaden: R. Cammaerts, F. Spikmans, N. van Kessel, H. Verreycken, F. Chérot, T. Demol & S. Richez, 2012. Colonization of the Border Meuse area (The Netherlands and Belgium) by the nonnative western tubenose goby Proterorhinus semilunaris (Heckel, 1837) (Teleostei, Gobiidae). Aquatic Invasions, volume 7, Issue 2: 251–258 Kik, M. A. Martel, A. Spitzen-van der Sluijs, F. Pasmans, P. Wohlsein, A. Gröne, J. M. Rijks. 2011. Ranavirus-associated mass mortality in wild amphibians, The Netherlands, 2010: A first report. The Veterinary Journal 190(2): 284 - 286 Spitzen-van der Sluijs, A., Bosman, W. & A. de Bruin, 2011. Is compensation for the loss of nature feasible for reptiles, amphibians and fish?, in: "Atti 4. Convegno nazionale Salvaguardia Anfibi (Idro, 2011)", Pianura, 27: 120-123. Spitzen – van der Sluijs, A. M., A. Martel, E. Wombwell, P. van Rooij, R. Zollinger, T. Woeltjes, M. Rendle, F. Haesebrouck, F. Pasmans. 2011. Clinically healthy amphibians in captive collections and at pet fairs: a reservoir of Batrachochytrium dendrobatidis. Amphibia Reptilia 32 (2011): 419 – 423. DOI: 10.1163/017353711X579830 Bijlage 1 geeft een volledig overzicht van alle publicaties in 2011.
27
Jaarverslag 2011
5.1
Stagiaires - door Kim Rongen In 2011 is er onderzoek verricht door stagiaires. In totaal hebben 15 studenten een stage bij RAVON in Nijmegen of Amsterdam uitgevoerd. In stageverslagen, welke zijn vermeld in de publicatielijst (bijlage 1), zijn de resultaten van hun onderzoek te lezen. Deze verslagen kunnen worden opgevraagd bij RAVON te Nijmegen. De stagiaires zijn hieronder op alfabetische volgorde weergegeven: Althuizen, Inge, Radboud Universiteit, Nijmegen. Onderwerp: Italiaanse kamsalamander; Begeleiding: Wilbert Bosman en Jeroen van Delft Beumer, Niels, Radboud Universiteit, Nijmegen. Onderwerp: Metapopulatiestructuur van een kamsalamanderpopulatie in het rivierengebied; Begeleiding: Wilbert Bosman Blom, Johan, Radboud Universiteit, Nijmegen. Onderwerpen: Life history van de geelbuikvuurpad in Nederland en populatieonderzoek geelbuikvuurbad in 2011; Begeleiding: Wilbert Bosman Cabuy, Tom, Erasmus Hogeschool Brussel. Onderwerp: Actuele verspreiding en kansen voor bestrijding van de Italiaanse kamsalamander; Begeleiding: Wilbert Bosman en Jeroen van Delft Carvajal-Campos, Amaranta, Universiteit van Amsterdam/IBED. Onderwerp: Phylogeny of Natrix natrix in Western Europe; Begeleiding: Ingo Janssen Eck, Roel van, Radboud Universiteit, Nijmegen. Onderwerp: Vismigratie en habitatgebruik in de Ittervoortse beek; Begeleiding: Jan Kranenbarg en Arthur de Bruin Freese, Jessica, Christelijke Agrarische Hogeschool, Dronten, Onderwerp: Proefopzet uitklimvoorzieningen voor amfibieën in straatkolken; Begeleiding: Annemarie van Diepenbeek Groenhout, Elze, Universiteit van Amsterdam/IBED. Onderwerp: populatiegenetica van de Nederlandse ringslangen; Begeleiding: Ingo Janssen Hoogland, Layze, Hogeschool HAS, Den Bosch. Onderwerp: De effecten van Bd-besmetting op groene kikkers; Begeleiding: Annemarieke Spitzen Ketelaars, Lydia, Radboud Universiteit Nijmegen. Onderwerp: effecten van de amfibieschimmel Batrachochytrium dendrobatidis op de vroedmeesterpad; Begeleiding: Annemariek Spitzen Laurent, Cedric, Erasmus Hogeschool Brussel en SAXION Hogescholen Deventer. Onderwerp: Vismigratie en habitatgebruik in de Ittervoortse beek; Begeleiding: Jan Kranenbarg en Arthur de Bruin Loloë, J.-O., Institute for Biodiversity and Ecosystem Dynamics, Universiteit van Amsterdam. Onderwerp: Scriptie over: Head-starting green sea turtles: trails, errors, and successes. Begeleiding: Edo Goverse MacLeod, A., Institute for Biodiversity and Ecosystem Dynamics, Universiteit van Amsterdam. Onderwerp: Natterjack in the Port of Amsterdam status, distribution and ecology. Begeleiding: Edo Goverse Meijer, Marco, Van Hall Larenstein, Leeuwarden. Onderwerp: Verspreiding van de marmergrondel in regionale wateren; Begeleiding: Frank Spikmans Noort, Hannah, van, Radboud Universiteit, Nijmegen. Onderwerp: Effecten van beheer op verspreiding van de adder in Haaksbergerveen; Begeleiding: Wilbert Bosman en Jeroen van Delft Snijders, Veerle, Hogeschool HAS, Den Bosch. Onderwerp: Onderzoek naar de schimmelziekte chytridiomycose; Begeleiding: Annemarieke Spitzen Velden, Milan, van der, Hogeschool HAS, Den Bosch. Onderwerp: Chytride onderzoek Alytes en Bombina incl. labwerk (pcr, infectieproeven); Begeleiding: Annemarieke Spitzen Welles, Christel, Hogeschool HAS, Den Bosch. Onderwerp: Chytride onderzoek Alytes en Bombina incl. labwerk (pcr, infectieproeven); Begeleiding: Annemarieke Spitzen
28
Stichting RAVON
5.2
Onderzoek grote modderkruiper 5.2.1
Vervolgonderzoek Leekstermeergebied – door Arthur de Bruin In aanvulling op een onderzoek in het najaar van 2010 is in 2011 op verschillende locaties in het beheersgebied van Waterschap Noorderzijlvest veldonderzoek uitgevoerd naar het voorkomen van de grote modderkruiper. Het voorkomen werd op verschillende locaties vastgesteld. Plaatselijk werden zelfs enkele zeer grote populaties ontdekt. Vrouwtje grote modderkruiper in Leekstermeergebied
5.2.2 Inventarisatie Zuidlaardermeer – door Arthur de Bruin In 2011 zijn er verschillende excursies georganiseerd in het Zuidlaardermeer om te kijken of de grote modderkruiper nog in dit Natura 2000 gebied voorkomt. Daarnaast zijn er diverse dagen veldonderzoek uitgevoerd en zijn grote delen van het Natura 2000 gebied inmiddels onderzocht. In de loop van 2012 wordt het onderzoek afgerond.
5.3
Environmental DNA, pilot grote modderkruiper - door Jelger Herder Environmental DNA (eDNA) is een nieuwe detectiemethode gebaseerd op het feit dat alle soorten die in het water leven DNA achterlaten via huidcellen, urine en faeces. Door watermonsters te verzamelen en deze te analyseren op het DNA van de doelsoort is het mogelijk de aanwezigheid van deze doelsoort vast te stellen. De methode is ontwikkeld door Franse onderzoekers in 2008. RAVON heeft een samenwerking gesloten met Spygen, het door deze onderzoekers opgerichte onderzoeksbureau. In 2011 is er gezamenlijk in het kader van het NEM een pilotstudie uitgevoerd om te kijken of de eDNA methode succesvol kon worden toegepast op grote modderkruipers. De pilot bleek zeer succesvol met een trefkans van 87,5% op basis van een enkel bezoek van 20 minuten. RAVON is hiermee de eerste die de methode in Nederland heeft toegepast. We zijn nu in samenwerking met Spygen bezig de methode voor meer soorten te ontwikkelen en bij meer projecten in te zetten. Zie ook de website: www.environmental-dna.nl
Locatie Rijnstrangen waar lage dichtheid grote modderkruiper probleemloos werd aangetoond (Foto: Jelger Herder)
29
Jaarverslag 2011
5.4
Motivering Natura 2000 besluiten – door Arthur de Bruin In 2011 is de laatste hand gelegd aan het rapport Motivering Natura 2000 besluiten. Binnen deze opdracht heeft RAVON het voorkomen van Habitatrichtlijnsoorten (beek- en poldervissen, rivierprik, zeeprik, kamslamander en geelbuikvuurpad) binnen Natura 2000-gebieden beschreven.
5.5
Temporele vismigratie – door Arthur de Bruin In 2011 is het project temporele vismigratie in de Itterbeek uitgevoerd. Binnen het project is het habitatgebruik en het gebruik van een temporele nevengeul onderzocht. Tijdens het onderzoek werd gebruik gemaakt van een innovatieve onderzoeksmethode waarbij vissen een zender (PIT– tag) geïmplanteerd kregen. Door middel van deze tag konden vissen worden geregistreerd als zij de temporele nevengeul gebruikten. Middels een tweetal stageonderzoeken is met behulp van een mobiele antenne het habitatgebruik van de vissen in het traject stroomafwaarts van de nevengeul in beeld gebracht. Pit-tag (kleinste maat is 1,2 cm)
5.6
Chytridiomycose – door Annemarieke Spitzen Het onderzoek dat RAVON en de Universiteit Gent in 2009 begonnen zijn aan de effecten van de amfibieschimmel Batrachochytrium dendrobatidis op inheemse amfibieën is ook in 2011 gecontinueerd. Dit onderzoek heeft geleid tot een eerste publicatie over de aanwezigheid van de schimmel bij amfibieën die gehouden worden als hobbydieren (Spitzen – van der Sluijs et al., 2011. Amphibia-Reptilia (32)).
