JAARGANG 17, nr. 30
MEI 2013
NIEUWSBRIEF STICHTING NATIONALE HANNIE SCHAFTHERDENKING
Herdenking 2012
‘De kariboe’ in tweeën
Hannie Schaft-postzegel
Speech Paul Elsinga
1 131637_nieuwsbrief.indd 1
01-05-13 13:15
Hannie Schaft is van nu Wist u dat Hannie Schaft tegenwoordig ook op Facebook zit? (Zie: www.facebook.com/Hannieschaftherdenking) Onze stichting gaat graag met de tijd mee om een brede doelgroep te kunnen bereiken. Het is tegenwoordig de normaalste zaak van de wereld om zoals dat heet 24/7 verbonden en bereikbaar te zijn. Alles willen wij met vrienden delen. Of voor onze klanten willen we bereikbaar zijn. Dit heeft een grote impact op hoe wij communiceren met elkaar. Veel informatie die je vroeger via een persoon te horen kreeg, weet je nu al voordat jouw buren/vrienden of wie dan ook het weten. Of, we weten het allemaal ongeveer tegelijkertijd. Verbonden en op de hoogte: snel en structureel. Door de genoemde technologische ontwikkelingen weten we ook sneller als er sprake is van ontwikkelingen, die minder positief zijn. Oorlogen, aanslagen, verzet en onderdrukking. In ieder land waar zich dit afspeelt, zitten we haast aan tafel om de gebeurtenissen bijna ‘live’ mee te maken. Soms vergeten wij in al dit informatiegeweld, dat er ook in eigen land nog veel ruimte is voor verbetering op heel veel gebied. Ook in ons land, zo kunnen wij overal lezen, is er sprake van toenemende agressie tegen mensen. Vanwege hun geloof, hun geaardheid of anderszins. We wennen er aan, want ‘je hoort en ziet het zo vaak’. Dat is het gevaar aan de overmatige berichtgeving via de talloze kanalen. Want dit mag nooit wennen. Van Hannie Schaft en vele dappere verzetsstrijders met haar, hebben wij geleerd niet te blijven toekijken, maar actie te ondernemen. Juist dan. Dat vereist moed. Maar het geeft ook kracht en inspiratie aan diegenen die in eerste instantie
langs de kant staan. Ook zij zullen dan in actie komen. Daarom is er onlangs een brug in de gemeente Overbetuwe naar Hannie Schaft vernoemd. Daarom worden binnenkort in Haarlem twee straten in de buurt van de Hannie Schaftstraat vernoemd naar de nog in leven zijnde verzetsvriendinnen van Hannie Schaft. De zussen Truus en Freddie Oversteegen (hun meisjesnaam). Uniek, dat een straat naar nog in leven zijnde personen wordt genoemd. Maar het geeft aan hoe actueel de boodschap nog is, die weerkaatst wordt vanuit moedige heldendaden van deze dames in een verder verleden. Zo worden verleden en heden met elkaar verbonden. 24/7. Nu en voor altijd. Juist daarom houden wij vol enthousiasme de naam van Hannie Schaft en het gedachtengoed waar zij en vele anderen voor stonden levend. Uw steun, input en suggesties blijven wij nodig hebben. Bezoek de website (hannieschaft.nl) of de Facebookpagina. Geef ons tips en suggesties over wat u nog weet over Hannie Schaft. Ervaringen van u of uw grootouders. Of informeer ons over acties die jullie voeren, die aansluiten bij het gedachtengoed. En kom naar de Nationale Hannie Schaftherdenking op de laatste zondag van november in Haarlem. Graag zie ik u online of in persoon. Jeroen Pliester Voorzitter
2 131637_nieuwsbrief.indd 2
01-05-13 13:15
Truus en Freddie krijgen eigen straat Truus en Freddie Oversteegen krijgen een ‘eigen’ straat. In de Haarlemse Slachthuisbuurt komen er vijf straten bij die vernoemd worden naar Haarlemse verzetshelden. Het gaat om Truus en Freddie Oversteegen, Jett Velu, Johan Hissink en Willem Arondéus. De straten komen rondom de Hannie Schaftstraat te liggen, welke al in 1953 zo genoemd werd. Voor de vernoeming van Truus Menger-Oversteegen en haar zus Freddie maakt de gemeente twee uitzonderingen op de gebruikelijke regels voor de toekenning van straatnamen. Behalve leden van het Koninklijk Huis wordt er zelden of nooit een straat vernoemd naar iemand die nog in leven is. Een andere regel is dat straatnamen niet op elkaar mogen lijken. Truus Menger-Oversteegen (89 inmiddels) is verguld met de vernoeming. “Ik vind het hartstikke leuk! Als het zover is ben ik er graag bij”, aldus Truus.
