jaarboek Letterkundig Museunl DEN HAAG 1995 NEDERlANDS letterkundig HUSIUM DOCUHENTATIECENTRUH

jaarboek

4

Letterkundig Museunl

DEN NEDERlANDS EN

HAAG

1995

lETTERKUNDIG

HUSIUM

DOCUHENTATIECENTRUH

J aarboek Letterkundig Museum

Jaarboek

l~~~' M

j crrcrk u nd Letterkundig Museum U3 : U

DEN NEDERLANDS EN

HAAG

199 5

LETTERKUNDIG

MUSEUM

DOCUMENTATIECENTRUM

Inhoud

5

aarverslaS 1994

I3

Martin Zuithof

`Men geeft een auteur van een bePaald merk uit of niet .' De conflicten van Herman Heil'ermans met zil'n uitgever C .A . . van Dishoeck 1904-192.4

37

Stance Eenhuis

`Die Fische werden schwer bezahlt' . Herman Heil'ermans en zi1'n Duitse vertaalster Francisca de Graaff-Levy, r 9 oz-r 9 z2

63

Frank van Wi1'k

De tekenPen is mi1'n rapier : WYbo Meyer, tekenaar onder schril'vers

77

Mar1'a Pruis

`Laten we in alle stilte lang en zacht van elkaar houden' . De sublieme momenten van EmmY van Lokhorst en Martinus Ni1'hoff

105

Carel BlotkamP

Sinterklaasavond op Oude Gracht 34 . Twee Sinterklaasgedichten door Martinus Nil'hoff voor PYke Koch

0 0 z

3

I 17

Diana van Di'k

A .J .D . van Oosten (1898-1969) : een dichter die zo wonderveel beloofde'

I33

Rolf Swart

De waardigheid van een ernstig schril'ver . Een korte biografie van Albert van der Hoogto

ISI

Dick Welsink

Nederlandse literaire Pril'zen, 1994

4

191

Over de medewerkers

i94

Colofon

I9o9 - I97o

Jaarverslag 1994

0P 8 december vierde het Nederlands LetterkundiS Museum en Documentatiecentrum zijn veerti81'arig bestaan met de opening van het Kinderboekenmuseum en de !'ubileumtentoonstelling 1954 . Een Iiteraire doorsnee . Bi1' deze 8eleSenheid werd onder meer het woord Sevoerd door de voorzitter van het Letterkundig Museum, mr . W.R.H . KooPs . Enkele passages uit zijn toesPrack dienen als voorwoord bi1' dit J'aarverslaS . Na veertig laar tern8ki1'kend op het bescheiden begin, stems het tot tevredenheld das het huidi8a Letterkundi8 Museum een belan8ri1'ke rol in het Nederlandse culturele leven vervult met zijn Srote en ri1'ke collectie, uitSebreide faciliteiten voor onderzoekers en belan8stellenden, talri1'ke Publikaties, eigen tentoonstellingen en manifestaties en met zijn hulP aan andere instellinSen bi1 ' hun tentoonstellin8en, Pri1'suitreikinSen en Presentaties . De ver8eli1'kinS met buitenlandse Iiteratuurmusea kan het LetterkundiS Museum over het Seheel Senomen S oed doorstaan . Het LetterkundiS Museum wil een dYnamische orSanisatie zijn die zich niet alleen bePerkt tot de verbredinS en verdiePinS van de bestaande taken . In 1989 ontstond de gedachte het activiteitenterrein en het verzamelSebied uit to breiden tot het kinderen 1'euSdboek . 0P de daarna door ons samen met het Nederlands Bibliotheek- en Lectuurcentrum Dienst Boek en eugd uitgebrachte nota Een museum voor1'eugdliteratuur heeft de toenmaliSa minister van Welzi1'n, Yolks-

gezondheid en Cultuur in haar Letterenbrief van 1990 Positief gereaSeerd . Toen de Plannen waren uitSekristalliseerd, doemde het schrikbeeld van een verhui-

5

zing naar een ander, noS onbekend Pand in een wellicht andere, noS onbekende stad op. VertraSinS en zelfs stilstand waren het gevolg, maar ten slotte heeft het bestuur besloten das de werkzaamheden weer op gang moesten komen en das het Kinderboekenmuseum toch moestworden in8erichten biI' de vierin8 van het veerti81'ariS bestaan officieel SeoPend . Dat last zien das het Letterkundi g Museum niet tevreden en SezaPig teru8ki1'kt op was in veertiS l'aar tot stand is gebracht, maar das het zich sPrinSlevend, met elan en vol ideeen richt op een nieuw 8ebied das ook van groot belanS is voor onze letterkunde . Het richt zich daarmee ook tot een heel andere careSorie van bezoekers : de acht- tot dertien1'ariSen . Het is een levendi8 en kleuriS museum Seworden das de 1'eu8den ook volwassenen aansPreeks ; het sPeels niet alleen in op hun belan8stellinS maar doer ook een beroeP op hun actieve deelname . Met de nieuwe activiteiten o P het Sebied van de I'eugdliteratuur kan het Letterkundi8 Museum noS meer dan in het verleden voldoen aan zijn belanSril'kste doelstellinS : het conserveren, Presenteren en stimuleren van de Nederlandse literatuur.

Kees Fens vroe8 zich vertwi1'feld of in De Volkskrant van 6 oktober 1989 : `Waar is het handschrift of tYPoscriPt van Minoes? Waar bevinden zich de onSinelen van de illustraties van Carl Hollander? Is er corresPondentie 8eweest tussen Annie Schmidt en de tekenaar? ohan Braakensiek was een Sroot kunstenaar, maar hi1' valt buiten de exclusiviteit van de Prentenkabinetten en snortSeli1'ke collecties . Waar zijn de onginelen van zijn zo succesri1'ke illustraties van Dik Trom? Bestaat trouwens het handschrift van das boek van C . oh . Kieviet, in een fraaie schoolmeestershand geschreven, denk ik. Waar is het archief van Leonard RoSSeveen?' 0P al deze en snortSelil'ke vraSen zou natuurli1'k maar een antwoord moeten volgen : In het Kinderboekenmuseum in Den Haa8, das deel uitmaakt van het LetterkundiS Museum! Ten behoeve van de semi-Permanente tentoonstellin8 van het Kinderboekenmuseum heeft reeds met Sroot succes Serichte acquisitie Plaats8evonden . Vele uitSevers, schri1'vers en illustrators hebben ruimhartig hun archieven ter beschikkinS Sesteld . Om naar het citaat van Kees Fens ternS to keren : enkele onSinele illustraties die Carl Hollander maakte bi1' Annie M .G . Schmidts Minoes en het handschrift van C . oh . Kieviet zijn inmiddels in het Kinderboekenmuseum to bewonderen . Het archief van Leonard Ro gS eveen maakt deel uit van de collec-

6

tie . Kortom er is een begin gemaakt met de vorming van een collectie van groot belang . Immers, ook de kinderen l'eugdliteratuur maakt deel uit van het literaire erfSoed van Nederland . Het is de task van het museum ook das deel to beheren en to exPoseren . De in 1993 beSonnen reorganisatie waarbi1 ' de afdelin8en Documenten en Portretten, Beeld en Geluid werden samengevoegd tot een geintegreerde afdelin g Collecties heeft in 1994 haar besla8 8ekreSen . Een van de uitvloeisels van deze reor8anisatie is de samenvoeSinS van de documentenleeszaal, de kniPselleeszaal en de Ieeszaal beeld en 8eluid tot een geinte8reerde Ieeszaal . De catalogi op de onderscheiden collectie-onderdelen werden eveneens Seintegreerd . De documentencollectie werd in 1994 477 maal

1 .075 collecties Seraad-

Pleegd door studenten, wetenschaPPeli1'k onderzoekers en tekstbezor8ers 1993 : 595 maal en 1 .106 collecties . De audio-visuele collectie werd 106 maal 247 collecties geraadPleegd I993 : 113 maal . De kniPselcollectie werd door onderzoekers en 1'ournalisten, maar vooral door studenten en scholieren 1 .242 maal 1 .290 collecties 8eraadPleeSd

1993 : 1 .461 maal . Telefonisch of schrifteli1'k

werd er 2 .630 maal een beroeP op gedaan . 0Penbare Bibliotheken hebben vri1'wel alle een abonnement op de literaire kniPselkrant van het Nederlands Bibliotheek- en Lektuurcentrum, waarvoor het museum zil'n omvan8ri1'ke kniPselcollectie ter beschikking stelde . Het aantal aanvraSen voor fotokoPieen van documenten bedroeg 62

1993 : 105 . Het aantal ten behoeve van gebruikers ver-

vaardiSde reProdukties van iconoSrafisch materiaal bedroeg 460 I993 : ca . 450) . De hoeveelheid ten behoeve van Sebruikers gemaakte fotokoPieen van kranteberichten en recensies bedroeg 24.771

1993 : 27 .918 .

In 1994 werden ten behoeve van tentoonstellingen of wetenschaPPeli1'k onderzoek twaalf maal documenten en ob1'ecten in bruikleen 8aSeven : Ri1'ksmuseum Meermanno-WestreenianumlMuseum van het Boek Den Haa8 ten behoeve van de tentoonstellinS 'Vorm van de letter en ' ; StichtinS Museum Flehite Amersfoort ten behoeve van de tentoonstelling `Pennen en Penselen' ; Ri1'ksuniversiteit GroninSen ten behoeve van de Presentatie van `De ernst van een fresco' ; Rosa SPier Huis Laren ten behoeve van een tentoonstelling van werk van Ina Hoofs; Koninkli1'ke Bibliotheek, ten behoeve van een onderzoek betreffende Henriette Roland Hoist-van der Schalk ; Gemeente-archief Maastricht, ten behoeve van een onderzoek betreffende an Hanlo ; Museum Kranenburgh (Bergen)

ten behoeve van de tentoonstellinS `De maalti'd1'd der vrienden' (Charley TooroP ; Dordrechts Museum ten behoeve van een tentoonstellin8 over Willem Hussem ; Hannema-de Stuers Fundatie Heino ten behoeve van de tentoonstellin g `Het beeld buiten . TuinsculPtuur in de Nederlanden I6de eeuw-heden' ; StichtinS Poetry International (Rotterdam), ten behoeve van een tentoonstellinS van foto's wit de 25-1'ariSa 8eschiedenis van Poetry International ; Pulchri Studio Den Haa8, ten behoeve van een tentoonstellinS van werk van Christiaan de Moor ; en Simons uweliers Den HaaS, ten behoeve van een tentoonstelling van werk van SYIvia Willink-Quiel . De collectie groeide in 1994 met 22 strekkende meter . Er werden 223 aanwinsten SereSistreerd, evenveel als in het 1'aar daarvoor 1993 : 223 ; 1992: 241, I99I : 407 . Van de 223 aanwinsten werden er 36 door aankooP verworven . De overiga I87 ontvinS het museum als schenkinS, met uitzonderinS van acht bruiklenen . Tot de aanwinsten behoorden 8edeelten van de letterkundiSa nalatenschaPPen of archieven van Wim Bi1'moer, A . den Doolaard, Jean Dulieu, Fonds voor de Letteren, Lieuwe Hornstra, C . oh . Kieviet, Aart van der Leeuw, S1'oerd Leiker, A. Mar1'a, Karel Meeuwesse, Prof . dr. P Minderaa, Uitgeveri1 ' Ni18' h & Van Ditmar, Mance Post, Em .

uerido's Uitgeveri1', Barend Rides, Arnold Saalborn,

Ems I . H . van Soest, Suzanne van Thin, . ac . Thomson, Henri van Wermesker1 ken, Willem WittkamPf, an de Zanger en Hans van Zi1'I . Naast deze nalatenschaPPen behoorden tot de belan8ri1'kste aanwinsten het handschrift van De rein

van Sinte Brandaan van Bertus Aaf1'es, zes Sedichten van Hans Andrews in handschrift en drie brieven van Andrews aan John PlemP, het tYPoscriPt met correcties van Thea Beckmans De stomme van Kam pen en aantekeninSen van dezelfde auteur betreffende Gee me de ruimte en De val van de Vredeborch, brieven aan J .C .

BerntroP 1r. van onder meer Pierre KemP en .C . van SchaSen, zevenen-

twintiS Prentbriefkaarten van Henri Borel aan zi1'n dochter Machteld, het typoscript van de bioSrafie van M . . Brusse Seschreven door zi1'n oudste zoon Henk Brusse olieverfschilderi1' door Valenti1'n Edgar van UYtvanck voorstellende het huffs van de moeder van Frederik van Eeden op het terrein van Walden to Bussum, corresPondentie tussen an Engelman en ir . A . Siebers, corresPondentie tussen an Fabricius en an P Verhoek, Portret van ohan Fabricius door Alfred Lob ; corresPondentie Sevoerd tussen . Greshoff en P Barth 1952-1957 , Portret van Hella S . Haasse door Vincent Ri1'nbende 1994 ; drukProef van De bui-

8

tenboei van an de Hartog met correcties en toelichtin8en door de auteur, Por-

tretten van Muus acobse door Roeland Koning

1945 en door Rem Water 1

1941 , illustraties door an utte voor Rindert Kromhouts De p alas en de vuur1 vreter, handschrift en tYPoscriPt van Henk van Kerkwi1'ks Pest, Plakboeken van

G .A . van Klinkenberg, handschriften en tYPoscriPten in diverse stadia van Rindert Kromhouts De palas 1 en de vuurvreter, handschriften en tYPoscriPten van Guus Kui1'ers De tranen knallen wit miJjn ko p en De zwarte stenen, diverse documenten van Dick Laan met betrekking tot zi1'n Pinkelte-verhalen, tien brieven 1 van Jacob van LenneP en twee gedichten in zi1'n handschrift, Portret van .H . LeoPold door M . van Andringa (18860), een Sinterklaasgedicht van J .H . Leopold in handschrift, collectie illustraties door Rien Poortvliet, aantekeningen en handschriften van verschillende versies van Lady Africa en nag een paar van Els Pel8 rom, brieven van Elisabeth du Perron-de Roos aan de familie Simons (1937967), tien Portretten door Peter Polderman van resP . Carla Boogcards, Anneke Brassinga, Gust Gils, Luuk Gruwez, Frank Koenegracht, Ed Leeflang, Gwi' 1 Mandelinck, Willem van Toorn, Hans van de Waarsenburg en Ad Zuiderent, manuscriPten van Heinz PolzerlDrs . P, kladvertaling door G .K. van het Reve van Edward Albees Wie is bang voor Virginia Woolf?, Portret van Karel van het Reve door Lia Laimbock (1994), zeven gedichten in handschrift van A . Roland Hoist, Portret van Arthur van Schendel op zil'n sterfbed door Edgar Fernhout (1946), handschrift van Hendrik de Vries' Im pulsen, diverse brieven aan Margof Vos en een bronzen PortretkoP van Leo Vroman door Net Bannier 1990 . Behalve de hierboven vermelde aanwinsten werden in de collectie manuscriPten en typoscriPten oPgenomen van onder meer Gerard den Brabander, Jean Brull, Anna van Gogh-Kaulbach, WE Hermans, Aart van der Leeuw, Joke van Leeuwen, Aad Nuis en Hans van Zif'I . Tevens werd de collectie aangevuld met onder meer brieyen van en/of aan Bertus Aaf1'es, Hans Andrews, Henriette de Beaufort, Maarten Biesheuvel, .C . Bloem, eroen Brouwers, Johnny van Doom, Jan Elburg, Jan Engelman, an Fabricius, ohan Fabricius, Louis Ferron, Anton Gerits, Anna van GoghKaulbach, . Greshoff, asP Harten, an . van HerPen, Diet Huber, C . . Kelk, Pierre KemP, Lucebert, Geerten Mei1'sing, Gerard Reve, A . Roland Hoist, .C . van Schagen, Annie M .G . Schmidt, Koos Schuur, Gabriel Smit, Sti1'n Streuvels, Helene Swarth Herman Teirlinck acoba van Velde, Simon Vinkenoog, Ab Visser, Hans Visser Margof Vos, Anne de Vries en Hans van Zi1'I .

9

De collectie boeken met oPdracht wend onder meer witSebreid met oPdrachtexemPlaren van boeken van Frederik van Eeden Paula Gomes Pierre Kem p, RudY Kousbroek, A. Roland Hoist en Gabriel Smit . Behalve met 7 .609 kranteberichten en recensies en 1 .041 kniPseas met Primair werk van tot de collectie behorende schri1'vers die da8eli1'ks 8ekniPt worden wit in Nederland en Vlaanderen verschi1'nende dagen weekbladen, Sroeide de verzameling ook met kniPsets wit buitenlandse kranten en met kniPsets van oudere datum, waaronder een Srote verzamelinS `Kronkels' van S . CarmiSgelt . De fotocollectie werd ook dit 1'aar witgebreid met vele honderden foto's van of betreffende onder meer Hans Andrews Armando Thea Beckmann Ad den Besten, Paul Biegel, Wim Bi1'moer, Marion Bloem Godfried Bomans Bre Y ten Bre Ytenbach, Hu o Claus, Louis Cou erus, ules Deelder, ozef Deleu A . den Doolaard, Johnny van Doom, Hans DorresteiI'n, Jan ElburS, Kester Freriks, Guillaume van der Graft, . Greshoff, Hella S . Haasse, Maarten `t Hart A .FTh . van der Hei1'den, Diet Huber, Oek de ong, C . . Kelk, Frans Kellendonk, Henk van Kerkwi1'k, Gerrit Komri1', Anton Koolhaas, Rutger KoPland Gerrit Kouwenaar > Dick Laan, Aart van der Leeuw, S1'oerd Leiker, .H . LeoPold E . J . van Lidth de eude > Lucebert, A . Mar1'a, Geerten Mei1'sin8, Harry Mulisch, Rob Nieuwenhu Y s, M . Ni '1 hoff, Nelleke Noordervliet, Selma Noort, Cees Nooteboom

. van Oort can

Dulieu , Huub Oosterhuis, Els Pelgrom, Wim Pendrecht, Rascha PePer, Ari'1 Prins, Jean Pierre Rawie, Karel van het Reve, A . Roland Hoist, Bert Schierbeek J .W.

Schulte Nordholt, Koos Schuur, Ems I .H . van Soest, Herman Teirlinck Suzan-

ne van Thin, J Fie) van der Veen, acoba van Velde, Simon Vinkenoo8, Ida Vos, TonnY Vos-Dahmen von Buchholz, acgues Vriens, Anne de Vries, EIIY de Waard, Henri van Wermeskerken, Constant van Wessem, No de Wil's, Anton van Wilderode, August Willemsen, Leendert Witvliet, ohanna van Wouden, an de ZanSer, Lode Zielens, Hans van Zi1'I en Ad Zuiderent . Naast foto's van letterkundig en werden ook foto's verworven van diverse literaire manifestaties, waaronder Pri1'suitreikin8en en boekPresentaties . De verzamelinS curiosa werd wit8ebreid met zes handbeschilderde lePels vervaardigd naar illustraties die Wim Bi1'moer maakte bi1' het werk van Annie M .G . Schmidt, een Pi1'P van .B . Charles, een scheePshoorn van Henriette Roland Holstvan der Schalk, een wiI'netiket met een gedicht en de handtekeninS van Leo Vroman, en een ontbi1'tbord1'e en beker met illustratie door FieP WestendorP van

I0

Pluk van de Pette et door Annie M .G . Schmidt.

Ten slotte werd een aantal affiches en riI'mPrenten verworven . Tot en met 24 aPril 1994 was noS de in oktober 1993 geoPende tentoonstellin S Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S . Haasse to bezichtiSen .

0P 4 1'uni werd de tentoonstellin8 Dat hebben de kaboutert1'es Sedaan. De kabouter in de Nederlandse 1jeugdliteratuur 8eoPend ; de tentoonstellinS duurde tot en

met 30 oktober. Bi1' de tentoonstelling verscheen een brochure met teksten van Dik Zweekhorst . 0P 8 december werd de I'ubileumtentoonstellinS 1954 . Een literaire doorsnee to zamen met de Permanente tentoonstellinS het Kinderboe-

kenmuseum SeoPend . In de foyer waren in het verslaSl'aar vi1'f kleine tentoonstellin8en to zien . Tot en met 9 1'anuari was nog de tentoonstelling Gerrit Kouwenaar, 70 1'aar to bezichtiSen . Ter gelegenheid van de honderdste sterfdaS van Fran~ois Haverschmidt werd op 20 1'anuari de tentoonstellinS Piet Paalt1jens, Fran4ois Haverschmidt SeoPend ; deze tentoonstelling was tot en met 20 maart to zien . 0P 25 maart werd naar aanleiding van de voltooiinS van het project Àchterstanden' van de afdelin8 Collecties de tentoonstellinS Verborgen schatten ontsluierd geoPend ; de exPositie duurde tot I mei duurde . 0P 14 mei werd de tentoonstelling HonderdJ'aar Damesleesmuseum Den Haag SeoPend ; deze tentoonstellinS was to zien tot en

met 28 auSustus . Van 30 sePtember tot en met 30 oktober was in de foyer de tentoonstellinS Mi1n avoriete illustratie to zien ; de tentoonstellinS werd be8eleid door een 8eli1'knamiSa be8eleidende Publikatie . Over de PoPulaire Protestantschristeli1'ke schri1'ver van het klassiek Seworden Barge1 werd de tentoonstellin g Anne de Vries

I904-1964 kinderboekenschriJ'ver inSericht; de opening vond Plaats

op 10 november. Ook in 1994 werden enkele mini-exPosities inSericht, nameli1'k over Wim Bi1'moer, A.H . Ni1'hoff-Wind en Clara ESSink, Henri van Wermeskerken en Martinus Ni1'hoff. De tentoonstellingen trokken in totaal 16 .659 bezoekeys

1993 : 13 .544 . 0P het totale bezoekersaantal in 1994 kon het Kinder-

boekenmuseum vanwega de opening in december noS maar van gerin8a invloed zi1'n . Wel kwam naar schatting meer dan tachti8 Procent van de 2 .I23 bezoekers die in deze maand Sere8istreerd werden, voor het Kinderboekenmuseum . Er vonden naast de door het museum georganiseerde bi1'eenkomsten in 1994 verschillende andere literaire activiteiten Plaats . 0P 21 1'anuari vond de Pri1'suitreiking van de oPstelwedstri1'd voor eindexamenkandidaten van het VWO van

II

het AISemeen Nederlands Verbond Plaats in het Letterkundig Museum . Voorafgaand aan de opening van de foYertentoonstelling Honderd J'aar Damesleesmuseum op 14 mei werd in het museum het lustrum van het Damesleesmuseum

gevierd . 0P 17 mei werd in het Letterkundig Museum de PC . Hoofs-Pri1's 1994 voor Poezie uitgereikt aan . Bernlef. 0P 20 mei werden in het museum twee nieuwe titels van auteur en vertaler August Willemsen gaPresenteerd en werd in aanwezigheld van de beeldhouwer PePe Gregoire vervolgens de bronzen Portretbuste van Willemsen onthuld, geschonken door een bewonderaarster die onbekend wil bli1'ven . 0P 26 mei werden twee nieuwe delen van de Erf Goed Reeks van uitSeveri1' Vita in het museum gaPresenteerd . 0P 28 sePtember werd in het museum het eerste exemPlaar van Inniga band door an van Harten officieel aangeboden aan de voorzitter van de AIgemene Rekenkamer, mr . HE . Koning . 0P 30 sePtember vond in het Letterkundig Museum de uitreiking van de Theo Thi1'ssen-Pri1's 1994 aan Els Pelgrom Plaats . De VakoPleiding Boekenbranche maakte op 14 oktober voor haar diploma-uitreiking 8ebruik van de ontvangstruimten van het museum . Het 1'aarli1'kse symposium op 4 november van dean CamPert-stichting was gewil'd aan Martinus Ni1'hoff, die een eeuw geleden werd geboren .

Ter begeleiding van de tentoonstellingen verschenen I954 . Een literaire doorsnee Schri1'versPrentenboek 36 en Mi1'n avoriete illustratie, met bil'dragen van kinderboekenauteurs waarin zi1' de keuze van hun favoriete illustratie toelichten . Ter Selegenheid van de viering van het veertigl 'arig bestaan verschenen Edith Visser Foto's. Schri1'versp ortretten uit de 1'aren vi1' tig en Dichtersportretten, 53 gouaches van Peter Polderman . Verder verscheen het derde aarboek Letterkundig Museurn, waarin bi1'dragen zi1'n oPgenomen van Salma Chen, Charlotte de Cloet, S1'oerd

van Faassen, Caroline Gautier, Leon Hanssen, RudY Kousbroek, Lisa Kuitert, SYIvia van PeteShem, Alex Rosendahl Huber, Kees Snoek en Dik Zweekhorst . In 1994 verschenen sevens twee series Prentbriefkaarten, een met fotoPortretten van Hella S . Haasse WE Hermans en Marga Minco, de ander van ohan Fabricius' ArretJ'e No f. De reeks Schri1'vers in Beeld werd uitgebreid met vier films .

I2

Martin Zuithof

`Men gee ft een auteur van een bepaald merk uit, o f niet.' De con licten van Herman Heijermans met zi1 n uitgever C .A . . van Dishoeck, 19 o4-z9z 4

In 1904 stond Herman Heijermans 1864-19z4 op het hoogtoPunt van zil'n nationals en internationals roem . Sinds de premiere op z4 december 1900 in de Hollandsche Schouwburg to Amsterdam door de Nederlandsche Tooneelvereeniging was 0P hoop van zegen aan een ongekende zegetocht begonnen langs vril'wel alle belanglrike theaters in EuroPa . Het stuk werd met succes oPgevoerd in Hamburg, Berlin Praag> l Moskou Paris, l Wenen en Londen . In Berlin had Heil'ermans in 1904 opnieuw succes nu met het familiedrama Schakels . Ook in Nederland bleef Heijermans de aandacht op zich vestigen . Het toneelstuk Bloeimaand 1904 - over de slechte leefsituatie van `verPleegden in het Oude-mannen-en-vrouwen-gesticht' - raakte omstreden nadat recensenten hem verweten oPnieuw een tendensstuk to hebben geschreven . Allerzielen (1905) - met kritiek op een dogmatische variant van het katholicisme - werd sen publiekstrekker nadat het verboden was door de burgemeester van Leiden, die bang was voor een schandaal . De Schetsen die

w Z 0

w

Heijermans onder het pseudoniem Samuel Falkland jr . Publiceerde, genoten een toenemende PoPulariteit . Bovendien leek Heil'ermans' beruchte roman Kamert1jeszonde . Herinneringen van Alfred SPier 18 9 8 zich tot een bestseller to ontwikkelen : in 1903 was bet toe aan een vi1jfde druk .

zw w z Q

Aan ziljn uitgever C .A . . van Dishoeck schreef Heijermans op z9 sePtember 1904 dat van de vi1jfde druk van Kamert1'eszonde in vier maanden 1400

w

exemPlaren waren verkocht .

Q zw w ww 0 zw I3

Door al al die die successes successen meende Door meende dathet hettil'd tijd werd een Heijermans das Heiljermans werd een eind to te maken aanhet hetarmeliJ'ke armelijke eind makes aan bestaan das dathi1hij' lange lange til'd tijd had . bestaan had

In 1904 I9o4 verhuisde met geleid.. In verhuisdehi1hij' met geleid naar de comfortabele zijn gezin zi1'n gezin naar de comfortabele villa `De Heraut' Heraut' aan aan de de BadhuisBadhuisvilla 'De weg in in Scheveningen Scheveningen.. Hij weg HiJ 'stemde stemde af oop zijn levensstijl ziJ'n levensstiJ'1echter echter niet niet of P zijn werkelijke ziJ'n werkeliJ'keinkomsten, inkomsten zodat zodat de bestaande bestaandefinanciele financiele moeili'kmoeilijkde heden alleen aileen maar toenamen.. heden maar toenamen Deels werden werden die die veroorzaakt veroorzaakt Deels doordat Heiljermans Heijermans vastzat vastzat aan aan doordat een oude, langlopende schuld: een oude langtoPends schuld : als als

HermanHeijermans, Heijermans, I90I 190 I.. (Collectie Herman (CollectieNederlands Nederlands Letterkundig Museum Letterkundig Museum en en Documentatiecentrum, Documentatiecentrum, Den Haag.) Haag.) Den

handelaar in 10m pen was was hi' hijJ handelaar in lomPen 1886f failliet en omstreeks omstreeks i886 ailliet gegaan gegaan en ook de hands! handel in in hulshoudelilke huishoudelijke ook de

artikelen die die hi1 hij daarna artikelen ' daarna dreef dreef was was

geen succes succes.. Een oorzaak van vandedegeldProblemen geldproblemen nauEen andere andere oorzaak waswas dasdat hiJhij' naugeen welijks royalty's Nederwelil'ks royalty'sontving ontvinguituitzijn zijnbuitenlandse buitenlandsesuccessen, successesomdat omdat Nederland niet niet was was aangesloten aangeslotenbil bij 'dede Berner internationale land Berner Conventie. Conventie . Deze Deze internationals overeenkomst over het auteursrecht bepaalde dat auteurs in de aangesloaangesloovereenkomst over het auteursrecht bePaalde das auteurs in de Maar ook ook dezelfde bescherming genotenals als in in hun hun eigen eigen land land.. Maar ten landen ten landen dezelfde bescherming genoten het ontbreken vaneen eenregelfing regeling van werkte het ontbreken van van het het auteursrecht auteursrecht in in Nederland Nederland werkte

vaak in in Heiljermans' Heijermans' nadeel nadeel.. In bijvoorbeeld spanningen vaak In 1904 1904 ontstonden ontstonden bi1'voorbeeld sPanningen in Amsterdamse toen deze deze herherin zijn zijnrelatie relatiemet metzijn zil'n Amsterdamse uitgever uitgever H.J.W. H .J .W . Becht, Becht toes drukken Trinette (1893) Jadenstreek? 1894 (1894) latenververdrukken van van Trinette 1893enen'n'n odenstreek? hadhadlaten

Becht kon kon dat das doen, does de schri1'ver schrijver zelf schijnen schiJ'nen zonder zonder de zelfdaarin daarin tetokennen. kennen . Becht

omdat hij 'nanabeta ling van het auteursrecht van deze deze omdat hi1 betaling vandedehonoraria honoraria formeel formeel het auteursrecht van

hij 'verklaren nu dan speelt hij titels in zijn titels m zl had Preeks S ' dat rustig hiJ nu kwaad kwaad eeninfamen infamen ln bebezit zitzitenhad. mo en. 'Spreekt wiJ uit das het fsPeels sit das ikhiJ dies'een uitgever wegens rol en mogen g wij dat rustig verklaren uit het feit dat ik dien uitgever wegens

unfaire explaitatie de heb gegeven gegevenenenerer sterk sterk over over desk denkaan aanzi1'n zijn hanun acre expdoitatie de bans b ons heb han-

Heijermans delswijze publiciteit geven', schreef delswiJ'ze Publiciteitte to geven', schreef HeiJjermansVan VanDishoeck Dishoeck op op z299

I4

sePtember . Als gevolg van deze kwestie overwoog Heijermans naar de uitgeveril• van Van Dishoeck over to staPPen . H .J .W . Becht gof tot 1904 twaalf titels van Heijermans uit waaronder zeven bundels Schetsen van S . Falkland 1•r . Uit een kladl•e van deze uitgever over de •a J ren 1893-19o3 bli1•k t dat de schril•v er in deze Periode in toenemende mate flnancleel afhankeliJk van hem geraakt was . 2 Vaak deed hi j meerdere keren per J•a ar een beroeP op Becht voor financiele hulP . De verkooP van Kamert1•eszonde en antler werk was daarbil• zo succesvol dat de uitgever er tegen de belofte van forse honoraria uiteindelil •k in zou slagen Heijermans oPnieuw aan zich to binden met een serie herdrukken en de uitgave van een nieuwe roman . Het toneelwerk van Heijermans verscheen voor 1904 voor het grootste deel bil• S .L . van LooY to Amsterdam . Met hem had de auteur aanvaringen over de afrekeningen en de kortingen die deze uitgever aan de boekhandel verstrekte . 3 De geldzorgen namen nog toe toen Heil•ermans' succes begon to tanen . Het toneelstuk Uitkomst werd bil• de eerste oPvoering in november een flop, in Plaats van dat het geld in het laatl•e ciele situatie werd

flu

1907

•e rmans' finan-

bracht . HeiJ

zo Precair, dat hil• zich lies verleiden tot sPeculatie

ook al was dat voor een sociaal-democraat een ongebruikeli1•ke staP . Via de beleggingsmaatschapPiJ • Bon en Fritz kocht hil• aandelen van Amerikaanse spoorwegondernemingen . 4 De aandelen kelderden korte tiJd later, waardoor Heijermans even later weer net zo armlastig was als voorheen . Heil•e rmans zag in 1907 nog maar een uitwe$ uit ziJ•n geldProblemen : hiJ• meende als literator betere bestaansmogeli1•k heden in het Duitse taalge-

W z

0

bied to hebben en besloot daarom zich in Berlinl to vestigen . Na de financiele ineenstorting van de Nederlandsche Tooneelvereeniging in J •u ni

1912

W z

keerde Heijermans terng naar Amsterdam en richtte de N .V . Tooneelvereeniging op, waarvan hiJ• zelf directeur-regisseur wend . In datzelfde J•a ar sloot Nederland zich ook aan bi1• de Berner Conventie, zodat Heijermans auteursrechten in het buitenland beter beschermd waren .

z W W z

Q

De uitSever C .A . . van Dishoeck, kooPman en mecenas

Begin 1904 maakte Heijermans kennis met Cornelis Anthony Jacobus van Dishoeck (1863-193z) . In 1898 had Van Dishoeck zich als uitgever to Lei-

z W W

W W

0 z W

IS

den gevestig~ d • in hetzelfde ljaar verhuisde hil ' naar Amsterdam om zich ten slotte in 1903 in Bussum to vestigen . Al snel bleek dat de gemteresseerde Van Dishoeck er naar streefde HeiJjermans als auteur aan ziJ'n fonds toe to voegen . Van Dishoeck onderhield een Persoonlil'k contact met een groeiende groep auteurs . SchriJ'vers als A . van Collem

ohan de Meester > Frans

Mil'nssen Adriaan van Oord Herman Teirlinck en Theo Thi1•s sen Publiceerden in zi1•n fonds en een aantal van hen kwam regelmatig in Bussum togeren . s Van Dishoecks uitgeveril ' maakte in deze periode een sterke groei door . Vanaf 1903 werd de Vlaamse literatuur een van ziJ'n belangriJ'kste sPecialismen . Hil ' gof het til'dschrift Vlaanderen uit, waarin vril•w el alle belangriljke Vlaamse auteurs als CYriel BuYsse Teirlinck August VermeYlen en Karel van de WoestiJ'ne zouden Publiceren . Veel van hun werk zou later bi1 ' de uitg everiJ C .A . . van Dishoeck verschi1'nen . Van Dishoeck verwierf ook bekendheid met de fraaie vormgeving van zi1'n boeken, zoals de uitgave van Duizend en een nacht met Prenten van

w . Vaarzon Morel en de kinderboeken van Thomas van Buul met illustraties van TJjeerd Bottema . Voor zi1jn bandontwerPen schakelde Van Dishoeck vormgevers in als Rie Cramer, Jan SluYters Herman Teirlinck . P .H . Ritter l'r, kwalificeerde de uitgever daarom als `de Pionier van het welverzorgde boek in Nederland' .6 Ondanks zi1jn ljoviale houding stelde Van Dishoeck zich vaak zakehjk op togenover zijn auteurs . Toch schrok hil er niet voor terng verhes to maken op uitgaven van auteurs in wie hiJ j vertrouwen stelde . Literaire uitgaven werden vaak pas mogelil'k door interne subsidiering vanuit zi1'n winstgevende schoolboekenfonds . Van Dishoeck vertelde zi1•n vriend an Greshoff dat hiJ ' twee mensen in zich verenigde ; de kooPman en de mecenas . `Hi1 j moest zorgen voor behoorliJjke bedri1jfswinsten, en hi1 ' verkreeg die in ruime mate uit ziJ'n schoolfonds . De overwinst gebruikte hil ' om schril'vers in wie hiJ ' vertrouwen stelde en met wie hiJ ' bevriend was de gelegenheid to geven hun werk bekend to maken .>>Volgens zijn klemzoon C .A . . van Dishoeck f'r . was overigens het hele vermogen van ziJ'n grootmoeder in de uitgeveril ' verdwenen . Do polioeke signatuur van Van Dishoeck sr . was liberaal . Hi1 ' maakte

i na dertig jaar deel uit van het bestuur van de liberate kiesveren lgmg m Bussum en was lid van de uitgesProken conservatieve Vri1'hei dsbond al tYPeerde zi1'n kleinzoon hem als een vooruitstrevende liber aal die warme contacten onderhield met socialisten als Theo Thil'ssen en A . van Collem .