5.7
Ranavirus – door Annemarieke Spitzen In september 2010 is ranavirus voor het eerst aangetroffen in Nederland (Kik et al.,2011 Veterinary Journal 190(2)). In 2011 hebben DWHC (Dutch Wildlife Health Centre) en RAVON in opdracht van het ministerie van EL&I o.a. de uitbraak in het Nationaal Park het Dwingelderveld gevolgd. Wekelijks werd een selectie van vennen bezocht en werd gekeken of er zich zieke of dode dieren in het ven bevonden. Tegelijkertijd werden allerlei abiotische variabelen gemeten. De dode dieren werden door DWHC gecontroleerd op aanwezigheid van ranavirus.
30
Stichting RAVON
6
THEMA BESCHERMING In 2011 is weer veel tijd en aandacht geweest voor bescherming van onze soortgroepen.
6.1
Landelijk Projectplan Knoflookpad – door Wilbert Bosman In 2011 is door de Projectgroep Knoflookpad Nederland (PKN), waarin verschillende organisaties zijn vertegenwoordigd, een nieuw beschermingsplan voor de knoflookpad opgesteld. Met als belangrijkste doel de knoflookpad voor Nederland te behouden. In het plan wordt de actuele stand van zaken met betrekking tot de knoflookpad beschreven. Er worden pilots voorgesteld voor herintroductie dan wel bijplaatsing van knoflookpadden. RAVON heeft in opdracht van de provincie Noord-Brabant de mogelijkheden voor herintroductie en bijplaatsing onderzocht voor ‘t Hurkske in de gemeente Veghel en het Strijper Aa gebied bij Gastel. Daarnaast is provinciebreed gekeken waar mogelijkheden zijn om populaties te versterken en te introduceren.
6.2.
Gladde slang Noord-Brabant – door Jeroen van Delft Sinds het uitkomen van het Brabantse soortbeschermingsplan voor de gladde slang in 2006, is er enorm veel werk verzet door de terreinbeherende instanties en particulieren met deze bijzondere slang in hun terrein. Ook in 2011 konden weer belangrijke beheermaatregelen worden uitgevoerd. Een grote pluim voor de vele beheerders die zich met zoveel enthousiasme voor deze soort inzetten en voor de Provincie Noord-Brabant die zich hard maakt om de noodzakelijke maatregelen mede te financieren! Alle betrokken beheerders en beleidsmakers zijn weer uitgenodigd voor de jaarlijkse workshop, die dit jaar in het Grenspark De Zoom-Kalmthoutse Heide plaatsvond. Met een flinke groep bezochten we zowel terreinen van onze Vlaamse collega’s als van Natuurmonumenten, waar –met resultaat!ook volop aandacht aan deze slang besteed wordt. Deelnemers op de Keetheuvel tijdens de Kalmthoutse Heide workshop op 15 december 2011 (Foto Arnold van Rijsewijk) Op de Algemene ledenvergadering van de Nederlandse Vereniging van Boseigenaren, sectie overheden is samen met Bosgroep Zuid Nederland een presentatie en excursie gehouden rondom het vele uitgevoerde werk in de Kempen en de resultaten die dat oplevert voor de gladde slang en vele andere bijzondere planten en dieren. Zowel in de leefgebieden in Zundert als in de Kempen coördineert RAVON een flinke groep vrijwilligers die de gladde slang en andere kritische soorten monitoort. In de Kempen voeren zij in de winter ook kleinschalig beheer uit. Al deze activiteiten bleven niet onopgemerkt en menigmaal werden lokale en regionale kranten gehaald. Lees meer over dit netwerk in de gladde slangennieuwsbrieven, waarvan er in 2011 vier verschenen, op www.ravon.nl bij de tekst over de gladde slang.
31
Jaarverslag 2011
RAVON kwam tot slot op voor het goede beheer van Staatsbosbeheer in de Peel. De forse kapwerkzaamheden werden door enkele Kamerleden stevig veroordeeld in de landelijke pers en richting de Staatssecretaris. Door het geven van een genuanceerde toelichting en het informeren van andere Kamerleden, werd de beeldvorming bijgedraaid en gaf Staatssecretaris Bleker op RAVONneske manier antwoord op de aan hem gestelde vragen! Als kers op de taart kwam het bericht dat Peter Keijsers, amper 4 maanden na de “desastreuze werkzaamheden”, al weer volop gladde slangen in het werkgebied aantrof. 6.3
Proefopstelling uitklimvoorzieningen straatkolken – door Annemarie van Diepenbeek In Nederland komen grote aantallen amfibieën onbedoeld in straatkolken terecht tijdens hun trek van en naar de voortplantingswateren. De ernst en omvang van het probleem wordt door middel van een landelijk onderzoek in 2012 nader onderzocht. Om vooruitlopend hierop reeds enkele oplossingsrichtingen te testen is in 2011 bij RAVON een inpandige proefopstelling gerealiseerd, waarbij een drietal uitklimvoorzieningen met levende dieren zijn getest. Dit gebeurde in de vorm van een door RAVON begeleide stageopdracht, in samenwerking met RIONED, landelijk kenniscentrum voor stedelijk waterbeheer. Er zijn drie typen uitklimvoorzieningen getest: geperforeerde aluminium strips, kunststof strips met dwarslamellen (vogelschroot) en stroken kunststof matten met een open structuur (begroeiingsmat voor vijverbodems). De test is uitgevoerd met algemeen in stedelijk gebied voorkomende soorten: bruine kikker, bastaardkikker, gewone pad en kleine watersalamander. Als goed vergelijkbare soort voor de incidenteel in straatkolken aangetroffen kamsalamander is de Italiaanse kamsalamander hieraan toegevoegd. Er zijn vier typen straatkolken gebruikt, kolken die met een hoekdeksel (trottoirkolken) en met een plat deksel (straatkolken, met dieptes variërend van 60 to tot 100 cm. Uit de proefopstelling is gebleken dat amfibieën in verschillende groeifasen goed gebruik weten te maken van een uitklimvoorziening. Het percentage dieren dat de uitklimvoorziening wist te benutten, varieerde van 25 tot 66%. Bij sessies van uitsluitend uitklimtijden van 20 uur varieerde dit van bijna 40 tot bijna 100%. De onder een hoek van 90º tegen de kolkwand bevestigde begroeiingsmat gaf daarbij het beste resultaat. Bij toepassing in de praktijk krijgen dieren veel meer tijd om de uitklimvoorzieningen te gebruiken en dat zal het ontsnappingspercentage nog flink toenemen. Het betreft hier prototypen, die verder in het veld getest moeten worden op weg naar landelijke en industriële toepassing. Belangrijk uitgangpunt daarbij is dat de primaire functie van de straatkolken, waterafvoer bij piekbelasting en machinaal regulier onderhoud ongehinderd kunnen plaatsvinden.
32
Stichting RAVON
6.4
Brulkikkers wegvangen in Baarlo – door Edo Goverse In september 2010 is een populatie Amerikaanse brulkikkers gevonden in Baarlo, Limburg. Twee tuinvijvers zaten vol met kikkervisjes en in opdracht van het Team Invasieve Exoten (nieuwe Voedsel en Warenautoriteit) heeft RAVON in het voorjaar 2011 een van de tuinvijvers brulkikkervrij gemaakt. Direct na de winter is de vijver uitgerasterd met vangemmers aan weerszijde van het raster om brulkikkers op te vangen. Vervolgens is in april de gehele vijver leeggepompt, na het wegvangen van zoveel mogelijk kikkervissen. In totaal zijn twee volwassen brulkikkers gevangen, 8 subadulte kikkers en ruim 4.000 kikkervissen. De tuin is vervolgens geheel omrasterd om nieuwe kolonisatie te voorkomen, en de gehele vijver is gerestaureerd.
6.5
Inspraak nieuwe natuurwet – door Raymond Creemers & Rob van Westrienen Het is niemand ontgaan dat staatssecretaris Bleker aan een nieuwe natuurwet heeft gewerkt. Naast de aangekondigde drastische bezuinigingen op natuur betekende dit een tweede dreun, omdat voor veel planten- en diersoorten de bescherming flink zou worden teruggeschroefd. Zo ook voor onze soortgroepen. Voor veel soorten amfibieën en reptielen betekende dit dat hun rust- en verblijfplaatsen binnen de nieuwe natuurwet verstoord mochten worden en de dieren zonder vergunning mochten worden verplaatst. De bescherming van vissen zou nog slechter worden dan nu al het geval was. Veel soorten zouden minder streng beschermd worden en anderen zouden buiten de Natura2000-gebieden helemaal geen bescherming meer genieten. Via Soortenbescherming Nederland heeft RAVON protest aangetekend en aan diverse acties meegedaan met wisselende resultaten.
33
Jaarverslag 2011
34
Stichting RAVON
7
THEMA DRAAGVLAK Om het grote publiek en jongeren te bereiken zoeken we steeds naar aansprekende en toegankelijke (communicatie)middelen. Ook in 2011 is dit weer goed gelukt.
7.1
Padden.nu - door Jelger Herder In 2011 is website padden.nu online gebleven, mede dankzij de sponsors Aco en Vivara. Nieuwe werkgroepen zijn weer aan de website toegevoegd. Nieuwsberichten voor de paddenwerkgroepen worden nu opgenomen in de nieuwsbrief Schubben & Slijm en een eindrapportage met de resultaten wordt digitaal beschikbaar gesteld voor alle belangstellenden en naar de pers is hierover gecommuniceerd middels een natuurbericht. Ruim 7000 kilo is het geschatte gewicht van alle amfibieën samen die dit voorjaar zijn overgezet door honderden vrijwilligers. De paddenwerkgroepen hebben in de maanden maart en april een enorme berg werk verzet. Naar schatting zijn in totaal iets meer dan 350.000 amfibieën veilig naar de overkant geholpen. Dat zijn er 50.000 meer dan in 2010 en zelfs 100.000 meer dan in 2009.