Terugblik herdenking 2012 Op zondag 25 november 2012 vond traditiegetrouw de jaarlijkse Hannie Schaft herdenking plaats. Vooraf aan deze herdenking werden er namens het bestuur van de Stichting Nationale Hannie Schaftherdenking, samen met Freddie Oversteegen, Paul Elsinga en de burgemeester van Overveen, dhr.R. Nederveen kransen gelegd op het graf van het meisje met het rode haar op de Ere Begraafplaats te Bloemendaal. Een uur voor aanvang van de herdenking is het bestuur nog bij elkaar geweest voor een spoedberaad. Dit had te maken met het stormachtige
weer van die dag, wat mogelijk invloed zou hebben op de kranslegging in het Kenaupark. Gelukkig bleek een plan B niet nodig. De wind nam af en de herdenking kon doorgang vinden. Om 13.00 uur vond de herdenking plaats in de Groenmarktkerk te Haarlem. In de kerk waren ongeveer 250 tot 300 belangstellenden aanwezig. Stilstaande bij het gedachtegoed van Hannie Schaft, dat ook in deze tijd nog steeds zo actueel is. Ceremoniemeester Paul Elsinga, die Hannie Schaft persoonlijk heeft gekend, begon met een indrukwekkende toespraak. De nieuwe voorzitter van de Nationale Hannie Schaft herdenking de heer Jeroen Pliester hield een toespraak en bedankte Paul Elsinga voor zijn jaren lange ceremoniemeesterschap voor de Hannie Schaftherdenkingen in de Groenmarktkerk, wat hij besloten heeft dit jaar voor de laatste maal te doen. Uit binnen- en buitenland waren er veel gasten afgereisd naar de Groenmarktkerk, waaronder medestrijdsters van Hannie Schaft Truus Menger- Oversteegen, Freddie Dekker- Oversteegen, vertegenwoordigers van de Gedenkstatten Augustaschacht en Gestapo Keller, afgevaardigden van Scouting Hannie Schaft uit Almere en het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Tijdens de plechtigheid hield de burgemeester van Haarlem, de heer Bernt Schneiders een rede, waarin hij een brug sloeg tussen het verzet tijdens de bezetting en het opstaan tegen het pestklimaat onder kinderen. Het Haarlems Kinderkoor zong onder leiding van Machteld Adema een imposant zelf gemaakt lied over Hannie Schaft. Rose Rodrigues de Pereira sprak een paar van haar prachtige gedichten uit. 3
131637_nieuwsbrief.indd 3
01-05-13 13:15
Na de manifestatie in de Groenmarktkerk volgde de Stille Tocht naar het Kenaupark waar bij het standbeeld Vrouw in Verzet, gemaakt door Truus Menger- Oversteegen, één minuut stilte werd gehouden ter ere van Hannie Schaft. Ceremonieel werden er kransen gelegd bij het standbeeld en werd door de scouting Hannie Schaft de vlag gehesen.
Aansluitend aan de Stille Tocht werd er in de Groenmarktkerk een informeel samenzijn georganiseerd, waarbij de gasten en bezoekers konden napraten onder het genoegen van een kopje koffie en een broodje.
Herdenking Februaristaking 2013 Veel mensen, waaronder bestuursleden Jeroen Pliester en Frits de Vries, zijn dit jaar weer toegestroomd naar het Johan Daniël Meijerplein te Amsterdam om bij de Dokwerker de herdenking van de Februaristaking van 1941 bij te wonen. De Februaristaking, dit jaar 72 jaar geleden, is op maandagmiddag 25 februari herdacht, zoals altijd bij het beeld van de Dokwerker van de bekende beeldhouwer Mari Andriessen uit Haarlem.