Een harmonieuze start 1904 .1905

In de zomer van 1904 wekte Heil'ermans de indruk dat hil' Van Dishoeck graag als zil'n nieuwe uitgever zou zien : Ìk hoop dat onze re1ati e een lan gdurige en van vriendschaPPelil'ke aard moge zil'n', schreef hil hem op

Z z

1'uni . Schril'ver en uitgever stuurden sedertdien elkaar kaartl'es en bri even , ontmoetten elkaar bi' gelegenheid en hadden sours zelfs telefonisch contact, our de zaken to regelen die bij' de uitgaven kwamen ki'ken ~ . He~i'ermans ondertekende met Van Dishoeck contracten voor Tooneel-studies I en de verhalenbundel Kleine verschrikkingen van Samuel Falkland die beide nog datzelfde l'aar zouden verschinen . In december z94 0 kondig de l Heil'ermans de roman Gevleugelde daden . Avonturen der eerste Hollandsche luchtschiPpers aan, een toneelstuk en èen ernstiger werk', m og1 eli'k

de roman Biecht eener schuldige . Bovendien stelde hil' Van Dishoeck een omvangril'ke fondsovername in het vooruitzicht . 0P 17 oktober 1905 mmeldde hi1' de Bussumse uitgever dat S .L . van LooY van plan was de onder zil'n beheer staande uitgaven to verkoPen zowel wat betreft het auteursrecht als de voorraad . Het ging daarbi1' our zes toneelstukken - Ghetto (1899), Het zevendegebod r9 o0 , 0PhooPvan zegen

z

9 oz ,HerPantler r 9 o2

Ora et labora (1903) en Kinderen (1903) - en de roman Diamantstad

w z 0

z904 . Tot deze overname is het nooit gekomen, maar Heil'ermans' voor-

stel wi1'st er op dat hil' serieuze Plannen had met Van Dishoeck all zil'n

Y w

nieuwe uitgever . Binnen twee 1'aar verschenen in hoog tempo vil'f titels bil ' Van Dishoeck . De beide kanten van Heil'ermans' schril'verschaP kwamen in deze uitgaven aan bod : de sociaal-realistische toneelsPelen Schakels Bloeimaand en A11er-

z w w

zielen en een aantal eenakters verschenen in 1904 en 1905 in de reeks

z Q

Tooneel-studies (II-IV) . Als de PoPulaire volksschril'ver S . Falkland Publi-

ceerde hi1' de novellenbundel Kleine verschrikkingen (1904) en de komische roman Gevleugelde daden z9oS . Hei1'ermans bedong voor deze uit-

J w Q z w w w w

0 z w

I]

gaven voorschotten van twee- tot driehonderd gulden . 0pvallend is dat hiJ' voor de zoo Pagina's tellende roman Gevleugelde daden minder vroe g dan voor de toneelstukken . Sloeg hiJ die laatste zelf hoger aan dan ziln Proza? HeiJ•e rmans' honoraria bi1• Van Dishoeck lagen ver of van het uitzonderlil•k hoge honorarium van gemiddeld zo'n vil'fentwintighonderd gulden dat Louis CouPerus van zil•n uitgever L . . Veen voor een roman ont-

• . 8 Ze kwamen wel enigszins overeen met het auteursloon van BuYsse ving en De Meester bi1• Van Dishoeck . BuYsse ontving voor ziJ•n werk honoraria tussen de honderd en viJ •fhonderd gulden die van De Meester varieerden van honderd tot duizend gulden . HeiJ•e rmans was lovend over de vormgeving van Kleine verschrikkingen - met een omslagtekening van Herman Teirlinck - en de verschillende deelt1'es Tooneel-studies: `Het ziet er alles zoo goed uit, dat ik miJ ' van adviezen onthoud . Het is u toevertrouwd' schreef hi1 • Van Dishoeck op Zi augustus 1904, om char drie weken later aan toe to voegen : `Niet door uitgevers verwend op het gebied van boekomslagen ben ik u dankbaar voor de toezending van de tekening die ik met genoegen aanvaard .' In 1905 kreeg hiJ • van de uitgever bovendien de gelegenheid om zelf als illustrator van de roman Gevleugelde daden op to treden maar, zo bekende hil• o P 16 mei tekenen kostte hem moeite : Ìk geloof niet dat illustreeren tot de

dingen behoort die een redeliJ•k mensch geoorloofd zi1 •n .' In de voetnoten bi1 j de roman merkt Samuel Falkland, Hei1 •e rmans' alter ego, ergens op dat de uitgever hem - eerst vriendelil •k , daarna verbolgen - een teveel aan tekeningen verboden heeft : Ìn de verbolgen stemming wend hiJ• echter grof, en sPrak : "Falkland, schei in `s hemelsnaam uit met dat geknoei, dat miJ Per vierkanten centimeter geld kost" ( . z o S . De literaire oPvattingen van de schri!'ver en de uitgever

0vallend ironisch over ziJ•n uitgever laat Falkland zich ook uit in een P andere voetnoot in Gevleugelde daden . `Reeds lang had het tusschen mi' 1

en dien heer gemot . Ik kan we( kunstzinnig samenwerken met iemand die miJ begri1Pt, maar als men me kwelt en sPi1 •k ers op laag water zoekt stuff ik op in breede verwoedheid en smi1•t NeelmeYer tegen de vlakte . De litterao ite 1ezeres in deze bewog

Ig

~ en tijden . . . heeft de donderkoppen tus-

schen mi1• en den Bussumschen uitgever natuurlil•k al lang in de smiezen gehad' p . i8) . Vermoedde Heijermans in

1905

al das zil•n

re1ati e met Van

Dishoeck een problematisch verloop zou kunnen kril'gen?.

`Wilt ge uwe toezending van critische meeningen over boeken staken? Ik hou niet van die lectuur!' zo lies hil• op i6 1•a nuari 1905 de uitgever botweg weten . Na de aangename wittebroodsweken gedurende het eerste half J•a ar van hun betrekkin en be on de aanvank li1 •k h rm g g e a onleuze samenwerking enige barsten to vertonen . Van Dishoeck zocht duideli1•k ook into1lectueel contact met Hei1•e rmans, die das niet kon waarderen . MogeliJ•k was deze bang voor een to persoonlil•k e

relatie waardoor hiJ• in zakeliJ •k

opzicht minder sterk zou staan . Of botsten hun literatuuropvattingen to veel? De uitgever beoordeelde letterkundig werk met het ruime esthetisch e criterium `literair moor, zoals hiJ• 0p z8 l•u ni 1906 aan Heijermans toevertrouwde . Heijermans had J•uist kritiek op een dergelil •k het eenziJ•d ige estheticisme . Hi1• vond das literatuur niet in gevoelsuitingen en beschriJ •vingskunst mocht bliJ•v en steken, maar moest biJ•d ragen aan het socialistische Ideaal zoals in een interview met hem uit 1913 to lezen start . 9 Het naturalisme was volgens hem de enige kunstvorm die de massa aansprak maar die kunst kon èerst door eene sociaal-democratische overtuiging tot volriJp' heid geraken', zoals hiJ• het in het voorwoord bil• de tweede druk van Diamantstad verwoordde . Daarmee hanteerde hiJ• ook een moreel criterium biJ• de beoordeling van literatuur .

FW

Bil• de reserves die Heijermans ten oPzichte van Van Dishoeck koesterde sPeelde ongetwiJ•f eld ook zil•n ideologisch gekleurde achterdocht J•e gens uitgevers mee . In l•u ni 1893 schreef hi1 • al aan zil •n vriend Frans Mi1•n ssen : `Zoo ik miJ•z elf niet bedrieg, is er meerder kracht in mi1 • dan waarvan ik

z

0

W

F

getuigenis kan of leggen door middel van heren uitgevers en til •d schriftPotentaten .' BiJ• de start van ziJ•n til•d schrift

De

onge Gids

in 1897, waar-

bi1• hi1• zelf als uitgever optrail, stelde Heijermans in de inleiding das een uitgever was hem betreft alleen de rol van administrateur mocht spelen want uitgevers waren volgens hem `de copsequente versegenwoordigers

z W W z

Q

van de bourgeoisiestand' . In het al gememoreerde interview met D'Oliveira uit 1913 poneerde Heijermans nog eens das een `falanx van uitgevers de auteurs onderwierp aan eisen van de heersende klasse'

p . 164 .

z W W

W W

0 z W

F

I9

`De erSerli1'ke misstanden moeten het yak uit'

Heijermans en Van Dishoeck verschilden bovendien duidelil'k van menin g over het auteursrecht . Uit een brief van Heijermans uit mei 1905 bliJ'kt dat ze het niet eens konden worden over het modelcontract dat de Vereeniging van Letterkundigen in overleg met de Uitgeversbond wilde opstellen . Volgens dit contract kon het auteursrecht op een werk voor ten hoogste een druk aan een uitgever worden ofgestaan . Maar Van Dishoeck wilde alle uitgaven die bil' hem verschenen in eigendom . Een uitgever sPande zich in voor een uitgave en droeg de risico's, zo redeneerde hil' en daarom wilde hi1' ook niet dat de auteur voor een tweede druk naar een ander ging, die dan de vruchten zou Plukken . Ìk alle risico werk > 't erin brengen, bekend maken en als 't dan gaat zou 'n ander 'n tweede druk kunnen uitgeven', zo legde Van Dishoeck in oktober 191 0 aan August VermeYlen ult . io Heijermans nam de afwiljzende houding van Van Dishoeck - en van de Uitgeversbond - hoog op en dreigde met een boYcot van uitgevers die niet mee wilden werken aan dit billi1'ke contract : Ìn uw philosophie over het uniform-contract kan ik u niet volgen . GiJj krilgt dit kluif1'e later vanzelf in uwe Uitgeversbond en als die bond de voorstellen van onze Vereenigin g verwerpt dan zullen wiJj auteurs die niet zullen rusten voor de Berner Conventie er is al die uitgevers zorgvuldig boYGotten, die ons redeliJ'k billiJ'k en fatsoenliJ'k contract verwerPen . Ik geloof dus dat u een weinig to vroe g spot . De ergerlil'ke misstanden moeten het yak uit', schreef hil ' op 9 mei 1905 aan Van Dishoeck .

Begin 1905 HHeijermans had samen met de schri1'vers Gerard van Hulzen en Herman Robbers het initiatief genomen tot oPrichting van een yakbond voor schri1'vers . Zowel door de door hem aangedragen naam Vereeniging van Letterkundigen als door zil'n standPunten en daadwerkeliJ'ke inzet sPeelde Heijermans in de beginfase van deze vakorganisatie voor schrlJvers een prominente rol . Met de rechtsPositie van auteurs was het op dat moment slecht gesteld . Socia1e vo0rzieningen ontbraken en door de afwezigheid van een aanvaandbaar auteursrecht stonden schriJ'vers in Nederland zwak ten oPzichmeende dat alleen een goed georganite van hun uitg evers . Heijermans ~

20

seerde vakvereniging hier enige verandering in zou kunnen brengen . Tegeli1jkertiljd twil'felde hijj aan de effectiviteit van zo'n belangenorganisatie vanwege de verdeeldheid die hl1 onder de literatoren constateerde . 12 HeiJermans i)'verde enerzi1'ds voor de ondertekening door Nederland van het internationals auteursrechtverdrag, de Berner Conventie . Via dit verdrag konden ook de rechten van Nederlandse schri1'vers in het buitenland gewaarborgd worden en die van buitenlandse in Nederland . Zelf ontving hi'J nauweliJ'ks royalty's voor zi1jn buitenlandse successes met Op hoop van zegen . Deze situatie leidde er uiteindeli1'k toe dat hi1' in 1907 naar Berlin 1 zou emigreren . Daarnaast sPands HeiJjermans zich biJ'zonder in voor de invoering van sen modelcontract dat regelde dat het auteursrecht op sen werk voor ten hoogste sen druk aan sen uitgever kon worden ofgestaan . Tot das toe deed sen schriJ'ver meestal definitief afstand van ziJ'n auteursrecht als hil ' de honorariumkwitantie ondertekende . Deze voor de auteur nadelige regeling had vergaande gevolgen voor Heiljermans' samenwerking met ziJ'n uitgever H .J .W . Becht . Om de medewerking van de uitgevers aan het modelcontract of to dwingen, Pleitte Hei1jermans zelfs voor sen boYcot van onwillige uitgevers . 1 3 Een uniform-contract zonder solidariteit en zonder de actie van de eenvoudigste vakvereeniging draait op niemendal uit . Proberen 1'ullie't maar!', zo motiveerde hij j dit standpunt in sen brief van 7 aPril r9 o8 vanuit Berlin J aan Frans MiJjnssen . De Vereeniging van Letterkun-

w

digen schrok terng voor het zware middel van sen boYcot en de onder-

Z

handelingen met de Uitgeversbond over het modelcontract zouden zich no g

0

Jjaren voortslepen . 0P 13 mei 1905 stelde HeiJ'ermans Van Dishoeck sen comPromis voor,

w F

mogeliJ'k in afwachting van de invoering van het nieuwe modelcontract . HiJ' wilds of sen overeenkomst waarin bepaald wend dat bil verbrekin g van de relatie het auteursrecht hem weer zou toekomen of sen contract waarin het auteursrecht na viJ'f 1'aan automatisch naar hem zou terngke-

Z w w

ren . Hoe het met dit voorstel is ofgeloPen, bli1'kt niet uit de correspon-

z Q

dentie • de uitgave van drie deelt1'es Tooneel-studies in 1905 is in elk geval door gg e aan . De verschillen in oPvattingen over het auteursrecht leidden in dat Jjaar nog niet tot sen breuk .

J w FQ Z w w w w w 0 Z w

2I

Voor van Tooneel-studies Voor de de uitgave uitgave van Toonee1-studies Ven zou Van Van Dishoeck Dishoeck oveni overiV en VI VI zou antinog een een concept-contract concept-contract oPstellen opstellen. eerste artigens ens op op 16 i6 Jjuni •u ni 1906 1906 nog . Het Het eerste g -

hetauteursrecht auteursrechtdefinitief definitief over over kel van deze overeenkomst overeenkomstbePaalde bepaaldedatdathet kel van deze gaan naar naar de de uitgever uitgever.. In zou gaan zou In het het zesde zesde en en laatste laatste artikel artikelspraken sPtaken auteur auteur en uitgever uitgever af aan de de bePalingen bepalingen van van het het en of dat datzezezich zichzouden zoudenonderwerpen ondenwerPen aan eventueel tot uniform-contract,`miss 'mits die die bePalingen bepalingen niet niet eventueel tot stand stand gekomen gekomen uniform-contract, 14 Dit dit contract contract.'. 14 artikel was in in botsing komen met metden denkenn kernvan vandot in botsmg komen Dit artikel was in X

tegenspraak met metzichzelf zichzelf;: het dat de de pantiJ partijen togensPrack het verklaarde venklaarde dat •e n zich zich onderwierondenwierpen aan aan het het toekomstige toekomstige modelcontract, maar daarin daarin kon kon dan danniet niet het het Pen modelcontract maar auteursrecht overgedragen.. Heijermans auteursrecht voor voor ten ten hoogste hoogste een eendruk dnuk worden worden overgedragen HeiJ•e nmans ondertekende deze overeenkomst overeenkomstniet niet.. Dat lag venmoedeliJ vermoedelijk niet alleen aileen ondertekende deze Dat lag •k niet aan de ongunstige ongunstige strekking strekking envan, ervan, maar maarook ookaan aanzi1 zijn aan de •n meningsverschil meningsvenschil met met manuscript een nieuw werk, Bli1 Blijde Van Dishoeck over over het het manuscript van Van Dishoeck van een nieuw werk, •de inkomst. inkomst . 'Ik kan voor uitgever eeneen mee-denkend Ìk kan uitsluitend uitsluitend voor uitSever mee-denkenden enmee-voelend mee-voelend mangebruiken' gebruiken' man

Op iz 121juni aan Van VanDishoeck Dishoeckdedeuitgave uitgave voor voor van van 0P •u ni 1906 1906 stelde stelde Heijermans HeiJ•e nmans aan aantal nieuwe nieuwe toneelstukken toneelstukkeninindedesenie serie Toonee1-studies. een aantal een Tooneel-studies . Bovendien Bovendien zond hil hij• aan aan Van Van Dishoeck Dishoeckeen een deel deel van van het het werk zond werk Blijde Bli1•de inkomst, inkomst waarwaarover mondelinge Dishoeck teageerde reageerde de de over mondelinge afspraken afsptakenwaren warm gemaakt. gemaakt . Van Van Dishoeck dag met met de de mededeling mededelingdat dathiJ hij• een van duizend duizend gulgulvolgende dag volgende een honorarium honorarium van het stuk stuk wilde wilde lezen lezen.. den to te veel veel yond en eerst eerst meer van het den vond en meet van Op juni schreef Heijermans, dat hil hij• niet schneef Hei1 •e rmans, dat niet het het hele hele typoscript tYPoscniPt wilde wilde 0h 14 14 1uni opsturen en en en er niet niet verder oPstunen vender over over wenste wenste te to onderhandelen. ondenhandelen . 'Het `Het onvooronvoonwaardelijk vertrouwen in in een wil ik ik uu waardeli1 •k vertnouwen een auteur auteur van van voldoende voldoende bekendheid, bekendheid wil aan de de andere anderezil zijde 'k er arbeid to te leveleveniet inblazen, en aan niet inblazen -- en •d e hecht hecht `k en niet niet aan aan arbeid mening dat uu ren, die die eenst eerst ggekeurd moet worden.. Ik ten Ik zeide zeideu ureeds reedsmijne mine lekundmotwr mening dat -- verschoont de oPenhantigheid! openhartigheid!- -to te veel veel overschoon overschoontiJ tijds-schoon uitgeeft, verschoont de •d s-schoon uitgeeft daarin meegaand methet het fataal fataal snobisme tijden. daarin meegaand met snobisme dezer dezer til •d en . Dat Dat met met de de voorvoordoetuubiJ bij• her haling -- en wetenschapniet niettote zullen zullen verdienen, verdienen, doer wetenschaP herhaling en de de gewaaggewaagwaarde heer heer Van Dishoeck, ik ik de H.-speculatie de H .-sPeculatie geeft geeft uu kippevel... kiPpevel . . . Mijn Mi1•n waande Van Dishoeck ben er geen het brokstuk ben en geen sikkepit sikkePit boos boos om; om : zendt zendt mij mi) gemoedelijk gemoedelil•k het brokstuk van van

ten lezing. lezing . Men Men geeft een auteur auteur van van niet ter geeft een mijn mi1 •n werk terug - meer geef ik niet werk

terng

-

meet

geef

ik

bepaald merk merkuit, uit, of of niet niet.. De Bohnzil zijn er met ingeeen een bePaald De Erven Erven Bohn •n en met Querido uerido inge-

22 z2

vlogen - Van LooY met de twee hoofdstukken Diamantstad, die hijj bi1j het maken van het contract ter lezing kreeg . Doch bewegen wi1' ons niet o P het slaPPe koord .' Heil'ermans maakte duideli1j k dat er sPrake was van een vertrouwensbreuk . BliJ'kbaar verwachtte hiJ' van een uitgever dat deze voor een ongelezen manuscript van èen auteur van voldoende bekendheid' het gevraagde voorschot verstrekte . DaarbiJ' duldde hiJ' geen enkele inhoudeliJ'ke bemoeienis van Van Dishoeck met zi1'n werk . Met `te veel overschoon tiJ'ds-schoon' bedoelde HeiJjermans de vooral esthetische geschriften van een aantal niet genoemde, maar volgens hem modieuze auteurs in het fonds van Van Dishoeck . Mogeli1'k dacht hij j daarbiJ' aan het werk van Marie Marx

ohan de Meester of Herman Teirlinck . Geloofde hil' niet

meer in de samenwerking met Van Dishoeck? WaarschiljnliJjk had Van Dishoeck HeiJ'ermans' brief van ontvangen, toen hijj

0p 16

14

Juni nog niet

J'uni nog een contract oPstelde voor Tooneel-

studies V en VI. Uit een drietal bewaard gebleven concePtbrieven van

28

1j uni bli1'kt in ieder geval dat Van Dishoeck door die brief van Heil'ermans enorm was geraakt . De uitgever voelde zich slecht behandeld en reageerde zeer emotioneel zo bliJ'kt uit de verschillende kladversies die ik hier g rotendeels citeer : `Wat drommel ben ik dan een niks een vod dat zoo door u wordt geminacht om op deze wilze beantwoord to worden . Waarom geeft u miJj niets meer ter lezing als 't er is? . . . En is dit uw ware

H w

wezen dan komt er toch de een of andere dag ruzie waarvoor iedereen

Z

ml1 zoozeer heeft gewaarschuwd ; ik kan met iemand die zoo doer niet

0

samenwerken . Dat ik een en antler uitgof waar ik misschien geen geld aan Y

verdien is toch allerminst op deze wiJ'ze to bezien, mi1j dunks eerder to Pri1'-

w F

zen in een uitgever : van auteursstandpunt zeker en een onomstoteli1'k bewiJ's ujuist ervoor, das ik niet alleen uitgeef om geld to verdienen, zoals u een uitgever beschouwt . Wat ik uitgeef deed ik omdat ik 't literair mooi werk vond . Ik vind dat woord " gekeurd' van u toch zoo heel leeli1'k en wi1'zen-

Z w w

de eroP hoe u miJj in het geheel niet begri1'Pt . . . . Nu geeft u Becht toch

z Q

nleuwe copie, terwiji ik uw uitgever was en niets onaangenaams tusschen ons was voorgevallen zonder t miJ zelf s eerst aan to bieden . Uw uitgever ben ik dus niet . Dat hinderde mi1' natuurli1'k toen ik 't van u hoorde en

w

Q Z w w

w w 0 Z w z

z3

In. &ntwoorc1 op uw brief do heden, deel 1k u made d&t 1k aaa de (door ons overeen gekomen) voorwa&zden va.n inlnering Or copy en correotle,niet$ wensoh te ver&nderen,daaz' 1k meer te down heb en daarenboven DE MElD ook .ventueel zilet to :vrceg in het se1zo .t gespeeld mag woiden,I Nov .laatste vii is tydig genoeg, Wit BLYDE INICOMST (natuurlyk van He7er*ans) &ngiat,ge1oof 1k dat hart na uw reserves via nog seer to willen Iezen,en uw verzekering d&t de "honorarium.rnvriag bultenisslg ls",te verkiezen is,fliet veder over die aangelogethei4 to ondeha*deien,Ret onvoorwaardel7k vertrarI in een &u%eur Thu 01doe1tc1e bek8TL4?Ie1,W1 U niet lablazen - en aai tie andere zycte heft $ k er niet am arbeid te ;leveren,fte esrst ge-' keurd meet wozden .Ik zeide u reeds myne meening dat u verschooM de oenhartighe1dt - to vee]l oversohoon tyd.s-schoon uitge .eft,dainmeeg&and met het fita.&1 snobisme dezer tydea .Et, met de voorw,iensohap gist te zui"~n verdlenen, doet U by herhaling -'-' an d.c gewaagde H-'speculath geeft u k1ppeve1 . . . .Myn wirde he er Van Dishoeck,lk ben er gem ikkepit boos em : zendt

my gemoedelyk het brokstuk van myn werk terug acer gees 1k tar lezing .Men geeft' een &uteur van eea ep&ald mlrrk uit,of niet .De Erven Bohn zyn er act Qurido inge'vlogen - Van Iaooy met do twee hootdstukkea DIAM&NTSTAD,die by by het maken yin het conir&ot ter lezing kreeg . Doch bewegen : : °n niet op het slappe koordi Vriendsoh&ppelyk

Brief door Herman Heijermans aan C .A .J . van Dishoeck, I 4 juni 1906 . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.)

24

geeft miJ' ook de vril'igheid to willen lezen wat u miJ ' wilt doen uitgeven . ... 1

U schiJ'nt in een uitgever niets to zien dan een zakenmachine, gereed

om alles to vangen en klaar to maken waaraan geld to verdienen valt . Een auteur schril'ft, een uitgever heeft blindelings to aanvaarden voila tout volg ens mine l mening', schreef hiJ' in de eerste . En in de derde en laatste versie luidde het : `1k ken den Hr . Hei1'ermans voldoende om vertrouwen to hebben in 't literair waardevolle van ziJ'n werk, mi1'n wensch uw boek to lezen grondt zich niet dus op 't feit dat ik den literairen keurmeester wil uithangen, maar ik wilde er zeker van zi1'n, dat er geen to zeer tendentieuze gedeelten in 't door mi1 ' uit to geven werk zil'n, die voor mil', die niet 't voorrecht heb s oc . dem . t o ziJ'n, onaannemeliJ'k 't maakten . Zoo u dit "keuren" gelieft to noemen fiat!' Van Dishoeck gof aan dat Hei1'ermans een verkeerd beeld van zi1'n uitgever had : hiJ' gof niet alles uit wat zil'n auteur schreef, hiJ' moest het ook literair `moor vinden . Toch wilde hi' niet de `literaire keurmeester' uithangen, zo schreef hil', maar hiJ' wilde het typescript wel op zil'n politieke inhoud beoordelen . Van Dishoeck had zil'n bewoordingen met slechter kunnen kiezen . Critici achtervolgden HeiJ'ermans voortdurend met het verwi1't tendenskunst to maken . En daarmee bedoelden ze eigenli1'k : socialistische propaganda . Hei1'ermans van zil'n kant zag het etiket tendenskunst als een poging zi1'n werk to diskwalificeren . In z9 z3 schreef hiJ ' in een terngblik : Òf 'k aan "0p Hoop van Zegen" of "Uitkomst" aan "Schakels" > of "De Wi1'ze Kater", aan "Dageraad of zelfs aan de klucht "Robert Bertram & Co" terugdenk - 't geJ'ammer, geJ'oel, geklaagi geblaaskaak over de ten-

W z

0

dens was niet uit de besmeurde buurt van m'n zolen . . . . Ze gaan 'r voor

zitten impotent duf, driest maar in die richting gnuiven-van-zeker-genot

w F

om alweer de tendensvlooi na to zetten . . . . Wat l'iJ' denk sic en wou is biJ'zaak . e weet alweer dat 1'e 'n "teleurstellend tendens-ding" in stille nachten geschreven heb . X 15 Hei1'ermans maakte vi1'anden doordat hi1' in z

een groot rootdee1 van ziJ'n toneel- en prozawerk direct op de Problemen van

W W

inspeelde en onverbloemde kritiek durfde to e p as1de bevolkingshropen uitten op zeer uiteenlopende sociale situaties .

z

Q

W

Van Drshoeck werd behoorli1'k nerveus van het idee een snort speelbal van He1ermans l to worden : de schril'ver voelde zich blil'kbaar niet aan de

Q z W W

w w z W

F 25

belofte gebonden geen zaken meer to doen met H .J .W . Becht . Uit het archief van deze uitgever bliJ'kt inderdaad dat Heijermans met hem nieuwe uitgaven voorbereidde, tegen de mondelinge afsprack met Van Dishoeck in . 0p 18 aPril 1906 had hi1' aan Becht het tYposcriPt van Schetsen X oPge -

stuurd en hiJ• verzocht toen ook om retournering van de koPil' van de roman Biecht eener schuldige . Bovendien betaalde Becht hem drie dagen later

twaalfhonderd gulden, het voor die til•d forse honorarium voor een serie herdrukken voor de nieuwe oPlagen van Kamert1eszonde . 16 Heijermans antwoordde Van Dishoeck pas op 24 1uli 1906 . HiJ ' bekende dat het manuscript van Bli1•de inkomst hoogsteps voor eenderde voltooid was : `De bedoeling, om den auteur til'd to laten ziJ'n arbeid rustig to voltooien werd u mondeling uiteengezet . Elke uitgever, die de uitgever van een bePaald auteur wil ziJ•n , maakt gcarne een contract van dien acrd . . . . Plotseling om meerdere copy to vragen, was na miJ'n exPlicatie een daad van minder goede smack . En uw ontdekking van mil'n sociaal-democratische overtuiging, ter verdediging van uw achteruitkrabbelen kan nauweli)'ks op ernst berusten . Elk litterair kind in Holland kept miJ'n overtuiging . . . . Uw slot-tirades over miJ'n belofte om u als uitsluitend uitgever to nemen ware beter ongeschreven . 1k kan uitsluitend voor uitgever een mee-denkend en mee-voelend man gebruiken, ofgezien van het zakelike l . Had ik uw verlichte zienswi1 •z e vroeger gekend dap zou ik niets meer hebben ofgestaan .' Heijermans was niet tot inhoudeliJ'ke compromissen bereid, maar hi •l was ook niet in staat om een groter deel van de koPi1' aan Van Dishoeck ter inzage to geven . Uit een kniPselplakboek, getiteld BliI•de inkomst, zi1'nde het oPgewekt relaas van twee menschen en een hoed, bliJ•k t dat BliJ'de inkomst gebaseerd was op het verhaal `Barbert1'e Snik, een vroliJ'k verhaal

voor het yolk' dat Heijermans in 1898 en 1899 onder het pseudoniem P . Peers in De onge Gids had gepubliceerd . Het feuilleton handelt over twee verschoppelfing en het meisJ'e Barbert'e ~ en de boef Daniel . De aantekenineroP dat het verhaal sPeels aan g en van Heijermans biJ ' de kniP sels wizen 1 de zelfkant van de maatschapPiJ' : `Zil ' maakt schoon in Bordeel . Verhaal : hun verder gescharrel . >t Gevecht agent . >17 Het plakboek bevat geen herschriJving van het verhaal en is op zichzelf allesbehalve persklaar . Het was

z6

daarom niet verwonderli1•k dat de uitgever eerst meer van het in zil•n ogen buitengewoon radicale werk wilde lezen . Delen van Bli1•de inkomst werden in 1906 ook in De Nieuwe Ti1•d gePubliceerd . Misschien was het ook geen toeval dat Heijermans l•u ist in 1•u ni met zil•n honorariumeis voor Bli1•d e inkomst kwam . Zeker tot in 191 1 loste hi1• in die maand ljaarlil•k s vil•fhonderd gulden of vanwege het faillissement van ruim twintig laar daarvoor . Ook uit de Lening van vi1•ftienhonderd gulden die Heijermans in 1•u li 1906 bil ' Becht afsloot, bli1 •k t dat hil ' in geldnood zat . 1 8 Hoewel het conflict met Van Dishoeck een PrmciPlele wending kreeg, lag de oorzaak ervan in HeiJ •e rmans' afhankelil•k heid van een mogelike 1 uitgever-annex-geldschieter . 0P 1 augustus 1906 eiste Van Dishoeck de gecorrigeerde drukProeven van De meid en de andere bundel Tooneel-studies Vlvoor 3 augustus tern g, dan wel het contract en een al overgemaakt voorschot voor deze uitgaven retour . Hil• stuurde daarmee direct aan op beeindiging van de relatie . `Hoe durft u mi1• nog voor to houden wat een uitgever to doen heeft voor zil•n vaste auteur, terwi1'1 u deze winter reeds aan Hulleman zegt dat we onaangenaamheden hadden - wat een grove leugen was - en die dat verder vertelde

u aan Becht coPie geeft, `De Biecht' zonder er mi1• in to kennen en

Van Hulzen mi1•n bediende mededeelt dat Heijermans bil • mi1• weg is en weer bil j Becht .' In de corresPondentie tussen Heijermans en Van Dishoeck is in de Periode voor ljuni 1906 ovengens niet zo veel van ònaangenaamheden' to merken ofgezien van de kwestie rond Van Dishoecks literaire oPinies en de

