JAARPLAN 2012 BOUWEND NEDERLAND REGIO NOORD. Pagina 1 van 45 Beleids- en activiteitenplan 2012 Bouwend Nederland regio Noord

2012

JAARPLAN 2012 BOUWEND NEDERLAND REGIO NOORD

CONCEPTVERSIE 19 OKTOBER 2011

Pagina 1 van 45 | Beleids- en activiteitenplan 2012 Bouwend Nederland regio Noord

Inhoudsopgave 1. ALGEMEEN ................................................................................................................................................. 3 1.1 Inleiding .................................................................................................................................................... 3 1.2 Missie, kerntaken en doelstellingen van Bouwend Nederland ......................................................... 3 2. INTERNE ORGANISATIE EN OVERLEG VAN REGIO NOORD ......................................................... 5 2.1 Inleiding .................................................................................................................................................... 5 2.2 Regiobestuur ............................................................................................................................................ 5 2.3 Platform Infra Noord (PIN) ..................................................................................................................... 6 2.4 Jong Bouwend Nederland (JBN) ........................................................................................................... 7 2.5 Afdelingen ................................................................................................................................................ 8 2.6 Regiokantoor............................................................................................................................................ 8 2.7 Verenigingsactiviteiten Noord in 2012 ................................................................................................ 9 3. OMGEVINGSANALYSE: DE NOORDELIJKE CONTEXT .................................................................. 11 3.1 Algemeen/regionale kengetallen ......................................................................................................... 12 3.2 Woningmarkt ......................................................................................................................................... 14 3.3 Tempoversnelling in het Regio Specifiek Pakket (RSP) (compensatie Zuiderzeelijn) .................. 14 3.4 Het Noorden geeft geen krimp ............................................................................................................ 16 3.5 Duurzaamheid/Energy Valley ............................................................................................................... 18 3.6 Professioneel opdrachtgeverschap ..................................................................................................... 19 3.7 Onderwijs & Arbeidsmarkt .................................................................................................................. 20 4. EXTERN OVERLEG ................................................................................................................................. 21 4.1 Bouw- en inframarkt ............................................................................................................................. 21 4.2 Bouwproces en -techniek .................................................................................................................... 22 4.3 Sociale zaken en Arbeidsomstandigheden ........................................................................................ 22 4.4 Onderwijs en Arbeidsmarkt ................................................................................................................. 25 5. KADERNOTA’S ........................................................................................................................................ 31 6. PROJECTEN ............................................................................................................................................. 32 7. LOBBY ....................................................................................................................................................... 33 7.1 Markt- en bouwproces ........................................................................................................................ 33 7.2 Sociale Zaken ........................................................................................................................................ 34 7.3 Onderwijs & Arbeidsmarkt .................................................................................................................. 34 8. BEGROTING 2012 .................................................................................................................................. 36 9. BIJLAGEN ................................................................................................................................................. 37 Bijlage 1 Begroting 2012 ....................................................................................................................... 37 Bijlage 2 Leerlingen ................................................................................................................................. 37 Bijlage 3 Woningbouwstatistieken ........................................................................................................ 37

Pagina 2 van 45 | Jaarplan 2012 I Bouwend Nederland regio Noord

1.

ALGEMEEN

1.1

Inleiding

In dit plan wordt beschreven welke activiteiten Regio Noord uitvoert in 2012. Eerst worden de beleids- en organisatorische kaders benoemd, daarna wordt ingegaan op de relevante thema’s en activiteiten. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de “interne” verenigingsaangelegenheden en de “externe” agenda. Speerpunten worden in kaders weergegeven.

1.2

Missie, kerntaken en doelstellingen van Bouwend Nederland

Missie Bouwend Nederland verenigt, verbindt en ondersteunt bouwen infrabedrijven. Bouwend Nederland staat voor een vitale bouwsector die bouwt aan duurzame vernieuwing van de leefomgeving. Kerntaken De kerntaken van Bouwend Nederland zijn belangenbehartiging, brancheontwikkeling en ledenservice. Belangenbehartiging Belangenbehartiging is in het beleidsplan ook gedefinieerd als lobby. In de lobby tracht Bouwend Nederland zodanige randvoorwaarden te creëren voor de bouwen infraondernemingen, dat deze daarbinnen optimaal kunnen presteren. Brancheontwikkeling Bouwend Nederland stimuleert de verdere professionalisering en vernieuwing van de bouwsector door het aanbieden van programma’s gericht op de bedrijfsvoering van bouwondernemingen. Belangrijkste thema’s voor de komende jaren zijn ketenoptimalisatie en cultuur en leiderschap. Ledenservice Bouwend Nederland biedt de leden een uitgebreid pakket aan dienstverlenende activiteiten aan, zowel in de vorm van eerste- als tweedelijnsdienstverlening en ledenvoordelen. Deze dienstverlening zal verder worden uitgebreid en in toenemende mate via het web worden aangeboden. Het effectief in samenhang met elkaar inzetten van de kerntaken is medebepalend voor het succes van Bouwend Nederland. Hier wordt de komende periode op ingezet. Doelstellingen (uit beleidsplan 2009-2013: “verdieping erop”): Bouwend Nederland staat de komende vijf jaar voor de volgende uitdagingen:


Leden binden en boeien Veel leden zijn zich de afgelopen jaren steeds meer thuis gaan voelen bij Bouwend Nederland. Zowel voor deze leden als voor de leden die Bouwend Nederland nog niet zien als hún vereniging komt het er de komende jaren op aan de binding met de vereniging te versterken en hen (blijvend) te boeien. Vitale sector Bouwend Nederland wil bijdragen aan de vitaliteit van de bouwsector. De vereniging zal inzetten op het ondersteunen van de leden om de economische crisis zo goed mogelijk door te komen. Om een vitale sector te blijven is het ook nodig dat de bouwsector zich verder vernieuwt. De fundamenten hiervoor zijn de afgelopen jaren gelegd. De komende jaren zullen lidbedrijven de vernieuwingsslag gaan maken. Bouwend Nederland ziet het als haar opdracht om dit proces mentaal te leiden en inhoudelijk te begeleiden. Duurzame oplossingen voor de gebouwde omgeving Bouwend Nederland wil de bouwsector positioneren als een sector die bijdraagt aan het oplossen van grote maatschappelijke vraagstukken. De bouw heeft alles in huis om tegen aanvaardbare kosten op duurzame en energiezuinige wijze te bouwen, Nederland beter te helpen beschermen tegen het water en het mobiliteitsprobleem te verminderen. Bouwend Nederland wil er voor zorgen dat de sector de ruimte krijgt, zowel beleidsmatig, financieel als in praktische zin, om deze rol te vervullen.


2.

INTERNE ORGANISATIE EN OVERLEG VAN REGIO NOORD

2.1

Inleiding

Bouwend Nederland kent 5 regio’s. Regio Noord omvat de provincies Groningen, Fryslân en Drenthe en telt momenteel ca. 445 leden. In de regio staan de lobbyactiviteiten naar publieke opdrachtgevers en regionale organisaties centraal. Daarnaast naar behoefte van leden: uitwisselen van vakkennis, personeel en organisatie, opleidingen, bestuurlijke representatie, evenals in- en externe communicatie. Het regiokantoor heeft een coördinerende taak in de programmering van Bouwend Nederland in de regio; doordat afdelingen, de regio en hoofdkantoor zelf (thema)bijeenkomsten inplannen ontstaat het risico dat leden door de bomen het bos niet meer zien. De regio heeft hierin een schakelfunctie om tot goed samenspel en synergie tussen de verschillende niveaus binnen de vereniging te komen. De regio vervult ook bestuurlijke en verenigingstaken (zoals het ondersteunen van de afdelingen en het Platform Infra). Onderdeel van de taak is het geven van gevraagd en ongevraagd advies aan het bestuur van Bouwend Nederland. De focus is gericht op de collectieve belangenbehartiging vanuit de beleidsterreinen bouwen inframarkt, onderwijs en opleidingen, sociale zaken en bedrijfsmaatschappelijk werk. Regio Noord (bestuur en regiokantoor) is het aanspreekpunt in de regio, zowel ten behoeve van de lidbedrijven, als ten behoeve van de externe relaties.

2.2

Regiobestuur

Het regiobestuur bestaat uit 7 leden. Het bestuur vergadert zes keer per jaar. Tevens worden twee algemene regioledenvergaderingen gehouden en wordt er twee keer per jaar (informeel) overleg gevoerd met de afdelingsvoorzitters (en ambtelijk secretarissen) uit regio Noord. In het najaar wordt het overleg gecombineerd met een bezoek van een delegatie uit het landelijke bestuur ten behoeve van een goede afstemming tussen nationale en regionale aangelegenheden.


Het regiobestuur is per 1 juli 2011 als volgt samengesteld: Jaring Feenstra (vz)*

Jorritsma Bouw B.V., Bolsward

George Kempenaar (vice vz.)

Jansma Wegen en Milieu B.V., Drachten

Harke Hartmans**

Jac. Knol B.V. GWW, Akkrum

Fré Kooi

Bouwbedrijf F. Kooi B.V., Noordhorn

Bert Kuper***

Bouwbedrijf Nimberg B.V., Havelte

Rene Wilms

MNO Vervat Noord B.V., Leek

Jans Vording

Simon Benus Bouw B.V., Stadskanaal

*

Jaring Feenstra is tevens lid van het Algemeen Bestuur van Bouwend Nederland (b&u).

**

Harke Hartmans is tevens lid van het Algemeen Bestuur van Bouwend Nederland (infra).