Staakt!Staakt!Staakt! In Amsterdam legden mensen op 25 en 26 februari 1941 massaal het werk neer als protest tegen razzia’s die enkele dagen eerder plaatsvonden. De nazi’s hadden toen meer dan 400 Joodse mannen opgepakt en bijeengedreven op het Jonas Daniël Meijerplein. De staking sloeg vervolgens over naar steden in Utrecht en Noord-Holland. De Duitsers braken de staking in Amsterdam en omgeving na enkele dagen met geweld. Tentoonstelling Mozes en Aäronkerk Vooraf aan de herdenking was in de Mozes en Aäronkerk een korte documentaire te zien over de Februaristaking in de Zaanstreek. In de kerk werd tevens een fototentoonstelling over de razzia’s op Joodse mannen nabij het Johan Daniël Meijerplein getoond. Deze razzia’s vormden de directe aanleiding tot de staking. De herdenking werd door Joke Koningh (voorzitter Comité Herdenking Februaristaking 1941) geopend waarna de Burgemeester van Amstelveen, Jan van Zanen een toespraak hield. Daarna werden gedichten voorgedragen door Noraly Beyer. Na de gedichten begon het defilé langs de Dokwerker waarbij kransen en bloemen werden gelegd. Het was een indrukwekkende herdenking. Frits de Vries
Per vuilniswagen naar de boeren; mét rozenkrans “Elk koffertje moet voorzien zijn van de naam en adres van het kind en indien mogelijk van de plaatsnaam waarheen het kind wordt uitgezonden”. Deze zin staat in een formulier met de intrigerende kop “Kinderuitzending Overijssel”. Het stamt uit de eerste weken van 1945, en het heeft betrekking op een tamelijk onbekende, maar niettemin grootscheepse operatie uit de hongerwinter. In een paar weken tijd werden 50.000 kinderen uit de steden in het westen van het land overgebracht naar de provincies in het noorden en het oosten, ook naar Overijssel. Vijftigduizend kinderen, weggehaald uit de dodelijke hongersnood in de Randstad, en daardoor gered van een bijna zekere ondergang.
4 131637_nieuwsbrief.indd 4
01-05-13 13:15
Op het formulier stond vermeld wat de kinderen moesten meebrengen als ze op reis gingen. Hun stamkaart en bonkaart, zodat ze voor eten in aanmerking zouden komen. En: drie stel ondergoed (“als het enigszins mogelijk is”). En: schoeisel (“alles wat het nog bezit aan schoenen en klompjes enz.”). En dan natuurlijk ook nog spullen voor het geestelijk welzijn. Het formulier: “Voor R.K.: Kerkboek en Rozenkrans. Voor Protestanten: Bijbel en/of Kerkboekje.”
werden getrokken door sleepboten. Ze kwamen na een reis vol Hindernissen, na acht dagen in Groningen aan. Er is ook een verslag bekend van een reis per binnenvaartschip van negentig kinderen uit Rotterdam, via Stavoren naar Leeuwarden. Ze waren er in drie dagen, met alleen wat oponthoud bij de brug van Vianen, die in januari door een geallieerde bom was geraakt en langzaam in de Lek was gegleden: daar was doorvaart nogal ingewikkeld.
Het formulier staat afgedrukt in het boek “Naar de Boeren”, van Frans Nieuwenhuis, een gepensioneerde chemicus van Shell, die als elfjarige vanuit Den Haag naar het Friese Tzum werd uitgezonden. Wat in zijn uiterst leesbare boek vooral in het oog springt zijn de uiteenlopende manieren waarop die kinderen in het noorden van het land terecht kwamen. Reizen in de hongerwinter - dat was toch eigenlijk onmogelijk? De spoorwegen staakten sinds september 1944, benzine was niet meer te krijgen, en via schepen reizen was levensgevaarlijk. Toch kwamen 50.000 kinderen in noord-oost-Nederland terecht.