W

Z

0

meningsverschillen over de regelfing van het auteursrecht . Na Van DisY

hoecks ultimatum viel er voor Heijermans nog maar een conclusie to trek-

W

F

ken : hil• stuurde z augustus 1906 het contract en het geld terng . In een begeleidende brief reageerde hil • nog eens op de kritiek van Van Dishoeck maar dat li1•k t vooral op terngtraPPen . Volgens Heijermans had Van DisZ

hoecks ti1 •d schrift Vlaanderen een stuk met een anti-1•o odse strekking gePu -

W W

bliceerd . `Deze schoone woorden-koPPelfing deed mi1• den Asmodee-toon

Z Q

het geschimP op den J •o od then u wel toeliet zipsPelen . En uw Potsierli1'ke ontdekking van mi1'n Politieke overtuiging deed de deur voor goed toe . Met de onthulling van uw breed en verlicht karakter, heeft u mil • een dienst

Z W W

W W

0 Z W

27

bewezen .' 0pvallend is dat Heijermans verwees naar wel heel oud zeer : naar het satirisch ti1•d schrift Asmodee dat hem in 1894 had aangevallen 7 zi1n Pedante toneelkritieken in De Telegraaf . 19 Van Dishoeck vanwe€~e verdedigde zich later met de opmerking dat de redactie zelfstandig oPereerde . 0P 7 augustus ontving Heijermans het door de uitgever ongeldig verklaarde contract terng . Heijermans schreef biJ • die gelegenheid : Ìn vervol g op mil•n schri1•v en van z Aug . l•l , sluit ik hierbil• coPie der antwoorden der heeren Van Hulzen en Hulleman in . Uw schri1•v en van

1

Augustus waar-

in u de onbetameliJ•kheid heeft van "grove leugens" to sPreken berust dus eenvoudig op Taster .' Daarmee was de breuk definitief . Het conflict werd bezegeld met twee nogal vage verklaringen van de schri1 •v ers Gerard van Hulzen en Frans Hulleman de administrateur bil • Heil•e rmans' toneelgezelschaP . Van Hulzen verklaarde desgevraagd dat hi1 • het gerucht misschien van Herman Robbers had gehoord : Ìk vroeg 't den Heer HeiJ•e rmans en die zei dat hiJ• bi1• Becht nog met was weggeweest', zoals hil • op 3 augustus aan Heijermans schreef. Hulleman schreef drie dagen later dat hil• nooit met iemand over onaangenaamheden tussen Heijermans en Van Dishoeck had gesProken, omdat hi1• daar nooit van gehoord had . Heijermans deed in 1906 wel opnieuw zaken met H .J .W . Becht die bereid was aanzienli1k hogere honoraria dan voorheen to betalen . z o Van Dishoeck zag dit als een vertrouwensbreuk : een ondergeschikte Positie als tweede uitgever was tegen de afsPrack en tegen ziJ•n PrinciPes . Nadat Herman Teirlinck in 1904 een werk biJ • een Vlaamse uitgeveril• had laten verschiJ•n en i reageerde de uitgever biJ•v oorbeeld heftig : Ìk kan er bil• huilen ik die miJ •n uitgeverseer zoo hoog stel en wil houden en altiJ •d wide tegen anderen, geen uitgever to willen zil •n van auteurs die bil• verschillende uitgevers liePen . X21 Van nieuwe uitgaven van Heijermans bi1• Van Dishoeck kon daarna geen sPrake meer zi1•n . Heijermans heeft Bli1•d e inkomst nooit ofgerond hoewel gedeelten ervan onder de titel `BarbertJ •e Snik' in 19zznog als feuilleton in Het Volk zouden verschi1•n en .

2g

Èen auteur is Seen comPaSnon in uw zaak...

Een volgend groot conflict met Van Dishoeck - die op dat moment alleen nog maar herdrukken kon uitgeven - kwam tot ontbranding in de zomer van 1907 bi1• de l•a arlil•k se afrekening en kreeg een l•u ridische wending . Hei1•e rmans nam geen genoegen met het doorberekenen van algemene bedri~•fsonkosten in de produktie- en exploitatiekosten van h eruitgaven . Deze doorberekeneng had een negatieve invloed op zi~ •n honorarium . Uit de winst- en verliesrekening van zz 1'uli 1907 bleek dat de uitgever op de eerste veer delen Toneel-studies een verlies had geleden van f 8 74,68 . Daar stond een winst op Gevleugelde daden van f 1 .133 toge nover . Van Dishoeck vroeg daarom op zz l •u li of Heil•e rmans die winst wil de ontvangen of toestond het van de verliezen of to schril •ven dan we1 het wi lde reserveren als bedri ~•f skapitaal voor een nieuwe uitg ave . Hei ~•e rmans kon niet instemmen met deze alternatieven zo schreef hi1• op 30 l•u li 1907 ; tor wi •l Van Dishoeck al alles in rekening bracht voerde hi ~• nu ook n og eens een post bedril •fsonkosten op : `Naast alle onkosten dus nog het door geen gezonde redenering gerechtvaardigd bedrag van maar liefst f 11 77z ~ 5. ... In 1906 0 p `Gevl . Daden', waaraan niets meer to doen viel . ., f 122,4z . . . . In beginsel heeft een auteur, die voor gezamenli1 •k e rekening, met een minimum-loon met u werkt niets met de verdere onkosten van het bedri1'f to maken . Hi1• is geen compagnon in uw zaak maar aandeelhouder in een bepaald boek, zonder meer .' Hei1•e rmans had een alternatieve rekening-

W

courant bilgevoegd : in Plaats van het niet gespecificeerde bedrag van

Z

f 1 .177,25 ging hil• uit van teen procent bedril•fsonkosten . Zo'n aftrekpost

0

vond hi1• op zich bli1•k baar wel legitiem . Nu was Heil •e rmans niet de enige auteur die bezwaar maakte tegen de

Y W

ongesPecificeerde manier waaroP Van Dishoeck de post bedri1'fsonkosten verrekende als dekking voor kosten als salaris personeel bestelhuis > kantoorhuur > advertenties aanbiedingsreizen . August VermeYlen zou dat in 1910 ook doen, maar hi1• lies zich door Van Dishoeck overbluffen . Deze

Z W W

schreef op r 6 oktober T9To : `Geval Hei1•e rmans was gelil'k aan uw contract en daarin werd ik volkomen in t geli1k gesteld . >22 Dat was niet

Z Q

helemaal waar, de ingeschakelde arbitragecommissie bleek het 1•u ist oneens

W

met het ontbreken van een specificatie van de bedri1•f sonkosten .

D Q Z W W

W W

0 Z W z

29

0P 6 augustus

1907

stelde Heijermans voor een arbitragecommissie van

de Uitgeversbond en de Vereeniging van Letterkundigen een onderzoek to laten doen naar de kwestie . Hierin wilde Van Dishoeck wel toestemmen want met Heil'ermans' berekening kon hi1 ' zich volstrekt niet verenigen . Hil' weigerde dan ook de post bedriJ'fsonkosten to schraPpen . De uitgever was bereid deskundigen to laten beslissen, `dock dan op kosten van ongelil'k' . Bovendien zouden deze deskundigen zich over een sPecifieke vraagstellmg moeten ultsPreken . 23 In december

1907

brachten de arbiters R .W .P . de Vries namens de Uit-

geversbond en Herman Robbers namens de Vereeniging van Letterkundigen, hun eindrapPort uit . Ze hadden kritiek op de uitgangsPunten van de bedril'fsvoering van Van Dishoeck, omdat de uitgave van Tooneel-studies en Gevleugelde daden niet echt voor gezamenliJ'ke rekening was onder-

nomen . Hierdoor genoot Heijermans vooraf winst en begon Van Dishoeck met verlies to liJjden, zo redeneerden ziJ' . Verder wezen ze erop dat in het contract het begriP nettowinst niet gedefinieerd was . De commissie stelde tevens vast dat de uitgever de post algemene bedri1'fsonkosten niet duideli1'k gesPecificeerd had . Wel achtte ziJ j het billiJ'k dat een uitgever tot zil'n schadeloosstelling eerst tien Procent van de gehele omzet van een boek zou aftrekken . Ook mocht hil' alle exPloitatie- en produktiekosten aftrekken die uitsluitend aan uitgaven ten goede kwamen . Volgens Robbers en De Vries stond het een uitgever bovendien vri1' om met de boekhandel een korting overeen to komen, die eveneens ten koste ging van de nettowinst van de auteur . 24 Deze uitsPrack was voor Heijermans natuurli1'k ongunstig . Ziljn stellin g dat een auteur geen ondernemer was, legde het of tegen het arbitraire uitgangspunt dat een uitgave voor gezamenli1'ke rekening moest worden ondernomen . Auteur en uitgever besloten nu het hierbiJ ' to laten . Heijermans bleek later niet bereid to zi1jn de Procedurekosten van de zaak to dragen ; `De "Vereeniging van Letterkundigen" benoemde een arbiter en u benoemde een arbiter . Het is een onJ'uistheid uwerzi1'ds, dat er vooraf overeengekomen werd "dat wie in het ongeli1k gesteld werd de kosten zou dragen"', schreef hiJ j

0p

8 augustus 1908 . Bovendien ging hiJ' er niet mee

akkoord dat de tweede druk van Gevleugelde daden voor gezamenliljke

30

rekening werd uitgegeven, uitgegeven, waarbil' waarbij uitgever rekening werd uitgever en en auteur auteur de de winst winst lOuden zouden veroorloofik ik alleen aileen,als als wi1 wij' het het over delen:: 'een delen èen 2de zde druk druk veroorloof over de de vaste vaste som som eens zijn.' reageerde op op 19 met de de zelfverzekerde zelfverzekerde eens zil'n .' Van Van Dishoeck Dishoeck reageerde augustus met 19 augustus mededeling behoortmi1' mij.. Ik mededeling:: 'Het `Het auteursrecht auteursrecht van van Gevleugelde Gevleugelde daden daden behoort Ik zal zal daarvan dus een eennieuwe nieuwedruk drukmaken maken lust.. Natuurlijk daarvan dus als als mi1mij ' dat dat lust Natuurlil'k zal zal ik ik uu omdie die to te corrigeren.' de proeven zenden en en geef geef ik ik uu 14 de Proeven zenden 14 dagen dagen om corngeren .' Na de uitsPrack uitspraak van het Na de van de de arbitragecommissie arbitragecommissie in indecember december 1907 1907 nam nam het contact af.. Van de verschillende verschillendetitels titels contact tussen tussen Heijermans Heil'ermans en en Van Van Dishoeck Dishoeck af Van de tot 1925 samen nog nog negen negen herdrukken herdrukken verschil'nen verschijnen, omdat lOuden tot zouden omdat Van Van 192S samen het auteursrecht. In 1915 bleek dat Dishoeck immers nog beschikte over Dishoeck immers nog beschikte over het auteursrecht . In 1915 bleek dat Heijermans geen geen ti1'd tijd had van A11erAllerHei1'ermans hadproeven proeven tetocorrigeren corngeren voor voor een een herdruk herdruk van dat Van Van Dishoeck Dishoeckdat dat zelf zelf weI april zielen;• hij zielen hi1' meende meende dat wel lOU zou doen. doen . Begin Begin aPril drong de de uitgever uitgever nogmaals aanopopdedecorrecties, correcties, waarop Heijermans ververdropg nogmaals aan waaroP Heil'ermans 1s dat hl1 hij dacht baasd terngschreef terugschreef dat baasd dacht dat dat het het boek boek al al lang lang verschenen verschenen was. was . 25

Op 11 in een laatste brief de derder1 i november november 1924, 1924, in een laatste briefnaar naar aanleiding aanleiding van van de 0P Allerzielen, wenste VanDishoeck Dishoeckdedeschri1'ver schrijver nog beterschap de druk de druk van van Allerzielen wenste Van nog beterscha P metzi1'n zijn ziekte; overleed tien tien dagen dagen later later.. met ziekte •~ Heijermans Heil'ermans overleed 'Een man,die diezijn zijn overtui8ing overtuiging getrouw getrouwisis Sebleven' gebleven' Èen man

'Ziehier het uitsluitend gebaseerd `Ziehier het overzicht overzicht -- vrij vri1j van van scheldwoorden, scheldwoorden, uitsluitend gebaseerd oopP

gelOnd verstand -- van tusschen een een kunkungezond verstand van de de onverkwikkelijke onverkwikkelil'ke verhouding verhouding tusschen

stenaar en aldus Samuel SamuelFalkland Falklandin in een een voetnoot stenaar en zakenman', zakenman' aldus voetnoot van van GevleuGevleu-

gelde daden (p.. 192). Falkland begin begin 1905 al dat de relatie relatie Vermoedde Falkland 1905 al dat de gelde daden (P 19z) . Vermoedde met zi1'n zijn uitgever met uitgever lO'n zo'n conflictrijk conflictri1'kverloop verlooPzou zou krijgen? kriJ'gen?InIneen een voetnoot voetnoot legt hil' hij uit na Pagina pagina 113 113 geen geen hentekeningen pentekeningenvan vanzil'n zijn hand legt uitwaarom waarom na hand meer meer in het in hetboek boekvoorkwamen: voorkwamen : zijn zijnuitgever uitgeverzou zouiedere iederekeer keerweer weernieuwe nieuwe bezwabezwailluren tegen verzinnen.. In ren tegen de de tekeningen tekeningen verzinnen In werkelijkheid werkeli1jkheid ging bet niet niet om om illuging het straties maar ontstond doordat HeiJ'ermans ontstond een een reeks reeks conflicten conflicten doordat Heijermans zowel zowel in in straties, maar auteursrechtelijk, opzicht sterkopzicht afhankelijk auteu rsrechteli'k, ~ financieel als inhoudelijk ~ financieel als inhoudeli'k sterk afhankeli1'kwas was van zijn zijn ultgever uitgever.. van

t-

w -"'zz

o0 tF-

Y

w I: z

a ~

« «

. zz w w

uitbarstingnadat nadatHeil'ermans Heijermans zich zich De onverkwikkelil'kheden onverkwikkelijkheden kwamen kwamen De tottotuitbarsting

zz « Q

op op het het standpunt standpunt stelde steldedat datVan Van Dishoeck Dishoeck ongelezen ongelezen moest moest accepteren accePteren wat wat

"::J

. Later Later stelde hil',dat datveel veelauteurs auteursniets nietsvan van hun hun polihij wilde publiceren. stelde hij, polihiliceren Pub 1 wilde

durfdentote laten laten bli'ken blijken, terwijl 'a Is men over twintig twintig jaar jaar tieke terwi1'1 àls men over t ioke standpunt standp unt durfden ~

> w

t-

::J

Q «

z z w w w w 0

'zz" w z

3I

jets van Heijermans leest, dan zal men ujt z1i n gezamenliJ'ke werken het beeld kunnen vormen van een man dje zil'n overtuiging getrouw is gebleyen .' Heijermans had bet gevoel dat hi1 ' als schri1jver steeds meer verPlicht was tot industriele Produktie : Ìk beweer geen oogenblik dat de auteur een snort van machine is ; maar het is een algemeene grote wet dat de auteur onderworpen is aan de eischen van de heerschende klasse die kooPt . Daarnaar richt zich de uitgever . Heijermans weigerde in 1906 kortom lets van ziJ'n Politieke standpunten of to doen . C .A . . van Dishoeck - en andere uitgevers - bePaalden bovendien via het auteursrecht en de honoraria in belangriJ'ke mate de voorwaarden waaronder een auteur werkte . Daardoor bePaalden Hei1'ermans' uitgevers jndirect ook de inhoud van een belangriJ'k deel van liens oeuvre . Als broodschriJjver met veel financiele Problemen moest Heijermans in ziJ'n onderhoud Proberen to voorzien . Zi1'n tragiek was dat hiJ ' vaak niet toekwam aan wat hiJ' verlangde : de ti1'd om een gedegen werk rustig to voltooien zoals hil' biJj Van Dishoeck op 24 Juli 1906 klaagde . Veel van zil'n tiJ'd was hiJj kwiJ't aan een overProduktie aan PoPulair proza zoals de talloze FalklandJ'es en boeken als Gevleugelde laden 1 90 5 , oeP 's wonderli1'ke avonturen (1909) en De moord in den trein 19 2 5 . Uit het verloop van ziJ'n betrekkingen met Van Dishoeck bli1'kt dat ook een weerbaar auteur als Heijermans in een kwetsbare Positie verkeerde . Daaraan zou de Vereeniging van Letterkundigen - ook met een arbitragecommissie voor geschillen - niet veel veranderen . In 1909 verwierP de Uitgeversbond bil'voorbeeld oPnieuw het modelcontract dat de Vereenjgin g voorstelde . 0P een gewiJ'zigd voorstel reageerde slechts een aantal uitgevers Positief: Elseviers UitgeversmaatschaPPi1', P .N . van KamPen

de

Wereldbibliotheek en Van Dishoeck . Pas in 1961 zou een richtliJ'n tot stand komen die door de Vereeniging en de Uitgeversbond werd ondertekend . 27 Herman Heijermans zegde overigens al in 1'uli 1915 zi1'n lidmaatscha P van de Vereeniging van Letterkundigen oP . 2s Zonder oPgave van reden maar was

~ rschiJ'nli'k uit onvrede met bet gebrek aan daadwerkeliJ'ke actie-

b ereid hejd onder de letterkundigen . Als directeur van de Hollandsche Schouwbur g kwam h i1 ' in deze Periode ook nauweliJ'ks meer aan schriJ'ven toe 29

3z

t i t'

C .A,J

van Dishoeck, 1923 . (collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatie-

centrum, Den Haag.)

Noten 0

I

De correspondentie tussen Herman HeiJ'ermans aan C.A . . van Dishoeck berust in de collectie van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectie-HeiJjermans, sign . H 6131 B 1-2 . De avenge geciteerde docuY

menten zi1'n, tenzi1' nadrukkeliJ'k anders vermeld, eveneens uit deze collectie a fkomstig.

W z

2

Overzicht honoraria, leningen, voorschotten, 1893-1903 . Bibliotheek van de Koninklike Vereniging ter BevorderinS van de Belangen des Boekhandels, Universiteitsbi1 bliotheek, Amsterdam, collectie-Becht, dons XI, map-HeiJ'ermans .

3

4

Herman HeiJjermans aan S .L . van LooY, 14 1juli en 2I 1juli 1902 . Nederlands Let-

z W W

terkundiS Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectie-Hei1'ermans, Co pie-

z

boek 1902 en I903, sign. H 6131 B I .

Q

Herman HeiJjermans aan Bon en Fritz, 23 auSustus en 4 oktober 1907 . Nederlands

W

Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectie-HeiJjermans, Q

Copieboek A (1907), sign . H 6131 B I . z W W

W W 0 z W z

33

5

Voor de gagevens over de uitgeveriJ' C.A . . van Dishoeck is gebruik gemaakt van : Marloes van Buuren/MariJ'e de ong, C .A . . van Dishoeck, mercator en mecenas . De Seschiedenis van uitSeveri1' Van Dishoeck 1898-1931, Amsterdam 1985 ongepub!. doctoraalscri>5tie .

6

De meest Delftse Delftenaar . Briefwisseling Dr . P.H . Ritter Jr.- Dirk Coster 1926-1956 ed. Jan . van HerItien , Utrecht ! 987, p . 228.

7

. Gresho , Afscheid van EuroPa . Leven teSen het leven, 's-Gravenhage !969, p. 107.

8

Pierre H . Dubois, `Werd Cou erus onderbetaald?', in : Maatstaf 111963 3-4, 233-248 .

9

E. d' Oliveira, Ònze schriJ'vers : H . Hei1'ermans', in : Den Gulden Winckel 12 1913 I I november,

10

. 162 .

Geciteerd noar Marloes van Buuren/MariJ'e de ong, C .A. . van Dishoeck, mercafor en mecenas noot 5),

II

.

. 165 .

N .A. Donkersloot, `Toen al. Uit de geschiedenis der Vereniging van Letterkundigen', in : G. Swiveling et a! .], De Boekenboom . Zesti8 1aar schri1'ven in Nederland, Amsterdam 1965, . I I .

12

H. HeiJ'ermans, `Berner Conventie', in : De Nieuwe Ti1'd 8 1905 3 maart , p . 219.

13

0p een 1'carvergadering van de Vereeniging van Letterkundigen in 1907 werd aanvankeliJ'k een voorstel van Hei1'ermans voor het sturen van een circulaire naar uitgevers met algemene stemmen cangenomen en zi1'n voorstel voor een boYcot van weigerende uitgevers met eenentwintig tegen veertien stemmen aanvaard . Toen bleek dat de togenstanders van de boYcot onder aanvoering van Herman Robbers het besluit opnieuw in stemming wilden brengen, omdat het voorstel niet vier weken voor de vergadering was ingediend . De vergadering, die zeer tumultueus verliep, eindigde met een herstemming, waarbi1 ' het boYcotbesluit met negentien stemmen tegen, negen voor en vi1jf blanco stemmen alsnog sneuvelde. (Nieuwsblad voor den Boekhandel 41juni 1907, p. 681 .

14

Concept-contract Tooneel-Studies V en VI, 16 J'uni 1906 . Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectie-Hei1'ermans, omslag Contracten, sign . H 6131 P .

15

Herman HeiJ'ermans, Toneelwerken III ed . H.H . . de Leeuwe et a! .]), Amsterdam 1965, .2390-2392 .

I6 Bibliotheek van de Koninkli1'ke Vereniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, Universiteitsbibliotheek, Amsterdam, collectie-Becht, dons XI, ma p-Hei1'ermans .

34

17

Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectieHei1'ermans, Plakboeken, sign . H 6131 D .

18

Schuldenoverzicht H . HeiJ'ermans r., 12 augustus 1922 . Bibliotheek van de Konink-

IiJ'ke VereniSing ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, Universiteitsbibliotheek, Amsterdam, collectie-Becht, dons XI, ma p-HeiJ'ermans) . 19

Zie C.A. Schilp, Herman Hei1'ermans, Amsterdam 1967, p. 37.

20 Voor Kamert1'eszonde ontving Heijermans een honorarium van f 1100 en voor de Falkland-bundels V en VI ieder f 400 . Bibliotheek van de Koninkli1'ke Verenigin8 ter Bevorderin g van de Belangen des Boekhandels, Universiteitsbibliotheek, Amsterdam, collectie-Becht, dons XI, map-Hei1'ermans . 21

Marloes van Buuren/Mari1'e de onS, C .A . . van Dishoeck, mercator en mecenas noot 5), . 153 .

21

Geciteerd naar Marloes van Buuren/Mari1'e de fang, C .A. . van Dishoeck, mercafor en mecenas noot 5),

13

. I64 en

. 118.

Brie C.A . . van Dishoeck aan Herman Hei1'ermans, 13 auSustus 1907 . De vraagstelling die Van Dishoeck aan het onderzoek verbond, luidde : 'I 0. 0 bi1' de berekening van de nettowinst van eeniSa uitgave, onder de onkosten moet warden o pgenomen het aandeel van die uitgave in de alSemeene bedri1' fsonkosten van den uitgevers, als : safaris personeel, bestelhuis, kantoorhuur, kosten aanbiedingsreizen, advertentiecontracten, enz . V . 0 de berekening van dit aandeel niet naar billiJ'kheld Seschiedt door het totaal der bedrJ i'fsonkosten over to slaan over de gezamenlJi'ke o p brengst van alle door de uitgever in den loop van eenig 1aar verkochte boekwerken .' Bibliotheek van de KoninkliJ'ke VereniginS ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, Universiteitsbibliotheek, Amsterdam, Brieven-archie f, ma BDi 111130.

24

Rapport van arbiters intake het verschil tusschen de heeren C.A. . van Dishoeck en Herman Heijermans r ., 20 december 1901 . Bibliotheek van de Koninkl1i'ke VereniSing ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, Universiteitsbibliotheek, Amsterdam, Brieven-archie f, ma BDi 1-25 . w

25

Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den HaaS, collectieHeiJ'ermans, Copi1'boek 19 I5-1916, nr . 24, sign . H 6131 B I .

26

E. d' Oliveira, Ònze schriJ'vers : H. HeiJ'ermans' noot 9), p . 164 en p . 180 .

17

N .A . Donkersloot, `Toen al . Uit de geschiedenis der VereniSinS van Letterkundigen' noot II), . 18-19.

18

Brief Herman Heijermans aan Frans Bastiaanse, secretaris van de Vereeniging van Letterkundigen, I S 1juli 1915. Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectie-Hei1'ermans, Co p i'boek 1915-1916, br . 144, sign . H 1 6131 B I .

z

0

Y aC w F

z w w z Q

29

Dit artikel is een bewerking van een hoofdstuk uit mi1'n onga p ubliceerde doctoraalscriptie Ù schiI'nt in een uitSever niets to zien dan een zakenmachine, Sereed om alles to van8en en klaar to maken waaraan geld to verdienen valt .' Herman Heijermans en zi1'n uitSevers . Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam, 1994 .

D w FQ z w w Fw w w 0 z w z

35

Stance Eenhuis

`Die Fische werden schwer bezahlt .' Herman Hei ~jermans en z~ i'n Duitse vertaalster Franziska de Graa -Levy, z90r-r9 12

ehr geerhter Herr Hei'ermans! ~ Vor kurzem sah ich im Amsterdam Ihr letztes Stuck : 0p Hoop van Zegen . Das Drama hat einen tiefen Eindruck auf mich gemacht and in mir den Wunsch erweckt es durch eine moglichst getreue gewissenhafte Uebersetzung meinen Landsleuten vermitteln zu diirfen .' Zo begon de brief die Herman Hei1'ermans op 4 februari 1901 ontving van Franziska de Graaff-Levy, waarin zi1 zich aanbod als Duitse vertaalster van Op hoop van zegeni Deze negenentwintiglarige bewonderaarster van Hei1'ermans had no g geen anderhalve maand na de premiere van 0 P hoop van zegen een toneelvoorstelling bil'gewoond in de Amsterdamse Schouwburg . Zi1 ' was zo onder de indruk van de oPvoering dat

zi1'

het plan oPvatte het stuk in het Duits

to vertalen omdat het naar haar mening ook bi1 ' het Duitse Publiek in de smack zou vallen .

In Duitsland was het toneelwerk van Herman Heil'ermans 1864-1924 met name tussen 1901 en 1908 tameli1'k PoPulair . Onder leiding van beken-

de regisseurs, zoals Otto Brahm, Max Reinhardt Paul Lindau en Victor BarnowskY, werden zil'n stukken Die Hoffnung > Ora et labora Kettenglieder Ghetto en Allerseelen enige honderden keren oPg evoerd in Berlin, l in die 1'aren een internatioHerman Heijermans, Berlijn, 1907 . (Collectie Neder-

W I U

lands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, W

Den Haag.)

0

37

naal toonaangevend en bruisend centrum van de kunst . Voor de Duitse vertalingen van zi1jn oeuvre werkte Hei1jermans til'dens de succesvolle Periode met verschillende vertalers die zich doorgaans net als Franziska de Graaff-Levy, ongevraagd aandienden . Het grote aanbod van vertalers leverde nogal eens sPanningen op . Het kwam voor dat Hei1'ermans er dubbele agenda's voor vertalers op na hield en hen tegen elkaar uitsPeelde . Dan gof hil' de oPdracht aan de ene vertaler en nam hiJ ' een ander als de vertaling niet snel genoeg klaar was . Hei1'ermans werkte onder andere met de Duitse vertalers Franziska de Graaff-Levy, Else Otten Regina Ruben Paul Rache en Jos . Schurmann .

Franziska de Graaff-Levy . . 1 Zil groeide op in Franziska Levy 1871-19S5 was afkomstsg uit Berli1n een literaire omgeving> want haar moeder Emilie Levy-Ludwig, schreef kinderboeken onder haar meis'esnaam . Ti1'dens haar l'eug d in Berlin l verkeerde zij in sociaal-democratische kringen . In dit Berlil'nse milieu waarvan onder meer de redacteur van

Die Neue Zeit

Karl KautskY deel uit

maakte ontmoette zil' eind vorige eeuw de overtuigde sociaal-democraat Willem de Graaff, een Nederlandse bollenkweker en bloemist uit Leiden . Franziska Levy verhuisde in 1901 naar Leiden en trad in hetzelfde l'aar in het huweliJ'k met De Graaff . ZiJ' waren beiden actief in de Sociaal-Democratische Arbeiders Partil' SDAP . Willem Hendrik de Graaff 18 73 -1 9S9 was samen met zi 'n vriend Anton J

Pannekoek in 1899 een van de initiatief nemers tot de oPrichting van de Leidse afdeling van de SDAP . Pannekoek nam het voorzittersschaP o P zich . De Graaff hield zich als gewoon lid organisatorisch steeds op de achtergrond maar ondersteunde de PartsJ financieel . 3 Het echtPaar De Graaff ontmoette bi1 ' Anton Pannekoek diens vrienden uit de kring rond het sociaal-democratisch tiJ'dschrift

De Nieuwe Ti1'd

zoals Herman Gorter en Hen-

riette Roland Holst-van der Schalk . De echtParen De Graaff Pannekoek en KautskY, die elkaar oorsPronkeli1'k uit Politieke kringen kenden bezochten elkaar over en weer in Nederland en Duitsland . In 1918 werd Willem de Graaff evenals Pannekoek lid van de Communistische Parti1 ' Nederland die hi1 ' wederom financieel ondersteunde ten behoeve van parti1'Publika-

38

Franziska de Graaff-Levy, Ca. I900. (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

ties . Volgens hun dochter Frances de Graaff moest zil• van haar vader de werken van Karl Marx en Friedrich Engels lezen . De familie was ook bevriend met de schri1•v ers Theun de Vries en Anna van Gogh-Kaulbach . In bet gezin De Graaff werden tussen

1902.

en

1909

vier kinderen g eboren .

Dat Franziska de Graaff snel en goed Nederlands had leren sPreken moge bliJ•k en uit het felt dat zi1• naar eigen zeggen Dirk Troelstra bi1' zi1•n Duitse vertalmg van Multatuli's Vorstenschool heeft geholPen . 4 Vermoedelil•k verdiende Willem de Graaff nog weinig toen ziJ • trouwden . Franziska de Graaff-Levy zocht biJ'verdiensten en bond zich begin

1901

biJ• Her-

man HeiJ•e rmans aan als Duitse vertaalster . De stukken van de socialist Hei1•e rmans sloten aan biJ• het gedachtengoed van het SDAP-milieu . Het is niet bekend of Franziska de Graaff buiten haar hulP aan Troelstra en haar bemoeienissen met He1•ermans' werk nog meer vertalingen heeft gemaakt . Volgens haar dochter wiJ•d de haar moeder zich na haar afscheid van HeiJ•e rmans volledig aan haar gezin . W I U

W 0

39

Bruiloftsgasten op het huwelijk van Anton Pannekoek en Anna Nassau Noordewier, I5 1'uli 1903 . Achterste rij van links naar rechts : Herman Gorter, Henriette Roland Holst-van der Schalk, zesde van links : Willem de Graaff . (Gereproduceerd uit Anton Pannekoek, Herinneringen, 982 .)

1901 Op hoop van Zegen Met haar brief aan Hei1'ermans van 4 februari 1901 stuurde Franziska de Graaff twee Schetsen van Herman Hei1' ermans mee die zij als Proeve van bekwaamheid in het Duits vertaatd had . ZiJ' schreef dat zij " al enige ervaring had op het gebied van vertalen en vertelde hem over h aar medewerking aan de Duitse vertaling van Mutatuli's Vorstensch

ool .

