Jaarverslag Hoge Fronten 2008
Statensingel 138 6217 KH Maastricht Tel: 043-3219941 Educatie I Voorlichting I Beheer I Advies
Jaarverslag Hoge Fronten 2008
Statensingel 138 6217 KH Maastricht Tel: 043-3219941 Educatie I Voorlichting I Beheer I Advies
Auteur: Cridi Frissen-Moors, in samenwerking met Lisa Op den Kamp Foto omslag: Etienne van Sloun (opschoonactie door buurtbewoners) Foto’s: Cridi Frissen-Moors, Denis Frissen, Lisa Op den Kamp
Inhoud I
Inleiding ......................................................................................................................................................... 1
II
Inrichting en onderhoud ............................................................................................................................. 2
III III.1 III.2 III.3
Vegetatiebeheer .......................................................................................................................................... 3 Kruidenvegetaties ........................................................................................................................................ 3 Bos en bomen ............................................................................................................................................... 6 Beheer Lage Fronten ................................................................................................................................... 7
IV Flora en fauna ............................................................................................................................................... 9 IV.1 Flora ............................................................................................................................................................... 9 IV.2 Fauna ........................................................................................................................................................... 11 V
Recreatie ..................................................................................................................................................... 20
VI VI.1 VI.2 VI.3 VI.4 VI.5 VI.7 VI.8 VI.9
Voorlichting en educatie.......................................................................................................................... 21 Adoptieprojecten ...................................................................................................................................... 21 Vrijwilligerswerk ........................................................................................................................................... 21 Rondleidingen ............................................................................................................................................ 22 Overige voorlichting en educatieve activiteiten ................................................................................ 23 Educatieve activiteiten door derden .................................................................................................... 23 Media ........................................................................................................................................................... 24 Voorlichtings- en educatiemateriaal ..................................................................................................... 24 Contactcommissie Hoge Fronten ........................................................................................................... 24
Literatuur……………………………………………………………………………………………………………….25 Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4a: Bijlage 4b: Bijlage 5: Bijlage 6: Bijlage 7: Bijlage 8: Bijlage 9: Bijlage 10: Bijlage 11: Bijlage 12:
Overzichtkaart Hoge Fronten met toponiemen Aantal graasdagen in 2008 per begrazingseenheid per maand Begrazingseenheden in de Hoge Fronten in 2008 Maaibeheer voorjaar 2008 Maaibeheer najaar 2008 Bestrijding duizendknopen 2008 Kleinschalig bos- en bomenbeheer in 2008 (excl. kappen op muren) Beheer van bomen en struiken op het muurwerk in 2008 Teldata Muurhagedisinventarisatie en overige inventarisatiegegevens 2008 Afbakening van deelpopulaties van de Muurhagedis in 2008 Omvang van de deelpopulaties van de Muurhagedis in 2008 Vrijwilligers Hoge Fronten 2008 Krantenartikel Hoge Fronten 2008
I
Inleiding
Een in vele opzichten uniek gebied in Maastricht Maastricht heeft met de Hoge Fronten een prachtig natuurgebied nabij het centrum van de stad. Het zijn de restanten van vestingwerken uit de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. Het gebied (15 hectare) bestaat uit aarden wallen, deels versterkt met muren, met daartussen zogenaamde droge grachten. De werken zijn gebouwd op het middenterras van de Maas. Ondergronds is een uitgebreid gangenstelsel aanwezig. De Hoge Fronten hebben een grote waarde als cultuur- en natuurmonument. Een overzichtskaart van de Hoge Fronten met de toponiemen voor de verschillende deelgebieden is opgenomen als bijlage 1. De vestingmuren zijn een soort kunstmatige rotsen, waar muurplanten en muurfauna zich prima thuis voelen. De gangen zijn vergelijkbaar met natuurlijke grotten, en worden gebruikt als overwinteringplaats door vleermuizen, vlinders en andere diergroepen. Doordat de muren warmte kunnen vasthouden, en ook door de ligging in het warme Maasdal, komen er veel warmteminnende soorten in het gebied voor. Vooral vanwege het voorkomen van de in ons land zeer zeldzame Muurhagedis, werden de Hoge Fronten in 1992 aangewezen als Beschermd Natuurmonument. Het Beschermd Natuurmonument wordt sinds september 1995 beheerd door het Centrum voor Natuur- en Milieueducatie (CNME Maastricht & Regio). De Gemeente Maastricht is eigenaar van het gebied. Het ondergrondse gangenstelsel wordt door de Stichting Maastricht Vestingstad beheerd. Het natuurbeheer vindt plaats volgens het Beheerplan Hoge Fronten (Frissen, 2009a). Een belangrijk doel van dit jaarverslag is het berichten over ondermeer beheer, resultaten van flora- en faunaonderzoek, recreatie en educatieve activiteiten in de Hoge Fronten. Ter aanvulling kunt u de voorgaande jaarverslagen (19952007) gebruiken voor achtergrondinformatie. Deze zijn op te vragen bij CNME Maastricht & Regio. Ook voor andere informatie over de Hoge Fronten kunt u bij CNME Maastricht terecht. In 2008 werden twee consolidaties van muren uitgevoerd t.b.v. het behoud van de cultuuren natuurhistorische waarden en om veiligheidsredenen. Voor en tijdens de werkzaamheden werd gedegen rekening gehouden met de aanwezige natuurwaarden. Aanwezige reptielen werden vooraf aan de werkzaamheden verplaatst. Er werd een reptielenscherm om het werkgebied geplaatst en beschermde planten werden gemarkeerd en ontzien tijdens de werkzaamheden of verplaatst. In 2008 daalde het aantal Muurhagedissen in de Hoge Fronten tot 285 dieren. De daling werd waarschijnlijk veroorzaakt door ongunstige weersomstandigheden in 2007 en 2008 en door verstoringen. Het geschatte aantal Muurhagedissen in heel Maastricht bleef ongeveer gelijk. Er werd zelfs een nieuwe populatie ontdekt langs de Maas. Ten behoeve van de reactivering van de spoorlijn Maastricht-Lanaken, werden in 2008 Muurhagedissen en andere reptielen overgeplaatst van de spoorbaan naar nieuw gebouwde stapelmuren. In dit jaarverslag wordt ook kort ingegaan op het beheer van de Lage Fronten en de spoorbaan in Bosscherveld.
1
ll Inrichting en onderhoud Gemeente Maastricht voert consolidatiewerkzaamheden in de Hoge Fronten uit In maart 2008 werd de consolidatie van de rechter face van bastion Saxen afgerond (zie ook jaarverslag 2007). In de zomer van 2008 werd de consolidatie van de contrescarp van bastion Erfprins uitgevoerd. Beide consolidaties werden uitgevoerd t.b.v. behoud van de cultuur- en natuurhistorische waarden en om veiligheidsredenen. De werkzaamheden aan de contrescarp van Bastion Erfprins bestonden uit het vastzetten van cordonblokken, herstellen van schietgaten en gedeeltelijk opmetselen van de muur. Voor en tijdens de werkzaamheden werd gedegen rekening gehouden met de aanwezige natuurwaarden. De aanwezige reptielen werden vooraf verplaatst. Er werd een reptielenscherm om het werkgebied geplaatst en beschermde planten werden gemarkeerd en ontzien tijdens de werkzaamheden. Er werden in totaal 20 Muurhagedissen, 4 Hazelwormen en 4 Kleine watersalamanders overgeplaatst. Verder werden er ca. 40 Wilde marjoleinplanten in depot gezet en aan het einde van de werkzaamheden teruggeplaatst. Voor het verplaatsen van de planten en dieren en het uitvoeren van de consolidatiewerkzaamheden werd een ontheffing verleend (F75c/2006/0307) door het Ministerie van LNV en een vergunning ingevolge de Natuurbeschermingswet 1998, door de Provincie Limburg.
Figuur 1: Werkzaamheden aan de contrescarp van bastion Erfprins
Onderhoud t.b.v. toegankelijkheid In 2008 werd er regulier onderhoud uitgevoerd aan de klaphekjes, poorten, rasters en de paaltjesroute. Tevens werden de wandelpaden en banken driemaal vrijgemaaid, t.b.v. de toegankelijkheid.