7.2
Kijk een kikker – door Jelger Herder Het project Kijk een kikker (www.kikkercam.nl) draait rond de live beelden van een camera gericht op een tuinvijver in de omgeving van Nijmegen. De live -beelden zijn in totaal ruim 55.000 keer bekeken. Hoogtepunten waren onder andere Alpenwatersalamanders die ’s nachts uit het water kwamen om boven op de drijvende waterplanten voedsel te zoeken, vechtende en jagende groene kikkers en knorrende bruine kikkers. De vijver werd ook meerdere keren vereerd door een bezoekje van een steenmarter. Daarnaast kwamen ook vleermuizen, een vos en een egel langs. In het kader van het project zijn ook een folder en herkenningskaart uitgegeven. De folder geeft tips voor het amfibievriendelijk inrichten van tuin en vijver. De herkenningskaart richt zich op de meest algemene amfibie soorten en dient als hulpmiddel voor mensen om de soorten op naam te brengen. Voor het brede publiek helpt de herkenningskaart bij de bewustwording van mensen van wat er rond hun huis leeft. De herkenningskaart is in oplage van maar liefst 100.000 gedrukt en verspreid, de folder in een oplage van 60.000. 2011 was het laatste officiële (gefinancierde) jaar van het project Kijk een kikker. De website met daarop de kikkercam zal RAVON echter in de lucht houden.
35
Jaarverslag 2011
7.3
Slangen.nu – door Annemarie van Diepenbeek In november 2011 heeft RAVON een nieuwe site gelanceerd die speciaal gericht is op slangen. De site biedt informatie over herkenning en leefwijze van de inheemse slangensoorten, een actueel overzicht van de verschillende slangenwerkgroepen in ons land en op welke wijze vrijwilligers zelf een bijdrage kunnen geven. Het gaat om aansluiting bij bestaande werkgroepen of oprichting van nieuwe werkgroepen, aanleggen en onderhouden van broei- en plagselhopen, speuren naar slangen en het doorgeven van waarnemingen. De site wordt verluchtigd met foto’s en “leuke slangenweetjes”, ook van soorten buiten Nederland. De site wordt het komend jaar uitgebreid met een interactief deel. Onderdeel daarvan zijn een forum en een fotopagina.
7.4
Determinatie apps voor iPhone en Android – door Annemarie van Diepenbeek Sinds december 2011 zijn er twee determinatie-apps te downloaden: een voor amfibieën en reptielen en een voor zoetwatervissen. Het betreft een update van de ETI-apps, een samenwerking van RAVON en ETI Bioinformatics te Leiden, die naast deze digitale determinatietabellen een brede serie apps heeft uitgebracht voor flora- en faunadeterminatie. De updates, waarvoor RAVON de redactionele en illustratieve inbreng heeft geleverd, bieden veel extra’s. De determinatiesleutels besteden -waar van toepassing- ook aandacht aan verschillen tussen mannetjes, vrouwtjes en jonge dieren. Vooral bij de vissen is deze extra informatie een welkome aanvulling. Dit omdat bij de vele karperachtigen jonge dieren uiterlijk vaak afwijken van de volwassen dieren. Ook alle nieuw verschenen exotische vissoorten zijn opgenomen. De tabellen geven ook aan welke soorten gemakkelijk met elkaar verward kunnen worden. Via links krijgt de gebruiker informatie over leefwijze en habitat. Belangrijke aanvullingen bij de reptielen zijn de zeeschildpadden en de exotische moerasschildpadden. Bij de amfibieën zijn ook de geluiden van roepende mannetjes te beluisteren. Van alle soorten zijn actuele verspreidingskaartjes opgenomen. De nieuwe apps geven de mogelijkheid om via een link waarnemingen direct door te geven aan invoerportalen van via de app WebObs. Zo komen de waarnemingen na validatie terecht in de NDFF, de Nationale Databank Flora en Fauna. Vervolgens kunnen de gegevens gebruikt worden voor de bescherming bij bijvoorbeeld planologische ingrepen of andere projecten.
36
Stichting RAVON
Voor meer informatie over soorten en veldmethodieken bevatten beide apps links naar de RAVON site. Ideaal dus voor mensen die met hun iPhone of Smartphone in het veld willen determineren en ter plekke hun waarneming willen doorgeven. Beide apps zijn gratis en gebruikers ontvangen automatisch bericht over updates. De apps en andere digitale natuurgidsen voor iPhone en Android van ETI Bioinformatics zijn beschikbaar via: http://www.eti.uva.nl/products/apps.php Van de app Reptielen en Amfibieën van Nederland zijn er in de periode 2010 t/m maart 2012 17.000 downloads geweest, de app Zoetwatervissen van Nederland werd in diezelfde periode 13.500 maal gedownload (bron: ETI-Bioinformatics, Leiden).
7.5
Floriade 2012 – door Kris Joosten Door het bundelen van de krachten van diverse natuurorganisaties (Vivara, IVN Nederland, Vogelbescherming Nederland, de Vlinderstichting, Stichting Egelbescherming en Stichting Eekhoornopvang en RAVON) is onze inzending onder de naam Through Animal Eyes op de Floriade tot stand gekomen. De organisaties van Through Animal Eyes brengen mensen dichter bij de natuur, op de Floriade en in de eigen leefomgeving. RAVON levert een bijdrage door het ondersteunen van de IVN-vrijwilligers die op de inzending aanwezig zullen om de bezoekers te informeren en levert diverse materialen voor de inrichting van de inzending.
7.6
Congres “Van waarnemen naar natuurbescherming” – door Jeroen van Delft RAVON is actief betrokken geweest bij het door KNNV en VOFF georganiseerde congres op 1 oktober 2011 Van waarnemen naar natuurbescherming. We namen als gastredacteur deel aan de redactie van het interessante themanummer van Natura, dat ook naar alle RAVON-donateurs is verzonden. Diverse medewerkers van RAVON speelden een rol op het symposium via presentaties en bemanning van de stand.
7.7
Verzorgen cursussen en colleges - door Jeroen van Delft Er zijn door (sleutel)vrijwilligers op diverse plaatsen in het hele land basiscursussen amfibieën en reptielen en zoetwatervissen gegeven. De cursussen worden steeds aangekondigd op de RAVON website. Het RAVON-team Vrijwilligers & Gegevens verzorgt de coördinatie. Daarnaast is RAVON weer betrokken geweest bij het verzorgen van onderwijs op de Radboud Universiteit Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam.
37
Jaarverslag 2011
7.7.1 Gastcolleges voor “groene”opleidingen op hogescholen In het kader van het project Capacity Building zijn er in VOFF-verband op vijf plaatsen gastcolleges “Flora en fauna inventariseren” gegeven. Inhoud en organisatie van de gastcolleges was in handen van RAVON. De colleges zijn in wisselende samenstelling bij de volgende opleidingen verzorgd: Hogeschool Van Hall Larenstein te Velp (opleiding Bos- en natuurbeheer, gastcollege door VS en ZV) Hogeschool Van Hall Larenstein te Leeuwarden (opleiding Wildlife, gastcollege door SOVON en ZV) Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten (module beroepsoriëntatie, gastcollege door VS en RAVON) Hogeschool Inholland te Delft (Landscape & Environment Management) gastcollege door SOVON en FLORON) Hogere Agrarische School Den Bosch (opleiding Toegepaste Biologie; gastcollege door FLORON en RAVON) De mogelijkheden voor inventarisatie en monitoring en het doorgeven van waarnemingen voor de verschillende plant- en diergroepen vormden de belangrijkste inhoud van de gastcolleges. Functie en werkwijze van zowel de PGO’s als de invoerportals en de NDFF zijn er tevens in verwerkt. De gastcolleges zijn door zowel studenten als HBO-docenten positief ontvangen. Met deze studenten is een zeer belangrijke doelgroep bereikt voor het doorgeven van waarnemingen, zowel voor de nabije als de verdere toekomst.
38
Stichting RAVON
8
THEMA INTERNATIONAAL RAVON speelt een steeds actievere rol in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Europa. Dit realiseren wij door meer samen te werken met internationale partners en bijdragen te leveren aan congressen en symposia.
8.1
4th Conference Safeguarding of amphibians in Idro (Italië) – door Annemarieke Spitzen Van 18 t/m 22 mei werd in de plaats Idro in Italië het 4e symposium over de bescherming van amfibieën gehouden (quatro convegno nazionale “salvaguardia anfibi”). Sessiethema’s van de lezingen waren ‘vrijwilligers en bescherming’, ‘habitatherstel’ en ‘soortspecifieke maatregelen’. Thema’s die ook voor RAVON zeer belangrijk zijn. Veel aandacht ging uit naar het kweken van amfibieën om populaties te versterken en naar genetisch onderzoek om ondersoorten te identificeren. Op de laatste dag waren de sessiethema’s ‘bedreigingen voor amfibieën’ en ‘monitoring’. Hier presenteerde RAVON een lezing over de effectiviteit van compensatiemaatregelen in Nederland, meer hierover is te lezen in het volgende artikel: http://www.ravon.nl/Portals/0/PDF2/Spitzenetal2011_Pianura.pdf. Tevens presenteerde RAVON i.s.m. de Universiteit van Gent een poster over het werk aan de amfibieschimmel Batrachochytrium dendrobatidis.