In dezelfde

brief zette zi1' haar oPvattingen over vertalen uiteen Zi1' zou zich stiPt aan de tekst zou houden en veranderingen, die nodig waren v oor een beter begriP van de tekst, zou zi1 ' vooraf aan de schri1'ver voorstellen oPdat het Duitse Publiek geen verminkte vertaling onder ogen zou kriJ'gen . Hei1'ermans hooPto op een goede ontvangst van 0p hoop van zegen in Duitstand vooral in Berlin 1 . Dat de kwaliteit van de vertaling daarb iJ ' een grote rot zou sp elen was evident . Hi'~ zocht een goede vertaler . Franzisk a de Graaffs daadkrachtige oPtreden en haar Proefvertating en overtuiden g Hei1'ermans van haar caPaciteiten, zodat hi1' haar verkoos als zi1'n officiele Duitse vertaalster . Hi1 ' antwoordde haar op it februari : `SPoediger dan ik verwacht had ben ik in de gelegenheid uw vertalings-aanbod voor 0 p Hoop Van Zegen to accepteeren, daar ik voor andere aanbiedin en bedankg

te . Ik zend u het gedrukte ms . per post en hoop zoodra uwe vertolin g gBreed is met U de finant . voorwaarden vast to stellen > d .w .z . ons beider aandeel bi ' eventueele opvoering in Duitschland .' J

De briefwisseling tussen HeiJ'ermans en zi1'n Duitse vertaalster zou zich

40

tweetalig voortzetten . Ofschoon Hei1'ermans de Duitse taal goed beheerste schreef Heil'ermans haar slechts bi1 j hoge uitzondering in het Duets . Franziska de Graaff sPrak goed Nederlands maar schreef liever in haar moedertaal . De Graaff aanvaardde de vertaaloPdracht en startle in februari 1901 met de vertalin g van 0P hoop van zegen . Na lien dag en al stuurde zi'l Heiljermans de vertaling van het eerste bedri1'f ter beoordeling . In haar begeleidende brief van zz februari verantwoordde zij' zich voor enkele ingrePen in de tekst . Eigenmachtig had zi1' besloten in het Hoogduets to vertalen omdat het Berliljnse Publiek geen dialect van de Noordzeebevolking zou begri1'Pen . Voorts had zil' de titel veranderd in Die Hoffnung daar volgens haar Hoffnung auf Segen geen correct Duets was voor de naam van een schiP . Vol enthousiasme gof zil ' vervolgens ongevraagde adviezen aan Hei1'ermans en bond aan in samenwerking met hem to onderhandelen over de oPvoering van de geautoriseerde vertaling Die Hoffnung bil' het bekende Deutsches Theater in Berlin l . Hei1'ermans was echter in het geheel niet gediend van een dergeliljke inmenging . Hil' wees in zi1'n antwoord van 6 maart haar aanbod kort maar krachtig van de hand . Hi1j zou degene zi1'n die alle onderhandelengen zou voeren en hun beider belangen zou behartigen . Hilj lief weten zeer tevreden to zi1n over haar geleverde vertaling .

Contractvoorwaarden Nu konden de onderhandelengen over de voorwaarden starten . Hei1'ermans' voorstel luidde : de vertaler van 0P hoop van zegen zou eenderde van de theatertantiemes in Duitsland tot een maximum van duizend mark of zeshonderd gulden en de helft van de tantiemes van de boekuitgave ontvangen . Deze voorwaarden zouden niet voor de theatertantiemes in Oostenrilk gelden . De Graaff ging daarmee niet accoord . Naar aanleiding van dit voorstel ontstond een schrifteliljke discussie . Niet geheel ten onrechte hoopto zil' op een groot succes van 0P hoop van zegen in Duitstali g e landen en wilde zi1' daarin ten voile delen . Haar togenvoorstel hield in, dal zil ' zou afzien van de vertaalrechten in ruil voor eenderde van de theatertantiemes en de helft van de opbrengst van de boekuitgave . Zil ' konden een nieuwe regeling treffen als er inkomsten uit de vertaling in Duitse taalgebieden W 2 U

W 0

4I

buiten Duitsland voortkwamen . Zi1' schreef dat zi1 ' eerst zil'n antwoord zou afwachten alvorens de vertaling van de drie laatste bedril'ven van 0p hoop van zegen to versturen . Heijermans raakte gelrriteerd omdat hll haast met de vertaling had . Per kerende post antwoordde Heijermans haar, biJ ' hoge uitzondering, in het Duits en deed oPnieuw een voorstel . In ruil voor het afstaan van alle vertaalrechten van 0P hoop van zegen zou de vertaalster eenderde van het tantieme van de oPvoeringen in Duitsland en Oostenri1'k tot het al genoemde maximum met een minimum van honderd gulden en de helft van het honorarium van het boek ontvangen . Heijermans temPerde haar hooggesPannen verwachtingen en schreef haar dat hiI' zich niet zoveel illusies maakte over g rote tantiemes uit 0P hoop van zeg en . Het is maar de vraag of hi1' dat echt meende, gezien zi1'n grote haast met de vertaling . De Graaff daarentegen rekende wel op grote tantiemes en onderhandelde voort . Drie dagen later herhaalde ziI' haar voorwaarden van 8 maart met het argument dat ze het bedrijfsrisico met Heijermans wilde delen . Zil ' Probeerde hem er van to overtuigen dat de door haar voorgestelde voorwaarden gunstiger voor auteur en vertaler waren omdat deze overeenkwamen met de regels van de Berner Conventie . Nog alti1'd hield zil' de vertaling van de ovenge bedri1jven van 0P hoop van zegen achter de hand . 0P 11 maart haalde Heijermans bakzeil en accePteerde haar voorwaarden : Ùm diese Luft-Correspondenz zu beenden, accePtire Ich Ihre Bedingungen fur Deutschland .' In reactie hieroP stuurde De Graaff ogenblikkeli1jk de gevraagde drie bedri1jven . Zil' verzuimde niet to vermelden dat bil' gebruik van haar vertaling in Oostenril'k uiteraard dezelfde voorwaarden zouden gelden . 0P dit laatste onderdeel van de voorwaarden reageerde Heijermans niet en daarom beschouwde De Graaff de onderhandelingen over contractvoorwaarden als gesloten .

Berner Conventie

Hel IermansP ' s oed met de vertalingen werd verklaard uit het feit dat Nederla nd zic.•h niet had aangesloten bi1' de in 188i oPgestelde Berner Conventle die de rechton van auteurs uit de aangesloten landen beschermde . Als gevogl hiervan waren Nederlandse werken voor het buitenland rechtenvri 1 en om ge keerd waren buitenlandse werken voor Nederland rechten-

42

Voor Nederlandse meer auteurs waard zoals stellingname danHerman hetuitgever datinzake Heil 0P hoop Van de oPdat LooY discussie van zegen bereid hiJ vogelvri over ook gevonPublihet in

vrij. dieveel veel in in het het vriJ • . Voor Nederlandse auteurs zoals Herman Heijermans, •e rmans die buitenland werden verkocht of of gesPeeld, gespeeld, was was dit dit buitengewoon buitengewoonnadelig nadelig.. buitenland werden verkocht

Hunwerk werkwas wasbuiten buitendedeNederlandse Nederlandsegrenzen grenzenauteursrechteli1 auteursrechtelijk Hun •k vogelvrij1• verklaard.. De Berner Conventie Conventie hield hield Heijermans Heijermans al al langer langer bezig be zig.. Sinds verklaard De Berner Sinds 1899 beraaddehi1 hij• zich over zil zijn 1899 beraadde zich over •n stellingname inzake de discussie over het

al of al of niet niettoetreden toetredenvan vanNederland. Nederland . In In de de derde derde ljaargang •aargang van van het het door door hem hem 1897 opgerichte tijdschrift De Jonge Gids hield hij een enquete over de in in 1897 oPgerichte ti1•d schrift De onge Gids hield hiJ• een en9uete over de 5 Behalve waren ook ook Louis Louis CoupeCoupeBerner Conventie. Berner Conventie .5 BehalveHerman Herman Heijermans Heijermans waren

rus en Dekker) de de dupe van rus en de de erven erven van van Multatuli Multatuli (pseud. psend . van van E. E . Douwes Douwes Dekker) dupe van zich niet niet wilde wilde aansluiten aansluiten.. het feit feit dat het dat Nederland Nederland zich Inmiddels werdhet het Heijermans Heijermansduideli1 duidelijk Inmiddels werd •k dat Op hoop van zegen ook in

daarom was waserer haast haast het buitenland Ook daarom het buitenland succesvol succesvolzou zou kunnen kunnen worden. worden . Ook

gebodenmet meteen eendoor doorHeijermans Heijermansgeautoriseerde geautoriseerdevertaling vertaling in in verb and met met geboden verband de vele vele vertalers in een vertaling.. Voortde vertalers die diebrood brood zagen zagen in een ongeautoriseerde ongeautoriseerde vertaling Voortdurend boden bodenzich zichnieuwe nieuwevertalers vertalersbil bij• Heijermans aan.. Heijermans wildurend Heijermans aan Heijermans wil-

•n opdat hij• niet de per per se se iedere iedere ongeautoriseerde ongeautoriseerdevertaling vertalingvoor v66rzil zijn niet alle aile de inkomsten zou missen missen.. In aile brieven de Graaff Graaff inkomsten zou In nagenoeg nagenoeg alle brieven aan aan Fratiziska Franziska de

drong hij• aan aan op op snelheid snelheid.. Op 20 maart maart 1901 1901scheef scheefhil hij• aan haar:: 'Evendropg hiJ 0p zo aan haar Èven-

tantiemes ziJ zijn een uituittueele tueele tantiemes •n meer waard dan het ... . . . salaris salaris voor voor zulk zulk een gaafje.' verschillende oplossingen oplossingen.. Allereerst sloot hi1 hij• een Hi1• yond vond verschillende Allereerst sloot een concongaafl•e .' Hij tract het BerliJ Berlijnse litera ire agentschap Felix Bloch Bloch dat datziJn zijn tract met met het •n se literaire agentschap Erben Erben Felix

auteursrechten regelen en Voorts bedacht bedacht auteursrechten voor voor Duitsland Duitsland kon kon regelen en bewaken. bewaken . Voorts Heijermans een methode methodeomom ongeautoriseerde Duitsevertalingen vertalingentote voorvoorHeijermans een ongeautoriseerde Duitse

komen.. Bij een publikatie publikatie gebruikte gebruikte hi1 hij• van van de komen BiJ• een de volgende volgendeomweg. omweg . Zijn Zi1•n publideze automatisch onderdedeinin katie verscheen katie verscheen eerst eerstininDuitsland Duitslandwaardoor waardoor deze automatisch onder auteursrechten viel vie!.. Pas de Berner Berner Conventie Conventiegeregelde geregelde auteursrechten de Pas daarna daarna verscheen verscheen deze in Nederland. Zo had Heijermans zijn uitgever Van Looy bereid gevon. Zo had Heijermans zi1 •n deze in Nederland

Ophoop hoopvanvan zegenininhet hetDuits Duitsuit uit to te geven geven met met op op de de den met met spoed spoed 0P den zegen naamvan vaneen eenDuitse Duitsefirma firmavoor voordedeexploitatie exploitatie.. Bij omslag de de naam Bi1• eventuele eventuele omslag winst zouden zouden de de uitgever uitgever 50%, 50%,dedeauteur auteuren endedevertaler vertaler ieder ieder 25% ontwinst zS% ontvangen.. De hoop van van zegen zegen zou zoumeteen meteendoor dooruituitvangen De Duitse Duitse uitgave uitgave van van Op 0p hoop worden gedrukt gedrukt waarna waarnadedeoplage oplagevervolgens vervolgens naar naar een een geverij Van geveriJ Van Looy Looy worden Duitse firma zou zou gaan gaan die die de de exploitatie exploitatie zou verzorgen.. Duitse firma zou verzorgen Behalve met metvertalers vertalen, hield hield Franziska Franziska de de Graaff Graaffzich zichook ookintensief intensiefbezi bezigg Behalve

I~

J:

« N w

'" ~ J: U

z o

J: U ~

w o0 43 43

met de oPvoering van 0 P hoop van zegen to Berlin J . Zi 'J verschafte Hei '1 ermans adviezen over de beste Berli1'nse theaters die zi1 ' als oud-Berli1'nse goed kende . Als eerste noemde zil • het Deutsches Theater, dat echter toneelstukken sours aan censuur onderwierP . Daarom Pleitte ziJ' voor het haar goed bekende moderne BerliJ•nse Freies Theater van de sociaal-democratische vereniging Freie Volksbuhne . Bi1• deze vereniging, die met haar duizenden arbeiders een geheel nieuw type Publiek creeerde zou het sociale drama 0P hoop van zegen het beste tot z l l• n recht komen . 6 Haar ar g umentatie luidde dat snortgelil'ke stukken zoals Die Weber van Gerhardt HauPtmann en Nacht der Finsternis van L . Tolstoi die door de censuur waren verboden in het Freies Theater hun premiere hadden beleefd . Desalniettemin stuurde Heil•e rmans de Duitse vertaling van 0P hoop van zegen nog in maart 1901 naar het Deutsches Theater en het Deutsches Volkstheater in Wenen . Teleurgesteld schreef hi1 ' De Graaff op 17 aPril dat het Deutsches Theater geweigerd had Die Hoffnung op haar rePertoir to nemen . Het is oPmerkeli1•k dat dit theater een beoogd kassucces aanvankeliJ•k weigerde en een half Jjaar later toch de eerste officiele oPvoerin g

bracht . Inmiddels had hi1• het stuk ter keuring gestuurd naar de Freie Volksbuhne • De Graaff adviseerde voorts het Berliner Theater en het Lessing Theater . HeiJ 'ermans' nachtmerrie over ongeautoriseerde oPvoeringen kwam uit . 0P 21 aPril stuurde HeiJ'ermans De Graaff het bericht dat de eerste opvoering van 0P hoop van zegen in een on g eautoriseerde vertaling door 0 . van Bergh begin mel in Hamburg zou Plaatsvmden . Hellermans nam onmiddelliljk maatregelen our deze oPvoering to verhinderen . HiJ• stuurde de regisseur een telegram en zond Protesten naar Hamburgse en Berlil •n se kranten . Tevens rieP hi1 ' de hulP in van Felix Bloch . De Graaff hood per kerende post aan Berli1'nse kranten to bestoken met protestbrieven . TegeliJ'kertiJ •d zou ziJ ' hierin officieel bekendmaken dat zil ' de maker was van de enige door HeiJ'ermans geautoriseerde vertaling van Op hoop van zegen .

Het kan zi1jn dat de directie van het Deutsches Theater van mening veranderde onder invloed van de commotie rondom deze Hamburgse oPvoering, want op 29 mei schreef HeiJ•e rmans aan De Graaff : `her Deutsches Theater to Berlil'n heeft onder eenig voorbehoud uw vertaling voor sPoedige

44

oPvoering geaccePteerd .' Over het verdere verlooP geeft alleen nog een briefkaartlje van z7augustus informatie . Hei1'ermans deelde verbolgen mee dat hiJ geen enkel officieel bericht of uitnodiging van het Deutsches Theater had ontvangen . Hij1 verzocht De Graaff `beleefd hoegenaamd geen inlichtingen aan het D .T . to verstrekken . Ik acht een gereserveerde houding, na mi1 j verstrekte inlichtingen zeer noodzakeli1' k .'

Drie Duitse oPvoeringen van Op hoop van zegen

Ondanks alle protesten vond de voorstelling van de ongeautoriseerde vertaling begin mei

190 1

in Hamburg plaats en oogstte veel succes . Deze ver-

taling in het Noordduits dialect werd als manuscript uitgegeven door de uitgever Entsch en zelfs aangeboden aan andere theaterdirecties zoals Emil Messthaler . Heiljermans had geen enkele invloed op de kwaliteit van de vertaling . Bovendien liep hil j zi1jn inkomsten mis . De tweede opvoering van dezelfde ongeautoriseerde vertaling vond begin 1 uli 1901 in het Neues Theater to Berli1n Plaats . Theaterdirecteur Messthaler wilde Perse de Berli1jnse Primeur hebben . HeiJjermans reageerde ont-

w I U w

Scene uit de tweede ongeautoriseerde opvoering van Op hoop van zegen to Berlijn, I3 juli 1901 . Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .) w I U

w 0

45

steld . Hil' zag zil'n voor eind sePtember geplaude oPvoering in rook oPgaan . De schri1'ver Protesteerde nog krachtiger in de Berli1'nse dagbladen . Hierin kreeg hi1• steun van de directeur van het Deutsches Theater Otto Brahm > die in een open brief aan de Berli1•n se krantenredacties de geautoriseerde opvoering in het Deutsches Theater aankondigde . Het Berliner Tageblatt van

1z

•u l li schreef dat, ofschoon er niets was to beginnen tegen deze lega-

le doch ongeautoriseerde oPvoering, men toch zedeli1'k verPlicht was zich achter de schril•v er to scharen . Het enige voordeel dat Heil•e rmans had van alle drukte was de impliciete reclame voor zil'n werk . Kunstminnend BerliJ•n keek uit naar de officiele voorstelling . De derde maar eerste geautoriseerde opvoering van Die Hoffnung in de vertaling van Franziska de Graaff vond Plaats op z8 sePtember

1901 .

Het

werd oPgevoerd door het gezelschaP van Otto Brahm in het Deutsches Theater in Berlin l . Hei1•e rmans woonde de voorstelling bi1 • . Else Lehmann en Max Reinhardt sPeelden de hoofdrollen . Brahm had met Die Hoffnun g veel succes en zlJn ensemble speelde bet vele malen . 8 Het Publiek van bet Deutsches Theater was gewend aan drama's die in een realistische naturalistische sti1'1 aandacht vroegen voor sociale Problemen zoals Hauptmann en Henrik Ibsen ze schreven . De criticus van Buhne and Welt schreef : `Na de Franschen > Russen > Noren en Italianen schi1•nen nu ter afwisseling de Hollanders een Paar troeven uit to spelen en i n de wereldlitteratuur ook eens mee-ge-noemd to willen worden . ' 9 De opvoering in Berlin J kreeg veel aandacht in de Duitse en Nederlandse . De waardering van de contemPoraine Duitse kritiek ging uit naar de Pers levensechtheid en de eenvoudige handeling in het stuk . Men was ontroerd door de Prachtige schilderingen in details . Daarentegen had men weini g waardering voor de in laster ontaardende sociale aanklacht . De grootste bezwaren van de kritiek waren echter gericht tegen de opbouw van het drama en de to sterk aangezette uitbeelding van de karakters . De kritiek noemde de vertalin door Franziska de Graaff een aantal keren met lof . Het succes van Die Hoffnung had tot gevolg dat Duitse uitgevers en theaterdirecteuren een grotere belangstelling voor HeiJ'ermans aan de da g 1ed gen . Zi1•n contacten met Duitsland werden intensiever . Er was reden tot optimisme over een doorbraak in Duitsland . WiJ•s

46

geworden door de slech-

to ervaring bil' de Duitse vertalin g van 0P

hoop van zegen,

zette Hei 'er1

mans grote vaart achter elke volgende vertaling om ongeautoriseerde vertalers voor to ziJ'n . Het liefst zag hil' de vertaling van ieder bedri1'f binnen veertien dagen retour . En om elk risico uit to sluiten, ontving Franziska de Graaff voortaan zi1'n manuscriPten in het grootste geheim .

1901 Het Pantser Heijermans verhuisde in de herfst

1901

van Amsterdam naar Katwil'k aan

Zee . HiJ' beleefde daar drie zeer Productieve en vruchtbare 1'aren . Hi1 ' vervolgde de serie sociaal-realistische toneelstukken met HetPantser Ora et labora z 9024, Schakels r 903

0e 8 november

1901

z9oz

en Allerzielen r 9o4 .

bbond Heijermans Franziska de Graaff Het Pant-

ser ter vertaling aan . De oude contractvoorwaarden werden in goed over-

leg gewil'zigd en zouden biJ' alle volgende vertalingen gehandhaafd bli1'ven . De nieuwe voorwaarden kwamen feitelil'k overeen met overeen met Hei1'ermans' eerste voorstel dat de vertaalster destil'ds onaccePtabel had gevonden . De Graaff was in staat de vertaling van Het Pantser binnen de gevraagde ti1'd to leveren . Zi1 ' stuurde deze op verzoek van Heijermans na revisie direct door naar het Deutsches Theater to Berlin l . Heijermans koesterde hoge verwachtingen en schreef op

28

december

z 90 z :

` Een groot uitgever

in Berlin 1 vraagt het manuscript van Het Pantser en Bach van Die Neues Zeit vraagt het eveneens .' Ondanks het hoge tempo maakte het stuk drie maanden later een rondgang langs potentiele Berli1'nse theaters . Het is onduideli1'k waarom het Deutsches Theater het stuk afwees . 0P 8 maart r9o2schreef Heijermans teleurgesteld aan De Graaff : `Het moet thans bijJ het Lessing-theater liggen .' In l'uni r9o2 stuurde haar Heijermans drukproeven van het `Manuscript fur die Bi hne' van Het Pantser dat in maart 1903

verscheen . De Duitse opvoering van Her Pantser vond uiteindelil'k

pas in augustus 1905 Plaats in het door De Graaff warm aanbevolen theater van de Freie Volksbuhne to Berlin 1 .

W

0

47

1902 Ora et labors Ondertussen werkte Franziska de Graaff rinds maart r9o2 aan haar derde vertaaloPdracht van Heil'ermans : het stuk Ora etlabora . Geregeld maande Heijermans haar haast to maken . Naar aanleiding van de succesvolle oPvoering van Die Hoffnung door het Deutsches Theater in Wenen ontstond er halverwege z902 oPnieuw onenigheld over de geldigheid van de contractvoorwaarden voor Oostenril'k . Heijermans schreef haar op 4 luni r902 : `Hoe moet het billiJ'kheidshalve met deze sPeciale vertooningen?' Het `sPeciale' was gelegen in het feit dat een Duits gezelschaP in Oostenril'k oPtrail waardoor zil ' recht had op haar eenderde deel van de tantiemes . Het was blil'kbaar nog steeds onduidelil'k op welke manier OostenriJ'k in hun contractvoorwaarden was oPgenomen . De Graaff meende, in togenstelling tot Heil'ermans dat het overbodig was to onderhandelen, aangezien hun contract ook voor OostenriJ'k gold . Heijermans reageerde i6 Jull 1902 verbolgen op haar brief van 6 J'uni : `Deze wi1'ze van samenwerking liJ'kt miJ' niet de geschikte om op den duur to harmoniseren . Laten wiJ' aangenaam samenarbeiden of deze samenwerking staken .' Heijermans herhaalde op 30 J'uli voor alle duideli1'kheid de contractvoorwaarden : '[ . . .1 dock is het thans, na uwe vergissing beter dat ziJ' nogmaals definitief bevestigd is .' Met deze woorden beschouwde Heijermans de zaak als gesloten . Hil' bond haar ziJ'n volgende nieuwe stuk Schakels ter vertaling aan . De Graaff daarentegen was niet gediend van Hei1'ermans' imPertinente toon en besloot hun samenwerkin g to beeindigen . De moeite die Heijermans vervolgens ondernam om haar als vertaalster to behouden toont zil'n waardering voor haar werk . Hi'1 besteedde twee brieven om ziJ'n `zakeliJ'ke' toon in zil'n brieven uit to leggen . BliJ'kbaar kon Franziska de Graaff goed onderhandelen, want op 2 sePtember kwamen ziJ' overeen dat Oostenril'k alleen buiten het contract van 0P hoop van zegen bleef . In de contractvoorwaarden voor de nieuwe vertalingen werd ook OostenriJ'k oPgenomen . Bovendien zou ziJ ' in het vervo1g van oPvoeringen door Duitse toneelgezelschaPPen in Oostenri1'k eenzesde deel van de tantiemes ontvangen . Twee ~ laar na het verlenen van de vertalingsoPdracht ging Ora et labors op 13 maart 1904 onder leiding van Otto Brahm in het Deutsches Theater

48

to Berlin 1 in premiere . Hei1'ermans was ook nu aanwezig . Na het succes in 1901 keken Publiek en Pers uit naar zil'n nieuwe stuk . Het was al bi1'zonder dat een werk van een Nederlandse toneelschri1'ver in een der belangril'kste schouwburgen van Berlin l werd oPgevoerd . Het was helemaa! uitzonderlil'k dat een tweede stuk van Heil'ermans in korte til'd deze eer to beurt vie! .

Franziska de Graaff-Levy met haar dochter Cecilia, augustus 1902 . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

w I U w w w 0

49

Helaas vie! het succes tegen en het oordeel over de voorstelling was niet onverdeeld gunstig . De Berli1'nse Pers zoals het Berliner Tageblatt de Berliner MorgenPost, de Lokalanzeiger, de Vossische Zeitung en de Tagliche Rundschau schonk ruim aandacht aan het stuk . De ontvangst bil' het Publiek

evenaarde echter niet die van Die Hoffnung. De belangstelling voor het realistische-naturalistische toneel was over haar hoogtoPunt heen . Het Duitse Publiek wenste een modernere sti1'1 die Heijermans niet hood . In ziJjn brief van 17 maart 1904 aan De Graaff becommentarieerde Hei1'ermans de Persreacties : Òra heeft hier betrekkelil'k succes - mooie en leelike Pers tezamen - men bemint die "Elend" niet . 'k Za! ze er we! aan lee1 ren wennen!' In het Algemeen Handelsblad van 14 maart gof de Berli1'nse correspondent een beschriJ'ving van het verwende PremierePubliek : `Het Berli1'nsche Publiek leeft snel das zal in de meeste wereldsteden we! het geva! zi1'n, en het words niet gcarne herinnerd aan dingen die het ofgedawn begraven acht .' Ora et labora heeft niet lang op bet repertoire gestaan . In zil'n brief van 7 mei 1904 gof Heijermans zi1'n vertaalster de schuld : `De late inlevering van Ora et labora is de eenige oorzaak waarom het stuk door to late oPvoering in maart een kleine serie behaalde .' Deze beschuldiging liJ'kt erg overdreven . Heijermans veranderde biJ' de boekuitgave van Ora et labora van uitgever. 0P 17 maart 1904 schreef Heijermans haar trots das hil' succesvol had onderhandeld met de Berlil'nse uitgeveril ' Egon Fleischel & Go, die hi'1 als een der beste uitgevers beschouwde . De uitgave van Ora et labora in de vertaling van Franziska de Graaff verscheen in mei .

Afrekeningen

190 I - 1903

Het vaststellen van de contractvoorwaarden was moeizaam verloPen . Over de contractuee! overeengekomen driemaandelil'kse betaling van de vertolingen ontstonden ook de nodige irritaties . Heijermans hield zich niet aan zi1'n financiele verPlichtingen . Zi1'n zakeli1'k inzicht was niet erg groot en hil g e no0t de rePutatie van een slecht financier . Na ruim een l'car had De Grasff nog geen cent van Heijermans voor haar vertalingen ontvangen , hoewe1 ziJ' van haar kant zich goed aan haar afsPraven hield . In antwoord op haar vras

50

rover schreef Heijermans 8 maart 1902 das hl1 zelf op

de afrekeningen over 1901 van Felix Bloch en Van LooY wachtte . Na deze aanmaning ontving De Graaff op 4 1uni 1902 de eerste afrekening : f So tantieme over het tweede kwartaal van 1901 . In september, drie maanden na de eerste afrekening, ontving zi1 ' de tweede van f 96,40 over het eerste en tweede kwartaal van 190z . Begin l'anuari 1903 volgde de derde, hoge afrekening van f z S 0 over het derde en vierde kwartaal van 1902 . Tot dusver had het succes van Die Hoffnung nog geen sPectaculaire bedragen oPge leverd .

1903 Ghetto en Schakels De samenwerking tussen Hei1'ermans en De Graaff bestond inmiddels twee 1'aar en verlieP volgens een vast Patroon . Heil'ermans verzocht haar een stuk to vertalen en stuurde haar het manuscript onder embargo bedri1'f voor bedri1'f op . Vervolgens dropg hiJ' uit angst voor ongeautoriseerde vertalingen veelvuldig aan op snelheid . De Graaff retourneerde de vertaalde bedri1'ven in dezelfde volgorde binnen een redeli1'ke termil'n . Voorts ontving zil' de vertaling nog een keer in afleveringen ter correctie en revisie . Tot slot zorgde de Duitse agent Felix Bloch in korte til'd voor het gedrukte Duitse manuscript . Onmiddelli1'k na de Duitse premiere van het toneelstuk verscheen dan de boekuitgave . Hei1'ermans hield De Graaff alti1'd schriftelil'k op de hoogto van zi1'n onderhandelingen met theaterdirecteuren uitgevers en zil'n literaire versegenwoordiger in Duitsland . 1903 stond in het teken van de Duitse vertalingen van Ora et labora Schakels en Ghetto. 0p 3 maart vroeg Hei1'ermans bi1 ' zi1'n bezoek aan De

Graaff of zi1' bi1' wi1'ze van vriendendienst de drie 1'aar oude door os Schurmann verknoeide vertaling van Ghetto voor de boekuitgave wilde controleren . Evenals in 1901 zou Van LooY ook deze keer de Duitse uitgave verzorgen . De uitgave verscheen als èinzige autorisirte Uebersetzung' in oktober 1903 en werd door de Kommissionsverlag K .F . Koehler to Leipzig in de handel gebracht . Daardoor viel de uitgave van Ghetto onder de voorwaarden van de Berner Conventie waardoor Hei1'ermans geen tantiemes zou misloPen .

w 0

SI

1904 Bloeimaand en Schakels

In februari 1904 begon De Graaff aan de vertaling van HeiJ'ermans' volgende toneelstuk Bloeimaand Wonnemond dat echter nooit uitgevoerd en uitgegeven zou worden . Eind mei 1904, twee J'aar na de vertalersoPdracht rondde De Graaff de Duitse vertaling van Schakels Kettenglieder af . Er bestaat een oPmerkeli1'k verschil in til'dsduur tussen de vertaaloPdracht en de uiteindeli1'k uitvoering van 0P hoop van zegen in vergelil'king met Heil'ermans' latere toneelstukken . De vertaling van het eerste stuk kostte negen maanden de tiJ'd . De latere stukken namen gemiddeld twee 1'aar in beslag . Heijermans onderhandelde met succes over de Duitse oPvoering en uitg ave

van Kettenglieder. 0P 30 mei 1904 schreef hi l' aan Franziska de

Graaff : `Het verheugt miJ ' U merle to kunnen deelen dat Kettenglieder door Paul Lindau voor het Deutsches Theater aangenomen is .' Hil' vervolgde o P 27 luni 1904 : `Door de aanneming van Schakels heeft u wederom gezien

dat vlug er bi)' zil'n de hoofdzaak is . Egon Fleischel Co . hebben mi1' voor de druk van Schakels 200 Rm voor elke Tooo ex geboden en meenend dat een half ei beter is dan een leege doP, heb ik voorwaardeli1'k geaccePteerd daar ik thans ook over Wonnemond met hem onderhandel .' De boekuitgave van Kettenglieder verscheen in oktober 1904 bi1' Fleischel & Co zonder de naam Franziska de Graaff op de titelPagina, zoals tot dan gebruikeli1'k was . Dat had een auteursrechteliJ'ke achtergrond, die door Heijermans 0P 30 aPril 1904 aan De Graaff was uitgelegd: `Diamantstad is door mevr .

Ruben vertaald . Er staat geen vertalersnaam op den omslag, omdat het werk als ongineele Duitsche arbeid verschenen . ., en beschermd is .' Bil' volgende Duitse uitgaven handhaafden Heijermans en zi1'n uitgever dit sYsteem . 0P r 7 sePtember 1904 vond de premiere van Kettenglieder. Emn frohlisches Spiel am hauslichen Herd plaats in het Deutsches Theater to Ber-

lil'n, wederom in aanwezigheid van Hei1'ermans . Het was HeiJjermans' derde stu

m k ' Duiis1and . Paul Lindau de nieuwe leider van het Deutsches

Theater, had het stuk uitgekozen voor de opening van het nieuwe theaterHeile groeide uit tot een bekende auteur in de Duitse theaterwereldseizoen . Heijermans want ook Die Hoffnung stond al drie 1'aar op het repertoire . De Nederlandse en Duitse kritiek besteedde ruime aandacht aan Ket-

52

tenglieder . Zo schreef de Berli1'nse correspondent van de Nieuwe Rotterdamse Courant op i 8 sePtember onder meer : `Schakels, dat gisteren voor

een stamPvoile zaal van "Premiere-gasten" waaronder alle bekende critici, zijn eerste oPvoering beleefde .' In het Algemeen Handelsblad van diezelfde dag beschreef de BerliJ'nse correspondent de veranderingen in het bruisende theaterleven in Berlin 1 : `dat een schouwburg als het Deutsche Theater bi1'na uitverkocht is biJ' een premiere heel in 't begin van het seizoen zegt veel . Het zegt, dat de naam van de schril'ver reeds een zeer goeden klank heeft . En de manier waaroP het Publiek dit stuk ontving zei no g meer . Van oPPositie was behalve aan het niet bevredigende onnatuurlike 1 slot, geen sPrake . Daarentegen barstte herhaaldeliJ'k en sPontaan een warm langaanhoudend aPPlaws los, . . . ' . Voorts gaf de correspondent een samenvatting van de kritieken uit de voornaamste BerliJ'nse dagbladen . Het oordeel was over het algemeen gunstig . Het Berliner Tageblatt waardeerde dat HeiJ'ermans niet stil was blil'ven staan bi1 ' het òrthodoxe credo van het naturalisme' . Andere dagbladen zoals de Vossische Zeitun g, de Berliner Borsen-Courier, de Nationalzeitung, de Lokalanzeiger en het toneelmaandblad Bi hne and Welt waardeerden zi1'n scherPe waarnemin g en de gedetailleerde schildering van de karakters in de behandeling van de stof boven de keuze van de stof. Kettenglieder was na Die Hoffnung het meest succesvolle toneelstuk dat van HeiJ'ermans in Duitsland gesPeeld werd . Het beleef de vele oPvoeringen .