2
III Vegetatiebeheer 1 Kruidenvegetaties Het vegetatiebeheer vindt plaats door begrazing met een schaapskudde en maaien. Door beide methodes op elkaar af te stemmen, worden alle deelgebieden 1 à 2 maal per jaar kort gemaaid of begraasd. Door dit beheer behouden en/of vergroten de graslanden hun soortenrijkdom. Schapenbegrazing draagt bij aan soortenrijkdom De Hoge Fronten werden in het voorjaar en zomer begraasd door een kudde Mergellandschapen van de Vereniging Natuurmonumenten (Figuur 2). De schapen zorgen ervoor dat de graslanden niet dichtgroeien met struiken en op den duur zal door de begrazing het grasland bloemrijker worden. In de Hoge Fronten wordt soms herderbegrazing toegepast, dit wil zeggen dat de herder er continu bij is en de kudde heel gericht kan sturen. Andere dagen staan de schapen in een afgesloten gedeelte (standbegrazing). De kudde wordt dan een à twee keer per dag bezocht en gecontroleerd. In het najaar heeft de kudde van Sjoen Graas de Hoge Fronten begraasd. Deze kudde wordt ook ingezet in andere Maastrichtse gebieden, zoals Regenwatervijver Amby en de Lage Fronten. Door de schapenbegrazing in combinatie met maaibeheer behouden en/of vergroten de graslanden hun soortenrijkdom. In de Hoge Fronten komen met name Glanshavergraslanden en ruigten voor. Het onderscheid tussen graslanden en ruigten ligt in het feit of er al dan niet wordt gemaaid of begraasd. Ruigtenkruiden als bijvoorbeeld Grote brandnetel, kunnen regelmatig maaien of begrazen slecht verdragen. Afvoer van organisch materiaal heeft een gunstig effect op de kleinere soorten, zoals Grasklokje en Gewone rolklaver en op de soortenrijkdom.
Figuur 2: Begrazing droge gracht Hoge Fronten
Begrazing 2008 In 2008 bezocht de kudde drie maal de Hoge Fronten. In bijlage 2 is het uitgewerkte begrazingsschema voor 2008 te vinden. Op de bijbehorende kaart in bijlage 3 vindt u de 3
verschillende begrazingseenheden. Een begrazingseenheid is een door rasters afsluitbaar deel van de Hoge Fronten. Jaarlijks wordt een evaluatie gemaakt ten behoeve van het beheer in de toekomst. In 2008 zijn er 14.483 graasdagen geweest op een oppervlakte van ca. 12 ha. in de Hoge Fronten. Dit komt neer op een begrazingsdruk van ongeveer 3,3 schapen per ha. (Begrazingsdruk is het aantal graasdagen gedeeld door het begraasde oppervlakte x 365 dagen). In grafiek 1 is de begrazingsdruk vanaf 1992 weergegeven. Van 1992 tot en met 1995 was de begrazingsdruk te hoog, waardoor er weinig planten tot bloei kwamen. Wegens de toegenomen successie werd vanaf 2002 de begrazing aangevuld met maaibeheer. Schapenbegrazing wordt in de Hoge Fronten nu het meeste ingezet voor nabegrazing (na een maaibeurt), begrazing van steile stukken (die niet te maaien zijn) en kortere vegetaties.
In het voorjaar en de zomer bezocht de kudde de Hoge Fronten tweemaal. De begrazing wordt in deze tijd van het jaar ingezet op de meest soortenrijke delen van de Hoge Fronten: de afgesloten gracht en de hoogste delen van de bastions. De afgesloten gracht werd voor de helft begraasd, de andere helft werd afgezet met flexnetten. Deze keuze is gemaakt ten behoeve van de fasering in bloei en diversiteit. Verder werden de bastions Holstein, Erfprins en Saxen begraasd. In oktober, november en december zijn alle gebieden bezocht. Er zijn ook plekken in het gebied met overblijvende vegetatie, vanwege de waarde voor overwinterende dieren, zoals insecten.
4
Incidenten tijdens de schapenbegrazing In juni vond een calamiteit met de schapen plaats. Doordat er schapen ongewenst gevoerd zijn, is een ooi overleden aan pensverzuring. Maaibeheer als aanvulling op de schapenbegrazing Als aanvulling op de schapenbegrazing is in 2008 een deel van de Hoge Fronten gemaaid door de beheerploeg van CNME Maastricht (bijlage 4a en 4b). Het maaibeheer wordt vooral toegepast op grotere vlakke terreindelen. Dit jaar werden in het voorjaar (mei/juni) het glacis, het oude losloopgebied, lunet Zeeland, de oude kraal en delen bij de hoofdingang bij de melkfabriek gemaaid. In het najaar (september/oktober) werden het glacis, het oude losloopgebied, lunet Zeeland, lunet Gelderland, de afgesloten gracht, vlakke delen van bastion Holstein, vlakke delen bastion Erfprins, de oude kraal en delen bij de hoofdingang bij de melkfabriek gemaaid. Het maaisel werd afgevoerd, om een strooisellaag te voorkomen, en voedingsstoffen af te voeren. Na het maaien vond soms nog nabegrazing plaats. Tevens vond er kleinschaliger maaibeheer met bosmaaiers plaats. In het voor- en najaar werd de vegetatie op twee lunetten gemaaid. De lunetten hebben een zuidelijke expositie en een hellingshoek. Dit is een ideale uitgangssituatie voor een schrale, soortenrijke vegetatie. Bij de planning en uitvoering krijgen de best ontwikkelde graslanden de hoogste prioriteit. Paden halfjaarlijks gemaaid Alle paden werden een aantal malen in het voorjaar en de zomer gemaaid. Ook de paaltjes van de wandelroute, banken en prullenbakken werden daarbij vrij gemaaid. Beheer ten behoeve van de Vroedmeesterpad In 2008 zijn er geen poelen opgeschoond. In het voor- en najaar werd het terrein rondom de schanskorven en het talud bij de poel achter de voormalige melkfabriek (het kantoor van het CNME) gemaaid ten behoeve van de Vroedmeesterpad. Dit talud wordt, samen met de schanskorven, als landbiotoop gebruikt door de Vroedmeesterpad. Als de vegetatie gemaaid of begraasd wordt, komt er meer zonne-instraling op de landbiotoop, die de padden nodig hebben voor de opwarming (Crombaghs & Bosman, 2006). Bestrijding duizendknopen In de Hoge Fronten groeit de Japanse duizendknoop, ongewenst. Deze woekerplant verspreidt zich razendsnel door heel Europa. Ecosystemen en gebouwen ondervinden schade door deze plant. In Groot Brittannië staat er zelfs een gevangenisstraf van 2 jaar op het bezitten van deze plant. De behandeling bestaat uit bestrijding met herbiciden (zie bijlage 5 voor de precieze locaties). CNME is voorstander van het terugdringen van gif, maar ons inziens moet er voor de bestrijding van de Japanse duizendknopen echter een uitzondering gemaakt worden, ter bescherming van het Rijksmonument en Natuurmonument. In 2007 is gestart met een experiment om een deel van de duizendknopen te behandelen met chemische bestrijdingsmiddelen. Door dit een aantal jaren vol te houden, heeft men op andere besmette locaties resultaten geboekt in het terugdringen van de duizendknopen. Dit besluit is genomen, omdat de plant zich steeds meer uitbreidt in de Hoge Fronten en ook inheemse flora verdringt. Informatie over de bestrijding van de Japanse duizendknoop is te vinden op www.environment-agency.gov.uk.