***

Bert Kuper is het najaar van 2011 aftredend, Karel Hoekman – eveneens opvolger bij Nimberg – wordt voorgedragen als nieuw regiobestuurslid.

2.3

Platform Infra Noord (PIN)

Het Platform Infra Noord organiseert activiteiten in het kader van de belangenbehartiging in de regionale infrastructuur. Ca. 40 infra-leden uit Noord hebben zich hierbij aangesloten. Het regiokantoor ondersteunt het platform in het opzetten van activiteiten voor de leden. Het regiobestuur kan de PIN(commissie) inzetten bij infraspecifieke thema’s en externe overleggen. Hierover zijn afspraken gemaakt inzake het overleg met o.a. Rijkswaterstaat Noord, Vereniging Stadswerk en de Initiatiefcommissie. Het activiteitenplatform verantwoordt aan het regiobestuur en is gericht op ledenbinding en brancheontwikkeling. Doel PIN: complementair en versterkend zijn voor regio en hoofdkantoor inzake de infra-specifieke regionale belangenbehartiging regionale bedrijven met activiteiten in de infra een laagdrempelig platform bieden voor kennisoverdracht en -uitwisseling; zorgen voor ledenbinding en herkenbaarheid. De PIN-commissie is als volgt samengesteld: George Kempenaar (vz)

Jansma Wegen en Milieu B.V., Drachten

Willem Dijkstra

KWS Infra B.V., Leek

Romke Fabriek

Van der Wiel Infra & Milieu B.V., Drachten

Wim de Keijzer

Kon. Sj. Dijkstra B.V., Leek

Didier Niland

Hemmen Aanneming Wegenbouw B.V., Nieuw-Dordrecht


De PIN-commissie organiseert voor de PIN-leden het volgende programma: 4 Contactbijeenkomsten met sprekers/voorlichting en afsluitende borrel en buffet 1 korte technische excursie 1 activiteit met partners (cultureel uitstapje) De jaarlijkse bijdrage voor het lidmaatschap van het PIN is vastgesteld op € 500,-- per bedrijf. Voor de excursies worden daarnaast eigen bijdragen in rekening gebracht.

2.4

Jong Bouwend Nederland (JBN)

Jong Bouwend Nederland biedt een platform waar jonge (aankomende) managers en (aankomende) directeuren van lidbedrijven elkaar ontmoeten om kennis en ervaring uit te wisselen. Jong Bouwend Nederland reikt vooral actuele ondernemers- en managementthema’s aan waarmee je je verder kunt ontwikkelen. Het bestuur van Jong Bouwend Nederland Regio Noord bestaat op dit moment uit: o

Jan Veenstra

Beton- en Aannemersbedrijf Veenstra, Jistrum

o

Jan Notebomer

Notebomers Bouwbedrijf, Lutjegast

o

Bert Wanders

Buursema Bouw, Erm

In 2011 is de kern Groningen/Drenthe opgericht (in Friesland was er al een actieve eigen kern). Daarmee is er een betere rolverdeling tussen regio en kernen gecreëerd.

Bestuur Regio Noord: - 1 vertegenwoordiger Friesland - 1 vertegenwoordiger Drenthe - 1 vertegenwoordiger Groningen - secretariaat

Kern Friesland

Kern Groningen/Drenthe

Er is afgesproken dat de Kern Friesland met ongeveer 60 leden en de Kern Groningen/Drenthe met ongeveer 40 leden de “sociale” en verbindende bijeenkomsten gaan organiseren.


Regio Noord blijft bijeenkomsten uitvoeren die aansluiten op de kernen, middels het organiseren van masterclasses en cursussen, meer gericht op de inhoud dus. De activiteiten van Jong Bouwend Nederland Regio Noord worden ook ondersteund door het regiokantoor; Paulien Homan is contactpersoon. Paulien ondersteunt voorlopig ook de opstart van de kern Groningen/Drenthe.

2.5

Afdelingen

De afdelingen zijn belangenbehartigers binnen hun eigen werkgebied en binden daar de leden. Er zijn 4 actieve afdelingen in de Regio Noord: Friesland, Centraal Groningen, Regio Groningen en Drenthe e.o. De Friese afdeling is in 2009 ontstaan uit een fusie van 4 afdelingen; daarmee is één van de grootste afdelingen in Nederland ontstaan met ca. 300 leden en veel activiteiten (zie www.bouwendfriesland.nl). Om de nieuwe schaalgrootte niet ten koste te laten gaan van het onderlinge contact, worden op lokaal niveau enkele sociëteiten georganiseerd c.q. ondersteund (Heerenveen, Sneek, Leeuwarden). Deze maken geen deel uit van de verenigingsstructuur van Bouwend Nederland. De Groningse afdelingen hebben in 2008 uitgesproken na de recente fusies het niet opportuun te achten nu (al) te denken aan een eventuele provinciale fusie. Na de fusie in Bouwend Nederland hebben veel, met name kleinere, Drentse lidbedrijven opgezegd en zich verenigd in een afgesplitste groep, de NVBU. In 2006 is een nieuwe afdeling Drenthe e.o. voor de Bouwend Nederland leden van start gegaan. Bouwend Nederland heeft ca. 60 leden in Drenthe. Afdelingen vertolken op lokaal en streekniveau het algemene beleid van de vereniging en brengen daarbij gebiedsspecifieke zaken in. Belangrijke taken van de afdelingen zijn: het bevorderen van het collegiale contact, het bijdragen aan collectieve belangenbehartiging, bijdragen aan de meningsvorming over het te voeren beleid, het uitdragen van het door Bouwend Nederland vastgestelde beleid, het behandelen van lidmaatschapszaken en het zorgen voor een bestuurlijke band met de samenwerkingsverbanden voor de vakopleiding. Het regiokantoor ondersteunt de afdelingen beleidsmatig. Elke afdeling beschikt over een contactpersoon vanuit het regiokantoor. De contactpersoon fungeert als adviseur van het afdelingsbestuur en heeft een belangrijke informerende functie op de ledenvergaderingen van de afdelingen.

2.6

Regiokantoor


De regio beschikt over een eigen regiokantoor in Groningen dat onderdeel vormt van het bureau. De samenstelling van het regiokantoor is als volgt: Rolf Koops, regiomanager/beleidsmedewerker Cees Udinga, bedrijfsadviseur sociale zaken Paulien Homan, beleidsmedewerker onderwijs en arbeidsmarkt (90%) Sjoerd Wind, adviseur markt en overheid Titia Brummel, secretaresse (50%) Annette Korving, secretaresse (50%) Tonny Grotenhuis, sociaal bemiddelaar 1

2.7

Verenigingsactiviteiten Noord in 2012

Speerpunten 2012: intern Sterkere betrokkenheid van met name de Groningse afdelingen in externe belangenbehartiging. Samenwerken PIN met sectie Infra Klein aan betere ledenbinding Continuïteit nieuwe JBN kern Groningen/Drenthe borgen Ledenbinding: minimaal 60 bedrijfsbezoeken Ledenaantal Noord stabiel/groeiend; ook in Drenthe Gebruik regiowebsite in communicatie met leden intensiveren

Verenigingsaangelegenheden 2012: Regiovergaderingen, bestuursvergaderingen, overleg met afdelingsvoorzitters, onderhouden relatienetwerk Organiseren en ondersteunen van ledenbindende activiteiten en versterking van de banden met alle noordelijke leden (o.a. voortzetting ledenbezoeken) Ondersteuning en advisering aan afdelingen, met afdelingen initiëren/ondersteunen van overleg tussen gemeenten/plaatselijke ondernemers op basis van modelagenda en contactgroep(en) Begeleiding Platform Infra Noord (PIN, zie 2.3.) De werkzaamheden van de Stichting Sociale Bemiddeling (SSB) breder bekend maken onder de b&u-lidbedrijven PR & communicatie: o

medewerking verlenen aan landelijke Dag van de Bouw, met inzet van regionale dagbladen. Gebruik maken van de regionale (schrijvende) pers en omroepen ten aanzien van standpunten Bouwend Nederland en regionale ontwikkelingen bouwmarkt en de visie

1

Landelijk zijn drie sociaal bemiddelaars actief. Deze ondersteunen werknemers van lidbedrijven bij persoonlijke (relationele of financiële) problemen. Deze vorm van dienstverlening kan het best getypeerd worden als bedrijfsmaatschappelijk werk. Voor de Regio Noord is Tonny Grotenhuis als sociaal bemiddelaar werkzaam.


hierop. Benutten van publicitaire kansen voor reputatievernieuwing en extra regionale exposure voor “De Bouw maakt het” o

actief noordelijke activiteiten en thema’s intern en extern communiceren via daarvoor beschikbare landelijke media binnen Bouwend Nederland

o

onze witteraccount moet in 2012 een duidelijke toegevoegde waarde hebben in de communicatie met de leden danwel externen; anders er mee stoppen.


3.