Afrekenin8en

1904 .1907

Na de derde afrekening van 1'anuari 1903 stagneerden de kwartaalafrekeningen oPnieuw . Nu eens klaagde Hei1'ermans over voortdurende drukte d an weer maakte hi1 ' gebruik van uitvluchten als weggeraakte Postwissels of rommel in ziljn huffs . Een l'aar lang ontving De Graaff niets meer, iets wat haar mate1oos irriteerde . Er bestaat een kladbrief van haar aan Hei1'ermans van 27 Jaunuari 1904 waarin ze niet langer begriP toonde voor ziJ'n drukke bestaa n : `leider, denn ich konnte 1'etzt zum ahresbeginn sehr gut etwas Geld gebrauchen . I ch mo"chte Sie also bitten mir recht bald das mir noch Z ustehende zu schic ken .' Zil' stelde Heil'ermans voor dat hiJ ' de afrekenmen g i n het vervolg door Bloch of Fleischel zou laten v errichten . W

U

W

a 53

In zil'n antwoord van 3 februari negeerde Heil'ermans haar voorstel volkomen schreef dat haar saldo niet noemenswaard was en verontschuldigde weer zich met drukte . 0p 17 maart ontving zil' de afrekening over het derde en vierde kwartaal van 1903 van f z36,S7 . Die over het eerste kwartaal van 1904 van f 35,25 kwam weer keurig op til'd . In augustus 1904 volgde na aanmaning van De Graaff Hei1'ermans' aankondiging van de afrekening van het tweede kwartaal van f 8o,88 . Eind november attendeerde ziJj hem er voor de tweede keer op dat zil' de toegezegde Postwissel niet had ontvangen . ZiJ ' herhaalde op z S november 1904 haar voorstel van 1j anuari de afrekeningen via Bloch to laten topen . Uit de kladversie van de brief bliJjkt dat De Graaff zich erg stoorde aan Hei1'ermans die met geen woord repto over zi1'n niet nagekomen toezeggingen . Getuige de vele doorhalingen, probeerde zilj haar klacht zo diPlomatiek mogeliJ'k to formuleren . ZiJ' slaagde daarin niet goed zo bleek uit Heil'ermans antwoord van i z l'anuari 1905 : `Zeer bi1jzondere drukte en ziekte van beide gevallen zult u wel geen nadere explicatie nodig hebben) beletten miJ gevolg to geven aan de zending f S 8,8o . . . . Uw wantrouwend en opgewekt schriJjven, daarna ontvangen en om bovenstaande redenen niet beantwoord taxeer ik op ziJjn ljuiste en fiJ'ngevoelige waarde .' De afrekening toonde het aanzienliJ'ke bedrag van f 658 .80 . HeiJ'ermans had hierin haar maximum aandeel van eenderde tantieme over Kettenglieder verrekend . Zo probeerde HeiJ'ermans zi1'n handelwiljze weer goed to maken . De Graaff Plukte na vier 1jaar eindeli1jk de financiele vruchten van haar werk . Het kassucces Die Hoffnung leverde nog steeds eenderde deel van de tantiemes op .

1905 Allerzielen en De meld

Vanaf J'anuari 1905 schreef HeiJ'ermans aan zi1'n nieuwe stuk Allerzielen d at hi1 ' De Graaff voor Jjuni wilde laten vertalen . Heil'ermans liep enige vertraging op tiJ'dens het schriJ'ven . Eind 1juli kon zi1 ' met de gebruikeliJ'ke so pel verder vertalen . Allerzielen zou oorspronkeli1'k in november onder de titel Allerseelen verschil'nen bil ' uitgeveriJ' Fleischel voor zoo Mark per oplage van loon exemplaren, onafhankeli1'k van een toneelopvoering . In zi"n 1 brief van 1 z september 1905 aan uitgever C .A . . van Dishoeck

54

beschreef Heijermans Heijermans nog •n methode besehreef nogeens eenszi1 zijn omzi1 zijn methode om •n Duitse Duitse uitgaven uitgaven onder onder de Berner Berner Conventie Conventietote laten laten vallen vallen:: 'Wat "Allerzielen' aangaat kan ik ik uu de `Wat "Allerzielen' aangaat kan

thans mededeelen dat thans definitief definitief mededeelen, dathet hetteg tegen

1

november te Berlijn versehijnt. 1 en i november to Berlin verschi1 •n t .

kuntererdus dustiJ tijdig maarmoet moetbeslist beslist afwachten afwaehtentot totik ik UU kunt •d ig mede merle uitkomen, uitkomen maar opgeef, daar wiJ wij• in veruu den den 1juisten •uisten datum datum o in geen geen ggeval eval v66r voor Berlijn Berlin mogen verPgeefa daar 1 mogen

schi ~•n en .' Allerseelen Allerseelen verscheen sehijnen.' verseheen uiteindeli1 uiteindelijk •k in in februari februari 1906. 1906 . De De naam n aam van de de vertaalster vertaalster werd, evenalsbi1• bij Kettenglieder Kettenglieder (1904), opzet niet niet van werd evenals met oPzet i9o4 , met op dedetitelPagina titelpagina.. De van Allerseelen Allerseelen yond een vermeld vermeld op De toneelopvoering toneeloPvoering van vond een jaar later Plaats plaats.. •a 1 ar later

Ondertussenvertaalde vertaalde De De Graaff Graaff een een kleiner kleiner drama Ondertussen drama De De meid. meld . In In novemnovem-

ber leverde 1905 lever de zi1 zij• in de vertaling vertaling.. De geeft ber 1905 in vlot vlot tempo tempo de De correspondentie corresPondentie geeft informatie over over het het verlooP verloop van vandit dit toneelstuk toneelstuk.. Op nauwelijks nauweli1•k s nadere nadere informatie Op S5

mei 1908 meld de Heijermans Heijermans dat dat omtrent om trent de de Duitse Duitse oPvoering opvoering van van De mei 1908 meldde De

meid niets was besloten.. De uitgave van meid verscheen verse he en pas pas in in meld nog nog niets was besloten De uitgave van De De meld 1909 bi1 bij• Berlijnse uitgeverij• Boll Boll und Piekardt.. Het stuk is is nooit in het het 1909 Berli1•n se uitgeveri1 and Pickardt Het stuk nooit in

versie van De meid door de de NederDuits Duits opgevoerd. oPgevoerd . De De Nederlandse Nederlandse versie van De meld werd werd door Nederlandse op 30 30 aPril april 1908 Theater to te BerBerlandse Tooneelvereniging Tooneelvereniging op 1908 in in het het Hebbel Hebbel Theater /2 lijn gespeeld.. 12 li1• n gesPeeld In 1905 versehenen In 1905 verschenen twee twee Duitse Duitse herdrukken herdrukken van van toneelwerken. toneelwerken . KlaarblijKlaarblil•stond Heijermans Heijermansinin Duitsland Duitsland nog nogvoldoende voldoendeinindedebelangstelling belangstelling.. kelijk keli1•k stond Uitgeverij• Philip Philip Reclam uit Leipzig Leipzig zau de door door Franziska FranziskadedeGraaff GraaffververUitgeveril Reclam uit zou de taalde geautoriseerde uitgave uitgave uit uit 1901 van Die Die Hofftaalde en en door door Heijermans Heijermans geautoriseerde 1901 van Hoff

nung onder de de nieuwe nieuwetitel titel Die Die nung in in de de Universal-Bibiliothek Universal-Bibiliothek herdrukken herdrukken onder Hoffnung Hoffn ung aauf of Segen. Segen . In dezelfde in 1903 Ghetto versehenen in In dezelfde reeks reeks was was in 1903 een een tweede tweede druk druk van van Ghetto verschenen in de vertaling van van Ghetto verseheen met de de vertaling van Paul Paul Raehe. Rache . De De derde derde druk druk van Ghetto verscheen met de

eerste uitgave uitgave van van Der een band band in oktober 1905 de Berlil •n se Der Panzer Panzer in in een in oktober 1905 bil bij• de Berlijnse eerste uitgeverij• Egon Fleisehel && Co. deze beide beide vertalingen vertalingen voor uitgeveri1 Egon Fleischel Co . De De Graaff Graaff nam nam deze voor haar rekening.. Heijermans sehreef haar haar dat dat de de uitgave uitgave 300 300 Mark per oPlaoplahaar rekening Heijermans schreef Mark per ge ZOll oPbrengen opbrengenwaarvan waarvanzi1 zij• de de helft ge van van IOOO iooo exemplaren exemPlaren zou helftzau zou ontvangen. ontvangen .

t~

. .. I

N w

?; I U

1905 zouden zauden twee twee stukken antwoord In In 1905 stukken worden worden opgevoerd. oPgevoerd . InInzijn zi1'n antwoord van van I4 14

augustus 1905 Graaff naar naar de de stand sehreef de vraag vraag van van De De Graaff stand van van zaken, zaken schreef augustus 1905 op o P de

z w

o

I U

W

o0

55 55

Heijermans dat hil• succesvol had onderhandeld over Der Panzer en Ghetto. Hi1• was verheugd dat Der Panzer zou worden oPgevoerd in het theater van de Freie Volksbi hne to Berlin 1 en in het Deutsches Volkstheater to Wenen . De boekuitgave van beide stukken zou onmiddellil •k na de premiere verschiJ•nen . Begin sePtember ging to Berlin J Der Panzer in Premiere . Heijermans schreef op 6 sePtember aan De Graaff : '"Het Pantser" ging Zondag bil• de "Freie Volksbi hne" to Berlin 1 en werd door het Publiek gunstig oPgenomen . De bourgeois-Pers laat er zich niet gunstig over uit zooals to voorzien was . X13 Het leek of Heijermans enegszens bitter raakte door het verschil in waardering van de Duitse literaire kritiek en van het Publiek . Enerzil•d s kwam het massaPubliek in grote getale naar ziJ •n uitvoeringen kil•ken . Anderzil•d s nam de belangstelling van de literaire kritiek en het modieuze Publiek of door de dalende waardering voor geengageerde stukken . De Duitse premiere van Ghetto vond Plaats op ii november 1905 in het Kleines Theater to Berlin J in de regie van Victor BarnowskY, de oPvolg er van Max Reinhardt, zes J •a ar na de eerste oPvoering in Amsterdam . Ondanks aandringen van Heijermans de vertaling uit 1903 van De Graaff to gebruiken, had regisseur BarnowskY gekozen voor een oude vertalin g uit 1899 door . Schurmann . Deze oPvoeringen zouden De Graaff dus niets oPleveren . Heijermans had Ghetto oPnieuw voor de Duitse oPvoe , waren ring bewerkt en het slot veranderd . 14 De reaches op de premiere verdeeld en heftig vanwege vermeende antisemitische trekken . Het stuk had een mateg succes en heef t niet lang op het repertoire gestaan . 15

De driemaandeli1•k se afrekeningen aan De Graaff verliePen beter sinds de aanvaring in 1904 . Dat zou deels veroorzaakt kunnen zi1•n door de dalin g van de bedragen waardoor Heijermans beter in staat was haar uit to betalen . Zo ontving zil• in augustus een afrekening van f z9 . Een aantal maan-

den voordien had zil• een afrekening van f 2.7,50 ontvangen . En in december 1905 stuurde Heijermans een grote afrekening van f

zzO o8

over het

tweede en derde kwartaal van 1905 . Uit 1906 resteert slechts een brief met een afrekening van f 37 , - over het vierde kwartaal van 1905 en de eerste drie van 1906 . De afrekenin g

56

over het vierde kwartaal van 1906 en de eerste twee kwartalen van 190 7 bedroeg f Z38,95 .

In maart 1907 vond de premiere van Allerseelen in het Kleines Theater Plaats . De uitgave was al in februari 1906 verschenen . Heijermans schreef De Graaff in zil'n brief van z8 maart 1907 : Ìk heb mi1 ' in diePste ergernis over eenige voorvallen op tooneelgebied veroorloofd 'n Paar l'aar to zwil'gen - maar de cooed is er weer en voorzeker hoop ik op uw hulP nog dezen zomer to kunnen rekenen .' In dezelfde brief gof hil' een verbitterd relaas van de door hem bilg' ewoonde premiere van Allerseelen : "Allerzielen" heeft to Berlin 1 in die akelige bonbonniere van de bourgoisie die "Kleines Theater" heet, geen Prikkelend succes gehad . De dames en heeren die daar komen om het laatste snuflje der mode to genieten hebben aan den niet gedegenereerden Hollander, die voor de massa in beteren zin werkt niemendal . Misschien volgt een reprise in een beter theater .' Het succes was inderdaad coatig . De Berli1'nse Pers schonk wederom ruime aandacht aan Hei1'ermans' stuk omdat de Positieve herinneringen aan Die Hoffnung (1901) en Kettenglieder (1904) hoge verwachtingen hadden gewekt . Allerseelen beantwoordde niet aan die verwachtingen . De kritiek maakte oPmer-

kingen bil' de onderwerPskeuze en meende dat het feiteli1•k onmogelil'k was dat een l'oodse socialist uit het Protestantse Holland een onderwerP over het katholieke geloof goed kon uitwerken . Verder vond men dat een aantal elementen in de oPbouw er met de haren was bilgesleePt . Zo schreef de Berliner Lokalanzeiger van 13 maart : "Allerseelen" - auch der Titel ist nicht organisch aus der Handlung heausgewachsen, sondern gesucht tendenzlos - ist emn trauriges Theaterstiick ohne 1'eden tragischen Einschlag .' Heijermans had De Graaff in maart 1907 een nieuw stuk ter vertalin g as nge

~

~ boden dat zi' een half 'aar later nog niet had ontvangen . Heijermans

schreef hasr oop r 6 sePtember : Ìk heb inderdaad . . . nieuwen arbeid gereed doch er bestaa n mi1jnerzi1'ds zekere bezwaren, die eerst uit den weg moeten word en ge

en beter mondeling toegelicht kunnen worden . Komt

het u g elegen een deze r da gn e eens over to wiPPen . . . dan kunnen wi'l nde ost1es verrekenen .' Het is onduideli1'k over welk g elikti ldlg de ultsa P toneelstuk het gIng en welke bezwaren hil ' had . Er resteert nauwelil'ks cor-

W

0

57

respondentie uit uit deze niet vee! respondentie deze periode. periode . Het Het is is aannemelijk aannemeliJ•k dat dat zij zil• niet vee1 contact contact

meer hadden. hadden . Heijermans meer had andere andere zaken zakenaan aanzi1 zijn had genoeg Heijermans had •n hoofd. hoofd . Hij HiJ• had genoe g van Holland Holland en Berlijn te verhuizen verhuizen.. Op 21 september van en overwoog overwoog naar naar Berlin 0p zz september l to 1907 een brief brief aan zijn Duitse proza190 7 7 schreef Heijermans Heijermans ~ ~ een tse aan Regina Regina Ruben, Ruben prozazi •n Dui

vertaalster die naar een vertaalster dieininBerlijn Berlin woonde, en en informeerde informeerde naar een geschikte geschikte buurt buurt l woonde,

in beste metmet zijn gezin zou zou kunnen in die die stad stallwaar waar hij hiJhet j bet beste zil'n gezin kunnengaan gaanwonen. wonen . In In

diezelfde hemtote ver vertadiezelfde brief briefvroeg vroegHeijermans Heijermans haar haar een een tonee!stuk toneelstuk voor voor hem to de Graaff Graaffhaar haarlangste langstetiJ tijd als vertaalster len. len . Het Het leek leek erop erop dat dat Franziska Franziska de •d als vertaa1ster van Heijermans' toneelstukken had van HeiJ •e rmans' toneelstukken had gehad. gehad . 1907-1912 1907-1912 Berlijn Berlin 1

In november november 1907 In 1907 verhuisde Heijermans naar Berlijn. ~verhuisdeHijermans arBelin . Zijn ZiJ•n animo animo om om te to vertrekken gaandewegininde de J•a jaren gegroeiden enhet het fiasco fiasco van vertrekken was was gaandeweg ren daarvoor daarvoor gegroeid van een de directe directe aanleiding. Hij voelde voe!de zich zich een van van zijn zlJn tonee!stukken toneelstukken vormde vormde de aanleidmg .'6H11

in Nederland Nederland miskend miskend als als kunstenaar kunstenaar.. Heijermans er genoeg van dat dat in Heijermans had had er genoeg van de litera ire kritiek kritiek ziJ zijn toneelstukken telkens tel kens weer weer vergeleek vergeleek met de literaire •n nieuwe nieuwe toneelstukken met het succesvolle hoop van van zegen zegen.. het succesvolle Op 0 P hoop

Daarnaast nam nam hi hij1• bet het de Daarnaast de Nederlandse Nederlandse

regering kwalil kwalijk dat Nederland zich met nietbiJ bij• de had asgaagregering •k dat Nederland zich de Berner Berner Conventie Conventie had esloten, waardoorhiJ hij• niet de vruchten vruchten van vanzi1 zijn in het esloten waardoor met de •n in het buitenland buitenland opgeopge voerde en en verschenen verschenen literaire literaire werk voerde werk kon kon plukken. plukken . Heijermans Heijermans hoopte hoopto door door zijn vertrek naar naar Duitsland Duitslandzi1 zijn inkomenzodanig zodanigopoptoteschroeven schroevendat dathi hijJ• zi1 •n vertrek •n inkomen

een financieel financieel onafhankelijke status kon konbereiken bereikenwaar waar zijn een onafhankeliJ•k e status hi1 hij ' alalzil •n leven leven lang naar naar verlangde verlangde.. Door zijn bourgondische levensstijl•l was was dit dit streven streven lang Door ziljn bourgondische levensstiJ gedoemdto te mislukken. gedoemd mislukken .

'7 Heijermans meende Berlijn wel wei de de erkenerkenHeijermans meende datdat hlJhijIninBerllJn

ning zou zou kriJgen krijgen die die hiJ hij• in in Nederland niet kreeg kreeg.. Volgens eerden de de ning Nederland niet Volgens hem hem eerden Duitsers, in in togenstelling tegenstelling tot Nederlanders, bekende bekendeschriJ schrijvers als Duitsers tot de de Nederlanders, •v ers als

beroemdheden En in Berlin zou Heijermans beroemdheden.. En in Berlijn Heijermans tussen tussen de de wereldtop wereldtop der der l zou auteurs zitten zitten.. Heijermans in Berlijn met open open armen armenontontauteurs Heijermans werd werd in Berlin inderdaad met l inderdaad vangen een groot groot kunstenaar kunstenaar behandeld vangen en en als als een behandeld..

De toneelstukken toneelstukken die die Heijermans na 1907 1907 to te Berlijn niet De Heijermans na Berlin schreef, werden werden niet l schreef,

door De DevasGraaffvertaald vertaald maar maarnaar naaralle aile waarschit waarschijnlijkheid doorzi1 zijn •n li1•k heid door door Graaff •n vas-

to secretaresseenenvertaalster, vertaalster, zekere mevrouw Kramer. Kramer . 'B eeneen zekere mevrouw te Berli1nse Berlijnse secretaresse Er resteren resteren geen en Franziska Franziska de de Graaff Graaff uit uit Er geen brieven brieven tussen tussen Heijermans Heijermans en tussen 1908 1908 en en 1912. De laatste laatste brief dateert de periode peri ode tussen de 1912 . De brief van van Heijermans Heijermans dateert

58

van i 2 •a t nuari 1912 . Hi1• refereerde aan hun ontmoeting waarin zi1• sPra-

ken over Problemen omtrent ziJn onregelmatige afrekeningen en wellicht

haar onnauwkeurige kopYdata : "t Doet mil genoegen dat de verschillen , in zover zi1• bestaan hebben, uit den weg zi1 •n geruimd en dat u zich bereid

verklaart achtereen-volgens "Gliick Auf!", "Beschuit met muis1•e s" en "De schoone slagpster" . . . in Duitsche vertaling op to leveren .' De briefwis-

seling noch andere bronnen geven uitsluitsel of Franziska de Graaff dez e drie toneelstukken heeft vertaald . De uitgaven ziJ•n in elk geval niet in het

Duits verschenen en de toneelstukken werden niet in Duitsland oPge -

voerd . 1 9 Franziska de Graaff heeft > voor zover bekend is nadien geen andere vertalersactiviteiten ontPlooid . Zil• trok zich terng in haar gezin . Het aflopen van bet contact tussen HeiJ•ermans en De Graaff loopt parallel aan zi1•n vertrek uit Berlin l . Hei1•e rmans zou zich biJ' zil•n terngkomst in Neder-

land meer bezighouden met regisseren dan met schri1 •v en van toneel waardoor hit• minder to vertalen had . De aansluiting van Nederland bi1• de Berner Conventie in 1912 vormde voor Heil•e rmans een extra stimulans om

naar Amsterdam terng to keren . Eindeli1'k gm oot Hei1•e rmans in het buitenland dezelfde rechten als in Nederland . 20

Voor een Nederlandse schri1•v er uit bet begin van deze eeuw is het grote

succes van Herman Hei •e rmans in bet buitenland en met name in Duits-

land oPvallend . Tot 1912, het 1•a ar waarin Nederland zich bil• de Berner Conventie aansloot was het voor Nederlandse schri1•v ers die buiten de

grenzen actief warm moeili1 •k om in het buitenland zakeliJ•k to slagen . Hei1•e rmans legde een grote vindingriJ •k heid aan de dag om de financiele

schade tot een minimum to bePerken . Voor Hei1•e rmans was bet dan ook

van groot belang om zi1•n werk op zo kort mogelil•k e termil•n vertaald to

kriJgen zodat hiJ• zelf uitgevers en theaterdirecteuren kon benaderen voordat anderen er met zi1•n werk vandoor gingen . De briefwisseling met Fran-

ziska de Graaff geeft een beeld van de sPanningen en de gevolgen die hier-

door veroorzaakt werden . In haar vond hi1• de ideale en toegewi1•d e verta-

ler . Het literaire milieu waaruit zi1• afkomstig was, droeg biJ• aan haar enthousiasme . Bovendien was zi1• wezenli1 •k in zi1•n sociale ideeen en Poli-

tieke idealen gelnteresseerd . ZiJ• was niet alleen bezig met de feiteli1•k e ver-

W

0

59

taling, maar heelp Heijermans ook daadwerkeli1'k met de uitvoering van zi1'n toneelstukken . Zil' gedroeg zich zeer toYaal ti1'dens de affaire omtrent 0P hoop van zegen . Omdat het voor een schril'ver in die ti1'd nog niet gebruikelil'k was om eerst een uitgever to zoeken die zorg droeg voor de vertaling en de zakelilj ke asPecten was de kennis van zaken die De Graaff van Duitsland en met name van Berlin1 had, een groot voordeel . Behalve als opdrachtgever was Heijermans ook genoodzaakt op to treden als onderhandelaar met de vertaler . Modelcontracten bestonden nog niet . Hei1'ermans was in togenstelling tot De Graaff in het geheel niet zakeli1'k . Dit veroorzaakte irritaties bi1 j De Graaff die geregeld in hun briefwisseling tot uiting kwamen . De Graaff zelf moest hem telkens aan zil'n financiele verPlichtingen herinneren hetgeen Heijermans op zi1jn beurt weer irriteerde . 21 Franziska de Graaff verdlende met haar vertaalwerk f z91 r,3S De successen van Die Hoffnung en Kettenglieder vormden de voornaamste bron . Ondanks alle insPanningen is Heijermans nooit ril'k geworden van zil'n successes . Zilj n vis werd eveneens duur betaald .

Notes I De briefwisseling tussen Herman Heijermans en zi1jn Duitse vertaalster Franziska de Graaff- Levy berust in de collectie van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, archie -Herman Hei1'ermans, sign . H 6131 B I-2 . f De corres pondentie loo p t van 1901 tot 19I 2 en omvat 71 in het Nederlands geschreyen brieven van Herman Heijermans en 12 in het Duets geschreven brieven van Franziska de Graaff LevY . De nadruk in het onderzoek Iigt op de correspondentie uit de periode 1901 tot 1906 . Uit de periode 1907 tot 1912 resteren slechts 7 brieven . De volgende archieven en collecties zi1n geraadpleegd voor aanvullende gagevens : Theater Instituut Nederland, Amsterdam, knipselmappen ; Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, knipselmappen . 2

MiJjn harteliJ'ke dank gaat uit naar de dochter van Franziska de Graa f f LevY, Frances de Graa ff 1904 die ik begin ljuni Ji . in Philadelphia ontmoette . Zi1 ' verstrekte miJ gagevens over haar ouders . Verdere gagevens zi1"n ontleend aan het Gemeentearchief to Leiden.

3

Aston Pannekoek, Herinneringen . HerinnerinSen uit de arbeidersbewe8in8 . SterrenkundiSa herinnerenSen, ed. B.A. S1ijes et al. J), Amsterdam 1982, p. 72-74 en p. 291 .

4

De vertaling van de hand van E . Ludwig en D . Troelstra was in 1902 biJ j Philip Reclam to Leipzig verschenen onder de titel Furstenschule . SchausPeel in funf AufzuSen . Een deel van de vertaling door Dirk Troelstra en Emilie Ludwig was reeds in 1897 verschenen in het Julinummer van de Sozialistsche Monatshefte . 0 p het titelblad

60

van de uitgave komt de naam van Franziska de Graa ff niet voor; mogeli1'k verschool zi1' zich achter de schri1'versnaam van haar moeder . 5

Ònze verhouding tot de `Berner Conventie"', in De onSa Gids 3 (1899-1900), p. 619-632 en 142-146.

6

Zie over de achterSrond van de Freie Volksbuhne: B. Hunningher, Toneel en werkeliI'kheid, Rotterdam I947, p. 19 .

7

Adr . van der Horst, 30 1'aar 'Op hoop van ze8en' 1900-1930, Maastricht 1931, p15 . Deze ongeautoriseerde vertaling verscheen in boekvorm : Herman HeiJ'ermans, Die HoffnunS auf SeSen . 0P hoop van zeSen . Eine Fisher-TraSodie in vier Akten . Ubersetzt and fur die Deutsche Buhne bearbeitet van 0 . van Ber h Otto Hendel, Halle ad. Saale, 1901 .

8

Adr. van der Horst, 30 1jaar `0P hoop van zeSen'

noot 1, p . 15-33 .

9

Adr. van der Horst, 30 1jaar `0P hoop van zegen'

noot 7), p. 28 - 32 en 62 .

10

Adr. van der Horst„ 301'aar `0P hoop van zeSen' en kni selcollecties noot I) .

II

Vg! . Murk Salverda, Niederlandische Literatur in deutscher UbersetzunS, Bad Honne am Rhein I985, p . 102-I03 . Het in deze uitgave vermelde overzicht van

noot 7), p . 23, 29 en 31 - 33

Duitse vertalingen van het werk van Heijermans kan warden aangevuld met de naam van de vertaler. Drie van de bi1' Fleischel verschenen uitgoven KettenSlieder, Ghetto . Der Panzer en Allerseelen zi1'n vertaald door Franziska de Graa -LevY . 12

B. Hunningher, Toneel en werkeliJ'kheid

noot 6), p. 200.

I3 Van de Duitse opvoering van Het Pantser heb ik geen kritieken kunnen achterhalen . 14

B . Hunningher, Toneel en werkeli1jkheid noot 6), p. 153 .

I5

Marie Hei1'ermans-PeerslHermine Eerens-HeiJ'ermans, Met Herman Heijermans in hemel en put, Amsterdam 1927, p. 82-88.

16

C.A. Schilp, Herman Hei1'ermans, Amsterdam 1967, p . 160 .

17

Hermine HeiJjermans, Mi1jn vader Herman HeiI'ermans . Leven naast roem, Amsterdam 1973, p . 91-135; en Marie HeiJjermans-PeerslHermine Eerens-HeiJjermans, Met Herman Heijermans in hemel en put noot IS), p . 93-151 .

18

Hermine Hei1jermans, Mi1jn vader Herman Heijermans

19

B . Hunningher, Toneel en werkeli1'kheid

noot 17 , p. 77-78.

noot 6), p . 223 .

20

SeYmour L. Flaxman, Herman Heijermans and his dramas, The Hague 1954, p . 55 .

2I

Dit komt overeen met het huidiSe bedrag van totaal f 31 .000 . Centraal Bureau voor de Statistiek, TotaalPri1'sindexci1'fers van de SezinsconsumPtie, 1990 .

W

0 6r

Frank van van Wijk Wijk Frank

Wybo Meyer, Meyer, tekenaar tekenaar Wybo onder schrijvers schrijvers onder

De teeken teekenpen is mi1jn mijn ra rapier De p en is pier Waarmee'k'ko op slagveld van pa papier Waarmee 't 'tsla veld van pier kan steken, steken, prikken, kan rikken, porren, orren, Soms ooSst oogstikiktolof,f, Soms oogst ikik `mot' 'mot' Sours Sours oogst tegen SSpot. niet iedereen niet iedereen kan kan tegen p ot.

D D

eze eenvoudige dichtregels vormden het motto motto van van de de kunstekunsteeze eenvoudige dichtregels vormden het naar WYbo WyboMeyer Meyer jaren twintig twintig van van deze deze eeuw eeuw een een naar diediein indedel'aren reeks sPofPrenten spotprenten op opliteraire literaire personen of gebeurtenissen gebeurtenissen heeft heeft reeks Personen of

gepubliceerd.. gePubliceerd E.L. lOals ziljngehele zijn gehele naam augustus E .L . Wybe W Y be Meyer, Meyer, zoals naam luidde, luidde, werd werd op op 10 io augustus

1885 in in Leeuwarden geboren.. Als Carel Meil Meijer, 1885 Leeuwarden geboren Als lOon zoon van van Johannes ohannes Caret •e r, proProcureur,enenGerritlje Gerritje Bleeker Bleeker doorliep doorliephilj hij in cureur inzijn zilngeboorteplaats geboortePlaatshet hetgymnagymnasium. familie Meyer vertrokininzilj zijnn twintigste twintigste levens1jaar levensjaar naar sium . De De familie Meyer vertrok naar HaarHaarlem waar Wybo,zoals zoalshil hij' later later genoemd de Haartemsche Haarlemsche genoemd zou zou worden, worden de tern waar WYbo, Kunstnijverheidsschool Kunstni1'verheidsschool bezocht. bezocht . Onder Onder invloed invloed van van de de vernieuwingen vernieuwingen rond rond de eeuwwisseling namhet het ornamentornament-enendecoratietekenen decoratietekeneneen eengrote grote Plaats plaats de eeuwwisseting nam in het onderwi1js onderwijs te in binnen binnen het to Haarlem. Haarlem . Vanaf Vanaf 1904 1904 was was de de Nieuwe-KunstNieuwe-Kunstkunstenaar Chris Lebeau Lebeaudocent docentaan aandedeschool schoolenenmerle mede onder onderzijn zijn invloed invloed kunstenaar Chris kregen ook ook de de grafische grafische technieken In het kregen technieken ruime ruime aandacht.' aandacht . In bet decoratief decoratief werk werk van WYbo WyboMeyer Meyerisisdedeinvloed invloed van van deze deze leermeester leermeester merkbaar. van merkbaar . Na zijn zijn Haarlemse Haarlemseleerti1 leertijd vertrok Wybo Meyer in in 19 I 2 naar naar het het kunWYbo Meyer 19IZ kunNa •d vertrok stenaarsdorp Laren hij• naast stenaarsdorP Laren in in Noord-Holland. Noord-Holland . In In deze deze periode Periode maakte maakte hi1 mast litho's ook verTevens verlitho's ook enkele enkelereclame-affiches reclame-affichesenenboekbandontwerpen. boekbandontwerpen . Tevens schenen de eerste eerste ex-libris ex-libris en ex-libris voor eigen nen de en de de spotprenten. sPofprenten . Een Een ex-libris voor eigen sche

uit 19 I I is op de de beeltenis beeltenis van vanzil zijn docent ebruik uit I9II is ge"inspireerd ginspireerd e op •n voormalig voormalig docent ggebruik

Chris Lebeau. Lebeau is gebatikte das, sanChris is met met de devoor voorhem hem kenmerkende kenmerkende gebatikte das san2 2 dalen en in het gekarakteriseerd.. dalen en kunstenaarshoed kunstenaarshoed in het boekenmerk boekenmerk gekarakteriseerd

>

"'I U

Cl Z

o

"' < <

z

.... w

>-

Met toegePaste kunsten als de reclamekunst heeft Meyer zich alti1'd bezig gehouden . Met name in De Groene Amsterdammer zou hil' met regelmaat artikelen Publiceren over reclamekunst en boekillustratie . In veel van deze artikelen introduceerde hi' tekenaars en technieken uit het buitenland waar het reclametekenen al een grotere vlucht had genomen dan in Nederland . J .D .C . van Dokkum besteede in het til'dschrift De Bedri1'fsreclame van maart 1919 al aandacht aan zi1'n werk . In latere 1'aren zouden

de ontwerPen voor boekbanden een belangril'k deel van zil'n werk worden . Voor de uitgeveril j Thieme in ZutPhen ontwierp hil ' een hele reeks banden waaronder in r9z8 een van zi1'n bekendste voor het boek

oodsche risen

en sYmbolen van S .Ph . de Vries . 3

Amsterdam De sPofprenten die tot nu toe uit zi1'n pen waren gevloeid hadden nog een besloten f amiliair karakter . Pas met zil'n vertrek in 19Z1 naar Amsterdam en de daaruit voortvloeiende contacten met de literatuur kregen de Prenten een serieuzere Plasts binnen zil'n werk . Het literaire leven van die dagen wilde vitalisme uitstralen . Marsman wilde bli1'kens zi1'n gedicht `Vlam' `groots en meeslePend leven' en zil'n `vuren lack drinks uit ontzaggelil'ke schalen van lucht en aarde den oPalen dag' . De generatie van Twintig mocht naar oPvatting van leven en literatuur een bout gezelscha P vormen was hen bond was het verzet tegen de oude generatie van naturalistische en impressionistische schri1'vers . Dit verzet moet Meyer als kunstena ar niet vreemd zi'n ~ geweest omdat ook in de beeldende kunst gebroken werd met naturalisme en impressionisme . De verschille nde schri'vers ~ vonden elkaar in ti'dschriften ~ van hun eigen k unstzmni a~ g l~tera ire of 1evensbeschouwelil'ke oPvattingen . In De Sti1i van Theo van Doesburg manifesteerde zich het op de taalvorm gerichte constructivisme . Een exp ressionistisch ti'dschrift ~ als Het GetiJ ' was hier-

64

aan enigzips verwant . De rooms-katholieken bundelden zich in RaePing, dat van r9zz tot 1943 zou verschi1'nen . Tot eenzelfde religieuze strom'mg behoorde het blad De GemeenschaP .