5
2 Bos en bomen Beheer hagen, kleinschalig bos- en bomenbeheer in houtwal en bosjes In bijlage 6 staat het in 2008 uitgevoerde bos- en bomenbeheer weergegeven. In de Hoge Fronten worden jaarlijks alle meidoornhagen (ca. 450 meter) gesnoeid. Verder wordt er in de terreindelen met bos en struweel snoeiwerk uitgevoerd, ten behoeve van de variatie in soorten en vegetatiestructuur. De zeldzamere soorten, zoals Kardinaalsmuts, Wilde liguster en Sleedoorn, worden vrijgesteld. En er worden inhammen gemaakt in de houtwal. Een deel van het groenafval wordt verwerkt in een takkenril. Het dode hout biedt nestgelegenheid en foerageermogelijkheden voor vogels en andere diersoorten. Ter hoogte van lunet Holland zijn inhammen gemaakt in de houtwal. Eens in de twee jaar worden alle drie de zichtlijnen vrij gesnoeid. In het voorjaar van 2008 is een deel van de bomen en struiken op lunet Holland en lunet Zeeland verwijderd. Streefbeeld voor de vegetatie van de lunetten is een bloemrijk grasland met her en der een struik/boom. Het werk werd met name verricht door de beheerploeg van CNME Maastricht & Regio. Aanvullend werden nog klussen uitgevoerd door vrijwilligers, scoutinggroepen en groep 7 van de Aloysius-school. Tijdens de landelijke natuurwerkdag in november werkten weer 80 mensen mee in de Hoge Fronten. Verwijderen bomen en struiken op de vestingmuren Tot behoud van het vestingwerk en de muurbiotoop wordt er jaarlijks een deel van de vestingmuren ontdaan van schadelijke houtige gewassen. Bij het beheer van de hogere muurdelen wordt een hoogwerker ingezet. De houtige gewassen worden weggezaagd en de stobben worden ingesmeerd met Round Up, om doorgroei vanuit het wortelstelsel te voorkomen. In 2008 werd in augustus een hoogwerker ingehuurd, waarbij een deel van de muren werd vrijgemaakt van houtige gewassen (zie bijlage 7).
6
3 Beheer Lage Fronten/ spoorwegemplacement en spoorbaan In de Lage Fronten en op het spoorwegemplacement wordt een vegetatiebeeld nagestreefd dat vergelijkbaar is met dat in de Hoge Fronten: bloemrijke graslanden, met verspreid ruigten en struweel. Voor de ligging van het terrein zie figuur 3. Door het ingezette beheer zijn de kansen voor de Muurhagedis en andere thermofiele soorten weer toegenomen. Wandelpad van Lage Fronten naar Fort Willemweg
Figuur 3: Natuurgebied Lage Fronten en voormalig spoorwegemplacement
Beheer spoorwegemplacement In 2007 is het deel van de Lage Fronten en spoorwegemplacement (3 ha.), eigendom van NS Poort, grootschalig opgeschoond door de eigenaar en later in beheer gegeven aan het CNME Maastricht & Regio. Aanleiding hiervoor was de uitbreiding van de parkeerplaats langs de Cabergerweg. Als natuurcompensatie voor de aanleg van de parkeerplaats, vonden de opschonings- en beheerwerkzaamheden plaats. Tevens is een compensatiestrook van 900 m2 aangelegd en een schapenraster geplaatst. In 2008 is voor dit terreindeel een beheerplan opgesteld (Frissen-Moors, 2008). In 2008 werd in het voorjaar een maaibeurt uitgevoerd. In het najaar bezocht de schaapskudde het gebied. Vervolgens werd nog een deel van de houtopslag in de graslanden en op de muren verwijderd. In het gebied werd afval geruimd door CNME Maastricht en de Mondriaan Zorggroep. De vegetatie is zeer soorten- en bloemrijk, waardoor het gebied ook rijk is aan insecten, reptielen en andere fauna.
7
Beheer Lage Fronten Het beheer van het deel van de Lage Fronten dat eigendom is van de Gemeente Maastricht werd in 2008 gecontinueerd. In opdracht van de Gemeente werden beheerwerkzaamheden uitgevoerd in het laaggelegen terrein, rondom de grachten en vestingmuren. Onderin de Lage Fronten werden twee maaibeurten uitgevoerd en werd een deel van de opgaande houtige gewassen voor en op de muren verwijderd. Verleggen en onderhoud wandelpad van Lage Fronten naar Fort Willemweg In maart 2008 werd het traject tussen de Lage Fronten en de Fort Willemweg opgeschoond (zie rode pijl figuur 3). Over een lengte van 500 meter werd een pad van 8 meter breed vrijgemaakt van houtige opslag. Ook werd de opgang van het wandelpad aan de Fort Willemweg verlegd. Door het toegankelijk houden van dit pad, zal de sociale controle en aandacht voor het gebied behouden blijven. Ook zal het open maken van het gebied, er voor zorgen dat het pad als natuurcorridor kan dienen voor thermofiele soorten, zoals de Muurhagedis, Stengelomvattend havikskruid en Klaverblauwtje. In maart werd ook nog een werkdag in samenwerking met de PABO Maastricht georganiseerd, waarbij 40 studenten meehielpen. De werkzaamheden werden gefinancierd door gemeente Maastricht en Prorail. Aanvullend werden nog werkzaamheden door Transferium (onderdeel Yonder) uitgevoerd. Reactivering Spoorbaan Maastricht-Lanaken en inrichting compensatiegebied Met het oog op de heringebruikname van de spoorlijn van Lanaken naar Maastricht, is een compensatieplan opgesteld voor de aanwezige reptielen. In 2008 is er nieuw leefgebied voor de Muurhagedis gecreëerd door de bouw van stapelmuren tegen het spoortalud en naast de spoorlijn. De muren bestaan uit losse natuurstenen die met een minimum aan mortel zijn opgezet, zodat er voldoende spleetjes en holletjes aanwezig zijn. Een deel van de stapelmuren is tegen het talud geplaatst, zodat er geschikte vorstvrije schuilplaatsen in het talud bestaan. Het beheer van het talud wordt afgestemd op de aanwezige reptielen en andere natuurwaarden. In het voorjaar en zomer van 2008 zijn 109 muurhagedissen overgeplaatst van de spoorbaan naar de stapelmuren (Spikmans & Bosman, 2007, waarnemingen RAVON, Frissen-Moors & Tilmans, 2009d). Stichting RAVON, Bosgroep Zuid Nederland en CNME Maastricht & Regio voerden de ecologische begeleiding van de herinrichting van de spoorbaan uit.
Figuur 4: Stapelmuren langs de spoorlijn Maastricht- Lanaken
8
IV Flora en fauna Rondom de eeuwenoude vestingmuren heerst een bijzonder klimaat. Overdag kan de temperatuur hoog oplopen en 's nachts geven de muren nog warmte af. Hier voelen veel bijzondere planten en dieren zich thuis. Het is het meest noordelijke gebied in Europa waar de Muurhagedis voorkomt. De Muurhagedis is een beschermde diersoort (Flora- en Faunawet, Conventie van Bern, bijlage 2 en Habitatrichtlijn, bijlage 4). Jaarlijks wordt er in de Hoge Fronten uitgebreid onderzoek gedaan naar de flora en fauna van het gebied. Het onderzoekswerk wordt uitgevoerd door medewerkers en vrijwilligers verbonden aan CNME Maastricht. Dit jaar zijn de verschillende soortgroepen flora, vleermuizen, reptielen en dagvlinders onderzocht. Van andere soortgroepen werden losse waarnemingen genoteerd. 1 Flora Het floraonderzoek werd in 2008 uitgevoerd door Lisa Op den Kamp. Begrazingseenheid 6 werd voor het eerst sinds 2003 weer onderzocht. Deze begrazingseenheid bestaat uit bastion Stadhouder, lunet Zeeland, bastion Prins Frederik en de gracht tussen bastion Erfprins en bastion Saxen. Er komen in het terrein afwisselend glanshavergraslanden, ruderale ruigtes, muurvegetaties en bosjes voor. De muur van bastion Saxen kent bijzonder veel bijzondere planten, waaronder Brede ereprijs, Kandelaartje, Knolsteenbreek en Grasklokje. De resultaten van het floraonderzoek zijn verwerkt in het vegetatierapport Hoge Fronten 2008, waarin de soortenlijst, de vegetatiekartering en de kartering van een aantal Rode Lijstsoorten zijn opgenomen (Op den Kamp & Frissen-Moors, 2010). Bij de vergelijking van de vegetatietypen tussen 2003 en 2008 (zie figuur 5) zijn duidelijke verschillen als gevolg van beheer- en inrichtingsmaatregelen terug te zien. Sinds 2003 is het maai- en begrazingsbeheer geïntensiveerd. De delen die gemaaid worden hebben zich meer ontwikkeld naar een glanshavergrasland. Lunet Zeeland is in het maaibeheer opgenomen, waardoor hier de vegetatie veranderd is van een ruderale ruigte naar een glanshavergrasland. De oude schaapskraal (die ook is opgenomen in het maaibeheer) heeft zich inmiddels al ontwikkeld van ruderale ruigte tot glanshavergrasland. In een aantal terreindelen is het aandeel ruigte als gevolg van beheer ook vergroot. De taluds boven de muren van de vestingwerken zijn minder intensief begraasd waardoor deze zich van glanshavergrasland naar ruderale ruigte hebben ontwikkeld. Doordat er veel calamiteiten zijn gebeurd met de schaapskudde op de taluds zijn de taluds tijdelijk minder vaak begraasd. Inmiddels (2009) is er inhaalbeheer met schapenbegrazing ingezet om de bijzondere vegetaties van de taluds in stand te houden. Er is in 2005 een nieuwe schaapskraal ingericht ten noorden van lunet Zeeland. Op deze locatie is sindsdien het aandeel glanshavergrasland verminderd. Op de locatie waar in 2005 de oude populieren zijn gekapt, is een ruderale ruigte ontstaan. Verder heeft de ruigte van Japanse en Sachalinse duizendknopen zich t.o.v. 2003 weer verder uitgebreid. In totaal zijn in deelgebied zes 186 plantensoorten gevonden. Dat zijn 25 soorten meer als in 2003. Van die 186 soorten waren er 44 in deelgebied 6 nieuw. Voor de gehele Hoge Fronten waren 9 soorten nieuw. 28 Soorten die in 2003 gevonden werden, konden in 2008 niet meer 9
teruggevonden worden. O.a. Grote bevernel, Wilde hokjespeul en Goudgele honingklaver waren verdwenen. Rapunzelklokje, Brede wespenorchis en Gewone margriet werden nieuw gevonden. Er zijn geen drastische veranderingen in de verspreiding van de bijzondere soorten. Veel van deze soorten kennen een vergelijkbaar verspreidingspatroon als in 2003, en veel oude vindplaatsen konden ook in 2008 worden teruggevonden.