OMGEVINGSANALYSE: DE NOORDELIJKE CONTEXT

Algemeen Kerngegevens Inwoners in 2010: Inwoners in 2020: Huishoudens in 2010: Huishoudens in 2020: Aantal motorvoertuigen 2011:

Provincie Provincie Provincie Friesland Groningen Drenthe Landelijk 646000 578000 489000 16669112 656.000 (+2%) 588.000 (+2%) 496.000 (+1%) 17000000 281000 274000 210000 7368144 297000 (+6%) 288000 (+5%) 224000 (+7%) 378992 (+4%) 315273 (+3,3%) 307262 (+3,3%)

Opbrengsten opcenten (mlj. Euro): Gegevens bouwen inframarkt grondgebruik voor wonen en werken (ha): Rijkswegen (km) Provinciale wegen (km): Gemeentelijke en waterschapswegen Totaal wegen (km): Provinciale vaarwegen (km): Totaal vaarwegen (km): grondgebruik voor infrastructuur (ha):

57,1 Provincie Friesland

47,3 Provincie Groningen

9451739

47,6 Provincie Drenthe

1441

Landelijk

12427,5 (+4,8%) 315 (+6,2%)

10675,4 (+4,1%) 211 (+4,1%)

10089 (+3,9%) 238 (+4,7%)

257506,7 5109

671 (+8,5%)

611 (+7,8%)

518 (+6,6%)

7861

7819 (+6,3%) 8805 (+6,4%)

5828 (+4,7%) 6650 (+4,8%)

6806 (+5,5%) 7563 (+5,5%)

124377 137347

625 (+37,5%) 960 (+15,4%)

161 (+9,7%) 522 (+8,4%)

144 (+8,6%) 172 (+2,8%)

1666 6220

835,8 (+4,3%)

785,8 (+4%)

784 (+4%)

19656,7

Ontwikkelingen bouw- Provincie Provincie Provincie en inframarkt Friesland Groningen Drenthe Landelijk Woningvoorraad: 282829 254708 208683 7219230 Gereedgekomen woningen 2010 Bouwvergunning verleend voor woningen gemiddelde woningwaarde 2011

1567

1539

987

55999

1431

1613

1254

61028

195000

179000

212000

237000


Woningbouwproductie (EIB) 2011 (milj. Euro)

660 (+8,2%)

510 (+10,9%)

370 (-6,3%)

18525 (+5%)

Utiliteitsbouwproductie (EIB) 2011 (milj. Euro)

400 (-1,2%)

480 (-3%)

285 (-6,6%)

11925 (-2,5%)

Onderhoudsmarkt voor gebouwen (EIB) 2011 (milj. Euro)

375 (+1,4%)

335 (+1,5%)

270 (+1,9%)

9225 (+1,4%)

gww-productie (EIB) 2011 (milj. Euro)

295 (-1,7%)

300 (-1,6%)

285 (-1,7%)

12650 (-1%)

Sociale zaken Bouw CAO (1ste kwartaal 2009) Bouw CAO (2de kwartaal 2011)

3.1

7322

3336

3888

166565

5911 (-19,3%)

3137 (-6%)

3091 (-20,5%)

144855 (-13%)

Algemeen/regionale kengetallen

De noordelijke provincies zetten in hun visie op de economische ontwikkeling in op 4 speerpunten waarmee het Noorden zich kan onderscheiden: water (o.a. wetsus Fryslân) energie (Energy Valley) sensortechnologie in Drenthe healthy aging In de infrastructuur, de woningmarkttransitie en de duurzame energie-industrie kunnen in het Noorden forse resultaten worden geboekt. Veel middelen liggen klaar en moeten tot rendement komen. De politiek staat voor de uitdaging hiermee aan de slag te gaan en tegelijkertijd met een antwoord te komen op de krimp, zowel in eigen huis als in de buitengebieden. Een en ander gaat gepaard met bestuurlijke opschaling: in Groningen en in Fryslân wordt concreet gewerkt aan gemeentelijke herindelingen en aan de vorming van de RUD’s, de regionale uitvoeringsdiensten. VNO-NCW Noord bepleit ook de vorming van het landsdeel Noord. Dat zou kunnen passen bij het idee van een regionale infra-autoriteit. Maar hoewel de provincies steeds de noordelijke samenwerking benutten lijkt bestuurlijk draagvlak voor die beweging nog ver te zoeken. De totale productie in de bouwnijverheid in Noord-Nederland is laatstelijk (voor 2011) door het EIB (jan. 2011) geraamd op ca. € 4,7 miljard (een kleine 9% van het landelijk totaal). Dat is een daling van bij 6% ten opzichte van 2009. En er moet rekening worden gehouden met verdere krimp in 2012.


De kritische massa in de noordelijke markt is relatief beperkt, waardoor dips diep doorwerken in continuïteit en bezetting binnen de regionale bedrijven, terwijl de ervaring leert dat verbetering in de economische situatie (koopkracht woonconsument, budgetten lagere overheden) zich pas na verloop van tijd vertaalt in de uitvraag aan de bouwsector. Dit na-ijleffect is in de economische structuur van Noord-Nederland vaak groter dan elders. Anderzijds zijn er ook signalen dat de veerkracht van de regionale economie toeneemt (energie-industrie!) en dat ontwikkelingen meer parallel lopen met het landelijke beeld of zelfs gunstiger zijn.

Crisisaanpak: vanaf eind 2008 hebben we in de regio gewerkt aan de volgende aanpak van de crisis: eerder betalen en minder of minder hoge bankgaranties, projecten naar voren, inzet op energiebesparing in de bestaande bouw door middel van een noordelijk stimuleringsfonds dat aansluit op Meer met Minder; arbeidsmarkt: uitvoering van het ACO-plan “Bouw door, leer verder” en herstel van vertrouwen in de woningmarkt. Onderzoek duidt erop dat betalingsgedrag van overheden is verbeterd. Provincies en enkele gemeenten hebben projecten/procedures versneld. Alleen de provincie Drenthe heeft specifiek extra steun gegeven voor de woningmarkt. Tegelijkertijd blijkt echter dat de anti-crisisinzet vanuit gemeenten nogal beperkt is (onderzoek Noordelijke Regieraad Bouw medio 2010). Het ging het vooral om gebruik van de tijdelijke stimuleringsregeling woningbouwprojecten van het Rijk. Wel is de lobby voor regionale subsidie voor woningbezitters geslaagd. De Noordelijke Provincies doen dat geheel via de Meer met Minder systematiek.

Het regiobestuur heeft in 2010 ter uitwerking van de betreffende kadernota’s twee notities vastgesteld inzake de noordelijke infra- en woningmarkt. Mede daaruit puttend wordt hierna ingegaan op de belangrijkste thema’s in het Noorden: de woningmarkt en gebiedsontwikkeling, infra, krimp, duurzaamheid, professioneel opdrachtgeverschap en onderwijs/arbeidsmarkt. In de bijlagen vindt u enkele nadere gegevens en trends met betrekking tot de markt in NoordNederland.


3.2

Woningmarkt

Ook in onze regio heeft de tijdelijke BTW-verlaging in 2011 en de energiebesparingssubsidie een flinke impuls gegeven aan onderhoud en verbouwing – zeker in de particuliere mkb-markt. Maar in de woningbouw en de commerciële u-bouw is het de vraag wanneer herstel zichtbaar gaat worden en op welk niveau zich een nieuw evenwicht aftekent. De woningmarktonderzoeken die we samen met de provincies doen tonen dat kleine niches, segmenten/locaties wel degelijk afzet hebben; maar in de breedte is de markt structureel lager. Gemeenten zitten op veel plaatsen met stagnerende grondexploitaties in hun maag. Hier en daar wordt fors afgeboekt. Meerstad bij Groningen lijkt de grootste bijstelling te moeten verwerken vooral door de grote voorinvestering in het nieuwe meer. Herstel zal met name afhangen van de ruimte om echt gedifferentieerd en marktgericht te bouwen. Globaler bestemmen, vlottere procedures en een lager aandeel publieke lasten in de stichtingskosten van nieuwbouw zijn nodig voor aanpassing aan de nieuwe werkelijkheid.

3.3

Tempoversnelling in het Regio Specifiek Pakket (RSP) (compensatie Zuiderzeelijn)

In de infra staan grote investeringen op stapel (RSP), in totaal inclusief de regionale spin-off ca. 3 miljard tot 2020. Maar de markt is vooralsnog zeer mager door stagnatie op de gemeentelijke markt en verdringing door minder gww-werk in de woningbouw. Veel mkb-infrabedrijven hebben het moeilijk het hoofd boven water te houden.


Asfaltproductie in Noord-Nederland (in tonnen)

Regio Noord

2009

2010 Verschil

januari

0

0

februari

0

0

13.957

12.649

april

101.142

56.433

mei

126.080

57.993

juni

116.911

78.363

juli

64.833

45.983

augustus

49.458

23.589

108.045

100.696

oktober

91.965

87.266

november

77.546

71.625

-8%

37.694

2.779

787.631

537.376

-93% -32%

maart

september

december Totaal

Asfalt productie

2009

Totaal productie Nederland (in tonnen) Regio Noord (percentage tov landelijk)

9.812.696 787631 (+8%)

-9% -44% -54% -33% -29% -52% -7% -5%

2010 Verschil 9.141.572 537376 (+5,9%)

Regio Oost (percentage tov landelijk)

2028444 (+20,7%) 2055101 (+22,5%)

Regio West (percentage tov landelijk)

4500950 (+45,9%) 4067599 (+44,5%)

Regio Zuid (percentage tov landelijk)

2495671 (+25,4%) 2481496 (+27,1%)

-7% -32% 1% -10% -1%

Wel zijn er forse investeringen in de watersector (waterschappen, dijkverhogingen, groei wonen aan water, waterrecreatie). Het RSP heeft een aparte status in het MIRT. Het wordt hoog tijd dat deze Zuiderzeelijngelden zichtbaar van voorbereiding in uitvoering komen. Kritische keuzes moeten worden gemaakt ten aanzien van de investeringen die nog boven de markt hangen (o.a. spoor Groningen–Heerenveen). En uitvoering van marktgerede onderdelen verdient prioriteit. Doorschuiven brengt onverantwoorde risico’s in tijd en geld met zich mee en gaat ten koste van werkgelegenheid en continuïteit in de sector. Een belangrijke kans voor versnelling ligt in slimmer gebruik van de kennis en capaciteit in de markt.