De Vrije Bladen

Minder aan een stroming gebonden was het in r9z4 door Herman van den Bergh, .W .F . Werumeus Buning en C . . Kelk oPgerichte til'dschrift D e Vri1'e Bladen . Allen warm voormali ge redacteuren van Het Geti1', waar-

door De Vri1'e Bladen als een voorzetting van dit til'dschrift gezien kunnen worden . Voor de tweede aflevering van De Vri1'e Bladen uit r9z5 zou Meyer vignetten met dierfiguren ontwerPen . De redactie van De Vri1'e Bladen bestond uit onder meer H . Marsman D .A .M . Binnendi1'k, Constant van Wessem en later Roel Houwink . arenlang vormde deze kring van `nietgebonden l'ongeren' het contact van Meyer met de literaire wereld . Als in r9z5 de oPrichting Plaats vindt van de kring van vrienden van De Vritje Bladen onder de naam De Distelvinck is ook Meyer van de Par-

til' . ZiJ'n vrienden Binnendi1'k en Henrik Scholte nemen het initatief tot deze oPrichting . Al zeker vanaf het einde van r9z3 corresPondeerden Binnendi1'k en Meyer met elkaar . BinnendiJ'k was toen nog een zz-l'arige student Nederlands en geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam . Hi1' schreef artikelen in ProPria Cures waar ook de studenten Menno ter Braak en Scholte in Publiceerden . Voor Scholtes eerste zelfstandige gedichtenbundel ChrYsantheem die in r9z4 in een bePerkte oPlage van 300 exemPlaren was verschenen ver-

zorgde Meyer het bandontwerP en de tYPografie . Martinus Ni1'hoff vond MeYers bemoeienissen met de bundel in ziJ'n besPreking een aParse vermelding waard . 4

De Distelvinck organiseerde lezingen en bi1•e enkomsten die meestal Plaats

• de kunstenaarssocieteit De Kring . s Deze in I922 oPgerlchte hadden in societeit was aanvankeli1•k gehuisvest aan de Binnen Amstel maar vond uiteindeli1 •k een definitief onderkomen aan het Kleine-GartmanPlantsoen bi1• het LeidschePlein . Meyer ontwierP het logo voor het mededelingenblad waarmee de leden op de hoogto gehouden werden van activiteiten . Sommige lezingen zil•n in een tekening vereeuwigd . 0P 28 november 19Z5 hield an Engelman een lezing voor De Distelvinck, waarin hi1 • inging o P `De onge Katholieken en de kunst' . In Den Gulden Winckel van Zo december 1925 verscheen een Prent van Meyer over deze voordracht . Meyer was niet aanwezig bi1 • het beruchte Midzomernachtfeest dat de kring in 1925 organiseerde . Hil• had er wel van vernomen en schreef o P 2I 1•u li aan Binnendil•k : `Van 't feest hoorde ik in Zeist griezelige finessen . HennY Scholte, FvW vulde de rest aan . Het was een il•s elil•k onzedeli1•k gebeuren, naar mi1•n Puriteinsche ideeen . Marsman had zich best vermaakt zei die . En dat zegt voldoende . Ik vrees dat ook 1•i 1• een stevige schreee verder naar de verdoemenis hebt g edaan . De afwezigheld van Meyer kan betreurd worden omdat hil • vast enkele treffende tekeningen had kunnen makers . De Distelvinck is geen lang levers beschoren geweest . Het uit de hand geloPen Midzomernachtfeest had dat levers bekort maar, ook financieel ging het de kring van vrienden niet goed . In oktober 192S schreef Marsman al aan Binnendi1•k dat hi1• `niet meer mee deed' en in 1•a nuari verscheen het Uitvaart-manifest an . 1925-Jan . 1926. Van verschillende literatoren verschenen gedenkstukken in de bladen . Fran~ois Pauwels schreef een in memoriam waarin hi1• de distelvinken vergeleek met èen bel van groene zeep . . . die 'k met mi1n vuist, als lucht tezamenkneep' . Meyer dichtte hierop een antwoord aan Pauwels waarin hil• sprak van `de spetters-die U in de oogen sProngen . . . maakten U voor 't "helder ki1•k en" blind' . De be ide bi1•d ragen verschenen in Den Gulden Winckel van zo l•u li I9z6 . Enkele maanden later, in december, schold Pauwels weer terng met een gedicht . .K . Rensburg schreef over `het 1 •a mmerlil•k gepieP van de "Distelyinck" in De Groene Amsterdammer van IS augustus . Rensburg haalde f1ink uit naar de leden van de kring en een reactie kon dan ook met

66

achterwege bli1•v en . In Den Gulden Winckel en De Groene Amsterdammer van resPectievelil•k zo sePtember en rS augustus verscheen dezelfde Prent van Meyer als reactie op de aanval . Rensburg is hier de vogelverschrikker met op ziln armen en hoed de Distelvincken . De schri1ver en Meyer wares g een onbekenden voor elkaar •~ in z9z3 was het boek Wereldbouw van Rensburg door Meyer van een fraai bandontwerP voorzien . Uit de corresPondentie van de uitgever van Wereldbouw, Van Loghem Slaterus met WYbo Meyer bli1•k t das dit ontwerP niet zonder wriJ•v ing tussen schril•v er en ontwerPer tot stand was gekomen . 8

Vignettes met dierfiguren voor de tweede jaargang van het tijdschrift De Vrije Blades, 1925 •

Naast vignetten voor De Vri1•e Blades en De Distelvinck zil•n er ook in het Amsterdams studentenblad ProPria Cures vignetten verschenen . Het vignet voo ~ r de rubriek `Het Geesteli •k Leven' werd voor het eerst gebruikt 0p 1

december 1918 in en werd in 1976 oPnieuw voor een rubriek met

boekrecensies gelntroduceerd . In de 1 •aren negentig is het ook weer tern g • to vmden in het blad . 9 Het ontwerP is overtgens een direct ofgeleide van de band die Meyer in r927 ontwierP voor het boek van Marcus Ehrenprefs De ziel van het oosten . Ook andere vignetten als het `Scaenica'-vignet voor de rubriek waarin Henrik Scholte toneel- daps- en filmvoorstellingen besPrak, zil •n

van Mey-

. Bt1 de es er stn bP rek ing van het dansen van Getrud Leitstikow werd een tekeg van W b yo ofgrukt ed . De Nederlandse danseres van Poolse afkomst was een vooraanstaa nd versegenwoordigster van de vri1•e daps . De teke-

stng had al eerde r in De Groene Amsterdammer gestaan en tevens op het

Programma van de voorstelling gePrtlkt .

O

AN ENGELMAN VOOR DE DISTELVINCK" EEN LEZING H UDENDE OVER : DE JONGE KATHOLIEKEN EN DE KUNST" 28 November 1925.

n

(Teekening roor D. U. W .)

Jan Engelman, 1925.

A.M . de onS en de aNti-schUnd

Naast het ontwerPen van vignetten en karakteriseren van Personen in Portretten heeft Meyer vele malen in Prentvorm verslag gedaan van literaire gebeurtenissen . Een van die gebeurtenissen die de gemoederen dani g in beroering bracht was de affaire rondom het tiJ'dschrift Nu . In oktober r927 verscheen bil' uitgeveri1' Em .

uerido het eerste nummer van dit nieu-

we ti1'dschrift . De redactie werd gevormd door Is . uerido en A .M . de ong . De ong schreef een inleiding voor het eerste nummer waarin hi' l onder het motto `la verite est en marche . . . rien ne l'arretera' de literatuur van dat moment op een hoop veegde en als overbodig beschouwde en wel omdat zi1j 'een kunstenaarslitteratuur' zou ziln `waarvoor `het Publiek' slechts matsge of in het geheel geen belangstelllng voelen kan . Als reactie verscheen in december r927 het sterk Polemisch geschrift aNti-sch Und bil' uitgeveril' De GemeenschaP in Utrecht . Hierin gingen

Vri1'e Bladen-auteurs als Ter Braak Marsman Binnendil'k en Kelk tekeer

68

tegen het blad en zi1'n medewerkers . Andere schril'vers die hun medewerking verleenden aan het schotschrift waren an Engelman A . den Doolaard > Lou Lichtveld Van Wessem Albert KuYle en Erich Wichman . Ook werd gesugg ereerd dat PanaIt Istrati die aanvankeli'k ~ medewerkin g aan Nu aan aNti-schUnd zou hebben meeg ewerkt . De bi'drage ~ van Marsman , `De vaal wacht' was kort maar krachtig : `De nederlandse listeratuur i s zonder belang,• en Nu voorzoover nederlandsche litteratu r evu, eneens zonder belang,

uerido zegt : de nederlandsche litteratuur is een ben de maar

dat is volkomen on'uist . Nu is een bende en de nederlandsche litter atuur een oudemannenhuis . De moreele niet-litteraire quaestie die een partieele lectuur van Nu nummer een oPwerPt, is deze : Ik veronderstel m elk mensch minstens een atoom goede trouw ; ik const ateer in sommige menschen meer dan een atoom goede trouw • ik constateer in so mmi ge menschen meer dan een atoom kwade trouw >• maar, tenzi1'

uerido de infami e

erkent van het bovenschrift van zi1'n In Memoriam Gorter ~• tenzi1' De Dood maar neen > laat die zaak liever rusten ; tenzil' De ong de valschheid beseft van zijn inleiding ~; tenzil' mannen als Keuls Vermeulen Streuvels > en v .d . Woesti1'ne aannemeli1'k maken, waarom zil ' na het verschi1'nen van Nu nummer een hun naam als medewerker niet onmiddelli1'k hebben doen schraPPen - behoort elke actie tegen dit orgaan zelfs niet meer tot de comPetentie van eenig nederlandsch criticus, maar tot die der straatvegers . "De vaalt wacht" Wichman .' Ook de andere bi1'dragen liegen er niet om en breken het til'dschrift tot op de grond af . Een latere biograaf van De ong als M .A . de ong lil'kt de zaak of to doen met de vermelding dat `zil'n kritisch werk, zijn Produktiviteit zi1'n Politieke instelling en vooral het succes van zi1jn boeken

. .]

hem vele vi1janden bezorgen en van z928 of vinden die elkaar in een ware anti-A .M . de ong-coalitie . WYbo Meyer heeft in r928 twee sPofPrenten met betrekking tot deze zaak in Den Gulden Winckel gePubliceerd . In de eerste die in februari r928 verscheen, zien we de reactie van De ong en Is .

uerido op het arti-

kel over Nu van Frans Coenen in De Groene Amsterdammer. De tweede Prent, van aPril 192.8, laat een door landeli1jk landschaP marcherende De ong zien die in het tweede deel van de Prent tegen het hek van de aNti-

schUnd oPlooPt . Flierefluiters oPonthoud . Een collega van Meyer en vriend van De ong, Georges van Raemdonck, tekende De ong echter als een Gulliver die belaagd words door de kleintles van aNtl-schUnd . Helaas gaat de corresPondentie tussen Meyer en Binnendil'k niet zo ver das we nog gegevens over deze affaire kunnen terngvinden . 13

DE ACTIE TEGEN A . M . DE JONG

Flierefluiters oponthoud . A .M . de Jong, 1928 .

70

Mr

Y W

„wat neett f'ommie nou een mooie vormpjes gemaakt+ Daar krggt ie wat voor in 2'n spaarpot van Wincke( vau WYen MEYER)

D~ KDNING

( reekening uour Den Gulden

()pa! -"

P.w. de Koning en Martinus Nijhoff,1925 .

De Amsterdamsche prijs voor de Poezie Door een onbekende Amsterdamse schenker werd in z9s5 de Amsterdamsche Pril's voor de Poezie ingesteld . Doel van deze tweeJ'aarlil'kse Pril's y waarvoor ook manuscriPten konden worden ingezonden was aandacht to schenken aan het werk van Jj ongere Nederlandse dichters . De Pri1's is twee keen uitgereikt en wel in I92S en z927 . Meyer had de hoop dat Marsman in 1915 de Pri1's zou kriJ'gen toens hil' aan BinnendiJ'k schreef : ìk ben er zaterdag in geslaagd een goeie caricatuur van Marsman to maken en zal l'e daarvan een coPie geven . HiJ' was hier . HennY Scholto FvW had hem gevraagd om mee to gaan naar de premiere van "Lilou" op 't laatste moment kon hiJ' niet en ging ik in zil'n Plaats daarna waren we op de Kring en daar ontstond dit Portret . Misschien stuur ik het naar de Groene als hi1 j de PriJjs van Amsterdam haalt, iets wat hi1jzelf niet gelooft hiJ' voorsPelt die bof aan Besnard en Gi1'sen en aan Ni1'hoff natuurliJ'k voor "Vormen" .' Marsman kreeg geliJ'k toen bleek dat toen Albert Besnard voor De stad Marnix Gi 1'sen voor Mil'n vadert1'e en Ni l'hoff voor zi 1'n Vormen de pril's in ontvangst mochten nemen .

W

0 Z 0

BiJ ' de bespreking van het jury-rapport in de maandkroniek van Den Gulden Winckel van mei r9sS werden de drie winnaars met een karika-

tuur van Meyer gehuldigd . W W

F 0 m

Herman Robbers en de tentoonstellin g

Door de Gemengde Commissie van de Vereeniging van Letterkundigen en van den Nederlandschen Uitgeversbond werd in r9z6 een reizende tentoonstelling georganiseerd over het `Nederlandsche Litteraire Boek na i88o' . 0P de derde aPril werd de exPositie in het Stedeli1'k Museum in Amsterdam door Herman Robbers geoPend . In de maandkroniek van Den Gulden Winckel van aPril deed Meyer in woord en beeld verslag van deze

opening . De verslaggever Meyer spot hierin met de door Robbers veronderstelde literaire belangstelling van de bezoekers . HBS- of gymnasiumleerlingen gekomen 'op aanstoken van een leeraar' . Tegenover BinnendiJ'k sPreeks hiJ' zich ook uit over het gebeuren : `Hier is nu de tentoonstelling van litteratuur na '8o een rommelzooi . De letterzetter wist het goed : hi'1 zette op de uitnoodigingskaart das de zaal was ingericht door de firma Bols Dols . Ik was bi1' de opening en heb m'n ergenis uitgevierd in deze caricatuur van 1'e vriend Herman Robbers . Prik 'm maar aan l'e boekenkast .'

Portretten

Naast de verhalende sPofPrenten als die over de aNti-schUnd-actie heeft Meyer vele karikaturistische Portretten gemaakt . Sommige vallen wellicht meer onder de noemer `PsYchologisch Portret', waarbi1 ' het accent meer lag op het accentueren van gezichtsuitdrukkingen dan op het uitvergroten van iemands besPottelil'k gedrag of karakter . Uit de corresPondentie met Binnendi1'k bli1'kt das lang niet alle gemaakte tekeningen zil'n gePubliceerd . De meeste literaire Prenten ziJ'n in Den Gulden Winckel gePlaatst in het totaal drieentwintig . In De Groene Amsterdammer werden tekeningen van meer algemene aard ofgedrukt . Bi1 ' de corresPondentie tussen Meyer en Binnendil'k ziJ'n ook enkele Portretten bewaard gebleven waarvan sommige in ongineel . Hierbil' zil'n ook twee Prenten die getekend zi1'n op blaadJ'es uit een klein notitieblokl'e . Het handzame formaat is kenmerkend voor de werkwiJ'ze van Meyer . Deze bestand er uit das hi1j 'op lokatie' werkte en de Prent vaak direct afwerkte . Alleen grotere prenten als die van Rensburg ziJ'n in de rust van zi1'n Amsterdamse kamer ontstaan .

z

Twee prenten getekend op blaadjes uit een notitieblokje, I924 . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

In de bewaarde brieven van Meyer wordt vaak de lokatie duidelil'k waar een prent onstaan is . Een p ortret van Cornelis Veth bi'voorbeeld ~ is in 'Continental' is ontstaan . Veth bracht samen met Werumeus Buning een bezoek aan de uitsPa nning toen Meyer in enkele ogenblikken de hekeldichter ìn zi~n pen gevang en had' . Het portret verscheen in maart z926 in Den Guld en Winckel. De vaste lokatie van WYbo Meyer was het cafe American .

Hler heeft hiJ' de vele literaire Persoonlil'kheden getekend die het cafe frequent bezochten . Voor de interviewrubriek van G .H . Pannekoek j r . i n Den Gulden Winckel heeft hi1' een Prent gemaakt van de interviewer aan

een tafeltJ'e in American . Het verscheen voor het eerst in 1'uni r925 biJ' het interview met H .W . .M . Keuls . Om somm ige Personen to vereeuwigen, moest Meyer naar elders afreiz berichte hi1 ' aan Binnendi1'k : `vanmiddag ben zen . 0 P 15 seP tember I94 'k naar Zandvoort g ewees t om J'e "collega" Van DeYssel to teekenen . Dat was groot le f van me, ik had geen lust om naar een foto to teekenen en vroeg hem om even to Poseeren . Hi1' was allerbeminnelil'kst . 't Is een zuiPschuit weet le . In het half uur dat le vo or me zat sloeg ie 4 groote bellen hoofdnac naar blnnen . 't Ding g wo wortht geloof ik wel goed . 't Is een prachtcoq ' . Het ortret verscheen in De Groene Amsterdammer ter gelegenP heid van Van DeYssels zestigste ver1asrda ' g in sePtember r924 . Deze tekelater bracht nlng is het eersto min of moer psychologisch p ortret . Twee jaar ~

Teekening voor „de Amsierdammer" door Wybo Meyer

Meyer wederom een bezoek aan Zandvoort dit keer om Dirk Coster als badgast to schetsen . Deze in Den Glden Winckel van 1'uli 1926 gePu -

bliceerde tekening is echter weer een duidelil'k voorbeeld van een sPofPrent . De directe omgeving van Meyer

ODEVU~K

ontkwam ook niet aan zi'n1 sPotlust .

u~cr~T

De Portretten van zi1jn vrienden HenVAN DEYSSEL ZESTIG JAAR

rik Scholte en Dick Binnendi1'k verschenen beide in 1926 in Den Gui-

Lodewijk van Deyssel, I924 .

den Winckel . Zi1' figureren in een

s P of P rent als de critici die .C . van Scha g ens bundel Narrenwi1'sheid neg atief ontvangen hadden . Scholte schreef zil'n kritiek in Den Guiden Winckei en eindigde met de uitroeP dat `Met een "Rogiert1'e" deze bundel we!

duur betaald is' hierbi1' verwi1'zend naar het gedicht `Voor Rogiertl'es moeder' een van de weinige gedichten waar Scholte waardering voor kon hebben . 1 4 Meyer had voor de niet-bibliofiele uitgave Narrenwl1sheid die in z926 verscheen, een omslag ontworPen .

Het Portret van Roe! Houwink, met wie hil' goed bevriend was werd meerdere keren in Den Guiden Winckel gePlaatst . `Het smoel van Roe!' was in 1925 ontstaan en in sePtember z925 1anuari 1930 en november 1938 gePlaatst . De karikatuur van de redacteur van Den Guiden Winckel

en vriend van Meyer, Jan Greshoff verscheen zowel in mei r9z6 als in mei 1936 .

Zil'n Amsterdamse Periode, die met de verhuizing naar Utrecht in 1933 werd ofgesloten, liljkt voor Meyer de meest Produktieve to zil'n geweest . Na 1933 is s P oradisch werk van hem terng to vinden in tiljdschriften . Echter we beschikken voor deze Periode dan ook niet over zo'n Prachtige briefwisseling als die met Binnendi1'k, die ons meer zou kunnen vertellen over zi1'n werk van die Periode . De karikaturen zi1'n, evenals het overige werk, gestileerd en hebben geen grote tekentechnische Pretenties . Ze vertonen een Persoonli1'ke stemming die 0ok in de schriJj f stiJ! van de brieven terng to vinden is . Wybo Meyer

74

heeft zo flu en dan de nodige relativering willen aanbrengen in het literaire wereld1•e waarin hiJ graag verkeerde . Meyer overleed op zevenenvl1ftlg-larige leeftild to Sassenhelm .

Noten I

Mechteld de Bois, Chris Lebeau 1878-1945, Assen 1987,

2

Zie voor een afbeelding : ohan Schwencke, `Het nederlandsche ex-libris', in : Den Gulden Winckel 27 1928 2

ebruari ,

. 43 .

. 46.

3

Zie voor een overzicht van andere ontwer p en : Kees GuldielFrank van Wi J'k, W Y bo Meyer . Zi1'n bandontwerPen voor Thieme, Deventer I991 .

4

Martinus NiJ'ho ff, Verzameld werk, II . Kritisch en verhalend Proza, Amsterdam 1982, .208 .

5

Voor het verhaal over De Distelvinck heb ik dankbaar gebruik gemaakt van : Salma Chen, `Geboorte en sterven van De Distelvinck', in : aarboek LetterkundiS Museurn 2

(/993),

.

43-62 .

6

Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectieD.A .M . Binnendi1•k, sign . B 5881 B 2 .

7

Zie voor een a eelding : Salma Chen, `Geboorte en sterven van De Distelvinck' noot 5),

8

.

56 .

Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, archie Loghum Slaterus, sign. VLS, omsia g WY bo

f-Van

Meyer.

9

BiJ voorbeeld ProPria Cures 103 1992-1993 8 24 oktober

10

A .M . de ong, `Ter inleiding', in : Nu 11927 I Januari , p. 9 .

II

M .A. de ong et a! .], A .M . de onS, leven en werk . Zes voordrachten, 's-HertoSenbosch 1981, p. 8 .

12

in beeld, Amsterdam 1980, p. 52 . Afgebeeld in : KiJ•k A .M . de ong, de schri'ver ~

13

Zie oak: Leon Hanssen, `Menno ter Braak in de rot van straatventer . Een olemiek over de p laats van de kunstenaar in de maatscha ppiJ'', in : aarboek Letterkundi g Museum 3

1994,

1992),

p. 6.

. 107-121 . poezie', in : Den Gulden Winckel 20 1926 10 okto-

14

Henrik Scholte, `Kroniek ber , . 231-232 .

I5

Met dank aan Marion Karsch en de Stads- o

der

f Athenaeumbibliotheek

to Deventer .

Marja Pruis

`Laten we in alle stilte lang en zacht van elkaar houden' . De su lieme momenten van Emm y van Lokhorst en Martinus Ni'ho ~

Zi1j zinSen, ni1'8en noar elkaar en kussen, Geenszins om lie de, maar om de sublieme Momenten en het sentiment daartussen .' M . Ni1'ho , `Het tuin eest', 1924 Cho in, Cho in maakte haar dronken . . . EmmY van Lokhorst, Phil's amoureuze Perikelen, I9 I7

eniet van dichters zonder dat ze er zelf bi) ' zi)'n om de boel to

G

bederven adviseert Martinus Nijhoff per brief EmmY van Lokhorst die net in Paril's heeft mogen genieten van loge Jacques

Bloem . Niet lang daarna gas t hi)' zelf bi)' haar langs . Eigenli)'k vooral omdat hi jl haar echt e g

ged 0 kent, Hans van Loon . Deze is correspondent in

Pari)s voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant . Nijhoff is zelf op zoek naar )'ournalistiek werk, het liefst ook in wereldstad Paril's, ver verwil'derd van het kantoor van zil'n vader aan het Haagse Lange Voorhout . De ontmoetmgmet Emmy van Lokhorst in zg22, wakkert de latente onrust- en onlustgevoelens van Martinus Nijhoff verder aan . `De dichter Nijhoff was dezer da gen hier', schri1'ft EmmY van Lokhorst in haar dagboek op 9 november z922, ` Hil b egreP e wat het betekent to sterven en to worden herboren . Wi )sP raken lang en dle Pgas nd .' RePt Martinus Nijhoff in een brief aan echtgenote NettY nog over de zweem van hYsterie die hi1 ' in EmmY van Lo khorsts oPtreden Proeft

Ik kwam gehee1 onverwacht binnen en zi') had

d 4 Q Y J W z

Q h U Q N z W 0 z Q J W

een rek)e wasgoed bij de kachel gezet . "Ass er maar geen gekke was bi')

J r

i s" - zei ze toen, terwi ) 1 i k er NB met mi1'n rug naar toe zat .' , korte ti1'd later i s er een hefts g e verhoudm g e n een dito corresPondentie losgebarsten .

W J J 4 z

3 z w F 4 J

77

Emmy van Lokhorst, begin jaren twintig . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.)

Een pracht van een corresPondentie, waarvan we als het aan Nil'hoff had gelegen nooit jets hadden kunnen lezen . Brieven > kaarten telegrammen foto's dagboeken • het is een indrukwekkende hoeveelheid materiaal die EmmY van Lokhorst in maPPen en dozen aan Kees Lekkerkerker heeft nagelaten . Nil'hoff is een van de vele correspondenten . Het heeft jets ontroerends, zo consclentieus als zil seder Probeerselt1'e van zichzelf aan Ni1'hoff heeft bewaard . Temeer omdat deze zelf alles heeft vernietjgd . Ni1'hoff was vri1' doortastend in het oPruimen van zil'n Persoonlil'ke paPieren en werd daarin gesteund door zi1'n vrouw en na hun flood door hun zoon Faan . In zi1jn nalatenschaP zou flan ook geen spoor to vinden zil'n geweest van zil'n verhouding met EmmY van Lok-

78

horst ware het niet das zi1 ' en zi1'n brieven en doorslagen van de hare heeft bewaard . Waarschi1'nli1'k zegt dit verschil in bewaardisciPline niet zoveel over een meer of minder groot belang das zil ' hechtten aan hun relatie maar meer over hoe zi1' zich dachten to moeten waPenen tegen de vergetelheid . Een stri1'd die voor de twee verschillend heeft uitgePakt .

Enerzi1'ds Martinus Nil'hoff, die met een oeuvre van drie bundels nog steeds geldt als een van de grote dichters van deze eeuw . Die nog altil'd words verkocht en gelezen, van wiens werk nieuwe edities blil'ven verschi1'nen en die als er in 1994 een symposium over hem worth georganiseerd honderden belangstellenden op de been weet to brengen . Anderzi1'ds EmmY van Lokhorst, van wie geen enkel werk nog to koo P is ofgezien van in het anti9uariaat . Haar romans, novellen en 1'eugdboeken zi1'n vergeten . Voorzover haar naam nog ergens weerklank vindt heeft das to maken met haar activiteiten in de literaire coulissen na de tweede wereldoorlog . Ze neemt dan zitting in jury's van literaire Pril'zen, verzorgt bloemlezingen en 1'aaroverzichten zit in de redactie van De Gids schri1'ft toneelkritieken voor De Groene Amsterdammer, is geregeld op de radio in een kunstProgramma to horen en is secretaresse van de Vereniging van Letterkundigen .

In 1917 liljkt EmmY van Lokhorst een glanzende carriere als schril'fster togemoet to gaan . Haar debuutroman, Phil's amoureuze P erikelen is een groot succes . Ze schri1'ft als een bezetene maar > zoals ze zelf later in een interview zal toegeven, ze schril'ft 'op bestelling' . In vil'f l'aar til'd levers ze nog drie romans of met een vergeliljkbare thematiek : adolescent in wor-

Q Q Y J W

Z Q

steling met de liefde . De beschri1'ving van ontluikende erotische gevoelens waar Van Lokhorst het patent op kril'gt maakt das ieder boek weer in een

2 U Q N

licht scandaleus daglicht komt to staan en een redelil'k groot verkoopsuc-

Z W

ces words . Natuurli'k ~ reageert de kritiek gepast zuur op dit fenomeen . OnNederlands is ng no gde minst twil'felachtige lof die zilj kril'gt toegezwaaid .

0 Z Q J W

is lnderdaad na laren Paril's een halve Fran~aise aan het worden : klein

H J

H

s lank, ank > donker

hoed1je op . Het type breekbare schoonheid waar

Ni'hoff als een blok voor valt .

W J J

Q

Z

3 Z W

Q J

79

Een vroli1'ke Valmont In haar eerste ontmoeting met hem verklaart ze zichzelf `voor 7l8 flood' . In haar huweliljksleven is ze aan onrust ten Proof gevallen die voor een deel to maken zal hebben met het feit flat kinderen uitbli1'ven . Al betwi1'felt Nil'hoff flat laatste . `Wat 1'e schril'ft over als 1'e flan tenminste maar kinderen had voortgebracht, is pure onzin, alsof dan de voortPlantingsdran g niet > of minder, zou bestaan! e li1'kt wel iemand die honger heeft en alti1'd to weinig heeft gehad en dan uitroePt : als ik maar 's genoeg had zou die honger wel overgaan, a, allicht . Als 1'e flu 'n kind kreeg, zou 1'e voorloPi g bevredigd zi1'n, maar daarna zou allengskens immers het gehele Proces weer oPnieuw beginnen . Heb 1'i1' ooit gehoord flat 'n Poes die eenmaal moeder is geweest, 's nachts nooit meer kril'st? Excusez de vergeli1'king, maar ik zeg : Poes .' Ook Martinus Ni1'hoff maakt begin l'aren twintig moeili1'ke ti1'den door . Hi1' raakt in conflict met zi1' n f amilie, omdat hi1 ' niet in de uitgeveri1' van zi1'n vader de uitgestiPPelde 1'uristenlooPbaan wil vervolgen . Na een aancal turbulence huweli1'ks1'aren reist zijn echtgenote NettY Wind samen met hun zevenl'arige zoont1'e Faan of naar Italie en het ziet er niet naar uit flat ze sPoedig weerom zullen keren . Ongewisheid alom . Ìk verlang, verlan g zo naar tedere liefde ' schri1'ft hi1' aan EmmY van Lokhorst `naar een zacht hechten aan iemand .' EmmY van Lokhorst biedt troost met haar ontvankelil'k gemoed `Wees toch niet zo bang, als ik 1'e door mil'n "verhaalt1'es" van stroomversnelling in stroomversnelling dri1'f,' schril'ft Ni1'hoff op haar in en ongebreidelde hartstocht `Zeg, toen ik vanmorgen onder de douche stond zag ik wel op mi1jn linkerschouder de dubbele rode r1i' tand1jes ingebeten . Ze staan er flog, maar zullen helaas morgen al weer bleker zi1'n' . Een vroli 'ke Valmont, noemt Emm Y van Lokhorst hem en inderdaad 1 betoont Ni1'hoff zich even onweerstaanbaar en gewiekst als het beruchte roofdier uit Les liaisons dangereuses . `Wees niet bang voor de allerinnigste en voor de allerruwste intimiteit want we kunnen zo veel aan elkaar hebben' schri1'ft hi1' haar bi1' het aarzelende begin van hun verhouding . ` a zelfs zelfs met het einde voor ogen . Want we zi1'n voor elkaar een zekere achterstalligheid, we hebben koortsachtfg en gel'aagd veel in to halen wat we aan elkaar hebben gemist . Wie weer wat we voor elkaar als herinne-

80

ring nog zullen betekenen en laten we elkaar de weg daartoe toch niet afsnil'den . In welk tempo ook, iedere liefde heeft zi1'n morgen en zi1'n avond . En dat steunende en dragende, waar J'ilj toch nog op hooPt, dat zachte en meevoerende het is niets dan een inwendige ri1'Pheid die alleen komt als we elkaar ertoe in staat stellen .' Het moet een verbond worden tegen de wereld . `Laten we, in alle stilte lang en zacht van elkaar houden een geheim comPlot, een weldadige samenzwering tegen alle hardheid voor alti1'd en ondergronds . Laten we in elkaar die troost vinden : er is iemand in de wereld waarbiJ' ik alle werelden even vergeten kan een even, dat telkens weer een korte zalige eeuwigheid is .' ZiJ'n verleidingskunsten bli1'ven niet zonder resultant . EmmY van Lokhorsts belangstelling is gewekt : Ìk wil l'e troosten, ik wil l'e troosten en zacht 1'e hoofd strelen . 0 als het toch kon, dat de ene mens het tehuis o P de wereld was voor de antler . Als toch over alles heen een klein tuint1'e bloeide waar het mild en weldadig was . Als ik toch heel dicht bil' l'e kon komen als ik in het innigste van Jje hart kon sluiPen en er me nestelen als een tevreden vogeltJ'e en in lje zingen .' Een gePassioneerde verhouding ontwikkelt zich, waarbi1' de afstand tussen Paris J en Den Haag schrifteli1'k overbrugd moet worden . Het begin ligt in december r9z3 . `Nacht en dag ziJ'n wi1' samen', schri1'ft EmmY van Lokhorst in haar dagboek . `Nooit heb ik geweten hoe dieP hiJ ' is hoe schoon en wil's .' ZiJ' doet Ni1'hoff `boordevol' vanuit Pari1's weer naar Den Haa g vertrekken . Ìk zie nog altiljd le gezicht', schril'ft hi1 j haar vanuit de trein `tussen de natte bontmantel en Jje verwarde haren, in mil'n armen naar mi' l oPzien . 0 ik zie nog altiljd ije biJ'na brekende ogen achterover toen ik 1'e

Q Q Y J W

hard klein lichaamP1e begon to strelen .'

z Q

Fz

Doffert1'e en dief 1 e

Ongeveer een 1jaar lang schril'ven ze over en weer hartstochteli1'ke brieven . Aan de wederzl 1 dse ec htolieden worden weinig woorden vuil gemaakt . Wel moeten ze om de tuin worden geleid . EmmY van Lokhorst ontvangt haar

U Q N z W

0 z Q J W

brieven een Peciaal oP s Postadres in de Rue Gluck `het Geluksstraatl'e'

J

zoa1s Nil'hoff het noemt . Neutrale briefkaartJjes naar haar huisadres, Rue acob maken hasr attent op de feestpakket1'es een paar straten verderoP .