Figuur 5:
Vergelijking vegetatietypenkaart 2003 en 2008 (begrazingseenheid 6)
10
2 Fauna Vleermuizen en andere zoogdieren Leden van het Natuurhistorisch Genootschap (coördinator Jos Cobben) telden dit jaar op 27 januari de vleermuizen die in winterslaap in de ondergrondse gangen van de Hoge Fronten huisden (zie tabel 1). Met spiegels werden alle nissen en scheuren in de muren van het gangenstelsel nagezocht. Jaarlijks worden er vier soorten aangetroffen. De monitoorders noteren tevens nog andere waarnemingen van bijv. insecten (zie tabel 7, fauna ondergrondse gangen). Tabel 1: Vleermuizen in winterslaap in de Hoge Fronten 2000- 2008 Nederlandse Wetenschappelijke naam 9 0 0 0 naam 9 0 1 2 / / / / 0 0 0 0 0 1 2 3 Gewone Myotis mystacinus baardvleermuis Gewone Plecotus auritus grootoorvleermuis Watervleermuis Myotis daubentonii Franjestaart Myotis nattereri Ondetermineerbaar Totale aantal overwinterende vleermuizen
0 3 / 0 4
0 4 / 0 5
0 5 / 0 6
0 6 / 0 7
0 7 / 0 8
4
8
8
4
2
2
4
6
9
4
4
4
2
2
1
1
5
5
2 0 1 11
7 1 1 21
7 1 1 21
3 0 1 10
4 3 0 11
3 6 0 12
5 11 0 21
7 10 0 28
7 8 1 30
Verder werden er gedurende het jaar nog losse waarnemingen van (sporen van) zoogdieren genoteerd door medewerkers en vrijwilligers van CNME Maastricht (tabel 2). Tabel 2: Overige zoogdieren waargenomen in de Hoge Fronten 2008 Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Dwergmuis Micromys minutus Kat Felis catus Konijn Oryctolagus cuniculus Mol Talpa europaea Vos Vulpes vulpes Woelrat Arvicola terrestris Totale aantal soorten 6 In 2008 (februari en maart) werden een tweetal braakballen van de Kerkuil gevonden en uitgeplozen door Henny Kloosterboer. Er werden boven- en onderkaken van huisspitsmuizen (6) en een onderkaak van Rosse woelmuis (1) gevonden.
11
Vogelonderzoek 2008 In 2008 is geen systematisch broedvogelonderzoek uitgevoerd. Daling aantal Muurhagedissen In de periode maart tot en met oktober werd de populatie Muurhagedissen door Lisa en Olaf Op den Kamp, Jan America, Ger van Hees en Denis Frissen geïnventariseerd. Dit gebeurde volgens de gebruikelijke telmethode (zie bijlage 8). De gegevens zijn verwerkt in tabel 3 en grafiek 2, waarin de populatieontwikkeling vanaf 1977 is weergegeven. Bij de aanvang van de tellingen eind jaren ‘70, ging het zeer slecht met de Muurhagedis. Uitblijvend beheer maakte dat de muren dichtgroeiden en het leefgebied van de hagedis kleiner werd. Door hagedisonvriendelijke restauraties bereikte de populatie in 1980 een vermoedelijk dieptepunt van 34 individuen. In 1988 werd het aantal Muurhagedissen van 1978 opnieuw bereikt. Daarna groeide de populatie langzaam uit tot een voorlopig maximum van 132 dieren in 1992, In 1993 en 1994 viel de populatie opmerkelijk terug, als gevolg van ongunstig weer, verstoring door restauratiewerkzaamheden en het illegaal wegvangen van hagedissen. Hierna groeide de populatie verder, mede door de zonnige jaren en het hagedisvriendelijke beheer (Moors en Frissen, 2004). Sinds 2007 is de populatiegrootte gedaald.
Grafiek 2: Aantal muurhagedissen in de Hoge Fronten in de periode 1977-2008. 600 500 400 juveniel
300
subadult adult
200 100
12
2007
2005
2003
2001
1999
1997
1995
1993
1991
1989
1987
1985
1983
1981
1979
1977
0
Tabel 3: Voorkomen van de Muurhagedis in de Hoge Fronten 1974-2008 Jaar
Adulten
Subadulten
Juvenielen
Totaal
Voor 1974 19771 1978 2 1980 1981 1982 1983 1988 1989 1990 1991 1992 1993 19947 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
onbekend 14 56 25 28 + 23 24 44 46 51 59 73 75 53 78 919 86 100 116 103 101 96 95 131 149 181 159 141
onbekend 2 3 3 1 2 9 2 10 183 254 145 28 198 25 50 42 126 15 129 38 98 94 214 139 115 185 39
onbekend — 3 6 6 20 8 15 23 36 24 45 16 33 49 50 136 18 176 34 144 118 265 209 122 179 40 105
>100 16 62 34 35 45 41 61 79 105 108 132 1196 105 152 191 264 244 307 266 283 312 454 554 410 475 384 285
Opmerkingen bij Tabel 3: Voorkomen van de Muurhagedis in de Hoge Fronten sedert de jaren zeventig. Gegevens van vóór 1995 zijn ontleend aan Gemeente Maastricht, dienst Publieke Werken en Sport (1994). Voetnoten: 1Slechts enkele muren werden geïnventariseerd, van maart-juni 1977. Dit verklaart het geringe aantal en het ontbreken van juvenielen. 2Het totale aantal van 56 adulten staat voor het aantal gevangen en gemerkte adulten. Bonnemayer & Dietvorst (1979) schatten de omvang van de populatie 25% hoger. 3Van de 18 subadulten waren 11 gekweekt en uitgezet. 4Van de 25 subadulten waren 11 gekweekt en uitgezet. 5Van de 14 subadulten waren 4 gekweekt en uitgezet. 6Na half augustus is het aantal Muurhagedissen teruggelopen; de uiteindelijke populatiegrootte aan het einde van het seizoen was niet bekend. 7In april-mei werd een onbekend aantal Muurhagedissen weggevangen. 8Van de 19 subadulten waren 15 gekweekt en uitgezet. 9Van de 91 adulten werden er 4 herkend als in het verleden gekweekt en uitgezet.