8.2
Tweejaarlijks Europees herpetologencongres in Trier (Luxemburg) In september 2011 hebben enkele mensen van RAVON het tweejaarlijks Europees herpetologencongres in Luxemburg bezocht. Het was een inspirerend congres met vier voordrachten vanuit RAVON. Samen met Wouter de Vries was er een presentatie over het Spaanse project van Edo Goverse, zie paragraaf 8.4. Er zijn veel internationale contacten aangehaald en RAVON staat veel duidelijker dan voorgaande jaren op de kaart. Enkele van de belangrijkste resultaten: Er is opnieuw overlegd met de Engelse collega’s (ARG-UK) n over het opstarten van gezamenlijke projecten. Rob van Westrienen gaat op bezoek bij Jaime Garcia Morena Amph Survival Alliance (IUCN-Amsterdam) RAVON is uitgenodigd voor een bijdrage aan de workshop over citizen science (het inzetten van vrijwilligers voor tellingen in bijvoorbeeld de monitoringsnetwerken en in padden.nu) voor het wereldcongres in Canada (Vancouver 2012). Er is een artikel in de maak dat een update vormt van de europese atlas uit 1997. Er ontbreken nog wel gegevens uit de Balkan en de Baltische staten. Het artikel vormt de opmaat tot een Europese databankstructuur en mogelijk ook een nieuwe atlas. Jeroen van Delft heeft waardevolle informatie en contacten opgedaan over zenderonderzoek en genetisch werk bij slangen Annemarieke Spitzen gaat een overlegstructuur opzetten voor afstemming chytrideonderzoek in Duitsland, NL, België, Zwitserland en Engeland.
39
Jaarverslag 2011
8.3
Lezing prof. dr. Claude Miaud – door Annemarieke Spitzen In 2011 is prof. dr. Claude Miaud, momenteel werkzaam bij de universiteit van Montpellier (Fr), enkele dagen op bezoek geweest. Hij sloot zijn bezoek af met een inspirerende lezing over het gebruik van environmental DNA.
8.4
Amfibieënmonitoringsnetwerk Spanje – door Edo Goverse Samen met Asociación de Amigos del Jardín Botánico El Robledo (AMBOR) heeft RAVON in het Spaanse natuurgebied Sierra Norte de Sevilla (177.396 ha), een amfibieënmonitoringsnetwerk opgezet. Voor dit programma is een Spaanstalige veldgids uitgegeven om de 13 amfibiesoorten in de verschillende levensfases te determineren en zijn diverse veldmaterialen ontwikkeld en aangeschaft. Gezamenlijk is een methodiek uitgedacht, die voldoet aan de specifieke wensen van AMBOR en die inpasbaar is in het nationale Spaanse monitoringsprogramma. Tijdens twee monitoringsweekenden in februari en mei 2011 zijn de protocollen geïntroduceerd en zijn de waarnemers getraind in methodiek en soortherkenning. Naast een basisherkenningscursus werden de resultaten en ervaringen met behulp van digitale foto’s plenair behandeld. Het project werd gefinancierd door het INNO-fonds van WWF Nederland.
Foto’s: Edo Goverse
40
Stichting RAVON
9
OVERIGE
9.1
Financiën - door Rob van Westrienen De omzet van RAVON was € 1.477.928,- en daarmee net iets lager dan het voorgaande jaar. Over het boekjaar 2011 kon € 37.900,- worden toegevoegd aan de algemene reserve. Een jaarrekening, bestaande uit de balans, de staat van baten en lasten en een toelichting, is beschikbaar. Tevens is er een samenstellingsverklaring door de accountant afgegeven.
9.2
Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners - door Wilma Roerink De Universiteit van Amsterdam huisvestte de RAVON Werkgroep Monitoring, waarvoor onze grote dank! Wij zijn onze opdrachtgevers, opdrachtnemers, subsidiegevers en samenwerkingspartners zeer erkentelijk voor het in RAVON gestelde vertrouwen en de prettige samenwerking. ACO, Alterra, ARCADIS Nederland BV, Arfman Hekwerk B.V., ASR Vastgoed B.V., Bosgroep Zuid Nederland, Bureau Waardenburg B.V., BV Landgoed de Moeren, De Vlinderstichting, DHV B.V., DLG centraal, Dunea, DWHC, EIS-NL, Gebr. van der Veekens B.V., Gegevensautoriteit Natuur, GEM Meerstad CV, Gemeente Deventer, Gemeente Gouda, Gemeente Haarlem, Gemeente Leusden, Gemeente Nijmegen, Gemeente Noord-Oostpolder, Gemeente Peel en Maas, Gemeente Veghel, GHV Commissie Haagse Wateren, Haskoning Nederland B.V., Het Bosschap, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Hoogheemraadschap Rijnland, K3 Delta, Kroondomein Het Loo, Landschap Noord-Holland, Landschap Overijssel, Ministerie van LNV Directie Natuur, Ministerie van ELI / Directie NLP, Ministerie van ELI, Team Invasieve Exoten, Movaris Nederland B.V., Natuurbalans-Limes Divergens B.V., Natuurmonumenten, Nederlandse Vereniging van Boseigenaren, Nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit, ProRail, Provincie NoordBrabant, Bureau natuurverkenningen, Provincie Drenthe, Dienst Landelijk Gebied, Provincie Gelderland, Provincie Limburg, Provincie Noord-Brabant, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Provincie Zuid-Holland, Radboud Universiteit, Faculteit NWI, Regeling Draagvlak Natuur, Reijm Nieuwerkerk B.V., Rijkswaterstaat, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Sportvisserij Nederland, Staatsbosbeheer Directie Oost, Staatsbosbeheer Regio Zuid, Steunstichting VZZ, Stichting Ark, Stichting Bargerveen, Stichting FLORON, Stichting Gooisch Natuurreservaat, Stichting Kenniscentrum Dierplagen, Stichting Natuurplaza, Stichting RIONED, VIVARA, Vlaamse Overheid Interreg, Waternet, WATERPROEF, Waterschap de Dommel, Waterschap Hollandse Delta, Waterschap Hunze en AA's, Waterschap Noorderzijlvest, Waterschap Peel en Maasvallei, Waterschap Rijn en IJssel, Waterschap Rivierenland, Waterschap Velt en Vecht, Waterschap Veluwe.
9.3
Sponsoring en giften - door Wilma Roerink Een aantal mensen heeft al ontdekt hoe ze voor RAVON kunnen meespelen in de Sponsor Bingo Loterij (tegenwoordig VriendenLoterij). Zij geven RAVON zo een steuntje in de rug. Als u meespeelt in de Sponsor Bingo Loterij gaat de helft van het bedrag, dat u voor een lot betaalt, rechtstreeks naar een goed doel. Welk doel dit is, mag u zelf kiezen. Kies dus voor RAVON! Kijk voor meer informatie op www.vriendenloterij.nl of bel 020-677 6880.
41
Jaarverslag 2011
Regelmatig krijgt RAVON spontane donaties van particulieren of bedrijven. Daarvoor danken wij hen hartelijk! Alle donaties zijn van harte welkom ter ondersteuning van het beschermingswerk voor reptielen, amfibieën en vissen en hun leefomgeving. In 2011 ontvingen wij giften van: Arfman, ACO en Vivara (sponsoring), Kroondomein Het Loo, Wereld Natuur Fonds, Stichting Herpetofauna, K3 Delta, Velo Beheer, Stichting Ark, Stichting RIONED, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren, Achmea en Stichting Boomkikkerfonds. Tot slot ontvingen wij donaties van diverse mensen ten behoeve van het project SOS vroedmeesterpad, in totaal € 755,-.
Wilt u ook een extra gift overmaken? Dat kan op gironummer giro 5167681 ten name van Stichting RAVON, Nijmegen o.v.v. het goede doel van uw keuze (bijvoorbeeld schimmelonderzoek, drukkosten regionale verspreidingsatlassen, voorkomen amfibieënsterfte in straatputten, ontwikkelen educatiematerialen, behouden website padden.nu). RAVON heeft de ANBI status gekregen van het Ministerie van Financiën, waardoor u uw gift kunt aftrekken van de belasting!
42
Stichting RAVON
BIJLAGE 1 PUBLICATIELIJST 2011 INHOUDSOPGAVE 1. Artikelen 2. Rapporten 3. Stagerapporten 4. Boeken en tekstbijdragen aan boeken 5. RAVON uitgaven 6. RAVON stand 7. Radio en televisie 8. Tijdschriften en kranten 9. Digitale nieuwssites 10. Cursussen en workshops 11. Excursies 12. Presentaties en lezingen 13. Overig
43
Jaarverslag 2011
1.
ARTIKELEN R. Cammaerts, F. Spikmans, N. van Kessel, H. Verreycken, F. Chérot, T. Demol & S. Richez, 2012. Colonization of the Border Meuse area (The Netherlands and Belgium) by the nonnative western tubenose goby Proterorhinus semilunaris (Heckel, 1837) (Teleostei, Gobiidae). Aquatic Invasions, volume 7, Issue 2: 251–258 Delft, J. van, 2011. Beheren kun je zelf. Tien tips voor praktisch natuurbeheer. Natura 108(5): 1011. Delft, J. van, 2011. Aan de slag! Natura 108(5): 30. Delft, J. van, A. de Bruin & P. Frigge, 2011. Waarnemingenoverzicht 2010. RAVON 13(4): 105119. Didderen, K., J. Kranenbarg, R. Neuteboom Spijker & Y. Damstra, 2001. Koppeling van de Grift aan de IJssel: belang van vismigratie en vishabitat. H2O, 06: 33-35. Diepenbeek, A. van & H. Huijbregts, 2011. De pad en zijn kwelgeest. RAVON 13 (3): 64-70. Diepenbeek, A. van, 2011. Annie van de atlas, Annie van de monitoring. RAVON 13(3):78-83. Interview met de Lendersprijswinnares 2010. Herder, J.E., 2011. Slangen in Nederland - Sissende vrienden. Grasduinen, april nummer 2011. Herder, J.E. & T. Woeltjes, 2011. Exoten in Nederland? dat wil je toch niet op je geweten hebben? DN-Magazine – jaargang 23, nr 4: 26-29. Kik, M. A. Martel, A. Spitzen-van der Sluijs, F. Pasmans, P. Wohlsein, A. Gröne, J. M. Rijks. 2011. Ranavirus-associated mass mortality in wild amphibians, The Netherlands, 2010: A first report. The Veterinary Journal 190(2): 284 - 286 Lenders, R. & J. van Delft, 2011. Hoe boomkikkers in de duinen terecht zijn gekomen. Duin 34(2): 6-7. Spikmans, F. M. de Vos & J. Vos, 2011. Dikkopelrits bestreden in Neede. H2O 4: 22-23. Spikmans, F., J. Kranenbarg & N. van Kessel, 2011. Witvingrondel: een invasieve exoot in Rijn en Maas?De Levende Natuur, 112(3): 97-100 Spitzen-van der Sluijs, A., Bosman, W. & A. de Bruin, 2011. Is compensation for the loss of nature feasible for reptiles, amphibians and fish?, in: "Atti 4. Convegno nazionale Salvaguardia Anfibi (Idro, 2011)", Pianura, 27: 120-123. Spitzen – van der Sluijs, A. M., A. Martel, E. Wombwell, P. van Rooij, R. Zollinger, T. Woeltjes, M. Rendle, F. Haesebrouck, F. Pasmans. 2011. Clinically healthy amphibians in captive collections and at pet fairs: a reservoir of Batrachochytrium dendrobatidis. Amphibia Reptilia 32 (2011): 419 – 423. DOI: 10.1163/017353711X579830
44
Stichting RAVON
Struijk, R.P.J.H., 2011. Het gebruik van faunapassages door reptielen. De Levende Natuur 112 (3): 108-113
2.