Het noordelijke infrabedrijfsleven heeft veel last van het “hollen of stilstaan-effect”:

Oplopende prijzen Tijdsoverschrijding Kwaliteit? Veel gedoe

Fluctuatie bouwproductie

Faillissementen Werkeloosheid Verspilling

Zowel bestuurlijk als ambtelijk zetten we actie op dit thema: -

bestuurlijk overleg breed via de Bestuurscommissie Stedelijke Ontwikkeling en Mobiliteit (met de 3 gedeputeerden en wethouders van Emmen, Assen, Groningen en Leeuwarden) samen VNO-NCW Noord, MKB Noord, EVO, TLN en NLingenieurs. Deze commissie heeft toegezegd te sturen op versnelling en integraal te zullen rapporteren over de voortgang. Belangrijkste beslispunt nu is de haalbaarheid en al dan niet doorzetten van de nieuwe spoorlijn HeerenveenGroningen. Het regiobestuur is voorstander van deze lijn, maar er moet door middel van een quickscan snel duidelijkheid komen over het PVE en de middelen. Als die tekort zouden schieten moet tijdig naar alternatieven worden gekeken in verband met het einde van RSP in 2020

-

NRB: innovatie een boost geven door middel van het RSP-programma kenniscirculatie op aspecten van duurzaamheid, economische impact, verkorten doorlooptijd en sociale innovatie (SROI)

-

ambtelijk overleg met het RSP-programmateam met RWS en Prorail en gericht op praktische uitgangspunten om RSP slimmer uit te voeren. Bijvoorbeeld harmoniseren eisen voor bedrijfsleven (timing met geïntegreerde contracten in verband met tenderkosten, toepassing BrigID).

3.4

Het Noorden geeft geen krimp

In de flanken van de regio is sprake van demografische krimp (Eemsdelta, Noord-Friesland en de Veenkoloniën). Dat is niet hetzelfde als huishoudensontwikkeling en economische krimp, integendeel. Bouwbedrijven weten al lang dat zaken daar niet vanzelf gaan. De urgentie van vernieuwing in de krimpgebieden biedt kansen voor een kwaliteitsslag.


Innovatie in termen van bestuurlijke vernieuwing en opschaling, duurzaamheid en cradle to cradle, nieuwe woonvormen, publieke voorzieningen, publiekprivate samenwerking en ketensamenwerking. Nog meer beperkende planologie en regels kunnen zeer wel averechts werken. Transitie- en saneringsfondsen met ontschotting van geldstromen kunnen gaan werken als hefboom voor de markt. VNO-NCW Noord, de Rabobank, corporatie Lefier en twee Oostgroningse gemeenten zijn betrokken bij een interessant experiment om particuliere woningen uit de markt te halen. Dit bevordert doorstroom en voorkomt verdere devaluatie in een gebied. We zullen dit nauwgezet volgen. Eigenlijk voor het gehele landelijke gebied in Noord-Nederland, maar in het bijzonder voor OostGroningen, Eemsdelta, de Veenkoloniën en Noordoost Fryslân neemt de bevolkingsafname een prominente plaats in het ro- en wonenbeleid van provincies, gemeenten en corporaties. Woningbouwprogramma’s worden neerwaarts bijgesteld en in de bestaande voorraad zit amper doorstroming. De provincies willen samen met o.a. de markt strategieën ontwikkelen in het kader van een vitaal platteland en inzetten op kwaliteitsbehoud en verbetering van het wonen en bijv. het voorzieningenniveau. Hoewel veel (kleinere) lidbedrijven niet veel met de langere termijn bezig zijn, lijken veel bedrijven toch behoorlijk “krimp-proof”. De ondernemers zijn gewend in een dunne markt te opereren en daarbij wendbaar en scherp aan de wind te varen. Maar het project levert ook aanknopingspunten voor de lobby (bijv. meer ruimte voor kleinschalige particuliere initiatieven in de dorpen), ledenservice en brancheontwikkeling. Landelijk is de visie van Bouwend Nederland op krimp vastgelegd in de bestuursnotitie Bevolkingskrimp, belangrijkste aanbeveling is ook hier dat de slag van kwantiteit naar kwaliteit moet worden gemaakt. Meer informatie over de krimpagenda van Noord-Nederland is te vinden op www.kknn.vanmeernaarbeter.nl. Alle drie de noordelijke provincies pakken een actieve regierol inzake omgaan met krimp. In Groningen is de ontwikkeling het meest manifest en ook de beleidsagenda het meest concreet. De aanpak van de provincie ligt nu vast in het Provinciaal Actieplan Bevolkingsdaling “KIJK OP KRIMP”. Enkele belangrijke prioriteiten voor de bouw uit dit plan zijn: -

opzetten van een transitiefonds woningvoorraad, vooral bedoeld voor de goedkope koopsector, te vullen met o.a. rijks-, provinciale en gemeentelijke middelen en in combinatie met verduurzaming en woningverbeteringsprogramma’s zoals Meer Met Minder en het 100.000 Woningenplan (n.b.: de totale transformatie voor Oost-Groningen en de Eemsdelta wordt geraamd op 750 miljoen!)

-

bestuursakkoorden en gebiedsgerichte woon- en leefbaarheidplannen met gemeenten, provincie, rijk en corporaties (eind 2009 is het pact Regio Eemsdelta afgesloten: in de periode 2009-2018 2.600 woningen bouwen en 3.300 slopen!)


De provincies zouden nog meer kunnen sturen op samenwerking met het bedrijfsleven voor vernieuwende concepten, terughoudendheid in beperkende planologie en regels en het gebruik van transitie- en saneringsfondsen om een duurzaam perspectief voor de krimpgebieden te bieden.

3.5

Duurzaamheid/Energy Valley

De noordelijke provincies profileren zich gezamenlijk als Energy Valley. In het Noordelijk Energie Akkoord met het rijk van eind 2008 en het 100.000 Woningenplan worden deze ambities doorvertaald naar de gebouwde omgeving (2009 t/m 2015). Grofweg is de ambitie 35.000 nieuw te bouwen woningen aan een strengere energienorm te onderwerpen en 65.000 woningen in de bestaande voorraad energetisch op te knappen (50/50 particulier–corporatiebezit). De inzet op verduurzaming van bestaande woningvoorraad verdient blijvende prioriteit. Daar valt nog zoveel te winnen: energiebesparing , waardebehoud in particulier bezit en ruimtelijke kwaliteit en werkgelegenheid in de lokale bouweconomie. Die markt begint zich langzaam te ontwikkelen: zorg met het 100.000 Woningenplan voor de beslissende versnelling. Nieuwbouwnorm Het belangrijkste beoogde instrument was de invoering van een energienorm voor nieuwbouw van 0,5 per 1 juli 2010, dus strenger dan de nationale regel. Als gevolg van de samenloop met het Lente Akkoord, de vertraging in de ontwikkeling van een strengere en betere norm met meer gewicht voor isolatie (en minder voor installaties) en de stagnatie op de woningmarkt door de crisis, heeft de minister uiteindelijk afgezien van de AMvB waarmee de 0,5 verplicht zou worden gesteld. Derhalve heeft Noord-Nederland zich weer gevoegd in het ritme van het Lente Akkoord (0,6 in 2011), maar houdt de ambitie om ook in de nieuwbouw extra stappen te maken in de ontwikkeling van energiezuinige nieuwbouw. Bestaande bouw In 2009 zijn er 3 subsidieregelingen voor Subsidieregeling Energiebesparing Bestaande Bouw (SEBB) in werking getreden voor elk van de provincies. De uitvoering is handen van het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (zie www.snn.eu) en haakt aan op de Meer met Minderuitgangspunten. Groningen en Fryslân hebben elk één miljoen euro vrijgemaakt voor een eerste ronde; Drenthe 0,7 miljoen. Deze eerste tranches zijn inmiddels alweer uitgeput door particuliere aanvragers (ca. 1.640 aanvragen in totaal). De tweede tranche van 3 miljoen euro is beschikbaar gesteld. Daarvan is nu al 874.000 euro benut en dus nog 2.126.000 euro beschikbaar. Daarnaast zijn er verschillende gemeenten die extra stimuleringsmaatregelen nemen; bijvoorbeeld de stad Groningen in het kader van het programma De Duurzaamste Stad met eigen Meer Met Minder-loket. De gemeenten Meppel, Slochteren en Littenseradiel hebben via SVN een duurzaamheidlening van maximaal 15.000 euro per huishouden beschikbaar gesteld. Deze constructie is een revolving fund. Het aantal Meer Met Minder-deelnemers in Noord-Nederland bedraagt 340 (juli 2011: 90 leden Bouwend Nederland).


Inzet Regio Noord Alhoewel er verschil van mening bestond met de provincies over timing en niveau van de energienorm voor nieuwbouw, beschouwt Bouwend Nederland Regio Noord zich als partner in het 100.000 Woningenplan en willen we daar een actieve bijdrage aan blijven leveren. Ook in de context van de krimpopgave is verduurzaming niet alleen maatschappelijk gewenst, maar ook aanjager van nieuwe businessmodellen en innovatie in de bouw. In ons jaarplan stellen we o.a. de volgende nieuwe activiteiten voor: -

een verzamelsite met best practises uit de bouwpraktijk (nieuw en bestaand)

-

de gebouwde omgeving meenemen in de branding van Energy Valley

-

kwaliteit in de kolom op een hoger plan met behulp van qv10 en infrarood

-

stimuleren (vervolg)cursussen Meer Met Minder en lokale projecten.