13
In 2008 werden er slechts 285 dieren gezien. Dat zijn er bijna net zo weinig als in 1997. De reden voor de afname van het aantal hagedissen is enerzijds de ongunstige weersomstandigheden in 2008 en anderzijds de ongunstige weersomstandigheden in 2007. In 2007 waren duidelijk minder hagedissen geboren (40 i.p.v. 100 tot 200 in de jaren ervoor). Daarom waren er in 2008 ook veel minder subadulten. In 2008 waren er ook weinig geschikte dagen om hagedissen te tellen. 2008 was landelijk gezien wel een warm en zeer zonnig jaar, met een gemiddelde temperatuur van 10,6 graden in Nederland. Met uitzondering van september, oktober en december lag de gemiddelde temperatuur in alle maanden boven het langjarig gemiddelde. Vooral in januari en mei was het opmerkelijk warm. Juli en augustus verliepen echter wisselvallig en nat. Opvallend waren echter de regionale verschillen. In het voorjaar waren landelijk gezien de minste zonuren in Maastricht. Tevens viel in Maastricht deze zomer landelijk gezien de meeste neerslag (www.knmi.nl). Op 2 januari werd voor 2008 de eerste jaarwaarneming van een Muurhagedis in Maastricht gedaan door Alex Kloor in de Lage Fronten op de graffitimuur (buitentemp. 0ºC). Het aantal volwassen dieren in 2008 werd geschat op 141 exemplaren (zie tabel 3). Een afname van 18 dieren t.o.v. 2007 en 40 dieren t.o.v. 2006. Het aantal subadulten was laag (39). Dit is 97% van de in 2007 geboren juvenielen, die in 2007 de subadulte leeftijd hadden bereikt. Door de zachte winter hebben mogelijk alle juvenielen de winter overleefd. Doordat de zomer van 2007 zeer nat was, waren er in dat jaar minder juvenielen geboren dan andere jaren. Dit jaar werden er 105 juvenielen geteld. De eerste juveniele Muurhagedissen werden dit jaar op 19 juli in de Lage Fronten gezien door Alex Kloor. In bijlage 9 zijn de grenzen van de verschillende deelpopulaties aangegeven. De ontwikkeling van de afzonderlijke deelpopulaties staat vermeld in bijlage 10. Deelpopulaties 4, 8 en 10 hebben de grootste aantallen, respectievelijk 32, 32 en 58 dieren. In de zomer van 2008 werd de consolidatie van de contrescarp van bastion Erfprins uitgevoerd. De aanwezige reptielen werden vooraf verplaatst naar andere muren in de Hoge Fronten. Er werd een reptielenscherm om het werkgebied geplaatst. Er werden in totaal 20 muurhagedissen, 4 hazelwormen en 4 kleine watersalamanders overgeplaatst. Voor het verplaatsen van de planten en dieren en het uitvoeren van de consolidatiewerkzaamheden werden de nodige ontheffingen verleend. Muurhagedissen buiten de Hoge Fronten In Maastricht komt de Muurhagedis ook voor in de Lage Fronten, op het spooremplacement en spoorlijn Boschpoort en op het industrieterrein Boscherveld. In 2008 werden door RAVON/ Bosgroep Zuid Nederland, Muurhagedissen op de te reactiveren spoorbaan van Maastricht – Lanaken overgezet naar een compensatiegebied met stapelmuren. Er werden 109 dieren overgezet. In 2008 werden daarnaast nog door Alex Kloor in totaal 295 Muurhagedissen geteld buiten de Hoge Fronten, waarvan 88 adulten, 46 subadulten en 153 juvenielen. In 2008 zijn op 5 bedrijfsterreinen Muurhagedissen waargenomen. En tevens werd in 2008 een nieuwe populatie Muurhagedissen ontdekt langs de Maas in Maastricht (Frissen-Moors, 2009c). 14
Totale aantal Muurhagedissen Maastricht In 2008 werd het totale aantal Muurhagedissen in Maastricht op 671 exemplaren geschat, waarvan 329 adulten, 94 subadulten en 248 juvenielen (grafiek 3). 42 % van de getelde Muurhagedissen werd in de Hoge Fronten gezien. Grafiek 3: Aantal muurhagedissen in Maastricht in de periode 1977-2008.
Ruimtelijke ontwikkelingen in leefgebied van Muurhagedis Het leefgebied van de Muurhagedis buiten de Hoge Fronten staat onder druk, omdat men voornemens is om het gebied een nieuwe inrichting te geven, met het zogenaamde Belvédèreproject. Zo is er woning- en kantoorbouw gepland ter plaatse van het industrieterrein Boschpoort, komt er woningbouw op het spooremplacement en rondom de Lage Fronten en is de spoorlijn naar Lanaken gereactiveerd. Al met al is het belangrijk dat bij al deze ontwikkelingen de belangen van de Muurhagedis behartigd worden (Tilmans et al, 2003). Voor de reactivering van de spoorlijn Boschpoort zijn in 2008 kunstmatige biotopen gebouwd in de vorm van stapelmuren en houtstapels. Ook is er een beheerplan opgesteld voor de taluds van de spoorbaan. Uitheemse Muurhagedissen in Limburg Er is in Limburg een aantal plaatsen bekend waar uitheemse Muurhagedissen zijn uitgezet, of per toeval terecht zijn gekomen. Er komen Muurhagedissen voor op de Bemelerberg, Industrieterrein Echt en in Caestert te Eijsden. In Echt zijn de dieren per toeval met steentransport terecht gekomen op het terrein van een steenhandel, waar de dieren zich handhaven. Planten en dieren zijn aangepast aan de omstandigheden waar ze vandaan komen. De genetische eigenschappen van de dieren verschillen van die van de Nederlandse populatie. Uitzetting van uitheemse dieren is niet wenselijk. Hazelwormen
15
In 2008 verrichtte Jip Ramakers van Hogeschool Van Hall Larenstein te Velp een onderzoek naar de ecologie van de hazelwormenpopulatie in de Hoge Fronten. Dit stageonderzoek werd begeleid door onderzoeksinstituut Alterra. In dit onderzoek wordt de populatiegrootte in de Hoge Fronten geschat op ca. 250 dieren. De gemiddelde dichtheid van de hele populatie wordt geschat op 17 Hazelwormen per hectare. De meeste Hazelwormen werden aangetroffen in graslanden in de dichte nabijheid van een muur of talud. In de periode eind april/ begin mei werden de meeste Hazelwormen aangetroffen bij zonnig weer met temperaturen tussen de 16º en 22º. Verplaatsingen van de dieren waren schaars. De grootste waargenomen verplaatsing bedroeg 70 meter en de snelste 8,75 meter per dag. T.a.v het beheer in de Hoge Fronten wordt geadviseerd gefaseerd te maaien en plaatselijk vegetatie te laten staan, gericht op structuurvariatie en kleinschaligheid (Ramakers, 2008).
Figuur 6: Hazelwormen
Amfibieën In 2008 werden geen waarnemingen van amfibieën genoteerd. Van voorgaan de jaren is bekend dat er Alpenwatersalamander, Bruine kikker, Gewone pad, Groene kikker, Kleine watersalamander en Vroedmeesterpad voorkomt. Dagvlinders Sinds 1997 worden de dagvlinders in de Hoge Fronten gemonitoord. In 2008 is de monitoringsroute gelopen door Niek Oosterveen. Een monitoringsroute geeft een duidelijk beeld van de ontwikkeling van de soorten in een gebied. Niek Oosterveen liep van april tot en met september 13 vaste rondes van een half uur in de afgesloten gracht. Er werden dit jaar elf soorten gevolgd. De resultaten van 1997 t/m 2008 zijn opgenomen in tabel 4. Tot 2007 werd de dagvlindermonitoring door Hub Reumkens uitgevoerd. 2008 was landelijk gezien een slecht vlinderjaar. Dit is ook in de Hoge Fronten terug te zien. Aanvullend werden nog losse waarnemingen gedaan door Alex Kloor en Lisa Op den Kamp. Zij namen nog Bont zandoogje, Distelvlinder en Kleine vos waar. De Dagpauwoog werd ook in winterslaap in de ondergrondse gangen waargenomen. In totaal zijn er dus 14 vlindersoorten gezien in de Hoge Fronten.