RAPPORTEN Bosman, W & J. van Delft, 2011. Verspreiding van de Italiaanse kamsalamander in Nederland en mogelijkheden voor beheersing en eliminatie. Stichting RAVON, Nijmegen. Bruin, A. de & R. Zollinger (red), 2011. Motivering Natura 2000 besluiten voor poldervissen 9grote modderkuiper, bittervoorn, kleine modderkruiper), beekvissen (beekprik, rivierdonderpad,beekdonderpad), rivierprik, zeeprik, kamsalamander en geelbuikvuurpad. Stichting RAVON, Nijmegen. Bruin A. de & Spikmans F., 2011. RAVON Vissenweekend 2011 Limburg. Stichting RAVON, Nijmegen. Bruin A. de, 2011. RAVON. Grote modderkruiper op de kaart, Inventarisatie van de grote modderkruiper in het beheersgebied van Waterschap Noorderzijlvest (Deel 2). Stichting RAVON, Nijmegen. In opdracht van Waterschap Noorderzijlvest Creemers, R.C.M. Brulkikkers in Baarlo 2010-2011. RAVON, Nijmegen. In opdracht van TIE, prov. Limburg, Waterschap Peel en Maasvallie, gemeente Peel en Maas. Delft, J.J.C.W. van & H.H. van Kleef, 2011. Advisering hondsvissenproblematiek Hilversums Wasmeer. Stichting RAVON / Stichting Bargerveen, Nijmegen. Didderen, K. & J. Kranenbarg, 2011. Verbinding van het Loodiep met de Vecht - Ecologisch kader en kolonisatiemogelijkheden voor vissen en macrofauna. RAVON, Nijmegen. Goverse, E., 2011. Ontwikkeling Amfibieën Monitoringsnetwerk in het Natural Park Sierra Norte de Sevilla, Spanje. RAVON Werkgroep Monitoring, Stichting RAVON, Amsterdam. Rapport 2010.150. Herder, J.E., 2011. Pilot Environmental DNA Grote Modderkruiper. Stichting RAVON, Nijmegen. Herder, J.E. 2011 Padden.nu 2011. Ruim zevenduizend kilo aan amfibieën overgezet in Nederland! Stichting RAVON 2011. Herder, J.E., A. van Diepenbeek & R. Creemers, 2011. NEM Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Kessel, N. van, F. Spikmans, G. Hoogerwerf, J. Kranenbarg, 2011. Jaarrapportage actieve vismonitoring zoete rijkswateren. Samenstelling van de visstand in de grote rivieren gedurende het winterhalfjaar 2010-2011. Stichting RAVON Nijmegen Kessel, N. van & F. Spikmans 2011. Visstandbemonstering Afgedamde Maas & Heusdensch kanaal najaar 2011. Natuurbalans–Limes Divergens BV & Stichting RAVON, Nijmegen
45
Jaarverslag 2011
Kranenbarg J., Kemper J., Bruin A. de & Lenders R., 2011. Migratie door een temporele nevengeul en habitatgebruik van vissen in de Itterbeek. RAVON, Nijmegen Landschap Overijssel, 2011. Boomkikkers duurzaam tussen Aamsveen en Witte Veen. Landschap Overijssel, Dalfsen (rapport opgesteld door R.P.J.H. Struijk, G. Meutstege & R. Zollinger) Rijsewijk, A.C. van & J.J.C.W. van Delft, 2011. Verbetering van drie leefgebieden voor amfibieën en andere faunasoorten in Landgoed De Utrecht (Noord-Brabant) – Deel 3 De Flaes en Het Goor. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A.C. van & J.J.C.W. van Delft, 2011. Monitoring van de gladde slang in Tachtig Bunder, Landgoed de Moeren te Zundert. Onderzoek naar de effecten van beheer- en inrichting, verslag 1ste jaar 2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F., 2011. Inventarisatie en bestrijdingsplan dikkopelrits Meijendel. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F., 2011. Kamsalamander in rivierengebied Gelderland. Onderzoek naar migratie van amfibieën op dijktrajecten. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F., 2011. Vissen in sloten Vechtvallei 2011. Monitoring van het project “Boeren als beheerder”. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F, & W. Bosman 2011. Onderzoek naar gevolgen voor reptielen van de nog te realiseren tramlijn Maastricht – Vlaanderen. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F, & W. Bosman 2011. Verkenning van de mogelijkheden om te komen tot duurzame populaties reptielen in het Belvédère gebied in Maastricht. Onderzoek in het kader van de te realiseren tramlijn Maastricht – Hasselt . Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F, W. Bosman, 2011. Monitoring reptielen spoorlijn Maastricht – Lanaken 2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F. & K. Didderen 2011. Vissen in sloten Vechtvallei 2010. Monitoring van het project “Boeren als beheerder”. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F, J. Kranenbarg, L. Soldaat, M. de Zeeuw & A van Strien, 2011. Handleiding NEMMeetnet Beek- en Poldervissen. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F, J. Kranenbarg, L. Soldaat, M. de Zeeuw & A van Strien 2011. Plan van aanpak voor NEM-Meetnet Beek- en Poldervissen. Stichting RAVON, Nijmegen. Spitzen – van der Sluijs, A.M. & A.C. van Rijsewijk. 2011. De heikikker in Meerstad in 2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Spitzen – van der Sluijs, A.M. & W. Bosman. 2011. Onderzoek naar de effecten van de schimmel B. dendrobatidis op de geelbuikvuurpad, vroedmeesterpad en vuursalamander. Stichting RAVON, Nijmegen.
46
Stichting RAVON
Struijk, R.P.J.H., 2011. Het voorkomen van de ringslang in het plangebied ‘De Buitenplaats, Leusden’. Stichting RAVON, Nijmegen Struijk, R.P.J.H., Kranenbarg, J. & A. de Bruin, 2011. Verspreidingsonderzoek Vissen 2010. Stichting RAVON, Nijmegen
3.
STAGERAPPORTEN Althuizen, I. & T. Cabuy, 2011. Verspreidingsonderzoek en habitatkarakteristieken van de Italiaanse kamsalamander (Triturus carnifex) op de Veluwe. Stichting RAVON, Nijmegen. Eck, R van,2011. Evaluation of a portable PIT tag detection unit a field study in the Netherlands. Radboud Universiteit Nijmegen & Stichting RAVON Freese, J.L., 2011. Proefopstelling uitklimvoorzieningen voor amfibieën. Stagerapport voor de Christelijke Agrarische Hogeschool, Dronten in opdracht van RAVON. Stichting RAVON, Nijmegen. Laurant, C., 2011. Vismigratie en habitatgebruik in de Itterbeek. Saxion hogescholen & Stichting RAVON. Loloë, J.-O., 2011. Head-starting green sea turtles: trails, errors, and successes. Thesis submitted as part requirement for the MSc in Biology (Ecology and Evolution) Project size 40EC. University of Amsterdam (UvA). Maagdenberg, A. van den, 2011. De geelbuikvuurpad en de vroedmeesterpad in Limburg 2010 onderzoek naar de populatiegroottes. Stichting RAVON, Nijmegen. MacLeod, A., 2011. Natterjacks in the Port of Amsterdam – Status, Distribution and Ecology in 2010. University of Amsterdam. Stichting RAVON, Nijmegen. Meijer, M, 2012. Verloop van de kolonisatie van regionale wateren door uitheemse vissen (Gobiidea; Proterorhinus sp. & Neogobius spp.) in Nederland in de periode 2002-2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Schiphouwer, M., 2011. What do Ponto-Caspian Gobiidae eat in the Dutch Rhine river system? Radboud Universiteit Nijmegen & Stichting RAVON. Reports Environmental Science nr. 372
4.
BOEKEN EN TEKSTBIJDRAGEN AAN BOEKEN Input Handbuch aan Andreas Nöllert met betrekking tot Nederland (Jeroen van Delft).
5.
RAVON UITGAVEN App Herkenning amfibieën en reptielen, voor iPhone en Smartphone, i.s.m. ETI Bioinformatics te Leiden, december 2011.