3.6

Professioneel opdrachtgeverschap

Bij lagere overheden (alsook bij corporaties) in de rol van opdrachtgever groeit het aandeel innovatieve aanbestedings- en contractvormen. De wijze waarop laat soms echter te wensen over; zo zien we bijvoorbeeld juridische conflicten over geschiktheideisen en andere criteria. Meer geïntegreerde vormen (zoals bijv. D&C), maar ook elektronische pilots (o.a. met internetveilingen). Ook is waarneembaar dat men met aanbestedingen belendende beleidsdoelen wil realiseren (bijv. m.b.t. arbeidsmarkt “social return on investment”). Over de manier waarop zijn inmiddels met de provincie Groningen werkbare afspraken gemaakt. De positie van het Noorden in het terugdringen van de administratieve lasten bij aanbestedingen moet verder worden uitgebouwd en verstevigd (BrigID). De komende jaren moet de focus liggen bij de kansen voor het MKB, naar beloning van betere prestaties op het gebied van duurzaamheid, het plaatsen voor leerlingen en herintreders, en het benutten van (inverdien)mogelijkheden door projecten te starten in nieuwe samenwerkingsvormen zoals publiekprivate samenwerking. We pakken deze lobby op via de volgende lijnen: -

overleg met opdrachtgevers (initiatiefcommissie; gemeentelijke bouwoverleggen; RWS-Noord)

-

bijeenkomst met Stadswerk – nu over duurzaam inkopen

-

masterclasses voor bestuurders via de Noordelijke Regieraad Bouw

-

actieplan ondernemersvriendelijk aanbesteden Noord-Nederland met MKB Noord, VNO-NCW Noord, de grote gemeenten, provincies, e.a. (Het is de bedoeling dit ultimo 2011 vast te leggen in een akkoord.)


3.7

Onderwijs & Arbeidsmarkt

De noordelijke economie stevent af op een tekort aan (bouw) vaklieden, terwijl de scholen ondertussen moeite hebben opleidingen in de been te houden. Sociale partners in de bouw investeren veel geld in opleiden en stageplaatsen. Toch dreigen technische kennis en kunde te verdwijnen uit onze “ijle” regio, met name op mbo-niveau. Helaas moest in 2011 worden besloten BouwTalent MBO in Drenthe/Groningen af te bouwen wegens gebrek aan draagvlak. Het technische bedrijfsleven en het scholenveld werken samen aan betere instroom, spreiding, verdeling en kwaliteit van de opleidingen. Liever op minder plekken uitstekende opleidingen met nieuw perspectief, dan verspreide marginale kwaliteit. Dat is het streven van het Deltaplan Techniek dat op initiatief van Bouwend Nederland is opgesteld met de koepels, de andere technische branches en alle noordelijke ROC’s. Als we naast de pieken in het Noorden de sectoren die het moeten maken veronachtzamen, dan spannen we het paard achter de wagen. Daarom is steun geboden voor nieuwe opleidingsfaciliteiten, waarin scholen en bedrijven samenwerken aan nieuw wenkend perspectief voor jonge mensen die hun handen uit de mouwen willen steken. Bouwend Nederland Regio Noord blijft inzetten op instroom inclusief zij-instroom, o.a. door middel van: - het programma Bouwen aan de Bouw (www.debouwietsvoorjou.nl) - de werkgroep Sociale Innovatie van de Noordelijke Regieraad Bouw - participatie in het Groningen Seaports Xperience Center (in verband met snelle groei en groot bouwvolume Eemshaven) - participatie in Deltaplan Techniek.


4.

EXTERN OVERLEG

4.1

Bouw- en inframarkt

4.1.1 Economie/marktklimaat (zie ook plan van aanpak NRB) NRB is geen gremium van Bouwend Nederland, maar een zelfstandige entiteit onder voorzitterschap van de heer M. van den Berg, Commissaris van de Koningin in de provincie Groningen. De regiomanager is secretaris. De landelijke financiering van de Noordelijke Regieraad Bouw (NRB) is eind 2009 stopgezet; daardoor kan het werkprogramma “Innovatie in de praktijk” niet volledig worden uitgevoerd. Bouwend Nederland hecht aan continuering; de regionale Regieraad is het enige ketenplatform in de regio voor de bouw op bestuurlijk niveau en biedt goede aanknopingspunten voor implementatie van nieuwe kennis in innovatieve projecten. Zie bijv. de ontwikkeling van BrigID dat wordt ingebed in de ontwikkeling van TenderNed (met aansluiting op de Aanbestedingskalender). In 2011 zijn financiële bijdragen geleverd door de provincies, RWS, Groningen Seaports en Bouwend Nederland Regio Noord en is een project uitgevoerd voor stichting RRBouw op het gebied van ketensamenwerking. We willen daarin nadrukkelijker koersen op praktijkprojecten met corporaties. Voor 2012 wordt samenwerking met het nieuwe Huis van de Bouw verkend. Vernieuwing in aanbestedingsbeleid en gebruik maken van kennis infra en b&u bedrijven; punt maken van professioneel en integer opdrachtgeverschap (specifieke punten: aanpak overdreven geschiktheideisen en aansluiting MKB op nieuwe contracten aanbestedingsvormen) door middel van o.a. Masterclasses gemeenten met follow up via NRB (te starten in najaar 2011) Monitoren plancapaciteit in de regio/voortgang convenantafspraken.

4.1.2 Overlegvormen en netwerken Communicatie en het onderhouden van contacten met provinciale beleidsmakers (Drenthe, Fryslân en Groningen). Deelname aan Secretarissenoverleg VNO-NCW Noord/MKB Noord. Contact houden met noordelijke KvK; sturen op afstemming beleid en activiteiten, o.a. door minstens eenmaal overleg te houden met de KvK-bestuurders uit de bouw en infra Overleg met BNA Noord (architecten) en NLingenieurs (die inmiddels een noordelijke expertgroep in het leven hebben geroepen) Overleg met Vereniging Stadswerk Noord (managers openbare werken etc.) Overleg met districts- en diensthoofden Rijkswaterstaat Dienst Noord-Nederland Onderhouden contacten (inclusief secretariaat) middels: o

Initiatiefcommissie (infra, management Rijkswaterstaat Dienst Noord-Nederland, provincies, grote gemeenten, DLG en waterschappen)

o

deelname aan de Werkgroep Bouwmarkt Groningen


o

deelname aan de Werkgroep Drentse Woningmarktberichten

Deelname provinciale commissies Wonen (o.a. Wenje Oerlis Fryslân) en onderzoeken of hieraan een Werkgroep Woningmarkt met een jaarlijks woningmarktbericht kan worden gekoppeld Deelname aan het Platform Verkeer en Vervoer Noord-Nederland Commissie BouwBedrijf Noord-Nederland (CBBN) “ex art 85”; overleg met regionale bestuurders vakorganisaties.

4.2

Bouwproces en -techniek

Gemeentelijk bouwoverleg: -

voortzetten reguliere overleggen in o.a. de 4 grootste gemeenten: Groningen (loopt, o.a. via werkgroep Bouwmarkt Groningen), Leeuwarden (opnieuw oppakken met afdeling Fryslân), SWF (met afdeling Fryslân), Emmen (herhalen eerder overleg), Assen (bouwoverleg)

-

overige bouwoverleggen voortzetten, desgevraagd ad hoc organiseren

-

bijdragen aan voorlichting over WABO, RUDs en Bouwbesluit 2012

Benutten follow up; vermindering regeldruk Heerenveens Model Tegengaan van administratieve rompslomp inzake nutsaansluitingen bij nieuwbouw; coördinatie en procedures met energiebedrijven herijken en komen tot regionale afspraken Belemmerende ontwikkelingen communiceren met lokale overheden; vlotte implementatie omgevingsvergunning monitoren en bevorderen Naleving Nederlandse weten (bouw)regelgeving buitenlandse bedrijven en contacten onderhouden met handhavende instanties ICT: het project S@les in de Bouw uitrollen in Groningen, Fryslân en Drenthe, BIM verder implementeren i.s.m. met Syntens, social media meer gaan gebruiken Milieu: deelname aan de 2 klankbordgroepen Water in Fryslân en Groningen/Drenthe Kansen van duurzaam bouwen meer uitnutten in de regio met behulp van website en verdere samenwerking tussen de verschillende partners in de bouwkolom Verduurzaming beton; het gebruik van betongranulaat verder ontwikkelen in de infra Slim! verder invullen, SVN lening, greendeal