Onderzoeker Frans Nieuwenhuis heeft ook verhalen gevonden van kinderen die per trein zijn gereisd. Dat moeten wel Duitse treinen zijn geweest die na de spoorwegstaking in Nederland de meest noodzakelijke transporten kwamen verzorgen. Het ging in dit geval om een evacuatiereis van de NVD, de Nederlandse Volks Dienst, een organisatie van de NSB die eveneens kinderen in veiligheid bracht. En dan zijn er ook nog kinderen met paard en wagen naar het noorden gebracht, op de (bak)fiets en zelfs te voet. Een document van de Commissie voor Kinderevacuatie in Utrecht spreekt van “wandeltransporten”. Zo zijn 25 kinderen in februari 1945 van het klooster van de zusters Augustinessen in Utrecht naar Overdinkel gelopen - 135 kilometer. Alleen het laatste stuk ging per paard en wagen.
In het boek van Nieuwenhuis staat een foto van een vuilniswagen. Die was afkomstig uit Naarden, en werd ingezet voor het vervoer van achttien kinderen van Amsterdam naar Oost-Groningen. In het binnenste van de vuilnisauto was een dikke laag stro gelegd, met daarop stevige dekkleden. Op 24 januari kropen achttien Amsterdamse kinderen door de stortgaten van de vuilnisauto. Daarna zette de auto zich in beweging, door een dikke mist en over spekgladde wegen: de sneeuw was vastgevroren. Na uren kwam de vuilniswagen bij de IJsselbrug in Zwolle. Daar was Duitse controle. De papieren waren in orde, de vuilniswagen mocht doorrijden. Het transport werd een succes: de kinderen kwamen aan op allerlei opvangadressen waar ze de maanden erna genoeg te eten kregen. Het kon ook anders. Op 21 maart vertrokken uit de Rotterdamse Coolhaven twee kolenschuiten, de Nooit Gedacht en de Helvetia, naar het noorden, met aan boord 450 Rotterdammertjes. Ze
131637_nieuwsbrief.indd 5
Een van de ooggetuigen van de kindertransporten is auteur Frans Nieuwenhuis zelf. Toen hij na vijf dagen in een scheepsruim in Friesland aankwam schreef hij een brief naar zijn vader en moeder. Hij zette erboven: “De vreselijke reis”. Ad van Liempt Deze column van Ad van Liempt verscheen eerder in MijnStadMijnDorp, historisch tijdschrift Overijssel.
Graag uw e-mailadres doorgeven Het bestuur van de Stichting wil graag de e-mailadressen van alle donateurs en andere belangstellenden ontvangen om op te nemen in ons e-mailbestand. Dit biedt ons de mogelijkheid om actueler met u te kunnen communiceren, naast de vertrouwde papieren Nieuwsbrieven. Denk 5 01-05-13 13:15
hierbij aan relevant nieuws en informatie inzake aanvullende activiteiten van de Stichting. Het spreekt vanzelf dat we uw gegevens niet aan derden ter hand zullen stellen. Bij het doorgeven van uw e-mailadres, graag de volgende gegevens toevoegen: Uw Voorletters + Naam, Adres + Woonplaats, uw e-mailadres Stuur de gegevens naar
[email protected]
Uit kleine dingen streven wij naar het grote Donaties 2013 – ook om te filmen Het heeft even geduurd, maar de winter lijkt definitief vertrokken te zijn. “Een nieuwe lente, een nieuw geluid” heet het dan. Dat geldt ook voor de Stichting. Dat nieuwe geluid komt op deze plaats een beetje van mij; als nieuwe penningmeester. Mijn naam is Ivo Kuipers en ik ben in het dagelijks leven werkzaam bij Atlas Fiscalisten in Amsterdam. Eind 2012 heeft de voorzitter mij gevraagd of ik penningmeester van de Stichting wilde worden. Iedereen die Jeroen Pliester