47
Jaarverslag 2011
App Herkenning zoetwatervissen, voor iPhone en Smartphone, i.s.m. ETI Bioinformatics te Leiden, december 2011. Groenveld, A., G. Smit & E. Goverse, 2011. Handleiding voor het Monitoren van Amfibieën in Nederland. RAVON Werkgroep Monitoring, Amsterdam. Herkenningskaart groene kikkers, samenstelling door J. Herder & A. van Diepenbeek, mei 2011. Poster Gladde slang t.b.v. symposium VOFF/KNNV op 1 oktober 2011, samenstelling door Jeroen van Delft & Kris Joosten. Repository, bijdrage RAVON uitgaven aan Naturalis, Leiden. Schubben & slijm, nummer 7, april 2011. RAVON nieuwsbrief voor en door vrijwilligers. Schubben & slijm, nummer 8, juli 2011. RAVON nieuwsbrief voor en door vrijwilligers. Schubben & slijm, nummer 9, november 2011. RAVON nieuwsbrief voor en door vrijwilligers. Schubben & slijm, nummer 10, december 2011. RAVON nieuwsbrief voor en door vrijwilligers. Tijdschrift RAVON 39, jaargang 13, nummer 1, maart 2011. Tijdschrift RAVON 40, jaargang 13, nummer 2, juni 2011. Tijdschrift RAVON 41, jaargang 13, nummer 3, september 2011. Tijdschrift RAVON 42, jaargang 13, nummer 4, december 2011. Vries, W. de, E. Goverse & F. Ugía, 2011. Guía para determinar los anfibios en el campo del Parque Natural la Sierra Norte de Sevilla. Asociación AMBOR (Amigos del Jardón Botónico El Robledo) & Fundación RAVON (Reptiles, Anfibios y Peces Conservación Países Bajos). Website RAVON, www.slangen.nu, november 2011.
6.
RAVON STAND 12 maart 19 maart 27 augustus 11 september 1 oktober
5 oktober 23 oktober 12 november 26 november
48
Genootschapsdag NHGL Roermond. (Ingo Janssen, Arnold van Rijsewijk & Gonny Ingen) Hart voor natuur, Radio Kootwijk Gelderland (Annemarieke Spitzen) en Haarzuilens Utrecht (Rob van Westrienen & Kris Joosten) Reptielenbeurs, Dierenpark De Oliemolen te Tilburg. Levering standmaterialen, geen bezetting. Waterdag Sint Oedenrode. Gedeelde informatiestand RAVON en HeemNatuurgroep Sint Oedenrode. (Annemarie van Diepenbeek) Symposium Van waarneming tot beleid, VOFF/KNNV, te Utrecht. Levering standmaterialen en posterpresentatie. (Annemarie van Diepenbeek & Jeroen van Delft) Studiedag Bosbeheer van de Nederlandse Vereniging van Boseigenaren (NVBE), Bergeijk (Jeroen van Delft). Natuurmarkt Diergaarde Blijdorp (Richard Struijk) RAVONdag te Nijmegen. Wisselende bezetting door RAVON-medewerkers. SOVONdag te Nijmegen. Levering standmaterialen, bezetting tijdens pauzes door Tonnie Woeltjes, Ria van den Boogaard en Raymond Creemers.
Stichting RAVON
7.
RADIO EN TELEVISIE mrt-okt
mrt-dec 7 april 20 april 20 april 20 april
21 april 6 juli 16 september 17 september 17 september 19 september 31 oktober
8.
Diverse bijdragen/interviews inzake tuinbeheer voor amfibieën aan radiorubriek “Tuinreservaten” van VARA Vroege Vogels, door Annemarie van Diepenbeek & Jelger Herder. 9x redactionele bijdragen/maandelijkse tips voor amfibievriendelijke tuinen voor VARA Vroege Vogels Nieuwsbrief, door Annemarie van Diepenbeek. TV Paul de Leeuw. Optreden Elze Groenhout n.a.v. haar stage m.b.t. ringslangen. NOS Radio 1. Interview met Edo Goverse: Brulkikker is immens groot en kan veel eten. Radio 1, KRO Goedemorgen Nederland. Interview met Rob van Westrienen. Planten en dieren sterven uit door bezuinigingen Omroep Fryslan. Interview met Rob van Westrienen. Planten en dieren sterven uit door bezuinigingen Omroep Gelderland. Interview met Edo Goverse over wegvangen brulkikker. Omroep Gelderland. Interview met Annemarie van Diepenbeek, Amfibieën in straatkolken TV Nijmegen 1. Interview met Rob van Westrienen. Zoogdierenvereniging en RAVON gaan samen optrekken AD Hoekse Waard. Interview met Richard Struijk. Visatlas Zuid-Holland RTV Rijnmond. Radio interview met Richard Struijk. Visatlas Zuid-Holland TV Nijmegen 1. Interview met Frank Spikmans. Uitgraven vijver Goffertpark. AT5 Nieuws. TV rapportage met o.a. Edo Goverse over vissen kijken met zaklamp (rivierdonderpad & zwartbekgrondel)
TIJDSCHRIFTEN EN KRANTEN 8 februari 23 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari maart maart maart 1 maart 1 maart
Trouw, Ruim baan voor de gladde slang (Jeroen van Delft, Arnold van Rijsewijk) Trouw, Pas op: overstekende salamanders Dagblad van het Noorden, Drentse kikkers geveld door virus (Annemarieke Spitzen) De Pers, Nederlandse kikkers geveld door virus (Annemarieke Spitzen) Eindhovens Dagblad, Kikkers bedreigd door virus (Annemarieke Spitzen) De Gelderlander, Dodelijk kikkervirus in Nederland (Annemarieke Spitzen) De Leeuwarder Courant, Virus treft kikkers (Annemarieke Spitzen) Metro, “Dit virus was niet eerder in Nederland”(Annemarieke Spitzen) Eindhovens Dagblad, Gladde slang heeft weer toekomst in Luyksgestel (Jeroen van Delft) Vakblad Natuur Bos Landschap, Rugstreeppad staat klaar voor bouw Vakblad Natuur Bos Landschap, Stelling: Concentreer je op slechts drie grote reservaten (Rob van Westrienen) Nieuwsbrief vrijwilligers PWN, Zandhagedissen kunnen lyme verwijderen (Annemarieke Spitzen) Volkskrant, Kabinet laat kikker keihard vallen (Rob van Westrienen) Trouw, Virusuitbraak nekt Drentse kikkers (Annemarieke Spitzen)
49
Jaarverslag 2011
1 maart 4 maart 10 maart 28 maart 30 maart 31 maart april april 1 april 5 april 6 april 11 april 14 april 15 april 16 april 17 april 18 april
21 april
30 april 20 mei 25 mei 11 juni 6 juli
aug-sep augustus 3 augustus 20 augustus 5 september 17 oktober
50
De Gelderlander, Dodelijk virus bedreigt Nederlandse kikkers (Annemarieke Spitzen) Dagblad De Pers, Virus dood zeldzame kikkers(Annemarieke Spitzen) Vivara nieuwsbrief, In de schijnwerper: “Gewone pad Bufo bufo” Leeuwarder Courant, Elf soorten vis voor schepnetvissers De Gemeentepagina, gemeente Bussum, Het gaat goed met de Bussumse poelen Het Parool, Redding voor kikker en pad in park Fietsactief, Zandhagedis zoekt zon (Jeroen van Delft) Kikkerland in kaart (atlas Noord-Holland) – Noord-Holland heeft de grootste populatie rugstreeppadden van West-Europa [krant? – natuurgidsbijlage] De Gelderlander, Borden waarschuwen voor paddentrek Trouw – artikel Op zoek naar wangslijm van de ringslang; naar aanleiding ringslangstage Elze Groenhout (mmv Ingo Janssen & Elze Groenhout) De Gelderlander, Pad krijgt hulp bij oversteken (Kris Joosten) Volkskrant en Telegraaf – artikelen ‘Ringslangen gevonden bij Monnickendam’ naar aanleiding van vondsten aldaar Dagblad De Limburger. Tienduizend brulkikkervisjes in vijver Baarlo (Edo Goverse, Annemarieke Spitzen) De Limburger, Op brulkikkerjacht in Baarlo (Edo Goverse, Annemarieke Spitzen) De Volkskrant,Groenhart Natte Peel Trouw, Bezuinigingen op natuur juridisch onmogelijk (Rob van Westrienen) NRC, Bedreigde soorten - De laatste vlucht van de sierlijke witsnuitlibel. Aandacht in pers voor negatieve gevolgen bezuinigingen op soorten beheer en SBB. Trouw. Rana catesbeianaI: loeiend als een rund, vraatzuchtig en ziekteverspreidend amfibie (Jeroen van Delft, Edo Goverse, Raymond Creemers) De Gelderlander, Tijdelijke schermen en emmers helpen pad wel (Annemarie van Diepenbeek) Utrechts Nieuwsblad. Poelkikker stopt villaplan. (ook opgenomen op intranet van www.duravermeer.nl) Volkskrant. Droogte pijnigt dijkwachten en riviervissen Bionieuws, Konijnensnuitjes met ketchup Persbericht. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. onderwerp gepubliceerd door ANP PersSupport, waarna verschenen in dagbladen en huisorganen, o.a.: Nu.nl, Het Reformatorisch Dagblad, De Gelderlander, Trouw, Binnenlands Bestuur, Hart van Nederland, Hoogreemraadschap Rijnland, Biodiversiteitsportaal, Rioon.nl; VARA Vroege Vogels Waterforum, Schoolbiologen, De Telegraaf (Annemarie van Diepenbeek). Riolering, jaargang 18. Stichting wil amfibieën veilig op pad helpen. Straatkolken zorgen voor diersterfte (bijdrage Annemarie van Diepenbeek). Nieuw Veluwe, Eerste slangen op ecoduct Terlet (Richard Struijk, Ronald de Boer) Limburgs Dagblad, Record aan vissoorten (Frank Spikmans) De Volkskrant, Deze exoot moet dood (Raymond Creemers) De Gelderlander, Jongen (15) in ziekenhuis na beet door adder (Pedro Janssen) Trouw. Rivierdonderpad laat zich alleen vangen in een bundel van licht (o.a. Edo Goverse)
Stichting RAVON
21 oktober 7 december 12 december 20 december 27 december
9.