16
Tabel 6: Dagvlinders in de Hoge Fronten 1997-2008 (monitoringsroute) Ned. naam
Wet. naam
Argusvlinder
Lasiommata megera Atalanta Vanessa atalanta Bont Pararge zandoogje aegeria Boomblauwtje Celastrina argiolus Boswitje Leptidea sinapis Bruin blauwtje Aricia agestis
97
98
99
00 01
02
03
04
05
06
17
9
26
17
8
24
13
5
15
5
3
2
1
4
3
1
9
1
1
1 1
1
11
52
250
415
Aphantopus hyperantus Papillio machaon Araschnia levana Colias crocea
Koninginnepage Landkaartje Oranje luzernevlinder Oranjetipje
Pieris rapae
Anthocharis cardamines Oranje Pyronia zandoogje tythonus Zwartsprietdik- Thymelicus kopje lineola Totaal # waargen. ex. Totaal # waargen. soorten Totaal # malen route gelopen
8
2
2
2
1
1
142 37 2
7
5
1
17 2 2
Groot koolwitje Pieris 31 brassicae Icarusblauwtje Polyommatus 299 icarus Klaverblauwtje Polyommatus 19 semiargus Kleine vos Aglais urticae 79
Koevinkje
12
2 102
Lycaena phlaeas Pieris napi
08 Totaal
3 11
1
1
Bruin Maniola 128 zandoogje jurtina Citroenvlinder Gonepteryx 1 rhamni Dagpauwoog Inachis io 43 Distelvlinder Vanessa cardui Geelsprietdik- Thymelicus 24 kopje sylvestris Gehakkelde Polygonia c5 aurelia album Gele Colias hyale luzernevlinder Groentje Callophris rubi
Kleine vuurvlinder Klein geaderd witje Klein koolwitje
07
279
1 52 3
13
84
8 269
1
2
15 4
8
12 5
452 306
314 355
73 31
5 22 108
12 5
1 2
8 2
6
1 4
186 129 25
3
6
1
11
3
2
4
4
7
1
44 1
1
22
2370
1 4
15
11
6
48 18 185
280
45
1
1
2
2
10
8
1
155
175 174
43
4
1932 21
28
2
1 9
26
2
145
1
2
6
79
32
186
147
179
1
4
1
3
1
4
5
2
2
50 24 146
2
2
1
1
911 19 31
1
1
17
294 162
1
1
3
14
10
65
1
20
7
4
9 13
291
192 220
49 35
1649 8
1
3
2
1
2
2
4
1
15 23
14
1
5
698 1007 263 78 690 1251 573 20 24
16
17 15
17
7 0
14 20
17 26
12 24
724 786 224 122 10 22
16 21
12 11 15 13
7329 28 234
Dagactieve nachtvlinders (Lepidoptera) Er zijn een paar nachtvlinders die overdag vliegen en erg opvallend zijn. Die noemen we dagactieve nachtvlinders. Alex Kloor deed een vijftal waarnemingen van dagactieve nachtvlinders (tabel 5). Tabel 5: Soorten nachtvlinders in de Hoge Fronten in 2008 Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Klaverspanner Chiasmia clathrata Kleine voorjaarsspanner Agriopis leucophaearia Kleine wintervlinder Operophtera brumata Kolibrievlinder Macroglossum stellatarum Vals witje Siona lineate Totaal aantal soorten 6 Libellen Er werd dit jaar de Gewone oeverlibel gezien door Lisa Op den Kamp. Bijen en wespen Door Alex Kloor werden een aantal bijen- en wespensoorten geteld in het kader van Telmee (www.telmee.nl). Ook Lisa Op den Kamp deed een aantal waarnemingen (zie tabel 6). Tabel 6: Soorten bijen en wespen in de Hoge Fronten in 2008 Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Aardhommel Bombus terrestris Akkerhommel Bombus pascuorum Boomhommel Bombus hypnorum Gehoornde metselbij Osmia cornuta Gewone goudwesp Chrysis ignita Gewone Odynerus spinipes schoorsteenwesp Grijze zandbij Andrena vaga Knautiabij Andrena hattorfiana Steenhommel Bombus lapidarius Vosje Andrena fulva Wimperflankzandbij Andrena dorsata Totaal aantal soorten 11 Overige insecten en andere dieren Door vleermuistellers werden nog waarnemingen in de ondergrondse gangen gedaan. Ze noteerden naast vleermuizen ook andere dieren die ze in de ondergrondse gangen tegenkwamen (zie tabel 7). Tabel 7: Overige fauna in ondergrondse gangen Hoge Fronten 2008 Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Aantal Blinde bij 4 Dagpauwoog Inachis io 11 Hopsnuituil Hypena rostralis 2 Miljoenpoot 1 Roesje Scoliopteryx libatrix 10
18
Lisa Op den Kamp deed bovengronds nog waarnemingen van Penseelkever en Rood-zwarte streepwants (Graphosoma lineatum).
Figuur 7: Rood-zwarte streepwants
19
V Recreatie Rust en ruimte en kleinschalige activiteiten De Hoge Fronten vormen een groene oase in de stad. Wandelaars, hondenuitlaters, toeristen en natuurliefhebbers bezoeken het gebied. Er vinden ook kleinschalige activiteiten plaats, die passen binnen de doelstellingen van dit natuur- en cultuurgebied, zoals excursies, theatervoorstellingen en kinderfeestjes. Bezoekers dragen over het algemeen bij aan een goede sfeer in het gebied. Men maakt een praatje en houdt in de gaten wat er in het gebied gebeurt. Toezicht Medewerkers van CNME Maastricht zijn geregeld in de Hoge Fronten aanwezig tijdens beheerwerkzaamheden, inventarisaties, excursies, enz. Ook houden bezoekers en vrijwilligers een oogje in het zeil. Tevens houdt Stadstoezicht van de Gemeente Maastricht toezicht in de Hoge Fronten. De stadswachten spreken bezoekers aan bij ongeregeldheden en hebben een signalerende functie. De Milieupolitie treedt op tegen illegaal kamperen, het betreden van de afgesloten gebiedsdelen, dumpen van afval, het crossen met brommertjes, het los laten lopen van honden buiten het hondenlosloopgebied, het vangen van dieren, drugsoverlast, enz. Een enkele keer dient de Regiopolitie ingeschakeld te worden. Afval Er is helaas veel zwerfafval aanwezig in de Hoge Fronten. Door periodieke afvalrondes van MTB wordt geprobeerd het gebied zo schoon mogelijk te houden. Aanvullend ruimen ook CNME Maastricht en bezoekers van het gebied afval op. In het voorjaar was er een grote opschoonactie op initiatief van buurtbewoners.
Figuur 8: Naamsteen Stadhouder
20
Vl Voorlichting en educatie 1 Adoptieprojecten De adoptieprojecten in de Hoge Fronten zijn opgezet om basisscholen te betrekken bij het beheer van het natuurgebied. De koppeling tussen educatie en beheer staat centraal. De projecten worden begeleid door het CNME. Hierbij assisteren de leerkrachten en vrijwilligers van het CNME. Tabel 8 is een overzicht van de lessen in de Hoge Fronten. De Aloysius-school heeft de Hoge Fronten al sinds 1996 geadopteerd. In het voorjaar en de zomer van 2008 zijn waarneemlessen gegeven. Daarbij werd gekeken naar de Muurhagedis en zijn voedsel, bloemen en takkenrillen. In het najaar vond de buitenles plaats, waarbij de zichtlijn werd onderhouden en een takkenril gebouwd. Tabel 8: Adoptielessen in de Hoge Fronten 2008 Datum Tijd Soort les Leiding 24 april 9.00-12.00 waarneemles Ine van Duurling 21 mei 9.00-12.00 Waarneemles Ine van Duurling 11 juni 9.00-12.00 Waarneemles Ine van Duurling 18 juni 9.00-12.00 waarneemles Ine van Duurling 5 nov 9.00-12.00 werkles Ine van Duurling 12 nov 9.00-12.00 werkles Ine van Duurling Totale aantal leerlingen
School Aloysius Aloysius Aloysius Aloysius Aloysius Aloysius 75 ll.
2 Vrijwilligerswerk Een netwerk van vrijwilligers zet zich al jaren actief in voor de Hoge Fronten. Vrijwilligers dragen bij aan beheerwerk, toezichtrondes, monitoringsprojecten, rondleidingen en adoptielessen. In bijlage 11 is een overzicht opgenomen van alle vrijwilligers en hun activiteiten. Op 9 maart is door de buurtbewoners en vaste bezoekers van de Hoge Fronten een opschoonactiviteit georganiseerd, in samenwerking met CNME. De hele Hoge Fronten werden uitgekamd en al het afval werd verzameld (een aanhangwagen vol). Een geweldig initiatief. 1 November vond er in het kader van de landelijke Natuurwerkdag een grote activiteit in de Hoge Fronten plaats. Op vijf verschillende locaties werden snoei- en maaiwerkzaamheden uitgevoerd. Er waren 80 deelnemers, waaronder twee scoutinggroepen, leerlingen van de internationale school en vrijwilligers. Tabel 9: Vrijwilligersdagen Hoge Fronten in 2008 Datum Tijd Activiteit Leiding
Groep
9 maart 10.00
buurtbewoners
Schoonmaak Hoge Fronten 1 nov 10.00-13.00 Landelijke Natuurwerkdag Totale aantal deelnemers
Buurtbewoners, CNME John Steijns
# deelnemers 20
Vrijwilligers CNME, 80 scouting 105
21
3 Rondleidingen Doel van de rondleidingen is het informeren over de verschillende facetten van de natuur in de Hoge Fronten. Bij de meeste rondleidingen wordt ook ingegaan op het ecologische beheer en de historie van het gebied (figuur 6).