4.3

Sociale zaken en Arbeidsomstandigheden

4.3.1 Arbeidsvoorwaarden Kredietcrisis De economische situatie in de bouwnijverheid voor 2012 is nog verre van rooskleurig. De verwachting is dat de economische omstandigheden in de sector zich langzaam aan zullen verbeteren en dat in de loop van 2012 tekenen van een voorzichtig herstel zichtbaar zullen worden. Op de beleidsterreinen Sociale Zaken en Onderwijs en Arbeidsmarktbeleid zal enerzijds aandacht moeten zijn voor de sociale gevolgen ten tijde van de economische situatie. Anderzijds


zal de aandacht zich richten op de werving en selectie van vakbekwaam personeel zodra tekenen van herstel zich laten zien. Vooral op het vlak van nieuwe instroom (schoolverlaters) zijn de vooruitzichten zorgelijk en is het alle hens aan dek. De sector zal zich ook moeten richten op de categorie zij-instromers. Daarnaast zal het behoud van vakkrachten, zowel bouw als UTA, van groot belang zijn voor de ondernemingen. Dit punt kwam o.a. tot uiting in het plan “Bouw door, leer verder”. Dit project stopt op 1 januari 2012. Ook het project Bouwen aan de Bouw en regionale activiteiten met UWV-Werkbedrijf (Branche Service Punten Bouw) zullen bijdragen aan een betere instroom van werknemers. Verdere uitbreiding van Branche Service Punten (BSP) in de regio draagt hieraan bij. Thans is het BSP in de stad Groningen operationeel en verzorgt de coördinatie in haar werkgebied. In 2012 zullen er Branche Service Punten operationeel worden in Emmen en Leeuwarden. Acties voor 2012 Leden voorlichten over en ondersteunen bij de invoering van maatregelen ten tijde van de economische recessie Inzetten op inrichting van Branche Service Punten Bouw in Fryslân (Leeuwarden) en Drenthe (Emmen) Voortzetten van het ex. artikel 85 cao overleg en het adviseren en ondersteunen van de Bouwend Nederland vertegenwoordigers in dit overleg In het overleg met de vakorganisaties de belangen behartigen van de leden op arbeidsvoorwaardelijk terrein, zowel collectief als individueel Leden informeren, adviseren en ondersteunen bij toepassing/invoering van de afwijkende arbeidstijdenregeling en de hieraan verbonden dispensatieprocedure Begeleiden van de Contactgroepen van Personeelsfunctionarissen en Financiën, Arbo-coördinatoren en het vertalen/signaleren van knelpunten en wensen vanuit de deelnemers naar de beleidsafdelingen. Arbeidsomstandigheden Gezondheidsklachten ten gevolge van arbeidsomstandigheden kosten leden veel geld. Het past daarom om, naast aandacht voor veiligheid, blijvend de aandacht voor verbetering van de arbeidsomstandigheden te stimuleren. Naast de reeds bestaande RI&E is op initiatief van partijen in de Bouwnijverheid in 2010 daartoe samen met Stichting Arbouw en de Arbeidsinspectie de Arbocatalogus ontwikkeld. Acties: De contactgroep Arbo-coördinatoren continueren Verdere voorlichting over de RI&E en Arbo-catalogus geven Moderne technieken die de arbeidsomstandigheden kunnen verbeteren onder de aandacht van leden brengen Contacten met Arbeidsinspectie intensiveren. Sociale Zekerheid


Het onderwerp Sociale Zekerheid valt uiteen in: Aansprakelijkheid WKA Ook in 2012 - wellicht in mindere mate dan voorgaande jaren - zullen leden gebruik maken van onderaannemers en ingeleend personeel, zowel uit binnen- als buitenland. Dit betekent risico’s voor hoofdaannemers in de sfeer van aansprakelijkheid voor belasting en premies sociale verzekeringen (WKA). Acties: Voortzetten en uitbouwen overlegvormen met regiodirecteuren/managers UWV Werkbedrijf Samenwerking met beleidsmakers en uitvoerders van UWV uitvoeringsorganisatie, UWV Werkbedrijf, gemeenten en provincies Bedrijfsopvolging/bedrijfsbeëindiging De komende jaren zullen opvolgingsproblematieken ook in de bouwsector veelvuldig gaan spelen. Vanuit het oogpunt van Sociale Zaken moet worden bezien op welke wijze leden kunnen worden ondersteund bij bedrijfsoverdracht (personele gevolgen). Daarnaast mag worden verwacht dat de terugloop in bouwproductie gevolgen zal hebben voor met name het midden- en kleinbedrijf. Faillissementen en bedrijfsbeëindigingen zijn hierbij niet uitgesloten. Ook binnen dit kader zal advies moeten worden gegeven aan betrokken leden voor wat betreft de personele gevolgen. Acties: Problematiek rond bedrijfsopvolging en bedrijfsbeëindiging bespreken in Contactgroep Personeel & Financiën en personeelsvraagstukken, dan wel via individueel ledenadvies of tweedelijnsadvisering, aan de orde laten komen. Wat verder ter tafel komt Er zijn zaken waarvan nu nog niet concreet te benoemen is of en tot hoeveel werk deze zullen leiden. Het is verstandig om rekening te houden met actuele ontwikkelingen. Overige acties Informatievoorziening via website Regio Noord continueren Begeleiden van de Contactgroepen Personeel en Financiën en het vertalen/signaleren van knelpunten en wensen vanuit de deelnemers aan de beleidsafdelingen van Bouwend Nederland.


4.4 Onderwijs en Arbeidsmarkt 4.4.1 Schets van de arbeidsmarkt De behoefte aan geschoolde en gemotiveerde mensen in de bouw en Infra in de toekomst is groot, maar vanwege de economische stagnatie waar de bouwsector mee te maken heeft, is de behoefte tijdelijk zeer sterk afgenomen. Bouwend Nederland is er echter van overtuigd dat er des te meer goed opgeleide mensen nodig zijn als de vraag in de sector weer gaat aantrekken (zie de instroom en arbeidsmarktcijfers in bijlage 2). Inzet gedurende de periode van laagconjunctuur is dan ook om zoveel mogelijk mensen voor de sector te behouden door hen te scholen en daarmee hun inzetbaarheid te vergroten. De komende jaren zal een groot deel van de huidige werknemers in de bouw vanwege hun leeftijd de sector verlaten. Om de daardoor ontstane vacatures te kunnen vervullen is het niet alleen noodzaak om meer jongeren op te leiden, ook zal er meer gedaan moeten worden aan zij-instroom en herintreding. Ook zullen we ons meer moeten richten op specifieke doelgroepen die momenteel nog te weinig voor de bouw kiezen (met name vrouwen en allochtonen). Tenslotte zullen we ook rekening moeten houden met buitenlandse werknemers die in opdracht van Nederlandse bedrijven werken.

4.4.2 Instroom onderwijs Er kiezen nog steeds jongeren voor een opleiding in de bouw. De aanmeldingen voor deze opleidingen zijn echter nog steeds structureel te laag gezien de vervangings- (vergrijzing) en uitbreidingsvraag. Met name het beperkte aantal MBO/HBO studenten Civiele Techniek is zorgelijk. De laatste berichten over instroom zijn dat het aantal leerlingen van BBL en BOL 4 opleiding Bouw en Civiel in het Noorden voor 2011/2012 is toegenomen. Dit zou onder meer zijn doordat er meer leerlingen zijn die door de economische situatie niet aan een baan kunnen komen en daarom doorstuderen. Om meer instroom in de BOL 4 en 5 opleidingen te creëren is onder andere BouwTalent opgericht. De Stichting BouwTalent Fryslân loopt nu 4 jaar en is inmiddels uit de rode cijfers. Daarentegen gaat het met BouwTalent in de provincies Drenthe en Groningen bedroevend slecht. Sinds de oprichting drie jaar geleden leek het erop dat de stichting ten onder zou gaan aan het niet uitplaatsen van leerlingen onder BouwTalent. Bouwend Nederland Regio Noord heeft in samenwerking met het bestuur naar oplossingen gezocht om dit weer vlot te trekken. Net als in Fryslân is er een BouwTalent coördinator aangetrokken die contacten met de bedrijven heeft om leerlingen onder BouwTalent op stage te laten gaan, waardoor de inkomsten weer kunnen stijgen. Er zijn gesprekken gevoerd met het bestuur van elke ROC in het Noorden om commitment te krijgen en te houden.


De gesprekken zijn goed verlopen en om BouwTalent voor het MBO in de lucht houden. Toch is het niet gelukt om commitment in alle lagen van het MBO-onderwijs te krijgen. Het bestuur van BouwTalent Groningen/Drenthe heeft daardoor drastische maatregelen genomen. Er is besloten om de samenwerking met het ROC’s te staken. Nu denkt het bestuur na over een toekomst voor BouwTalent op MBO niveau, maar dit zal een andere invulling krijgen dan tot nu toe. Wel gaat BouwTalent voor het HBO door. Voor het jaar 2011–2012 zijn er 20 aanmeldingen voor de Bouw- en 6 voor de Civiele opleiding. In totaal zijn er nu dus 45 HBO BouwTalent studenten. Inmiddels heeft Fundeon een strategische koerswijziging ondergaan. Door deze veranderende rol van Fundeon heeft zij zich teruggetrokken uit een aantal gremia, o.a. stimulering leerlingbouwplaatsen, VMBO Carrousel en haar zitting in BouwTalent, RCB’s, Dwarsverband, Bouwen aan de Bouw. Bouwend Nederland Regio Noord is van mening dat er ook in 2012 inzet gepleegd moet worden op leerling-bouwplaatsen en op beroepenoriëntatie voor leerlingen, zoals VMBO Carrousel. Bouwend Nederland Regio Noord heeft dan ook een aantal werkgroepen overgenomen, zoals de leerlingbouwplaatsoverleggen in Groningen en Fryslân.