W J J

Q z

z W Q J

gI

Ondertussen blil'ft de gewone vriendschaPPeli1'ke corresP ondentie van Ni-l hoff met het echtPaar Van Loon-Lokhorst `Beste lieden' we1g emoed richting Rue Jacob gaan . Zo bedankt Ni1'hoff het echtPaar voor de genoten gastvri1'heid als hil' een Paar dagen in Pari1's is geweest . Zolang NettY Ni1'hoff in het buitenland woont kan Emmy van Lokhorst met een gerust hart haar brieven aan de SPreeuwenlaan in Den Haag sturen . GecomPliceerd worth het pas als Nil'hoff voor een aantal weken afreist naar Florence en zil'n schoonmoeder aanbiedt op het huffs to Passen . `Schri1'f vooral niet meer nu' herhaalt hi1' een Paar keer in zil'n laatste Haagse brieven in vetto letters en onderstreePt . Een week later ligt er een briefkaart uit Florence op de deurmat van de Van Loons .

`Haal me van de trein of met een brillet1'e op 1e news, a la George Sand .' Als ze niet naar elkaar onderweg zi1'n, zi1'n ze aan het verzinnen hoe en waar ze elkaar weer kunnen zien . Brussel is een mooi ontmoetingsPunt tussen Den Haag en Pari1's in . `Mag ik l'e togemoet komen tot Brussel en kunnen wil ' tan daar niet samen verscholen in een kleine hoofdstad van EuroPa, weg van alles in het onbekende, een beetl'e avonturieren in het binnen- en buitenland van onze eigen levees?' Pems en Pom zoals ze voor intimi heten, geven elkaar duivennamen : zi1' heet diet of diefePief1'e, hil' dof of doffert1'e . Dof : Ìk heb zo'n behoefte aan 1j ou, aan 1'ou zoals 1'e bent, aan 1'e armen om mi1'n hals, aan )'e gevende mond, en aan het verlangen, het grondeloze van 1'e ogen . Ik bee naakt, ik wil gekoesterd zi1'n, ik wil het goed hebbee bi1' j e . lk heb to weinig natuur, ik bee il'skoud ik wil smelten > ontdooien ik wil weer groen zil'n en kleine kinderen op mil'n schoot trekken . Ik geef al aan iedere bedelaar uit behoefte aan weldaad, ik hoop tat ze me zegenen, ik hoop tat er een diePe bron in mi1 ' worth aangeboord . Lievert1'e, wat heb ik 1'e nodig . Ontwil'k me toch niet, geef l'e zonder enig voorbehoud of bilg' edachte, ik bee de l'ouwe, engel .' Dief : `Lieveling, ik kan niet met gedeelteli1'kheden toe . Zeg tat wi1' samen het eerste mensenPaar zullen zi1'n, zeg tat 1'e het wilt, tat 1'e alles wilt . Geen barriere .'

In bet Franse PlaatsJ'e MontignY vinden Dof en DiefJ'e een eigen liefdesnest1'e in bet houten buitenhuisJ'e dat EmmY van Lokhorst daar ooit samen met de journalist Kees van Bruggen de ex-echtgenoot van Carry van Bruggen heeft laten bouwen . Pours beste vriend in die ti1'd is Adriaan

an Y

Roland Hoist en aan hem schril'ft Nil'hoff in maart 1924 over de onvergeteliJ'ke dagen die hiJ ' met EmmY van Lokhorst in MontignY doorbrengt . `Het hutl'e van EmmY van Lokhorst ligt op een bergrand, met een magnifiek uitzicht over heuvels en bossen ongeveer een uur ten zuiden van Fontainebleau . Ik kan J'e niet zeggen wat voor week we daar gehad hebben . Het weer was regenachtig maar zacht . 's Morgens vroeg op en een koude douche bi1' de regenPut, lezen en de proeven van mil'n bundel corrigeren 's middags wandelen theedrinken en als we 's avonds > na bet eten in bet dorP1e, bi1' voile maan naar bet hutJ'e terngslenterden, en dan bi1' bet houtvuur tot dieP in de nacht zaten to Praten niets dan bet schil'nsel van bet vuur en bet maanlicht door de ramen waren we ons beiden bewust van de onvergeteliJ'kheid dezer weinige dagen . Het dorP MontignY en de hele streek is Prachtig, we zullen er nog dikwi1'ls waarschiJ'nliJ'k volgende week weer beengaan, maar eenmaal hoPen we, met 1'ou en O1ga de vriendin van Roland Hoist MP in bet huffs van Kees . Is dat ofgesProken?'

Het sentimenteel kwartet

In de tomeloosheid waarmee EmmY van Lokhorst zich uitlevert aan Martinus Nil'hoff, doer ze niet onder voor haar vrouweliJ'ke romanPersonages . 0P zil'n aanrakingen reageert zi1j zonder enige ternghouding . Het enige wat haar nog lil'kt to bezielen is : biJ' hem zi1'n . Haar brieven hebben iets nederg i s ne smekends . Ze wil voor hem zorgen kousen stoPPen desnoods, als

Q Q Y J W z Q

ze hem maar kan zien . Bi1' zil'n afwezigheid zit ze op ziJ'n hotelkamer in Pari1's en dept met zi1'n sPons haar voorhoofd af . ` e das ligt aan mi1'n hals nu houd ik hem aan miJ'n lippen want hiJ' heeft J'e geur zo sterk bewaard . Doffert1e, doffert1e, ik z ou bier nu flood op Je bed willen liggen our bet voorgoed to bezitten .' Maar de man is gebonden, veel meer dan in een

2 U Q N z W 0 z Q J W

gewoon huweli1'k bet geval zou zil'n geweest . `Het is wel niet zil'n vrouw,

J

maar h ij wil er niet van af', roePt ootl'e van Dam van Isselt de lerares klassieke talen to Utrecht met wie Ni1'hoff in de J'aren dertig een langdu-

W J J Q z

3 zW Q J

83

rige verhouding heeft, vertwi1'feld uit tegen vriendin Victorine Hefting . Nil'hoff wil inderdaad niet van NettY of, NettY Wind, met wie hil j al op ziljn tweeentwintigste getrouwd is . Hil' kept haar nog van school, het gymnasium in Den Haag, en ze zi1'n getrouwd toen zil' in verwachting was . Hun huwelil'k groeit uit tot een verbond waarin ieder zil'ns weegs gaat maar waarin wel een snort heilige afsPrack geldt das het `contract' niet words oPgezegd . Over het huweli1'k van de Ni1'hoffs dat geen huwelil'k is, heeft EmmY van Lokhorst zo haar eigen gedachten . Als zil' samen met Nil'hoff in mei 19Z4 in Nice verbli1'ven, vraagt ze hem of hil' van NettY houdt . In haar dagboek schri1'ft ze das er èen trek van )'ongensachtige verlatenheid' over zil'n gezicht glil'dt, `die me hem deed kussen .' Filosoferend vervolgt ze : Àls zil' "het" helemaal voor hem zou zil'n, zou ik het accePteren . Ben ik dan zelf niet zo begerig?' Wat in ieder geval een verzachtende omstandigheid zal zi1'n is

Martinus Nijhoff en A .H . Wind temidden van hun bruiloftsgasten, Den Haag mei 1916 . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.)

het feit das EmmY van Lokhorst NettY Ni1'hoff zeer bewondert . Uitvoerige beschouwingen wiJ'dt ze in haar dagboek aan de vrouw die ze boven zichzelf Plaatst . Ze is immers sterk zuiver, `theoretisch doorgevoerder' onafhankelil'k . `Manli1'k, 1a inderdaad .' Later, een 1'aar later om Precies to zil'n, zal ze in haar dagboek wanhoPig zichzelf voorhouden dik onderstreept : `Niets is bestand tegen de kracht van een vaste liefde . Begril'P das toch .'

In de briefwisseling tussen Ni1'hoff en Van Lokhorst words of en toe gerefereerd aan hun beider werk . Het is duidelil'k das er hard gewerkt wordt das wil zeggen door Nil'hoff . Graag zou hiJ' biJ'voorbeeld ook wel een tiJ'dJ'e alleen in MontignY willen zitten, om daar to werken aan zil'n vertalin g van The Tempest en aan was lapgere gedichten waaraan hi1 ' al een tiJ'd bezig is . Het liefst zou hi1' Permanent in Paril's wonen om to werken en togeliJ'kertiJ'd in de buurt van EmmY van Lokhorst to zil'n . `Mi1'n PantofEels horen hier niet ze horen door de kleine straatJ'es midden in de nacht heen en weer to schuiven' schri1'ft hil' haar vanuit Den Haag . `MiJ'n drukproeven horen uitgespreid to liggen op de wankele tafel in een kleine hotelkamer ik moet 's middags in een taxi van Bi naar Bo, en steeds verlangen en elk ogenblik verwachten kunnen .' Immers zo gauw hi1' in ziJ'n Pari1'se hotelkamer is, `la chambrette d'amour' is daar alti1'd EmmY van Lokhorst die viJ'f minuten verderoP woont . Ìk leef muisstil op deze gezellige achterkamer' schri1'ft hi1' aan Roland Hoist, `waarvan elk ogenblik de deur opengaat en dan weer voor een uur of wat gesloten bliJ'ft . De hele schoor-

Q Q

steep staat vol van hetgeen haar hand1'es altiJ'd biJ' zich hebben : bloemen

J W

theekoples, een trekPof bonbons een poederdoos, een naai-etuit1'e . Aan

z Q

de klerenhanger ziJ'n alle mogeli)'ke kleine kledingstukken een huishoud2

schort1'e en een kimono . Ik heb een verzameling opgeraapto haarsPelden en ik ben nog niet voor een open boek gezeten, of das lachende snuitl'e is alweer om de deur hiJ'gend van het harde topen .'

U Q N z W 0 z Q J W

0f hasr hand1'es ook nog wel eens een pen vasthouden antlers dan voor

J

een brief, is niet waarsc hiJ'nliJ'k . Vergeleken met de rePutatie van NiJ'hoff van Lokhorst wankel . In 19Z4 bevindt Ni1'hoff zich op

W J J Q z

z W FQ J

g5

een belangril'k punt in ziJjn dichterslooPbaan . Zi1'n tweede dichtbundel Vormen verschi1jnt, acht 1'aar na zi1jn debuutbundel De wandelaar . Hi1j is

dertig laar, schril'ft voor De Gids en is een bekend en gewaardeerd dichter . EmmY van Lokhorst is vooral bezig het succes van haar eersteling to evenaren . Een kruiwagen in de Gids-redactie zou zil ' goed kunnen gebruiken . Vlak nadat ze met elkaar hebben kennisgemaakt, stuurt ze NiJ'hoff een toneelstuk van haar hand toe, Verlichte vensters ter Publikatie in De Gids . Het leidt tot niets en Ni1'hoff verschuilt zich achter het oordeel van de ovenge redactieleden . Om haar uit haar impasse to helPen, raadt hi'J haar aan een novelle to schri1'ven over hun `kwartetl'e', waarmee hi1 ' EmmY van Lokhorst > zichzelf Roland Hoist en liens Olga bedoelt . ` e hebt maar Precies to schriJ'ven wat er gebeurde en stuur het aan anY voor De Gids . Het onderwerP is alleraardigst en helemaal in J'ouw genre, geloof ik, i'J ziet ook zo scherP anY's en mi1jn vriendschaP, onze wederziJ'dse vertedering voor de beide vriendinnen, kortom die hele samenzwering tegen de hardheden van het leven . Het kan een alleraardigst ding worden, ais 1'e er goed aan werkt . Zal 1je het doen en er miJ j over schri1'ven?' Om het helemaal binnen handbereik to brengen, suggereert NiJ'hoff haar de briefvorm voor een novelle die biJjvoorbeeld Het sentimenteel kwartet zou kunnen heten . De brieven worden dan gevonden door een ìk' nadat de vier uit zeilen zil'n gegaan en nimmer terngkeerden . Voor de bedrogen echtgenoten ziet Ni1'hoff nog een heroische rol weggelegd . `De "ik" is Hans of NettY> of iemand van die kracht die uit een snort Plotseling begriP van wat zich buiten hen afsPeelde, zich rekenschaP geven van het tekort dat het gewone leven voor de vier betekende .' Hi1 ' dripgt er bi1' EmmY van Lokhorst op aan dat ze het echt zal Proberen deze novelle in briefvorm . `PemPert1'e, le moet hard aan het werk, PemPert1e, laten we elkaar daar biJ ' helPen .' Het is de vraag of ziJ'n nogal badinerende reflecties op haar schriJ'fkunst een stimulerende werking hebben . `Het is ontzagliJ'k, zoals 1'e brieyen vooruitgaan . Deze laatste was werkeli1'k alleraardigst', kriJ'gt ze een P aar maanden later van hem to horen . 0P geheel eigen wiJ'ze doer EmmY van Lokhorst wat nadere research voor het `kwartet'-idee . Als Ni1'hoff in Florence zit, neemt ze contact o P met Roland Hoist . Met schroom vraagt ze hem haar eens to schriljven

86

744

j

&M

1

r

.L

d "

t

,L

--

.

.J.(1

MA

4,.

24(

iAj

1

f

dM

**1

dc.

L

/ '

I i VJ1

,

dL

4. ,

lh.1

.thL

h

A1J

, 4,

4i#S

I '&

.

LI frL yGi

i%uje1 h &_4 r *1Sh rLi iiL

'

la .rA

8

Is

.1h

1.

z > I Brief van Martinus Nijhoff aan `Lieve pempsie-dempsie', 9 januari I924 . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

U N z 0 z

zoals hij as n Porn zou schrijven . `1k zie jou, any, natuurlijk enigszins als het alter ego van Porn . Na de weken van voortdurend samenzijn met hem moet je je nu moeilijk aan de eenzaamheid wennen . Je weet niet, hoe graag aan die vriendschap van jullie beiden mijn gedachten spinnen . Het meeste z

87

moet ik fantaseren ik heb maar zo weinig meegemaakt . Toe, schri1'f eens een beet1'e zo over dit en das . WiJ' Noorderlingen moeten elkaar maar troosten flu de rest van het kwartet zo zuideliJ'k treks . . . . Vier Plekken op de aardbol, zo ver van elkander . . . en vier harten die verlangen • ach de lieve Heer moet er we! vertederd-glimlachend op neerzien, op al die dwaze lieve aantrekkeliJ'ke dingen die hi1' heeft gemaakt . - We zil'n toch maar kinderen aPres tout, vin J'e niet . We worden wakker en huilen en dan sPe!en we was en kussen en kibbe!en en huilen nog meer en dan gaan we weer slaPen . Maar we hebben de dromen any, schri1'f es . Bureau 96, Rue Gluck . En stuur mi1' dan r8 Rue Jacob een officieel briefkaartJ'e, dan weer ik das er een brief van Jje is . Zo heeft Porn het uitgevonden .' Uit haar dagboek blil'kt das er zich een affaire tussen hen moet hebben ontwikkeld . Jan y schri1'ft haar : Ìk ben besPeeld geworden . Het waren muzikale dagen .' Glorieuze en gelukzalige momenten voor EmmY van Lokhorst waarover ze verrukt schri1'ft in haar dagboek . `Twee dichters . Nog ben ik meesteres van mi1jzelf en geen maitresse van een antler . Dit is het meest glorieuze til'dPerk en niet to handhaven . Twee dichters zo kort na elkaar Mil'n vitaliteit moet groter ziJ'n dan ik beset . Dankbaar aan het !even ben ik omdat geen onrust miJ ' verstoort .' De verhouding met anY is voor haar niet meer dan een intermezzo geweest, zo valt op to maken uit hun corresPondentie ruim een ljaar later, waarin ze hem onder andere vraagt haar als vriend to zien in Plaats van vriendin .

Die verrukkeli1'ke amazone

In november 1924 komt Ni1'hoffs droomscenario binnen bereik . 0P Proef kriJg' t hiJ' een betrekking biJ' De Telegraaf~ als tweede correspondent in . . . Paril's . Vol verlangen ki1jkt hiJj uit naar de toekomst : `Met z aPril als ik naar genoegen gewerkt heb, ga ik dan met de Ford in Marnes-la-Coquetto woven laat Faan dan ook komen want Paril's zelf is to enerverend voor hem e n miJ'n !even heeft een vorm gevonden geheel naar dofl'es hart als de Ford biJ' tiJ'd en wi1'len in het Bois een klein diefJ'e mag oPPikken en meevoeren door het voorljaar, das dan weer op handen is naar het kleine boshup'sle v oorbii' St . Cloud . Of zal een geel citroentJ'e of een snelle Hamilton door een rood hoedJ'e bestuurd, telkens Plotseling voor de altiJ'd open

88

deur staan snorren?' Zover zal het echter niet meer komen . Een week na het oPtimistische visioen schril'ft Niljhoff zwaar teleurgesteld : Ìk houd niet van brieven waarin noch het woord "dof" erboven noch "diefl'e" eronder voorkomt .' Hi'1 stelt haar een ultimatum : vobr vri1'dag moet ze hem liefdevol telegraferen anders staat hi1' niet aan het station to wachten . `Dof kan nog niet aannemen geen dief meer to hebben en daarom > 1e dof .' Drie dagen later waagt hil' het eroP aan het echtPaar Van Loon to vragen of ze Faan voor drie dagen in huffs willen nemen, die met hem uit Italie is meegekomen . Ìk woon

flu

al 6 weken met hem samen . Hil' is erg lief en gewillig en

ondanks een zekere bewegelil'kheid toch niet moeili1jk to regeren . Hil' is sours wat ruw, maar altild goedhartig en gehoorzaam .' Aan EmmY van Lokhorst : `Schril'f l'e weer eens gauw, diefePief, e bent een beetl'e zwil'gePi1P' , vind ik .' Dief blil'ft echter zwil'gePil'p . Met Hans van Loon is EmmY van Lokhorst in een huwelil'kscrisis terechtgekomen . Het beset groeit dat Nil'hoff niet de verlosser is die hilj aanvankelil'k leek . Om het allemaal nog ingewik-

aC Q Q Y J W z

Q

U Q N z

w U z Q J W F-

J F-

N

Martinus Nijhoff en Emmy van Lokhorst met direct links naast haar Faan, Nijhoffs zoon . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

W J J

Q z

3 z W F-

Q J

8g

kelder to maken heeft ze nauwe betrekkingen met NettY Nijhoff aangeknooPt die erg aan haar verslingerd raakt . En verder leers ze de comPonist Willem PiJp' er kennen, de man met wie ze een J'aar later in bet huweli1'k zal treden, notabene op aandringen van NiJ'hoff . `Maar lief1'e toch' schril'ft Nijhoff ergens in r9zS, zich van geen kwaad of moeili'kheden1kheden bewust `was is er? Waarom kom J'e met over? Al was bet maar een dag . e hoeft bet toch noch Hans noch NettY to zeggen, 1e kunt toch naar MontignY gaan . Als ik vriJ' was Faan niet had was ik er allang geweest . e ongeruste dof.' En das is bet hem natuurlil'k 1'uist : dof is niet vri1', dof heeft een vrouw en een kind en dof moet werken . Radeloos is EmmY van Lokhorst in bet voor1'aar van z9zS . `Nu heb ik bet opgegeven', schri1'ft ze in haar dagboek . `HiJ ' beefs bet doodg emaakt~• er is geen kans meer .' Een maand later : `Het is erger dan welke hel ook .' En : `Das ik niet eerder heb begrePen hoe hulpeloos zwak hiJ' is en hoe betgeen hi1' alleen maar nodi g beefs en zoekt steun is . Tot in lengto van dagen zal ik zi1'n arm hoofd voelen zoeken aan mi1n schouder naar rust .' Voor Nijhoff is EmmY van Lokhorst, das kreng der krengen die verrukkeli1'ke amazone, die duizelige opiumschuifster, dat grillig vreemd wisPelturigheid1e, een motor waarop hil' voort kan gaan . Ìk kan niet meer buiten das vreemde was 1'e in me hebt opengebroken, en waar ik zelf eigenliJ'k nog niets van begriJ'P', schri1'ft hiJ ' haar vanaf De Kring waar ze dansmuziek draaien waarop ze de hele avond hadden kunnen dansen . Als ze er maar was geweest . `Waarom, goddomme, ben J'e niet bier .' Voor Emm Y van Lokhorst is Nijhoff degene op wie ze haar grote liefdesverlangen proJecteert . In ziJ'n verzen herkent ze de `bonger naar vervoering', zo bliJ'kt bi Jvoo rbeeld uit haar recensie van Vormen in Het Utrechts Dagblad . Zi1'n behoefte aan het onvoorwaardelil'ke leest zil' met name in bet gedicht ÀubreY BeardsleY' : `Leef steil omhoog zoals de stammen deden I Tot wi'1 als sp eren in de heme1 trillen .' In haar eigen bonger naar vervoering schri1'ft ze aan hem : Àls ik geheel in J'ou verloren kan gaan dan mag ik sterven e n d aann is al bet vroege

damp . Ik schri1j f woorden, maar bet is vergeefs .

Nu mlni tr anen over z1n, i be n ik weer degeen die ik ben en die allerlei weet . . . no olt naderde ik zo dicht bet besef van sterven sours duurt leven 1ng, a to lang .' In de frustratie van haar grote verlangen zal ze nog insPi-

90

ratie oPdoen voor menig verhaal en vele romans . `Voor l'ou is het een merkwaardige bi1'zonderheid in 1je eindeloze reeks avonturen en voor mi'l is het - enfin iets heel antlers .' Het antwoord van Valmont luidt : `Maar voor mi1' ook, lievertl'e, voor mil' is het ook iets heel antlers dwaas tobbend vrouwt1'e .'

&

*, 4.,ij'Mi24k £,,& be4 l'4* 'c'IM4i;4:\ *, *i1 44 i'I kLat& .(e~

dhJ/

k

ecMii4.

.¼ 4~ ka

i4f4I4fr

~ y I,2#sLJi1I? a n

ki )*4 h

'

£ ) Q Q

A44t4

.

,c& h

J W z

Q

1;d,e4, ,to (.I ,F,,,, , 44c )"w ++s hed ,4 etG 44 i

h+L4J

*44

H I U Q N z w

. /'

U z Q J W J

H w J J

Q z

3 zW H Q J

9i

J

hi

'z* k24iL4 f&

:A;

h' L1

/ttdP)

,103iJi

Au

i:

/)k*Ah;,

1~l 2otxj ?eel e.A~ dc • A/4rM4 la

2.

h ka 2

C

r4M

bv £4

A £

O9

oak lda 'dt kIMh4 aA ZI44, )

E

,

/ 7a

'

k4r4 ~ O~ .n

p

~~ ~"

Ywe~4

ddL.C

lw+,,~,°"p,(vG.rc~ '~ "" . _ ci / /

K~ °^*„ 7

° ti, ~Li(~ 1

a oG

+~

Raan„~~ ,,d dx ., G,, 2,,,E door

7"y ;d . ~,~ ~~G AiQ eqte4. k~*

hcil 4ftutel.. J '

Ongedateerde minuut van een brief van Emmy van Lokhorst die zij onder de naam Betting van D• aan Martinus NiI•hoff schreef . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

92

lets licht vermoeids en coquets, signaleert Ni1'hoff bil ' EmmY van Lokhorst als hi' haar voor hat eerst ontmoet in Pari1's in die kamer met das wasrek1'e . De donkere droevige ogen de wake glimlach en de peinzende houding

;~vanhtofd apes draggt bi1' aan hat type immanence schoonheid

das uit is op bewondering en gewend is bewonderd to worden . `Zelfs EmmY van Lokhorst lief haar pose van melancholia varen en betoonde zich bi1'na een gewoon mans', schri1'ft een gemeenschaPPelil'ke kennis aan Pom na een dinert1'e . Om Valmont Partil' to kunnen bieden als een madame de Merteuil li1jkt EmmY van Lokhorst wel de schoonheid maar niet de activiteit in huffs to hebben . LIjkt . EmmY van Lokhorst bli1'kt uiteindelil'k een virtuoos in misleiding . Ni1'hoff had gewaarschuwd moeten zi1'n . `Das is nu echt dieftjes sluiPend slapgennatuurt1'e . Geheimzinnig, en met de besto bedoelingen misschien achterbaks maatregeland', schri1'ft hilj in novembar 1924 licht wanhoPig als hi1j uit haar brief niet heeft begrePen was haar Plannen

flu

precies zi1'n met een eventuele baan in Den Haag .

In de Periode das de relatie tussen hem en EmmY van Lokhorst kregelige momenten gaat kril'gen, in de zomer van r92S, words zi1jn belangstelling gewekt door de brieven van een 1'onge vrouw . Een vierentwintiglarige met schri1jversaspiraties wends zich met haar novellen tot de bewonderde autoriteit . Uit pure bescheidenheid wenst ze zich niet verder bekend to maken dan als Betting v .d . D .' Ook haar precieze verblil'fPlaats geeft ze liever niet op, ze laat haar brieven doorsturen door een zekere mevrouw DuParc aan de Valeriusstraat in Amsterdam .

Liaisons dangereuses

Q Q Y J W

Het is biljna meeli1jwekkend om to zien hoe gretig Niljhoff ingaat op de vra-

z

Q

gen van de naieve Betting . HiJj raadt haar aan Wuthering Heights to lawn Le rouge et le noir, Le grand Meaulnes, Les liaisons dangereuses . . . Natuur-

I U Q N

li1'k zi1j n dit allemaal al de boeken die zil ' op haar nachtkast1'e heeft liggen .

z

En bli1j verrast schril'ft ze, ` e voorstel om de novella in De Gids to plaat-

0 z

W

sen neem ik met vreugde aan ik wist niet das 1'i1' in de redactie zat .' De

Q J W

vonken sPatten al van hat Papier, als zi1' hem ook nog eens voorstelt tele-

J

F'

pathische Portretschilderingen van elkaar to maken . Nil'hoff is getroffen W

zo scherP weet zi1 j een beeld van hem op to roePen . Het ziljne van haar iet-

J J Q z

z W F-

Q J

93

was corrigerend, schri1jft ze : Ìk li1'k op niemand dan mi1'zelf . Ik ben kuis en togeliljk onkuis koud en hartstochtelil'k . Ik leef sterk in droom en fantasieen .' Het is bi1jna een cryptogram das ze hem opgeeft . `Door een droom heb ik mil ' in l'ou doen ontstaan door andere dromen leef ik verder met 1'e, zo als ik wens .' Nil'hoff laat zich door Betting verleiden een Portret van zichzelf to maken das sevens een snort recaPitulatie is van zi1'n leven tot nog toe . Ìk weet niet waarom maar ik ga J'e enige confidenties doen, naar aanleiding van l'e twiljfel aan miljn zoont1'e . Hi1 ' is 9 lgar oud . Ik ben 32 . Ik trouwde io 1'gar geleden, middenin de mobilisatie . Ik ben 4 1gar lang officier geweest en had het wel alti1'd willen bli1'ven . Mil'n vrouw, waarmee ik al meer dan twee l'gar niet meer samenwoon is met hem in Florence waar hil ' op een Engelse school gaat . Zi1 ' houdt daar een pension . Er is niets in de wereld waarvan ik zoveel houd als van hen beiden, parce qu'un bourgeois aime sa femme zoals Busa de MontParnasse terecht zei . Waarom wil ' niet meer samenwonen is niet alleen miJ'n geheim en kan ik dus niet meedelen . Wi'1 zullen nooit officieel scheiden voor er grond voor is, d .w .z, voor wi1 ' een van tweeen zouden willen hertrouwen . Wat ik voor mij nimmer doen zal . En zi1 ' ook niet . Ken l'e mi1'n bundel De Wandelaar? Die is verschenen in 191 6 en voorin staat de oPdracht aan haar . Daarin is voor mi1 ' alles tussen ons heel duidelil'k gezegd . Vandaar das ik, hi1 ' is al 6 1'gar uitverkocht steeds aarzel hem to herdrukken . Dit voorl'aar zal ik wel zwichten voor het geld das me words aangeboden, want ik ben niet riJ'k . Ik verzeker 1je das miljn J'ongen erg lief is . Als 1je er belang in stelt zend ik J'e een foto van hem maar moet die terng hebben .' Natuurli1jk zou Betting daar heel bli1 j mee ziJ'n, met zo'n Portret1'e . Invoelend schriJjft ze : `Het li1jkt mij ' uithollend en tot triestheid dwingend 1'e vrouw en zoont'e "te togeren" to hebben .' Het moet voor hem verschrikkelil'k eenzaam zi1jn als ze dan weer weg zil'n . De cruciale vraag ligt nu voor de hand : Ìs er geen vrouw die )je dagelil'ks leven bespeels?' Betting 1gt e in gedachten haar hand mi1jmerend op ziljn hoofd en Prevels een zegenend woord . In antwoord hierop dripgt Ni1'hoff steeds sterker aan op een ontmoeting . Als het dan niet `gewoon' kan, dan maar een `Chartreuse'-ontmoetin g,

94

oPPert hil ' in november 1925 . `Ken 1'e La Chartreuse de Parma van Stendhal? Twee mensen die elkaar niet zien mogen, ze hebben dat gezworen en elkander dan in het donkey ontmoeten . Luister nu eens . 1k zend J'e een huissleutel, geef 1e Precieze aanwiJ'zingen over mil'n huffs, 1k zet een brandende kaars bi1' de voordeur, en J'i1' komt `s nachts binnen, gaat naar mil'n kamer, waar ik J'e in het donkey wacht, blaast de kaars op de dremPel uit en komt binnen . Wil ' Praten .1k wit het ook andersom doen, namelil'k dat ik biJ' '1ou binnenkom of in een hotelkamer . We moeten hiervoor elkaar kunnen vertrouwen . Denk er eens over na . Wat een gegeven voor een novelle! De brieven tussen ons trouwens ook . Studeer l'e? Houd 1'e van iemand hield 1je van iemand? Wat lees 1'e? Wat Broom l'e?' Voordat het van zo'n Chartreuse-ontmoeteng zou moeten komen, geeft Betting het gevraagde inkiJ'kl'e in haar verleden . `MiJ'n gereserveerde aard had zich voor een mens geoPend . Wi1' hadden geruime tiJ'd een vertwi1'felde alles ontwrichtende verhouding . Plotseling bleek miJ', hoe hetgeen een wereld voor mi1j betekende, voor hem een sPel van intriges, vernederingen en bedrog was . 1k ben de vertwi1'feling to boven, maar heb biJ' deze stril'd veel ingeboet .' Ni1'hoff kan ervan meePraten . Èen goede verstandhoudin g die ik nu al langer dan onze corresPondentie meer dan een ljaar, met een vriendin in ere hield is Plotseling verbroken door mil'n schuld natuurli1'k en van alle kanten dripgt een chaos van vriJ'komend gevoel op me aan .' En een pgar maanden later, in sePtember z926 : `1k maak, voor miJ'n doen ook een moeili1jke ti1jd door . Mi1'n "rechterhand" waarvan ik l'e wet eens schreef, heeft na veel strubbelingen het zekere voor het onzekere Bat ik toch altiJjd ben en bliJf verkozen en gaat trouwen met een man die wat meer dan boheme kameraadschaP aanbiedt . 1k kon niet anders doen dan

a Q Q Y J W z

Q

de deur voor haar oPendoen en zit nu als het zo regent zoals vanavond I

ietwat weemoedig to overdenken, of ik nu werkelil'k eenzamer ben dan

U

voorheen .'

z

Q N W

`Schr1"J f me weer eens gauw Betting' vraagt hiJ' verlangend . Èn als 1'e het doetzo PersoonliJ'k mogeli1jk . Dit roekeloos to kunnen doen is toch

0 z Q J W

1 ulst een der voordelen van 1'e incognito . 1k ben - after all - iemand die hunkert naar om gang van hart tot hart .' HiJj voelt zich zwaar bedrogen als ze hem halverwe ge 1926 Pardoes aankondigt ofwel to gaan trouwen

r J

W J J Q

z

3 z W

Q J

95

of to zullen vertrekken naar Amerika . `Betting schaduw van een ideaal . Ik heb nooit enige poging gedaan tot het to weten komen van 1'e identiteit maar als een schaduw niet meer beweegt wen 1'e aan zil'n vorm en ziJ'n oPpervlakte words doorzichtig .' Vanaf dit moment is Nil'hoff weer suPerieur . In december schri1'ft hilj haar vanuit Florence . De laatste woorden van haar laatste briefl'e > Ìk ben moedeloos' ziJ'n ook op hem van toePassing, zo schri1jft hi1j . Haar novellen zullen niet meer in De Gids verschil'nen omdat ze minder ziJ'n dan de vorige > `schraal' en `zonder cooed, en was nog erger is, zonder lust' . Àls ik J'e kende, zou ik tegen J'e zeggen : kom was bi1' me uithuilen . Nu moet Jj e maar doorsukkelen tot 1'e ergens togenaan looPt . Daarvan zul 1'e dan wel wakker worden en dan verwacht ik grote dingen van 1je . Want J'e bent uit het goede hout gesneden . e zal nu wet uit "ressentiment" het Chartreuseplan niet laten doorgaan . EigenliJjk is ook de tiJ'd en de spanning daarvoor voorbiJ . e weer niet hoeveel teleurstelling Je me gebracht hebt, zonder enig voordeel voor 1'ezelf . Ik ben biJj na verbitterd, maar das bewil'st alleen helaas nog das ik met een stuk van mil'n hart nog in l'e leef . . . . Schri1'f me nog eens, la> doe das vooral > en zo persoonli1j k en op de man of als J'e maar coogelil'k is . Schri1'f naar Den Haag. Mil'n brieven worden van til'd tot tiJ'd opgestuurd . Ik wacht op 1e .'