Figuur 10: Natuurexcursie
In 2008 werden door CNME Maastricht 8 rondleidingen in de Hoge Fronten verzorgd, waaraan 116 personen deelnamen. De rondleidingen kunnen worden onderverdeeld in: 1. Algemeen toegankelijke rondleidingen: 4 ( 65 deelnemers) (tabel 10) 2. Rondleidingen voor specifieke groepen: 4 ( 51 deelnemers) (tabel 11) Tabel 10: Vrij toegankelijke excursies in de Hoge Fronten in 2008 Datum Tijd Onderwerp Gidsen 1 mei 7.00-9.00 Vroege Henny Kloosterboer en vogelexcursie Rene Pirson
# deelnemers 15
18 mei
10.00-12.30
Lisa en Olaf op den Kamp
10
22 juni 20 sept
10.00-12.30 14.00-17.00
Lisa en Olaf op den Kamp Lisa en Olaf op den Kamp
18 22
Vlinders en bloemen
Muurhagedissen Groene weekcultuur/natuur Totale aantal deelnemers
65
Publieke excursies worden bekend gemaakt via de regionale en lokale (dag)bladen. De rondleidingen voor specifieke groepen zijn op aanvraag.
22
Tabel 11: Excursies voor specifieke groepen in de Hoge Fronten in 2008 Datum Tijd Groep Gidsen 10 april 15.00 Vereniging Cridi Frissen-Moors Natuurmonumenten Veluwezoom 18 mei Charles VoscourDon Shepherd buurtbewoners 19 juni
15.00-17.00
# deelnemers 10
15
Middelbare school Lisa en Olaf op den Kamp 11 Brabant (docenten)
21 juni Groenlinks Fractie 12 sept 15.00-17.00 Medcar Beek Totale aantal deelnemers
Don Shepherd 15 Lisa en Olaf op den Kamp 10 51
4 Overige voorlichtingsactiviteiten Verder vonden er nog andere voorlichtingsactiviteiten over de Hoge Fronten plaats (tabel 12). Tabel 12: Voorlichtingsactiviteiten Datum Tijd Groep Activiteit # aanwezigen 2008 PABO Scholing Lage Fronten 100 (5 groepen) 7 feb 20.00 Natuurhistorisch Lezing Muurhagedis 25 Genootschap Limburg, Kring Maastricht 14 maart Natuurhistorisch Lezing Muurhagedis 20 Genootschap Limburg, Herpetologische Studiegroep Totale aantal deelnemers 145 5 Educatieve activiteiten door derden Door derden, zoals Stichting Maastricht Vestingstad en het VVV, werden het hele jaar door activiteiten georganiseerd (tabel 13). Precieze deelnemersaantallen zijn hiervan niet bekend. Tabel 13: Excursies en activiteiten door derden 2008 in de Hoge Fronten Datum Activiteit Groep Gidsen 16 juni Natuurspeurtocht Naschoolse opvang Ine van Duurling Stichting Traject 17 juli Natuurspeurtocht Kindervakantiewerk Ine van Duurling voor kleuters MIK 8 Sept Verjaardagsactiviteit St. Odaschool Ine van Duurling 13 sept sept Hele jaar mogelijk zaterdagen
Excursie muurhagedis IVN- Jeugd Eijsden Buitenspelen Traxx verjaardagsfeestje
Kazematten speurtocht zondagen Rondleiding Kazematten Totaal aantal deelnemers
VVV
# deelnemers 12 15 20
IVN 15 Traxx 70 Linde kinderfeestjes Wisselend
-
Stichting Maastricht Wisselend Vestingstad
Onbekend
23
7 Media In tabel 14 is te zien welke artikelen verschenen zijn in 2008 m.b.t. de Hoge en Lage Fronten en Muurhagedis (zie ook bijlage 12). Tabel 14: Artikelen over de Hoge Fronten verschenen in 2008 Datum Tijdschrift Onderwerp 24 jan Limburger 'Herstel Hoge Fronten geslaagd' 12 maart Maaspost 'Hoge Fronten Sjiek en sjoen’ 25 april Limburger ‘Naar huis’(schapentrek) mei Buurtblad Brusselse Poort Oost ‘Nieuws van het CNME’ mei RAVON Meetnet Reptielen ‘Muurhagedis, de succesvolle zuiderling’ juni Kroniek Belvedere, nummer 1 ‘Bijzondere muurhagedis op Hoge Fronten in Belvédère' november Buurtblad Brusselse Poort Oost ‘Nieuws van CNME Maastricht & Regio’ winter RAVON Meetnet Reptielen ‘Maashagedissen en andere vreemde vogels’
8 Voorlichtings- en educatiemateriaal 9 Contactcommissie Hoge Fronten De contactcommissie dient als overleggroep voor het beheer van de Hoge Fronten. In deze commissie zitten verschillende organisaties, zoals buurtcomités, natuurgroepen, Stichting Maastricht Vestingstad, Gemeente Maastricht, Provincie Limburg, buurtbewoners en andere belanghebbenden. Allerlei onderwerpen aangaande het beheer van het gebied, zoals recreatie en schapenbegrazing, worden besproken. In 2008 vond er geen bijeenkomst plaats.
24
Literatuur Bonnemayer, J.J.A.M. en P.J.M. DIetvorst, 1979. De Muurhagedis in Maastricht. Een autoecologisch onderzoek naar de essentiële criteria voor zijn bescherming. Rapport no. 160, afdeling Dierecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen. Crombaghs B. & W. Bosman. Platform Geelbuikvuurpad en Vroedmeesterpad. Beschermingsplan Geelbuikvuurpad en Vroedmeesterpad in Limburg 2006-2010. Natuurbalans – Limes Divergens BV & Stichting RAVON, Nijmegen, 2006. Frissen-Moors, C. 2008. Beheerplan voor groengebied Park & Walk Cabergerweg te Maastricht. CNME Maastricht & Regio. Frissen-Moors, C. 2009a. Beheerplan voor het Beschermd Natuurmonument de Hoge Fronten, 2007-2012. CNME Maastricht & Regio. Frissen-Moors, C.M.M. 2009c. Muurhagedis Podarcis muralis. In: H.J.M. van Buggenum et al. (red.), Herpetofauna van Limburg. Verspreiding en ecologie van amfibieën en reptielen in de periode 1980-2008. Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht: 86-99. Frissen-Moors, C.M.M. & R.A.M. Tilmans 2009d. Muurhagedis Podarcis muralis. In: Creemers, R.C.M. & J.J.C.W. van Delft (RAVON) (redactie) 2009. De amfibieën en reptielen van Nederland. Nederlandse Fauna deel 9. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, European Invertebrate Survey – Nederland, Leiden. Gemeente Maastricht, dienst Publieke Werken en Sport, afdeling Groenvoorzieningen, 1994.: De Hoge Fronten. Beheer en onderzoek in 1994. Hageman, J. & W. Vergoossen, 2008. Overwinterende dagvlinders in enkele Maastrichtse vestingwerken. Resultaten van een monitoringsproject vanaf 1989 tot en met 2007. Natuurhistorisch Maandblad April 2008. Jaargang 97/4, pag. 98 - 100. Moors, C. & D. Frissen, 2004. Tellingen van de Muurhagedis in de Hoge Fronten te Maastricht. Aantalsontwikkeling en leeftijdsopbouw van een Muurhagedissenpopulatie. Natuurhistorisch Maandblad, jaargang 93, Mei 2004. Op den Kamp, L. & C.M.M. Frissen-Moors, 2010. Vegetatierapport Hoge Fronten. CNME Maastricht & Regio. Ramakers, J. 2008. Anguis fragilis in de Hoge Fronten. Ecologie van een hazelwormenpopulatie in Maastricht. Intern rapport Alterra Wageningen UR & Hogeschool Van Hall Larenstein. Spikmans, F & W. Bosman, 2007. Naar duurzame populaties reptielen op het te reactiveren spoortraject Maastricht – Lanaken. Tilmans, R. C. Moors & B. Crombaghs, 2003. Nieuwe kansen voor de Muurhagedis. Een actueel beeld van de verspreiding buiten het kerngebied van de Maastrichtse Hoge Fronten. Natuurhistorisch Maandblad, jaargang 92, januari 2003. Van Swaay, C.A.M., Groenendijk, D. & Plate, C.L. (2008). Vlinders en libellen geteld. Jaarverslag 2007. Rapport VS2008.011. De Vlinderstichting, Wageningen. 25