Limburgs-Dagblad: Baarlose brulkikker gedood (Raymond Creemers) Trouw. Schildpad Johnny Vasco de Gama terug naar Mexico (Edo Goverse) Reformatorisch Dagblad, Provincie, weiger invulling decentraal natuurbeleid (Rob van Westrienen) Dubbelloof (afdelingsblad KNNV Eindhoven). Slangen op de Kempische heiden. (Interview van Sander Turnhout met Jeroen van Delft). NRC, Wrede verstoring goed voor winterslaap. (over de discussie over het beheer door Staatsbosbeheer ten behoeve van de gladde slang in de Deurnese Peel) (Jeroen van Delft en Rob van Westrienen).
DIGITALE NIEUWSSITES (overzicht van de grootste sites) www.anp.nl www.nu.nl www.natuurbericht.nl Nieuwsberichten van/over RAVON verschijnen met grote regelmaat, naast op bovengenoemde, ook op vele andere websites, zoals: reptielenmagazine.nl (vrijwel wekelijks), schildpadnet.nl, Wageningenuniversiteit.nl, Tech2D. RAVON heeft een bronzen plak gewonnen bij wedstrijd Natuurtwiteraar van het jaar! jan-feb
28 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari 28 februari maart 1 maart 7 maart 1 april 5 april 12 april 14 april 18 april
Redactionele en fotografische bijdragen aan berichtgeving over gestrande meerval, op 30 december 2010 gevonden aan de zeezijde van de Haringvlietsluizen tijdens een excursie de Natuurwerkgroep Liempde i.s.m. IVNGoeree-Overflakkee (Annemarie van Diepenbeek). NU.nl, Nederlandse kikkers geveld door virus (Annemarieke Spitzen) Omroep Gelderland.nl,Virus bedreigt Nederlandse kikker (Annemarieke Spitzen) Gifkikkerportaal.nl,Rana virus in Nederland (Annemarieke Spitzen) Natuurmonumenten.nl,Virus bedreigt Nederlandse kikkers (Annemarieke Spitzen) Reptielenforum.nl, Virus bedreigt Nederlandse kikkers (Annemarieke Spitzen) RTV Utrecht.nl,Universteit ontdekt reden van kikkersterfte (Annemarieke Spitzen) Scientias, Nederlandse kikkers geveld door ranavirus (Annemarieke Spitzen) Utrecht.nieuws.nl,Wetenschappers Universteit Utrecht ontdekken oorzaak kikkersterfte (Annemarieke Spitzen) RAVON.nl, Ranavirus bedreigt Nederlandse amfibieën(Annemarieke Spitzen) VPRO.nl, Komt er dit jaar een massale kikkersterfte? (Annemarieke Spitzen) Natuurmonumenten.nl, Wintersterfte onder kikkers (Annemarieke Spitzen) Gelderlander.nl, Borden waarschuwen voor paddentrek Gelderlander.nl, Hulp bij paddentrek heeft geen zin. Vroegevogels.vara.nl, Paaiende prikken (Arthur de Bruin, Jan Kranenbarg) Limburger.nl, Tienduizend brulkikkervisjes in vijver Baarlo (Annemarieke Spitzen, Edo Goverse) Steenwijkercourant.nl, Natuur en milieu vrezen bedreiging bijzondere soorten( Rob van Westrienen
51
Jaarverslag 2011
19 april 19 april 20 april 20 april 21 april 21 april 29 april 15 mei 9 juni juli 22 juni 6 juli 6 juli 6 juli 6 juli 6 juli 6 juli 6 juli 6 juli 6 juli 7 juli 25 juli 29 juli 4 augustus 1 september 5 september 7 september 21 september 23 september 4 oktober 4 oktober 4 oktober 5 oktober 5 oktober 5 oktober 5 oktober 5 oktober 11 oktober 12 oktober 14 november 7 december
52
NOS.nl, Kieskeurig vlindertje slachtoffer bezuinigingen (Rob van Westrienen) destentor.nl, Weerribben in gevaar(Rob van Westrienen) RU.nl, Brulkikker met succes geruimd (Raymond Creemers) NOSnieuws.nl, Jacht op Baarlose brulkikker ED.nl, Brulkikker bedwongen in Baarlo Trouw.nl, Brulkikkers vangen in Baarlo (Edo Goverse, Raymond Creemers, Jeroen van Delft) RTV Drenthe, Duizenden dieren dood door brand Fochteloërveen Beheer voor de Gladde slang in Noord-Brabant: samenwerking loont. Website Biodiversiteit in Brabant (Jeroen van Delft & Arnold van Rijsewijk). Trouw.nl, Overijssel zet larven van bedreigde knoflookpadden uit Verenigingvpb.nl, Onderzoek naar amfibieën in straatkolken Natuurbericht.nl, Eerste hazelwormen op Wildwissel Terlet gevonden (Richard Struijk & Ronald de Boer) Waterforum.net, Onderzoek naar amfibieën in straatkolken Perssupport.nl, Onderzoek naar amfibieën in straatkolken Rijnland.net, Onderzoek naar amfibieën in straatkolken Riool.net, Onderzoek naar amfibieën in straatkolken NU.nl, Honderden kikkers en padden spoelen weg Refdag.nl, Honderden kikkers en padden spoelen weg Telegraaf.nl, Honderden kikkers en padden spoelen weg Omroepgelderland.nl, Riool eindpunt voor kikkers en padden Trouw.nl, Honderden kikkers en padden spoelen weg in riolering Vroegevogels.vara.nl, Onderzoek naar amfibieën in straatkolken West-Frieslandopzondag.nl, Visjes BNde Stem.nl, In Brabant hoort de boomkikker gewoon thuis (Ben Crombaghs) Riool.net, Onderzoek: hoe houden we amfibieën uit straatkolken Nieuweveluwe.nl, Hoe houden we amfibieën uit straatkolken? Brabantsdagblad.nl, Jongen (15) in ziekenhuis na beet door adder Natuurbericht.nl, Eerste slangen op Wildwissel Terlet (Richard Struijk & Ronald de Boer) Vara’s Vroege Vogels: Tóch weer een Amerikaanse brulkikker in Nederland. Vroegevogels.vara.nl, Dodelijke paddenbromvlieg voor het eerst op bruine kikker NU.nl, Bruine kikkers in de war door mooi herfstweer Nieuws.nl, Kikkers van slag door mooie weer Hier.nu, Kikkers van slag door warme weer NU.nl: Brulkikkers aangetroffen bij Baarlo. Vroegevogels.vara.nl, Voorjaar in de (kikker) bol NUjij.nl, Kikkers in de war door mooi herfstweer GroeneRuimte.nl, Waterschap De Dommel krijgt advies om protocol bijzonder beken in te stellen Hier.nu, Kikkers van slag door warme weer Nieuwsbank.nl, Website www.visseninflevoland.nl vernieuwd Trouw.nl, Exotisch visdagje Omroep P&M: Baarlose brulkikker gedood. Trouw.nl, Schildpad Johnny Vasco de Gama terug naar Mexico
Stichting RAVON
22 december
10.
Eindhovens Dagblad, Gladde slang liet zich niet verjagen. Over de discussie over het beheer door Staatsbosbeheer ten behoeve van de gladde slang in de Deurnese Peel. (Jeroen van Delft)
CURSUSSEN EN WORKSHOPS 19 januari
Gastles inheemse amfibieën. Duingidsen Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen, Helvoirt (Annemarie van Diepenbeek) 18-20 februari Amfibieënmonitoringstrainingsweekend in Natural Park Sierra Norte de Sevilla, Spanje. (Edo Goverse) 15 maart Presentatie inheemse amfibieën voor Paddenoverzetgroep Hatertse en Overasseltse Vennen (Annemarie van Diepenbeek). 29 maart Gastles inheemse amfibieën Groencursus Natuurgroep Handel (Annemarie van Diepenbeek). 3 april Veldles inheemse amfibieën Groencursus Natuurgroep Handel (Annemarie van Diepenbeek). 6-8 mei Amfibieënmonitoringstrainingsweekend in Natural Park Sierra Norte de Sevilla, Spanje (Edo Goverse) 7 mei Basiscursus visherkenning Dordrecht i.h.k.v. de Visatlas Zuid-Holland, A. de Bruin (RAVON) en J. Bergsma (Bureau Waardenburg). 15 juni Basiscursus zoetwatervissen. Medewerkers Provincie Noord-Brabant, Directie Ecologie/Bureau Natuurverkenningen 20-24 juni UvA veldwerkweek eerstejaars studenten van de cursus Organismen in hun milieu (Edo Goverse & Ingo Janssen) 21 juni Interne basiscursus Vissen, Jelger Herder. 17 september Basiscursus visherkenning Oud-Beijerland i.h.k.v. de Visatlas Zuid-Holland, K. Didderen (RAVON) en J. Bergsma (Bureau Waardenburg). 20 september Cursus Flora- en faunawet voor de gemeente Berkelland (Stefan Vreugdenhil (Zoogdiervereniging), Jeroen van Delft (RAVON) en Kenniscentrum Dierplagen (KAD)). 6 oktober Gastcollege Flora en fauna inventariseren Christelijke Agrarische Hogeschool, Dronten (Kars Veling,Vlinderstichting) en Annemarie van Diepenbeek (RAVON) 15 december Vierde provinciale workshop De gladde slang in Noord-Brabant; inventarisatie, bescherming en beheer in het kader van Platform gladde slang Noord-Brabant. Grenspark Zoom-Kalmthoutse Heide (Jeroen van Delft en Arnold van Rijsewijk).
11.