heeft ontmoet weet hoe aanstekelijk zijn enthousiasme werkt. Het werd dus een volmondig ja. Maar veel belangrijker is het nieuwe geluid van de Stichting. Wij zijn namelijk van plan een aantal nieuwe projecten voor de jeugd te starten. Theun de Vries droeg in 1956 zijn roman “Het meisje met de rode haar” al op aan de jonge generatie die meer wilde weten over het verzetswerk van jonge mensen tijdens de bezetting. De bezetting zelf zal de tegenwoordige schooljeugd waarschijnlijk minder aanspreken dan de vorige generaties. De thema’s zijn echter van alle tijden. Ik breng graag de Hannie Schaft lezing van de heer Bernt Schneiders, burgemeester van Haarlem, in herinnering tijdens de laatste Herdenking in de Groenmarktkerk in Haarlem. Over pesten en uitsluiting. Over wegkijken of je verzetten. Juist over deze thema’s willen wij, onder bezielende leiding van collega bestuurslid Mieke Benda, een programma voor schoolkinderen maken. 6 131637_nieuwsbrief.indd 6
De plannen zijn legio en de voorbereidingen zijn reeds in volle gang. Hoewel diverse partijen al hebben toegezegd louter voor een kostenvergoeding aan het programma te willen meewerken, kunnen wij alle financiële steun hard gebruiken. Voorafgaand aan een groter project gaan wij eerst een film maken; daarin gaan wij het gedachtegoed van de vrouwen in het verzet dichter bij de jeugd brengen. Wij gaan inzichtelijk maken hoe verrassend dichtbij en hoe belangrijk de waarden van toen nu nog steeds zijn. Wij zijn verheugd op de bijzondere medewerking van de verzetsvrouwen Truus Menger en Freddie Versteegen evenals van Paul Elsinga. Op veel verschillende locaties waar van alles zich afspeelde zullen het kinderen zijn die vanuit hun onbevangen en natuurlijke nieuwsgierigheid de vragen stellen. Een bijzondere ontmoeting dus tussen het verzet van toen en kinderen van nu. Voor die film, vooral bedoeld voor de scholen, is geld nodig. U kunt uw donatie bedrag 2013 storten op rekeningnummer 4978229 t.n.v. Stichting Nationale Hannie Schaftherdenking Haarlem o.v.v. uw naam en adres. Bij voorbaat dank. Kent u iemand die mogelijk belangstelling heeft om donateur te worden? Dan verzoeken wij u hen deze boodschap onder de aandacht te brengen. Beste medebestuursleden: ik kijk er naar uit met jullie samen te werken. Beste geïnteresseerden en donateurs: wij rekenen op u. Ik ben zo vrij af te sluiten met de vertaling van Gemmare e minoribus appetinus, afgekort Gemma, het damesdispuut dat mede door Hannie Schaft is opgericht: uit kleine dingen streven wij naar het grote. Ivo Kuipers
Hannie Schaft-postzegel Kende u deze al? In de DDR is er ooit een postzegelserie verschenen met portretten van mannen en vrouwen die in de oorlog omkwamen of werden geëxecuteerd. Hieronder viel een postzegel met het Portret van Hannie Schaft. Deze postzegel werd op 22 maart 1962 uitgebracht. Het gaat
01-05-13 13:15
die helften op de gevel van de school aan de Rameaustraat te monteren. Zo blijft de herinnering in elk geval bewaard. Truus Menger, kunstenaar maar ook bekend als verzetsvrouw in de Tweede Wereldoorlog, laat Dagblad Kennemerland weten het een goed idee te vinden. Als het hangt wil ze graag komen kijken. Bron: Noord Hollands Dagblad
De vergeten groep – Speech Paul Elsinga
om een 20+10 pf.-zegel met de afbeelding van het Meisje met het rode haar.