De ontwikkeling van de werkgelegenheid van werknemers naar regio, 2010-2015 (Bron: EIB)

Aantal werknemers 2010 16875 41025

Noord Oost Randstad Noord Randstad Zuid Zuid Totaal

2011 16675 40825

2015 17750 44725

29200 29225 27625 27375 39900 39550 154625 153650

32650 29225 42525 166875

Aantal deelnemers Fundeon kwalificaties per niveau en leerweg

BOL

niveau 1 2 3 4 Totaal

2008

2009

2010

225 744 313 7.184 8.466

305 1.207 332 7.048 8.892

354 1.232 356 6.848 8.790

BBL % mutatie 2008 2010 -2009 16 634 2 8.657 7 4.661 -3 998 -1 14.950

2009

2010

% mutatie 2010 -2009

549 7.841 4.979 1.037 14.406

511 6.849 4.883 1.040 13.283

-7 -13 -2 0 -8

Bron: BI-tool Fundeon


Zie bijlage 2 voor meer landelijke en regionale cijfers over onderwijs en arbeidsmarkt.


4.4.3 Activiteiten toegelicht BouwTalent Het komende verenigingsjaar zal de instroom van MBO en HBO-studenten ook liggen bij het verder verbreden van BouwTalent Fryslân en het HBO in Groningen/Drenthe. Het accent ligt daarbij ook nadrukkelijk op het werven van architecten- en ingenieursbureaus, woningcorporaties en gemeenten. De coördinatoren van Fryslân en Groningen/Drenthe (Ellen Hoek en Judiëth van Dijk) zullen dit proces ondersteunen en de lijst met BouwTalentbedrijven aanvullen. Bouwen aan de Bouw “Bouwen aan de Bouw” is een initiatief van de werkgevers in de bouw uit Noord-Nederland. Aanleiding is het tekort aan personeel in de nabije toekomst door de vergrijzing en het feit dat steeds minder kinderen voor techniek kiezen. Doelstellingen extra instroom in de bouw en bouwopleidingen vergroten van doorstroom naar hogere opleidingen imagoverbetering van bouwopleidingen en bouwberoepen beperking van voortijdige uitstroom uit de bouw en bouwopleidingen Instroom en imago gaan hand in hand. In Bouwen aan de Bouw worden deze twee zaken gekoppeld. Ook het komende jaar zullen de twee Bouwen aan de Bouw-initiatieven (Fryslân en Groningen/Drenthe) verder worden uitgebouwd. Ook zal worden bekeken of samenwerking met andere, reeds bestaande structuren en initiatieven binnen Bouwen aan de Bouw een meerwaarde op kan leveren. Vooral de structurele relatie met het VMBO krijgt het komende jaar de volle aandacht vanuit Bouwen aan de Bouw. Daarnaast zal gekeken worden of aanpalende branches mee kunnen helpen Bouwen aan de Bouw uit te bouwen door een financiële bijdrage of inzet van uren op andere fronten. Te denken valt aan de noordelijke woningcorporaties. Ook zij hebben te kampen met vergrijzing en verminderde instroom van technische vakkrachten. Hierover zijn vergevorderde gesprekken gaande en het ziet ernaar uit dat de corporaties wel mee willen bewegen om de instroom in de bouwtechniek te ondersteunen.

Resultaten van Bouwen aan de Bouw In het Noorden maken 5.000 basisschoolleerlingen per jaar kennis met de bouw door het project Bouwen een de Bouw. In 2010 en 2011 hebben 450 VMBO leerlingen zich via het project een beter beroepsbeeld kunnen vormen van de bouw. Ook zijn de decanen van alle decanenkringen in het Noorden een dag op stage geweest bij een bouwbedrijf om de beroepen in de bouw in de praktijk te zien en zo leerlingen beter te kunnen sturen in hun beroepskeuze. Het project loopt inmiddels meer dan 10 jaar in Fryslân. Gebleken is dat hier de instroom op het VMBO bouw minder sterk terugloopt dan in de rest van het land.


SXC Eemsmond Via het project Sociale Innovatie van de Noordelijke Regieraad Bouw zal worden gewerkt aan het concreet benutten voor de bouwkolom van het imago- en instroomcentrum in de Eemsmond, het Seaports Xperience Center (SXC). De strategische alliantie met corporaties, verenigd in het Convenant voor het Noorden, wordt verder uitgebreid en geëffectueerd zodat het gezamenlijk belang van voldoende instroom wordt gedeeld. Toch zullen de verschillende onderdelen ten behoeve van het promoten van de bouw en instroom van jongeren in de bouwkolom steeds meer gedwongen worden samen te werken om versnippering tegen te gaan. Zo zal Dwarsverband (Alliantie met woningcorporaties) een onderdeel worden van de werkgroep Sociale Innovatie in de bouw. Hierover zijn al vergaande gesprekken gevoerd tussen de voorzitters. Ook zal er samen met het Seaports Xperience Center, UWV, Bouwend Nederland Regio Noord, Fundeon en het Samenwerkingsverband (SSPB) in Hoogezand worden ingezet op leerlingen in het Eemshaven gebied. Er is op dit moment geen inzicht in het aantal leerlingen dat werkzaam is in de grootste bouwput van Nederland. Ook is onbekend of de bedrijven en grote opdrachtgevers behoefte of plek hebben voor leerlingen. Via verschillende kanalen zal hier breed aandacht voor worden gevraagd. Verder zal in dit soort verbanden meer aandacht gegeven moeten worden aan zij-instroom. Ook het aannemen van potentiële instroom boven de 27 jaar moet meer aandacht krijgen. Zo kan men denken aan kruisbestuiving tussen de verschillende branches, met als spil het UWV. Of omscholing voor mensen die op latere leeftijd alsnog geïnteresseerd zijn in de bouw. Overige acties In samenwerking met de leden van Bouwend Nederland Regio Noord, Fundeon en de drie samenwerkingsverbanden in het Noorden is een Vereniging Restauratie Noord opgericht. Het regiokantoor zal de vereniging promoten in het netwerken en daarbij waar mogelijk ondersteunen Het steunpunt Anticyclisch Opleiden (ACO) zal per 1 januari 2012 verdwijnen In opdracht van de werkgroep Sociale Innovatie van de Noordelijke Regieraad Bouw wordt er een project opgezet die ‘best practices’ op het gebied van sociale innovatie binnen bouwbedrijven inventariseert. Dit wordt gedaan in samenwerking met Fundeon en de Stenden Hogeschool. De Stenden Hogeschool zet haar kenniscentrum Sociale Innovatie in samen met studenten, in navolging van modern werkgeversbeleid (zie toelichting Sociale Zaken). Naast dit project zet de werkgroep Sociale Innovatie zich ook in om een ondersteuningsprogramma voor anticyclisch opleiden op te zetten, versterking tussen school en bedrijven, onderzoek naar complementariteit tussen woningbouwcorporaties en bouwbedrijven en het verder uitwerken van stages voor docenten van VMBO en MBO opleidingen In samenwerking met MKB Noord en VNO-NCW Noord en andere technische branches participeren in het Deltaplan Techniek om in een gezamenlijke aanpak meer invloed uit te oefenen op ontwikkelingen in het beroepsonderwijs en in de arbeidsmarkt.


Dit vanuit de constatering dat er sprake is van te weinig samenhang in allerlei acties op dit terrein (voorlichting en instroombevordering, planning van opleidingen, etc.) en daardoor te weinig rendement (uitstroom van vakkrachten naar technisch bedrijfsleven) Participeren in het fondsenoverleg van de technische branches voor het verder brengen van deelname in Techniektalent.nu en de Noordelijke Technetkringen Problematieken van de sector doorlopend onder de aandacht brengen in de lobby vanuit de regio. Samenwerking en afstemming met de regionaal bedrijfsadviseur Sociale Zaken en benutten van regionale overheidsinitiatieven op het gebied van arbeidsmarktbeleid Begeleiding van een HRM stagiair met de volgende opdracht: “Op dit moment hebben we veel cijfers beschikbaar op het gebied van onderwijs en arbeidsmarkt in de bouw. Maar de cijfers worden vaak verschillend aangeleverd en zijn niet inzichtelijk. Onder andere de media en diverse stake-holders (waaronder onze leden) vragen om duidelijke en concrete cijfers die aantonen dat er op termijn inderdaad een tekort aan personeel komt. Daarnaast zou een onderzoek naar vergrijzing van het personeelsbestand bij onze leden gewenst zijn. Kwantitatief en kwalitatief onderzoek van arbeidsmarktperspectief in de bouw regio Noord ten aanzien van voorziene tekorten aan technisch(bouw) personeel die ontstaan door verminderde instroom in het onderwijs op alle niveaus en vergrijzing binnen de bedrijven.” Voortzetten leerling-bouwplaatsen overleg Groningen. Opzetten leerlingbouwplaats overleg Fryslân.


5.

KADERNOTA’S

N.v.t. op Regio Noord.


6.

PROJECTEN

Zie hoofdstuk 7.


7.