EXCURSIES 27 februari 15 maart 24 maart 27 maart 2 april
Visexcursie langs de Lek bij Culemborg Poelenwerkgroep Het Gooi: opstartexcursie (Edo Goverse) Monitorexcursie Zuid-Holland (Ingo Janssen) Visexcursie Zwarte Haan (WVOF) Landelijke dag sleutelvrijwilligers, Houten. Ontmoetingsdag sleutelvrijwilligers, met diverse presentaties over lopende en toekomstige projecten, aansluitend veldwerk (omzetten van aantal ringslangenhopen en verzamelen en tellen
53
Jaarverslag 2011
8 april 9 april 10 april 16 april 16 april 20 april 22 april 23 april 23 april 23 april 7 mei 8 mei 13 mei 13 mei 14 mei 14 mei 20 mei 20 mei 20 mei 20 mei 21 mei 21 mei 21 mei 10 juni 11 juni 13 juni 14 juni 18 juni 21 juni 3 juli 13 juli 31 juli 12 augustus 13 augustus 13 augustus 28 augustus 2 september 9 september 10 september 11 september 13 september 14 september 17 september 23 september 24 september 1 oktober 8 oktober 14 oktober 21 oktober 23 oktober
54
uitgekomen eieren 2010. (organisatie Annemarie van Diepenbeek, m.m.v. Raymond Creemers, Jelger Herder e.a.) Visexcursie Noordwijkerhout Visexcursie grote modderkruiper Westbroek Visexcursie Wolvega-Tjeukermeer (WVOF) Visexcursie Jubbega e.o. (WVOF) Visexcursie grote modderkruiper Veghel Visexcursie zuidoost Leeuwarden (WVOF) Amfibieënwerkgroep Vught. (Edo Goverse) Visexcursie Tijnje Tjalleberd (WVOF) Visexcursie Noord-Veluwe amfibieën en vissen Visexcursie Waterland-Oost Visexcursie Hondsbroeksche Pley (Westervoort) vissen en amfibieën Visexcursie IJlst e.o. (WVOF) Visexcursie Duivenvoordse Veenzijde Visexcursie grote modderkruiper avondexcursie Betuwe Visexcursie Naardermeent Naardermeent vissenexcursie. (Edo Goverse) Kamsalamander te Haaksbergerveen; Veldsymposium van Natuur en Milieu Overijssel. (Edo Goverse) Visexcursie grote modderkruiper omgeving Oss Visexcursie grote modderkruiper omgeving Klaaswaal Visexcursie grote modderkruiper Oss – Venloop Loosbroek Visexcursie Boven Oosterwold (WVOF) Visexcursie Duizendeilandenrijk Excursie voor studenten UvA in de Meertensgroeve te Vilt (Ingo Janssen) Visexcursie Rijpwetering Visexcursie Wageningen- Grebbenberg Visexcursie Warga e.o. Excursie voor studenten UvA NP de Hoge Veluwe (Ingo Janssen) Visexcursie Veenwouden (WVOF) Herpetofauna in Zuid-Limburg voor UvA studenten van de cursus Organismen in hun milieu (Edo Goverse & Ingo Janssen) Visexcursie Harlingen e.o. (WVOF) Visexcursie Boskoop e.o. Visexcursie Akkrum e.o. Visexcursie Brakwater Visexcursie Zwaagwesteinde, Kuikhorne e.o. Visexcursie grote modderkruiper Oude land van Strijen Visexcursie Donrijpe.o. (WVOF) Monitorexcursie het Gooi (Ingo Janssen) Visexcursie Zoetermeer Verspreidingsonderzoek excursie Schinveld (Ingo Janssen) Visexcursie Bakkeveen e.o. (WVOF) Monitorexcursie Kennemerland (Ingo Janssen) Monitorexcursie Reichswald (Ingo Janssen) Visexcursie Wageningen Visexcursie Midden-Limburg Visexcursie Alblasserwaard Visexcursie grote modderkruiper Wageningse Bovenpolder Visexcursie Makkum e.o. (WVOF) Visexcursie zamkalmpvissen rivierdonderpad Weesp Visexcursie Polder Achterhoven Visexcursie Dokkum e.o. (WVOF)
Stichting RAVON
6 november 19 november
12.
Visexcursie Willeskop Visexcursie Naakhalsgrondel
PRESENTATIES/LEZINGEN 19 februari 9 maart 23 februari
10 maart 17 maart 2 april 10 april
10 mei 14 mei 18-22 mei
26 september
26 september
26 september
27 september
Amfibieënmonitoringstraining voor vrijwilligers in het Parque Natural Sierra Norte de Sevilla, Spanje. (Edo Goverse) Poelenwerkgroep Het Gooi: opstartavond. (Edo Goverse) OIE Global Conference on Wildlife. Animal Health and Biodiversity – preparing for the future. Paris (France), 23 – 25 Febr. 2011 Poster: Martel A., Spitzen-van der Sluijs A., Zollinger R., Van Rooij P., Haesebrouck F., Pasmans F. Chytridiomycosis in the Netherlands and Belgium: What can we expect? Symposium Population Studies Nijmegen (RUN). Presentatie: Recapturing Yellow-Bellied Toads. (Wilbert Bosman) Presentatie inheemse amfibieën IVN Bakel-Milheeze (Annemarie van Diepenbeek). Lezing over de ringslang tijdens sleutelvrijwilligersdag in Houten. (Ingo Janssen) Presentatie en aansluitend veldbezoek Inheemse amfibieën voor Vrienden van de Hoge Veluwe, Nationaal Park Hoge Veluwe, Otterlo. (Annemarie van Diepenbeek) Lezing over de ringslang en Herpetoatlas Noord-Holland voor IVN Wilnis. (Ingo Janssen) Lezing over de ringslang tijdens slangenweekend Drenthe. (Ingo Janssen) 4th conference Safeguarding of amphibians in Idro (Brescia), Italië. Quatro convegno Nazionale “salvaguardia anfibi”. Lezing en posterpresentatie. (Annemarieke Spitzen) Presentation: Spitzen-van der Sluijs A. M., A. C. van Rijsewijk & A. H. P. Stumpel. More buildings, more moor frogs? Poster: Martel A., Spitzen-van der Sluijs A., Zollinger R., Van Rooij P., Haesebrouck F., Pasmans F. Chytridiomycosis in the Netherlands and Belgium: What can we expect? 16th European Congress of Herpetology, Societas Europaea Herpetologica (SEH), Luxemburg / Trier. Presentatie: Combining amphibian monitoring with schooling in southwestern Spain. (Wouter de Vries & Edo Goverse) 16th European Congress of Herpetology, Societas Europaea Herpetologica (SEH), Luxemburg / Trier. Presentatie: The natterjack toad: creating space by giving space, a management plan. (Ronald Zollinger, Reinier de Nooij & Annemarieke Spitzen – van der Sluijs) 16th European Congress of Herpetology, Societas Europaea Herpetologica (SEH), Luxemburg / Trier. Presentatie: Detection and eradication of invasive herpetofauna species in the Netherlands. (Raymond Creemers, Edo Goverse & Jeroen van Delft) 16th European Congress of Herpetology, Societas Europaea Herpetologica (SEH), Luxemburg / Trier. Presentatie: Embedding single-species conservation into an ecosystem approach. Conservation of the Smooth Snake in the Netherlands. (Jeroen van Delft & Arnold van Rijsewijk)
55
Jaarverslag 2011
28 september
1 oktober 1 oktober
3 oktober 5 oktober
17 oktober
12 november 19 november
19 november 26 november 26 november
13.
16th European Congress of Herpetology, Societas Europaea Herpetologica (SEH), Luxemburg / Trier. Presentatie: Batrachochytrium dendrobatidis is a widespread pathogen in the Netherlands and in Belgium (Annemarieke Spitzen – van der Sluijs, An Martel, C. Hallmann, Wilbert Bosman, Trent Garner, P. van Rooij, Robert Jooris, F. Haesebrouck & Frank Pasmans) Jubileumcongres KNNV / VOFF. Presentatie: “Ut zal wel ‘nen ouwe fietsband zijn gewist! Gladde slangen in de Kempen”. (Jeroen van Delft) Jubileumcongres KNNV / VOFF. Poster: Gladde slang bij Stevensbergen (Brabant). Hoe één waarneming kan leiden tot samenwerking en natuurbescherming. (Interview Sander Turnhout met Jeroen van Delft) Amfibieën in het Reestdal e.o. voor Natuurbeschermingsvereniging 'IJhorstStaphorst e.o’. (Edo Goverse) Studiedag Bosbeheer van de Nederlandse Vereniging van Boseigenaren (NVBE), Bergeijk. Verzorgen presentatie en veldexcursie over de gladde slang in de Kempen. (Jeroen van Delft) Presentatie Hannah van Noort over haar onderzoek aan de adder en levendbarende hagedis in het Haaksbergerveen uitgevoerd in het kader van haar bachelorstage. RAVON dag. Amfibieën in straatkolken. Presentatie Start landelijk onderzoek en resultaten proefopstelling uitklimvoorzieningen. (Annemarie van Diepenbeek) Maßnahmen für die Mauereidechsen im Rahmen der Reaktivierung einer Bahnlinie zwischen Maastricht (NL) und Lanaken (B). Entschädigung, Milderung und Monitoring. (Frank Spikmans & Wilbert Bosman) Die Entwicklung einer lebensfähigen Metapopulation der Mauereidechse in Maastricht. (Wilbert Bosman & Frank Spikmans) Zeeschildpadden: Nederland & lederschildpaddenonderzoeksproject Suriname. (Edo Goverse) Exoten vissen SOVON dag Jan Kranenbarg
OVERIG Hoogeveen, T., 2011. Egels. Tekstsuggesties Edo Goverse. Vreugdenhil, S.J. & G.W.T.A. Groot Bruinderink, 2011. Biodiversiteit bij herstel van tuinen en parken van buitenplaatsen – vooronderzoek. VOFF rapport 2010.10. Bijdragen Ronald Zollinger & Ingo Janssen m.b.t. reptielen, amfibieën en vissen. Pag. 9. Zoomeren, Koos van, 2011. Naar de natuur. Met bijdragen van Jan Kranenbarg en Frank Spikmans.
56