Paul Eslinga, heeft jarenlang de Hannie Schaft herdenking in goede banen geleid als vaste ceremoniemeester van de stichting. Afgelopen herdenking deed hij dit voor de laatste keer, wat hem betreft is zijn komende 80e verjaardag een goede reden om het stokje over te dragen. Daarom greep hij tijdens deze herdenking de kans om ‘de vergeten groep’ onder de aandacht te brengen. Dit deed hij met het volgende indrukwekkende verhaal:
Heemskerkse beeld ‘De kariboe’ van Truus Menger in tweeën Basisschool De Kariboe mag het beeld van kunstenaar Truus Menger-Oversteegen in twee stukken delen. Zij geeft haar zegen. Het kunstwerk, eveneens ‘De kariboe’ genoemd, is beeld en speelobject tegelijk. Enkele jaren geleden is het om veiligheidsredenen afgekeurd. Het mag niet meer op de speelplaats van de school staan. Het idee is nu om het beeld, in feite twee geweien van een kariboe-rendier, in twee te snijden en
7 131637_nieuwsbrief.indd 7
01-05-13 13:15
Op 4 mei herdenken we elk jaar de gevallenen. Deze herdenking is gewijd aan Hannie Schaft, die door de nazi’s is vermoord. Wij hebben veel aandacht voor de doden. Ik wil vandaag uw aandacht vragen voor die grote groep verzetsmensen die de oorlog hebben overleefd. Om bij de mij bekende verzetsgroep te blijven, het gaat om mensen als Truus en Freddie Oversteegen, Piet Menger, Harry en Martha van Geens, Frans van der Wiel, Coen en Jo Hamers, Rien Breman, Harm en Lien Elsinga, om enkelen te noemen. Zij deden hetzelfde werk, zij stonden aan dezelfde gevaren bloot als de gevallenen. Tijdens de oorlog hebben zij hun sociale netwerk grotendeels verloren. Uit veiligheidsoverwegingen hadden zij weinig contacten. Sommigen zwierven van onderduikadres naar onderduikadres. Na de bevrijding moesten zij het normale leven weer oppakken. Wat gisteren een verzetsdaad was, werd na de bevrijding een misdaad. Hun verzetswerk werd hun niet in dank afgenomen. In plaats van waardering was veelal verkettering hun loon. Voor het weinige contact tijdens de oorlog was geen begrip. Een leraar die in 1967 na 46 dienstjaren met pensioen ging, werd voorgedragen voor een koninklijke onderscheiding. Dit bleek onbespreekbaar. De man had communistische contacten. Dat waren de mensen met wie hij in het verzet had samengewerkt. Hannie was een van hen.
Het bleek vaak moeilijk om weer een maatschappelijke positie op te bouwen, om werk te vinden. Frans van der Wiel verliet teleurgesteld ons land en vestigde zich in Australië. Velen waren geestelijk en/of lichamelijk getraumatiseerd, en hebben dat tot hun dood, of tot op heden met zich mee gedragen. De regering heeft weinig gedaan om haar waardering kenbaar te maken. Na eindeloos gepraat werd bij KB van 29 december 1980 het verzetsherdenkingskruis ingesteld. Het duurde nog eens 4 maanden om de vorm vast te stellen en goed te keuren. Op 5 mei 1981 werden de eerste exemplaren uitgereikt. Toen bleek dat het kruis ook werd uitgereikt aan mensen die in het verzet weinig betekend hadden, was dat reden voor sommige verzetsmensen van het eerste uur om de onderscheiding te weigeren. Ook hier: teleurstelling. Even ter vergelijking: de mensen die om welke reden dan ook door de nazi’s vervolgd waren en de burger-oorlogsslachtoffers moesten tot 1982 en 1984 wachten op een wet die iets voor hun regelde. Voor velen was dat te laat. Laten we bij onze herdenkingen ook aan deze mensen denken. Zij hebben de oorlog overleefd, maar zij hebben veel andere offers gebracht. Zij verdienen onze warme waardering. Paul Elsinga
Stichting Nationale Hannie Schaftherdenking Opgericht 3 juni 1996 Doelstelling Het organiseren van de jaarlijkse Hannie Schaftherdenking. • Mensen bewust maken van het gevaar van facisme, racisme en discriminatie • Samenwerking met instellingen met overeenkomstige doelstellingen Dank De Stichting wordt financieel gesteund door de gemeente Haarlem en uw donaties. Samenwerking met Bureau Discriminatiezaken Kennermerland Bond Oud-Illegale Werkers Haarlem Landelijks Steumpunt Gastprekers WO II COVVS Financiële bijdragen Rekeningnummer 4978229 tnv Stichting Nationale Hannie Schaftherdenking Haarlem
Bestuur Truus Menger Jeroen Pliester, voorzitter Ivo Kuipers, penningmeester Ab van der Deure, secretaris Daphne Sebregts Frits de Vries Mieke Benda Mara van Limbeek Secretariaat Stichting Nationale Hannie Schaftherdenking Postbus 4220 1620 HE Hoorn
[email protected] Website www.hannieschaft.nl
8 131637_nieuwsbrief.indd 8
01-05-13 13:15