LOBBY

7.1

Markt- en bouwproces

Ketensamenwerking Nieuw (financieel) perspectief voor Noordelijke Regieraad Bouw en inbedding activiteiten in nieuw nationaal programma en kennisinfrastructuur Huis van de Bouw o

gericht op implementatie/valorisatie; actieve deelname leden in praktijkprojecten (aanbesteden en samenwerken in de keten, duurzaamheid en sociale innovatie)

o

bekendheid onder leden; goed bezochte bijeenkomsten

Borging follow up en overdracht beheer BrigID (database aanbestedingsbescheiden) Inkopen, contracteren en aanbesteden / Regeldruk Professionalisering opdrachtgevers, vooral lagere overheden en corporaties. Beter gebruik van geïntegreerde contracten, meer innovatieruimte, minder papier en disproportionele eisen. Bestuurlijk adresseren door middel van reeks masterclasses van de Noordelijke Regieraad Bouw (“De Bovenbouw”) en door middel van Actieplan Ondernemersvriendelijk Aanbesteden Noord Nederland in samenwerking met VNO-NCW Noord en MKB-Noord. Duurzaamheid Blijvende inzet op energiebesparing bestaande bouw. Bijdragen aan marktkansen voor Meer Met Minder deelnemers, o.a. door promotie bij gemeenten van consortia: Noorden loopt voorop met projecten/deelname leden en 100.000 Woningenplan (nu 90 Meer Met Minder deelnemers vanuit Bouwend Nederland in Noord-Nederland = 21% van de leden) Meer kennis en promotie van de prestaties van de leden inzake duurzaam bouwen. Middel: opzetten database best-practises (evt. met ketenpartners) Regionaal bevorderen van standaardisering in duurzaam inkopen vanuit “gelijk aan de streep”gedachte; geen onnodige stapeling van certificaten Introductie nieuwe kwaliteitstools (luchtdichtmeting qv10 en infrarood) op basis van eigen verantwoordelijkheid bedrijven (en niet repressief). Volume en crisis Koersen op postcrisis ontwikkelen en bouwen: reële grondprijzen, globaal bestemmen, flexibel ontwikkelen, divers en ruimte voor marktgericht, duurzaam/conceptueel bouwen; inventariseren en doorvertalen good practises o.a. door middel van provinciale bouwoverleggen Tempoversnelling alternatief pakket Zuiderzeelijn (RSP). Doel: spreiding en hogere dealflow en kenniscirculatie innovatief werken met volop kansen voor de regionale infra-bedrijven. Deelnemen in op te zetten bestuurlijk voortgangsoverleg met provincies onder aanvoering van VNO-NCW Noord.


7.2

Sociale Zaken

Implementatie nieuwe sociale en fiscale regelgeving & cao-aangelegenheden Leden voorlichten over en ondersteunen bij de invoering van maatregelen ten tijde van de economische recessie. Project ‘Bouw door Leer verder” (ACO) is afgelopen Leden voorlichten over cao ontwikkelingen en gevolgen nieuwe cao en ondersteunen bij de implementatie daarvan Uitvoering geven aan tweedelijns-advisering aan bedrijven Bijdragen leveren aan aanpak en implementatie van modern werkgeversbeleid. Uitvoering o.a. door het geven van cursussen HRM en activiteiten via het HRM deel van het project Bouwen aan de Bouw Advies en voorlichting aan leden bij een aantrekkende markt over werving en selectie personeel In samenwerking met Arbouw en Aboma voorlichten van leden over regelingen en ontwikkelde instrumenten op het terrein van veiligheid en arbeidsomstandigheden Voorlichten van leden over relevante ontwikkelingen op het gebied van ledenvoordelen zoals verzuimloket, weerrisicoregeling en nieuwe fiscale zaken Voorlichting aan leden over de pensioenontwikkelingen in de bouwnijverheid en de AOW.

7.3

Onderwijs & Arbeidsmarkt

Instroom en imago Deltaplan techniek verder uitbouwen. O.a. in samenwerking met andere technische branches een meer eenduidige structuur creëren als het gaat om instroomcampagnes voor technische leerlingen. Dit door middel van deelname aan bijeenkomsten van het Deltaplan Techniek, aansluiting vinden bij het fondsenoverleg in de regio en deelname aan techniektalent.nu en de Technet Kringen in de regio Meer aandacht voor zij-instroom, ook van mensen boven de 27 jaar, omdat de VMBO instroom opdroogt de komende jaren. Dit in samenwerking met UWV, Samenwerkingsverbanden, provincies en andere instanties Gremia koppelen voor een overzichtelijker geheel aan instroomactiviteiten. Bijv. Dwarsverband koppelen aan werkgroep leerling-bouwplaatsen en de werkgroep Sociale Innovatie van de Noordelijke Regieraad Bouw. Modern personeelsbeleid, behoud en zij-instroom Met het project Bouwen aan de Bouw praktische (in company) bedrijfsondersteuning bieden bij uitvoering personeelsbeleid in aanvulling op de Leergang Praktisch Personeelsbeleid van Bouwend Nederland Onderzoeken of de financiering en uitvoering van Bouwen aan de Bouw aangevuld kan worden, bijv. door aanpalende branches, zoals de woningcorporaties


Modern werkgeversbeleid bevorderen in samenwerking met het Kenniscentrum Sociale Innovatie van de Stenden Hogeschool en de Werkgroep Sociale Innovatie van de Noordelijke Regieraad Bouw. BouwTalent BouwTalent Fryslân en BouwTalent Groningen/Drenthe HBO adviseren Beëindiging BouwTalent Groningen/Drenthe MBO opleidingen begeleiden en voortouw nemen in zoeken naar een nieuwe andere vorm. Blijven streven naar BouwTalent Noord in de toekomst (zoals is gebeurd voor de Civiele Techniek).


8.

BEGROTING 2012

In de bijgevoegde begroting 2012 (zie bijlage 1) zijn de kosten opgenomen van acties die in het jaarplan zijn beschreven, voor zover er externe kosten ten laste van het regiobudget mee gemoeid zijn. De personele inzet vanuit het regiokantoor is beschreven in individuele werkplannen voor de regiomedewerkers. De huisvestings-, kantoor-, en personeelskosten drukken rechtstreeks op de landelijke begroting van Bouwend Nederland. Het regiobudget van € 75.000,-- wordt toegekend door het bestuur van Bouwend Nederland. De projecten waarvoor eventueel externe financiering is vereist kunnen uitgevoerd worden nadat de financiering is geregeld.


9.

BIJLAGEN

Bijlage 1

Begroting 2012

Bijlage 2

Leerlingen

Bijlage 3

Woningbouwstatistieken


Bijlage 1

Begroting 2012 concept Regio Noord begroting 2012 (activiteitenkosten)

Subtotalen

Totalen

Verenigingsaangelegenheden - Bestuurskosten: regio- en bestuursvergaderingen, overleg met afdelingsvoorzitters, onderhouden relatienetwerk

26.000

- Bijdrage NRB

7.500

Platform Infra Noord (activiteiten uit eigen bijdragen)

0

Bouwmarkt en bouwproces - Initiatiefcommissie

5.000

- Woningmarktplatforms/woningmarktberichten

6.000

- Milieuzorg, dubo, energiebijeenkomsten

4.000

- Bijeenkomst met Vereniging Stadswerk Noord

5.000 20.000

Sociale Zaken en Arbeidsomstandigheden - Overleggroep sociaal beleid/financieel management (4 bijeenkomsten)

1.500

- Regionale voorlichtingsbijeenkomsten/sociale wetgeving, CAO, etc.

4.000

- Overleggroep Arbo-coördinatoren

1.000

- Workshops/themabijeenkomsten Modern Werkgeversbeleid

2.500 9.000

Onderwijs en Arbeidsmarkt - BouwTalent in de regio

3.000

- Regionale instroompromotie/Bouwen aan de Bouw

7.000 10.000

Publiciteit en PR - m.n. extra media-activiteiten Dag vd Bouw/“De Bouw maakt het” (Bouwen aan de Bouw/Skyline is yours)

2.500


Totaal

75.000


Bijlage 2

Leerlingen

Landelijke cijfers Prognose van het aantal leerlingen in het derde en vierde leerjaar van het VMBO naar sector, 2009-2015 (Bron: EIB) VMBO Sector Techniek Subsector Bouw

2009 160784 23222 8604

2010 156895 22580 8330

2011 155175 22296 8209

2015 149631 21380 7818

Prognose van het aantal leerlingen MBO naar (sub)sector en leerweg, 2009-2015 (Bron: EIB) aantal ll techniek bbl bol aantal ll bouw bbl bol

2009

2010

2011

2015

81298 79129

72697 84249

60038 90544

54521 88702

20414 10498

18154 11250

14828 12173

13378 11903

De ontwikkelingen van de werkgelegenheid van werknemers B&U algemeen, 2010-2015 (Bron: EIB) Aantal werknemers Timmerlieden Metselaars Overig B&U algemeen Leidinggevenden Kader Administratief personeel Totaal

2010 2011 2015 44800 44325 49025 7600 7450 8000 8200 8150 9150 11275 11025 12725 9725 9700 11050 8725 8700 9775 90325 89350 99725

Prognose van het aantal leerlingen HBO Bouw, 2009-2015 (Bron: EIB) aantal leerlingen gediplomeerden

2009 12338 2055

2010 12556 2070

2011 12788 2108

2015 13582 2218


Regionale cijfers INSTROOM Hogeschool Hanzehogeschool Groningen

Noordelijke Hs. Leeuwarden

Opleiding Bouwkunde Civiele techniek Bouwkunde Civiele techniek Verkeerskunde

Totaal

2006

2007

2008

2009

Gem

121

157

180

160

155

56

52

62

54

56

53

48

48

55

51

14 5 249

21 10 288

17 9 316

17 31 317

17 14 293


GESLAAGDEN Hogeschool Hanzehogeschool Groningen

Opleiding Bouwkunde

Noordelijke Hs. Leeuwarden

Civiele techniek Bouwkunde Civiele techniek

Totaal

2006

2007

2008

2009

Gem

93

71

71

78

78

43

36

37

37

38

36

58

29

28

38

13 185

19 184

18 155

9 152

15 169


Bijlage 3

Woningbouwstatistieken




JAARPLAN 2012 BOUWEND NEDERLAND REGIO NOORD. Pagina 1 van 45 Beleids- en activiteitenplan 2012 Bouwend Nederland regio Noord

Recommend Documents