Bijlage 1: Overzichtskaart toponiemen
Bijlage 2: Aantal graasdagen in 2008 per begrazingseenheid per maand Mnd
Aantal
Begrazingseenheden
Schapen 1
2
d g
d
g
2S
400
3
4
5
d g
d
g
6S
1200
d
6 g
d
7 g
d
g
d
Totaal
9
8 g
d
g
d
8S
1600 16S
g
Mrt Apr
200
3200
Mei Juni Juli
250
5S
1250
250
3S
750
1S
250
3S
5,5H 1380,5 3S
753
2,5H 627,5
750
8S
2000
4S
1000
16H
7279
Aug Sept Okt Nov Dec totaal
251
1H 251 6S
1506 2H 502 4S
1004 3H
753
2H
502
13S 251
4H 1H 251 8S
1906 2H 502 10S 2204 5S3H 2003 5,5H 1380,5 7S
1004 4H
1753 3S2,5 1377,5 8S6H 3106 41S H 20H
1004 14483
d = aantal dagen dat het betreffende deelgebied begraasd werd; g = aantal graasdagen = aantal dagen x aantal schapen. S = standbegrazing, H = herderen. Benamingen van de begrazingseenheden (zie ook bijlage 4): 1. Wei 1 (ingang Achtzaligheden), 2. Wei 2 t/m 6 (glacis), 3. Oud hondenlosloopgebied, 4. Afgesloten gebied, 5. Gracht Holstein en lunet Gelderland, bastion A en voormalig voetbalveld, 6. Bastions Stadhouder, Prins Frederik en lunet Zeeland, 7. Bastion Saxen, 8. Bastion Erfprins, 9. Noordgracht Saxen, Keelcaponnière en bastion Holstein
Bijlage 3: Begrazingseenheden in de Hoge Fronten 2008 1. Wei 1 (ingang Achtzaligheden), 2. Wei 2 t/m 6 (glacis), 3. Oud hondenlosloopgebied, 4. Afgesloten gebied, 5. Gracht Holstein en lunet Gelderland, bastion A en voormalig voetbalveld, 6. Bastions Stadhouder, Prins Frederik en lunet Zeeland, 7. Bastion Saxen, 8. Bastion Erfprins, 9. Noordgracht Saxen, Keelcaponnière en bastion Holstein
Bijlage 8: Methodiek Muurhagedismonitoring 2008 Methode Ludy Verheggen heeft berekend dat elke deelpopulatie minimaal 20 keer per jaar moet worden geteld, om met 95% zekerheid te kunnen zeggen dat de afwijking tussen het getelde en het werkelijke aantal Muurhagedissen niet groter is dan 25% (Stichting CNME en Verheggen 1997a). Enkele marginale deelpopulaties (5 en 6) en enkele muren die onderdeel uitmaken van de deelpopulaties 3 en 14 (de westmuur van bastion A en de kleine muren van lunet Zeeland) hebben, evenals in voorgaande jaren, minder aandacht gekregen dan de dichter bevolkte deelpopulaties. Op deze muren leven geen of hooguit een paar hagedissen. Correctie subadulten Elk jaar doet zich met de tellingen het probleem voor dat het aantal adulten wordt overschat, doordat het onderscheid tussen adulten en subadulten in de loop van het seizoen vervaagt. Ten onrechte worden dan subadulten als adulten geteld. Vanaf 1997 is het streven er op gericht om deze fout te verkleinen, door zo lang het nog enigszins mogelijk is, door te gaan met het onderscheiden van adulten en subadulten. In 1997 is één teller (Minne Feenstra) hiermee begonnen. Als onderscheidingskenmerken zijn bruikbaar: lichaamslengte en –dikte (lichaamslengte af te meten aan de maten van een veldbrandsteen) en breedte van de kop. In 1998 is de overschatting waarschijnlijk geminimaliseerd door een correctie toe te passen op het aantal getelde adulten. De correctie vond plaats door een deel van de door Jan America en Ger van Hees gevonden adulten onder te brengen in de categorie subadult. De tellers bevestigden dat hier waarschijnlijk ten onrechte subadulten voor adulten versleten zijn. Uitgangspunt bij de correctie was dat het aantal subadulten per deelpopulatie niet hoger mocht worden dan het maximum dat daar tot dan toe in dat jaar was gevonden. Het aantal adulten mocht niet lager worden dan tot dan toe. Een eventueel overschot werd vervolgens gelijkelijk verdeeld over de categorieën man adult en vrouw adult. In 1999 was een dergelijke correctie niet nodig. Vanaf 2000 is deze correctie uitgevoerd op de totaalschatting. Repopulatieproject In de periode 1990–94 zijn in totaal 41 subadulten en een onbekend aantal adulten uitgezet, nakomelingen van in gevangenschap gehouden Muurhagedissen van de Hoge Fronten. Dit repopulatieproject werd opgezet met het doel kleine deelpopulaties kunstmatig te versterken. Sinds er individuen zijn uitgezet is het aantal adulten en subadulten ieder jaar gestegen. Enkele goede voortplantingsjaren hebben gezorgd voor een flinke toename van de populatie. Alleen in 1994 liep het aantal terug, waarschijnlijk door illegale wegvangsten in het voorjaar en drastisch toegenomen consolidatiewerkzaamheden aan de muren in het najaar van 1993. Het repopulatieproject is in 1994 beëindigd. Sinds 1992 wordt in de Hoge Fronten een muurhagedisvriendelijk beleid gevoerd en wordt repopulatie niet meer noodzakelijk geacht. In de Lage Fronten, het tweede kerngebied voor de Muurhagedis in Maastricht, is in 1993 een herintroductieproject gestart. In het kader daarvan werden jaarlijks enkele individuen weggevangen uit de Hoge Fronten. Voor het laatst gebeurde dit in 1995 (dieren weggevangen van lunet Holland). De nakomelingen daarvan werden in gevangenschap gefokt en uitgezet in de Lage Fronten. Door het ministerie van LNV is hiervoor vergunning verstrekt tot 2000. Het repopulatieproject stond onder begeleiding van de Katholieke Universiteit Nijmegen.
Bijlage 9: Afbakening muurhagedispopulaties 2008
Bijlage 10: Omvang van de deelpopulaties van de Muurhagedis in 2008 Omvang deelpopulaties Muurhagedis 2008 DeelPopulatie
Adult
Subadult
Juveniel
Totaal
Man
Vrouw
1
6
5
3
11
25
2
3
7
0
5
15
3
4
5
2
6
17
4
13
8
3
8
32
5
0
1
0
0
1
6
3
3
2
3
11
7
2
6
3
10
21
8
9
5
5
13
32
9
3
3
0
4
10
10
7
10
14
27
58
11
8
5
3
6
22
12
4
7
3
3
17
13
7
6
1
6
20
14
0
1
0
1
2
15
0
0
0
2
2
69
72
39
105
285
13,5%
37,0%
100%
Totaal Percentage
49,5%
Bijlage 11: Vrijwilligers Hoge en Lage Fronten 2008 beheer toezicht monitoren waarnemen America, Jan X X Buurtbewoners (25) X X Cobben, Jos + NHG X Frissen, Denis X X Havenith, Tonnie X Hendrix, Wesley X X International School X (8) Jonkman, Sophia X Kloor, Alex X X Kloosterboer, Henny X Luja, Carla Medcar Beek (10) X Oosterveen, Niek X PABO (40) X Scouting Theresia (40 kinderen) Scouting Water (15 kinderen) Van Gemert, Ine Van Hees, Ger
rond- contactleiden commissie X
X
X X X
X X X
X
X X
Bijlage 12: Krantenartikel 2008