BevanSen door zil'n geur

Is Nil'hoff er ooit achter gekomen das Betting v .d . D . dezelfde is als Emm Y v . L .? Of zelfs : schiep hilj er plezier in om het spel met haar mee to spelen? Als das laatste het geval was, dan heeft `het sPeelse booswichtJ'e' de betiteling van Ni1'hoff door Simon VestdiJk , zelf dol op mYstificaties en plageriJ'en, zil'n rot met verve gespeeld . Zozeer das het de vraag words of niet dan toch EmmY van Lokhorst uiteindelil'k de bedrogen partil ' was . Het feit das de brieven waren getYpt zal Niljhoff er alert op hebben gemaakt dat hi1' het handschrift zou moeten kennen . Verder zat hil' misschien toch de stl11 van schri1jven hebben herkend en waren ook de onderwerpen die Bettina aandroeg op den duur wet was doorzichtig . Volgens mededelingen die de latere minnaar van EmmY van Lokhorst, Dick BinnendiJ'k, aan Kees Lekkerkerker deed zou dit erotische schimmenspet inderdaad een bron van p lezie r voor hem ziJ'n geweest . WekeliJ'ks zag BinnendiJ'k NiJ'hoff o p

96

De Kring, waar deze zich onder andere erg vroli1'k zou hebben gemaakt over zil'n briefwisseling met EmmY van Lokhorst en haar alter ego . Een dergeli1'ke voorstelling van zaken strookt met het beeld dat schril'fster en tiJdgenote Clara Eggink van Ni1'hoff oProePt in haar terngblik op haar leven met

.C . Bloem nameliljk dat de kwaadaardige Ni1jhoff een zeker

sadisme ten aanzien van de hem bewonderende vrouwen niet vreemd was .

0Pgewekt feliciteert Ni1'hoff begin 1927 de heer en mevrouw Pi1'Per-Van Lokhorst met hun huweliJjk en wenst Willem PiJ'Per nog vele sYmfonieen toe over Acberos> `maar nimmer ene hoop ik over "Ach > Eros" .' Vele vriendeliJ'ke briefJ'es naar het echtPaar volgen en nooit zal Nil'hoff vergeten onderaan de brief ziJjn respect to betuigen aan mevrouw PiJ'Per . Maar gelukkig bedoelt hiJ' daar de moeder van Willem Pil'per mee . Ontroerend is de openhartigheid waarmee EmmY van Lokhorst in haar laatste PersoonliJ'ke brief aan Porn schril' f t over haar gevoelens voor hem die wel nooit zullen verdwi1jnen : `Vergeef me, als de volgende woorden op het eerste gezicht nog een liefdesverklaring liken, verderoP zal mil'n bedoeling Je J duideliJjk worden, iJ' hebt toen in ParisJ milj aangeraden, mil'n leven met dat van Wim to binden voor 1'e hem kende . . . . lk ben van Wim gaan houden innig en vast, maar het heeft dat andere gevoel niet aangeraakt niet verdrongen en ik kan niet geloven dat dit ooit zal kunnen verdrongen worden al neemt het vormen aan die de omstandigheden groter of kleiner kneden . Ik geloof dat miJj n instinct van zelfbehoud de wegen heeft gevonden om die "ergste" liefde in een antler verband to brengen waardoor ze kon bli1'ven doorleven en misschien nog heerliJ'ke panorama's oPenen . Maar laat me het mogen zeggen, nog onder alles door, als ik lje hand zie die ges-

Q Q Y J W Z Q

ticulerend in een klein bestek zich beweegt, heb ik de neiging miJ'n hoofd I

erover to buigen en die hand to koesteren aan miJ'n wang en mond ;~ flog, als ik sommige klanken in 1je stem hoor, de bedwongenheid de zachte rust, voel ik mi J tot de heerli1'ksto PersPectieven weggli1'den, het is of 1'e verende levend ig e woo rden asn de rand van een donkey bos in het zonlicht bewe-

U Q N Z W 0 Z Q J W

g en e n diePe, eindeloze echo's hoor ik achter die kleine woorden . Heel J'e

J F

wezen waarvan een ziJ'de mi1 ' zo onvergeteli1'k PiJ'n heeft gedaan, wekt miJ'n warmste, geesdriftigste gevoelens .'

W J J Q Z

3 Z W Q J

97

Dief is weer Lieve EmmY geworden . Hi1' bli1'ft haar met raad en daad bi1jstaan als het gant om haar literaire Produktie, al bli1'ft das een moeizame aangelegenheid . HiJ j adviseert haar bil'voorbeeld een l'aar to wachten met haar roman oPdas die eerst helemaal in

De Gids

kan verschi1'nen .

Andere stukken zil'n gewoon weer niet goed genoeg . In 1930 vraagt hi'J haar : `Schril'f miJ' eens waarom l'e denkt das ik l'e altil'd heb "tegengewerkt" . Niets is minder in miJ'n bedoeling geweest . Wat in hemelsnaam heb ik ooit gedaan of gezegd das in die richting ging?' Later bericht hi'1 das er weinig Plaats is in De Gids . `Maar weer niet getreurd . Is l'e verhaal kort dan schuiven we gewoon nog een stoel biJ' .'

Het is niet moeilil'k to raden wiens voetstaPPen naklinken in de verhalenbundel Dromen i 93 o , al heet hil' daar Erik en zil' Linde of Nina . Van Lokhorst volgt dan wel niet letterli1'k de tip van NiJ'hoff op, een novelle to schril'ven over `het kwartetl'e', wel blil'ft ze in het algemeen dicht bil ' huffs voor haar personages en verwikkelingen . `Hil' kust haar gezicht das bleek tussen het donkere hoedlje en de natte bontkraag naar hem oPziet .' In een van de andere verhalen allemaal zwanger van gedoemde hartstocht en onontkoombaar afscheid tegen de achtergand van het avondlil'ke Paril's , knielt Nina op zi1jn verlaten kamer neer biJ ' ziJ'n bed en legt haar hoofd o P zil'n kussen, bevangen door zil'n geur . `Zil j sluit haar ogen zo is het > alsof hi}' biJ' haar is . Zil' glimlacht van geluk . Het liefst zou zil ' zo altiJjd blil'ven zeker van

zi1'n

liefde, alleen met hem zonder zilj n reeel bilzlln .

Ook in NiJ'hoffs werk resoneert de verhouding met Van Lokhorst, zi'l het op een meer indirecte manier . In r926 verschil'nt ziJ'n Poetische beginselverklaring `De pen op PaPier' in

De

Gids . Het is een oPvallend verhaal

getoonzet als een sProok1e, das handelt over de krachten die in de dichtersziel met elkaar in gevecht ziln, die van de burgeoman en de avonturier . 0P het eerste gezicht is het het verhaal van een artistieke worstelin g dichter laat pen boven PaPier zwieren zonder resultant en words uit impasse geholPen door een Rattevanger van Hamelen-figuur . De manier waarop echter de vrouw en de zoon van de dichter een verlossende rol tot slot krilg' en toebedeeld, lil'kt een rehabilitatie van het huiseli1'k geluk . Emm Y van Lokhorst heeft dit in ieder geval zo gelezen en vindt die waarderin g

98

van het gezinsleven een nederlaag, voor zichzelf maar zeker ook voor Ni1'hoff. Gevraagd om een reactie op `De pen op PaPier' schriJ'ft ze aan Nil'hoff: `Zo ooit in iets dan voelde ik hier hoe eenzaam 1je bent Porn, met deze liefde die bloedverwantschaP is geworden dock geen stuwende electriserende kracht meer kan hebben als J'e uiteindeliJ'k enig bezit . e bent to l'ong om 1'e hierbiJ' neer to leggen, to l'ong om deze aPotheose-steer op to roePen . En daardoor is er in J'e vertelling iets onbevredigends omdat er geen horizon is omdat het nier verder kan .' Alti1jd in voor een ironisch gebaar, laat Nil'hoff De pen op PaPier (i2) in boekvorm vergezeld gaan van zil'n vertaling van een fabel van La Fontame `De twee duiven', waarin met grote weemoed een verloren liefdesgeluk words bezongen . Van een liefhebbend stel duiven houdt de een het thuis nier meer uit en gaat op refs ondanks bet verdriet van de antler . Onderweg overkomen de reislustige duff de verschrikkeliJ'kste ramPen . Zwaar gehavend keert hiJ ' terng op bet nest . Moraal van het verhaal : ga nooit to ver weg van J'e geliefde, de rest heeft toch geen waarde . Tegelil'kerti1'd weet de verteller van het verhaal maar al to goed hoe weerloos ook hil' 0oit was . Vertwi1'feld vraagt hi1 ' zich tot slot dan ook af : das ik liefheb is das uit, voorgoed?

In de sleutelroman De toren van Babel (1934) zet EmmY van Lokhorst o P has"r manier definitief een punt achter haar geschiedenis met NiJ'hoff . Het is haar meest Prestigieuze en geslaagde roman, waarin ze een kring intel1ectuelen, schri1jvers en ljournalisten in beeld brengt . De dichter Robert

Q

Fabius is een van de belangriJ'kste personages . HiJj heeft een vri1' huweli1'k

Q Y J W

met Leida `Wi1' kunnen nier in een huffs woven, maar wiJ' voelen ons voor

z Q

elkaar verantwoordeli1'k' en gaat gebukt onder de verwachtingen van zi1'n vader da t hi1' bi1j de Bank zou moeten komen to werken Àlles is Pasklaar voor hem neer gzete e • hil' heeft ziljn eigen keuze nier kunnen volgen, ziJ'n "re s1oot vantovoren als een bus') . Fabius verbliJ'ft regelmati g g ehele carne in Pari1's om to Proberen was 1'ournalistiek to bedriJ'ven en Gide to lezen .

U Q N z W 0 z Q J W

H1 is een flmke vrouwe nversierder . Zi1'n schuinsmarcheerderi1 ' komt hem

J

duur to staan als hl1 in Pari1's de getrouwde LaurY verovert . Zil' raakt aan hem vers lm gerd zozee r dat ze haar eigen leven voor hem oPgeeft terwil'l

W J J Q z

z W H Q J

99

hi1j zi1'n vril'heid wit bewaren . Als ze een Poging tot zelfmoord doet, zi1'n zi1n smeekbedes aan haar sterfbed severgeefs . LaurY komt niet meer terng . Roberts gezicht is voorgoed veranderd : de news is scherPer, de ogen ftauwer . Ook met ziJj n aanvanketiJ'ke levensdrift is het gedaan . Hi1' Probeert terng to komen in de zaak van zi1'n vader . De schril'fster had geen ergere straf voor haar romanPersonage kunnen bedenken .

`Niemand kan miJ' euvet duiden das ik een enkele maal wet eens bezwi1'k en hartgrondig amoreel ben', schril'ft EmmY van Lokhorst begin 19z6 aan haar nieuwe liefde . Slachtoffer van haar hartstochten verslaafd aan verliefdheid als een sPons aandacht en attenties oPzuigend . EmmY van Lokhorst heeft genoeg energie voor drie huweli1'ken en een onbekend aantal verhoudingen . Herstetlende van haar dof, als Betting nog in de weer met Ni1'hoff, min of meer verloofd ziJ'nde met Willem PiJ'per, heeft ze een nieuw object gevonden : de criticus D .A .M . Dick Binnendi1'k . Haar belangstelling voor hem is gewekt door zi1'n recensie van Vormen . `Bli1'f 1'i1' binnen l'e di1'k, ik tok 1'e naar mi1'n horst ofwel hoeve .' De verhouding komt pas tot volle bloei als ook Binnendi1'k veilig getrouwd is . `Was moet ik toch talril'ke verleidingen weerstaan', verzucht EmmY van Lokhorst als Nett Y Ni1'hoff haar in dezelfde Periode vraagt mee to gaan naar Italie .

Korte levensbeschri1'vinS EmmY van Lokhorst

EmmY Emma Paulina van Lokhorst words op z6 augustus 1891 in Den Haag geboren als derde dochter en 1'ongste kind van acobus van Lokhorst > architect en Hester de Quack, Pubticiste . In Den Haag bezoekt ze de lagere school en de HBS . Na het doortoPen van de kweekschool voor onderwi1'zeressen in Arnhem, staat ze een blauwe maandag voor de klas in Amsterdam . Ze vertrekt als au pair naar Londen en daarna naar Ier1and . Terug in Nederland, gedurende de Eerste Wereldoorlog, ontmoet ze haar toekomstig echtgenoot, de schri1'ver-1journalist Hans van Loon . Als hi1' buitonland-correspondent words voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant, vertrekken ze samen naar Paris J . Ze studeert er Frans aan de Sor-

bonne . Door bemiddeling van Herman Robbers verschiJ'nt Phil's amoureuze p enkelen asnvankeli1'k in afleveringen in Elsevier's Ge111ustreerd

Too

Maandschrift .

Deze kiassieke bildungsroman, oPgebouwd uit zes `liefdes-

drama's' waarin de erotische ontwikkeling van een HBS-meis1'e tot aan haar eerste betrekking waar ze prompt in de klauwen van haar getrouwde werkgever valt , words een groot succes . Het vrouweli1'k liefdesverlangen bli1'ft het grote thema in de romans die volgen . En in haar Persoonlil'k levers . Na de glorieuze beleving van drie relaties togeli1'kertiJ'd Van Bruggen, Nijhoff en Roland Hoist en de echtbreuk met Van Loon van wie ze trouwens al eerder gescheiden was maar met wie ze ook weer hertrouwde binnen tiers l'aar tiJ'd , trouwt ze in 19Z7 met de comPonist Willem PiJ'Per en gaat met hem in Amsterdam worsen . Haar inmiddels strikt zakeli1'ke verstandhouding met Nijhoff is nog even in het geding ais de samenwerking van Pi1P' er en Nijhoff aan de opera Halewi1jn

op een conflict uitlooPt en EmmY van Lokhorst op basis van het

tekstmateriaai van Nijhoff het uiteindelil'ke libretto schri1'ft . Gedurende het grootste deel van haar levers heeft EmmY van Lokhorst verhoudingen, met manners en vrouwen . Met Kees van Bruggen en zil'n tweede vrouw May heeft ze een ti1jdiang een driehoeksverhouding ~; de schril'fster o de Wit is een heel goede vriendin, maar ook een tiJ'dl'e haar minnares . Datzelfde geldt voor de schri1'fsters A .H . NestY Ni1'hoff MarieLouise Doudart de la Gree en Anna Blaman . Til'dens haar huweli1'k met P1 1Pr e heeft EmmY van Lokhorst een J'arenlange verhouding met de criticus Dick BinnendiJ'k . In 1938 trouwt ze voor de vierde keer, flu met een PsYchiater, P .Th . Paul Hugenhoitz . Ook dit huwelil'k looPt na ruim tiers Jaar uit op een scheiding . Gedurende dit huweliJjk onderhoudt ze sterke vriendschapsbanden met Anna Blaman en de dichteres Vasalis . Haar torbulente persoonliJ'ke levers weerhoudt haar niet van het leveren

Q Q Y J W z Q

van een enorme P roduktie •~ integendeel, het is haar grote bron van insPiratie . Nasst alie romans novellen vertalingen en Jjeugdboeken schriJ'ft ze toneelrecensies voor De voor

De Groene

Teleg raaf

van z92S tot 1940) en na de oorlo g

U Q N z W

Amsterdammer. Het schril'ven van literatuur houdt ze na

de oorlog voo r gezien, ofgezien van de twee romans over de bezetting en

z Q J W

het verzet . Het heeft hasr weiiswasr nooit ontbroken aan lezers en rede11Jk gunstl ge k ritle ken, maar uiteindeli1'k vindt ze zichzelf niet goed genoeg . Mlsschien merle m gg e e ven door figuren om haar heen wier oordelen ze

J

W J J Q z

z W

aJ IOI

zich nog steeds aantrekt . Als ze vlak na de oorlog Ni1'hoff een bundelt1'e verzen ter beoordeling stuurt, schril'ft hil' haar weinig hooPgevends . Ìk moet l'e stellig ontraden, ze gebundeld uit to geven', schril'ft hi1 ' haar . `Daar zou 1'e geen Plezier van beleven . Zi1' ontlenen hun waarde aan een hier en daar oPtredend treffend accent maar dit is naar ik meen > voor een boek niet voldoende .' De meeste vrouweli1'ke generatiegenoten van Van Lokhorst ondergaan hetzelfde lot als zi1j : hun werk komt terecht in de stoffige hoek van de damesroman en het meisl'esboek . Terecht vindt Van Lokhorst die erg sceptisch is over het vrouweli1'k vermogen echt goede dingen to maken . Èlke man heeft intellect van nature elke vrouw is geneigd to vegeteren', schril'ft ze in haar dagboek naar aanleiding van een discussie met NettY Ni1'hoff . `Dat vrouwen zich wenden naar de kunst, is vergeels a Priori .' Het is niet verbazingwekkend dat haar gesPrekspartner de togenovergestelde mening is toegedaan . Een aantal van Van Lokhorsts romans is duidelil'k meer dan alleen maar curieus . Het theewater moge in haar boeken nogal vaak suizen en de lucht zoel zi1'n van bloemengeur, EmmY van Lokhorst weet onbestemde onrust en omitsPrekeli1'ke verlangens in woorden to vangen . Dit geldt zeker voor een aantal verhalen in Dromen en voor de novelle AanlooP, waarin ze de obsessieve verliefdheid van een kostschoolleerlinge voor haar lerares beschri1'ft . Omdat ze haar romanpersonages alti1'd voor dilemma's Plaatst en meestal ingewikkelde netwerken van familie en vrienden beschri1'ft, gaan dikke romans als De zonnewi1'zer en Onwankelbaar ten onder aan tafereeltl'es en vertelPersPectieven . Daartegenover staat dat zowel Phil's amoureuze Perikelen als De toren van Babel levendig, graPPig en erotisch zi)'n .

Haar l'eugdboeken zil'n dramatisch en zwaarmoedig, met een ontbrekende moederfiguur en een meisl'e dat die figuur in haar volwassenwording luist zo node mist . Na de oorlog verschuift haar carriere van een schril'verslooPbaan naar die van een redactionele en organisatorische . Ze zit in de redactie van Ad Interim dat in 1950 fuseert met De Gids . Nog tien l'aar is ze redacteur van

dat 1aststo ti1'dschrift en schril'ft kritieken over literatuur en toneel . Vanuit haar functie van secretaresse van de Vereniging van Letterkundigen zS lraalang zit ze in verschillende jury's van literaire pril'zen . Ook is ze

Ioz

als toneelmedewerkster van het VARA-Programma `De Artistieke Staal kaart' ruim twaalf 1'gar lang op de radio to horen . Ù hebt geluistord nasr EmmY van Lokhorst .' In 1964 ontvangt ze een koninkli1'ke onderscheiding . Aan het eind van haar leven komt ze in een Amsterdams bel'aardentehuffs terecht . Ze overli1'dt daar in 1970, oP achtenzeventigl'arige leefti1'd . Als we dr . P .H . Ritter 1'r . mogen geloven, is EmmY van Lokhorst zo'n vrouw die tot op `ril'pere' leefti1jd nog de gedachte terng deed gaan aan de ti1'd dat iedereen verliefd op haar was . `Zil' had een uitgesProken talent om kleren to kiezen die haar bekoorli1'kheid accentueerden en tot in haar rli'Pere leeftil'd is en die drang naar verl'eugdiging in haar die haar en toe oPwekt, haar verschil'ning to verzorgen'

Ontmoetingen met schriI'vers

z9S6 . In die eeuwige 1jeugd heeft ze zichzelf bevroren, door nog tot in de 1'aren zestig interviews en dergeliljke vergezeld to laten gaan van een Portretfoto uit de 1'aren twintig . Het is dan ook een Prachtige foto, waaro P EmmY van Lokhorst haar Griekse profiel toont . 0P het exemplaar van deze foto in haar nalatenschaP is de rechte li1jn van de news nog eens aangezet met een heel fi1jn ballPointliljntJje .

Noten I

Belangri1jkste bron voor dit artikel vormt de briefwisseling tussen Martinus Ni1'ho en EmmY van Lokhorst zoals die bewaard is gebleven in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag. Dankzij de er fgenamen Andreas Oosthoek Ni1jho en Kees Lekkerkerker Van Lokhorst werd ik in de gelegenheid gesteld deze to Iezen en eruit to citeren . In dit 8eval des to meer bi1'zonder, omdat deze brie fwisseling tot nag toe in een Sesloten depot werd bewaard . Het is geen vollediga briefwisseling. De brieven van Nijhoff aan Van Lokhorst zi1jn er allemaal nag, keurig bewaard door de ontvangster, inclusie f envelop, maar wat Van Lokhorst aan NiJ'ho f f hee ft geschreven kan slechts biJ' benadering worden ofgeleid uit de kladbrieven die ze zelf hee ft bewaard . In het geval van Betting v .d . D . ziJjn er ook enkele doorslagen van getYpto vellet1'es bewaard . Om een indruk to geven van de omvang van de collectie: van Van Lokhorst aan Ni1'hoff zi1'n 7 kladbrieven bewaard gebleven, onvolledig 8edateerd, de eerste van 17 oktober I924, de laatste uit 1926 0 1927; van Ni1'ho aan Van Lokhorst zi1'n 81 brieven bewaard, waar-

Q Q Y J W z Q

2 U Q N z W 0 z

van 6 uit I923, 45 uit I924, 8 uit 1925 en de rest verspreid over de 1'aren tot aan 1949; van Betting v .d . D. aan Ni1jhoff ziJjn 13 brieven overgeleverd, waarvan 5 doorslagen van klaarbli1jkeli1'k verstuurde brieven en de rest kladbrieven vol doorhalingen

Q J

en losse aantekeningen, alles onSedateerd ; van NiJjho aan Betting v .d . D ziJ'n 14 brieven en 2 ansichtkaarten bewaard, de eerste dateert van I9 'uli I925, de laat-

F-

ste van 18 december 1926 .

W FJ

W J J Q z

3 z W F Q J

103

BiJj het citeren uit de brie fwisseling heb ik de shelling aangeItiast aan de huidiga voorkeursspelling. Schri'J f o f tYpfouten en onduideli1'kheden heb ik stilzwi1'Send verbeterd en opgelost. Brieven o f fragmenten daaruit van en/of aan EmmY van Lokhorst zi1jn elders gapu bliceerd in: Anna Blaman, Ik schri1'f het 1'e Srof-eerli1'k . BriefwisselinS met Emm Y van Lokhorst en Son1'a Witstein ed. Aad Meinderts , Amsterdam I988; Nelleke Noordervliet, Ik kan het niet Ianger verberSen . Over Iiefdesbrieven, Amsterdam 1993, p . 59-70 ; en Mar1'a Pruis, De liefli1'ke hel van het Hollandse binnenhuisf'e . Leven en werk van A .H . Nif'hoff, Amsterdam 1994 . Behalve van de brie fwisseling, kon ik dankziJ j Kees Lekkerkerker kennisnemen van de dagboeken van EmmY van Lokhorst . BiJj deze wil ik hem nogmaals danken voor ziJjn medewerking en oak voor de uitvoeriSa en onderhoudende wiJ'ze waaro f~ hi1' mij1 over EmmY van Lokhorst heeft verteld . Aad Meinderts dank ik bi1' deze ook, omdat hi1' mi1j in den beSinne enthousiast maakte voor deze bi1'zondere vrouw en haar indrukwekkende staat van dienst .

zoo

Care! Blotkamp

Sinterklaasavond op Oude Gracht 341

E

ind r 993 verscheen de schitterende historisch-kritische editie van Nil'hoffs gedichten, bezorgd door W . . van den Akker en G . . Dorlei1'n . Van deze uitgave, met toegevoegde delen aPPa -

raat en commentaar waarin de ontstaansgeschiedenis en de varianten van de gedichten met de grootst mogelil'ke Precisie zil'n gedocumenteerd is het toneelwerk uitgesloten maar verder is volgens de verantwoording alle Poezie oPgenomen `die Nil'hoff gepubliceerd of ter Publicatie bestemd heeft' . Daartoe rekenen de verzorgers ook een aantal gelegenheidsgedichten . Daarentegen hebben

zi1•

ùitgesProken

vers de circonstance zoals beril'mde oPdrachten in boeken, regels in liberi amicorum sinterklaasgedichten en dergeli1•k e ' buiten de editie gehouden . 1 Waar de grevs in de Praktilk

M

werd getrokken is denk ik > ook wel

I U Q

enigszins afhankelil'k geweest van het

0 W

oordeel van Van den Akker en Dorlei1'n over bet gehalte van Ni1•h offs

0 0 a 0

poetische mengelwerk . Dat lil•k t me geen slecht criterium . Huwelijksfoto van Pyke Koch en Heddy de Geer, 1 mei 1934 . (Collectie C . Blotkamp, Utrecht.)

105

Martinus Nijhoff en Josine van Dam van Isselt, ca . 1935 . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

Gerrit in den achtertuin

Toen ik in

1986

voor het til'dschrift ong Holland een artikel schreef over

de vriendschapPeli1'ke en artistieke banden tussen Martinus Nil'hoff en de schilder PYke Koch, paste in dat kader de Publikatie van vier tot op dat moment onbekende gedichten die Nil'hoff had gemaakt bi1 ' vroege schilderi 1jen van Koch, Dolores' ontbiI't > Mercedes de Barcelona, Bertha van . . gezet door hun belder AntwerPen en De schlettent . 1 Ze waren op muzlek

vriend de musicus en kunsthistoricus Hans Philips die mi1 ' de teksten van de gedichten verschafte en werden gezongen op een feest voorafgaande

io6

aan het huweli1'k van Koch en HeddY de Geerm mei 1934 . Dit aardl gee biJ' vlagen heel mooie gelegenheidswerk is een Plaats in de editle van de gedichten waardlg gekeurd . 3 Ti1'dens de voorbereiding van het artikel vertel de het toen al be1aarde echtpaar Koch mi1' uitvoerig en niterst levendig over hun vriendschaP met de dichter . Bi1' die gelegenheid reciteerden ze ook een stuk1e van een sinterklaasgedicht van Ni1'hoff dat gewil'd was aan de tamme ekster van de familie geen kraal, zoals ik foutief verm eldde . Ik clteerde hetm mlln artikel aldus : Gerrit, in de achtertuin met ziJjn wakker kopJ'e schuin keek verlangend naar de pracht van de stille sterrenacht . Tot een sterrenp aar zoo Iie ijk ~ verscheen, dot Gerrit dacht, daar vlieg ik heen . Wat de Sint aan Gerrit ga was een kruisJ'e op ziJ'n gra f.

Het in het gedicht genoemde sterrenpaar had betrekking op de ogen van de kat die Gerrit naar alle waarschiJ'nlil'kheid had verrast maar zoals HeddY Koch-de Geer me korte ti1'd na het gesprek schreef: `na een 3 of 4 dagen verscheen in eens Gerrit mager en totaal verregend' . Het sinterklaasgeschenk èen kruisl'e op zi1'n graf' was een chocoladeletter waarvan stukken waren ofgebroken zodat een kruisvorm was overgebleven . Het fraPPeerde me indertiJ'd dat bet echtpaar Koch zich zo'n vil'ftig Jaar na dato nog een deel van het gedicht kon herinneren al leek me dat de viJ'fde regel wat lengto en ritme betrof niet helemaal kloPte . HeddY Koch overleed in 1988, PYke Koch in 1991 . Kort geleden kree g ik van hun beide zoons toegang tot een kiss met corresPondentie . Daarin trof ik onder andere een dikke envelop aan waaroP in Kochs krachtige hand staat geschreven : `St Nicolaasgedichten' . En nit die envelop kwam de ware Gerrit to voorschi1'n . 0p een gelinieerd vel papier staat aan de ene kant `PYke' in bet handschrift van osine van Dam van Isselt, Ni1'hoffs

w 0 0 a

0

vriendin in de Jj aren dertig en de eerste helft van de ljaren veertig, en aan de andere kant in NiJ'hoffs kriebelige schrift :

107

Gerrit, in den achtertuin, Met zijn wakker kopJ'e schuin, Keek zieltogend naar de p racht Van den kouden sterrennacht . Het was stil, doodstil in huffs . Hans in Bommel, Plans en Pluis Bi1' de gloeiende sigaar Slie p en vredig naast elkaar . Toen zag Gerrit o p den muur Een Tweetal sterren, van een vuur Oat zoo vriendeli1'k verscheen, Oat Gerrit dacht : daar vlieS ik heen . Nauwli1'ks echter was hiJ' daar 0 het bleek een oogen poor Van een kat to zijn . 1k spoor U den rest en `t commentaar . Wat de Sint aan Gerrit Sof Was het kruis1'e o p zijn gra f.

Gerrit, Ca . Utrecht .)

I933 . (Collectie C . Blotkamp,

Hans is de eerder genoemde Hans Philips, die meestenti1'ds samen met de Kochs op het adres Oude Gracht 341 in Utrecht woonde hiJ' was tot

1941

in feite de hoofdhuurder van het Pand maar oak vaak in Zaltbommel verbleef • Plans en Pluis zi1'n de bil'namen voor PYke en HeddY Koch . De gloeiende sigaar is natuurli1'k de kolenkachel . De envelop bevatte nog twintig andere gedichten . Een vi1'ftal is gestoken in een kleinere envelop met het oPschrift `St . Nicolaasverzen

1937'

de ovenge zil'n los, en slechts enkele PaPiert1jes dragen een datum, S december 1944 of S december

1945 .

Sours geeft oak de inhoud van een gedicht

houvast maar een preciese chronologische ordening is niet mogelil'k . Dat is oak niet zo erg bilj een tiljdloos genre als het sinterklaasvers . VanzelfsPrekend dragen de gedichten voor zover ondertekend de signatuu r van Sinterklaas . De handschriften verraden echter in de meeste gva11en e de identiteit van de dichter . In de envelop van 1937 zitten gedichto n door het Rotterdamse bankiersechtPaar Mees met wie de Kochs b evrlend wa ren en een niet to identificeren tYPoscriPt van een gedicht . 0nder de 1osse gedichten zi1'n er enkele die misschien van een huishoude-

log

like l hulP afkomstig zil'n, een in het handschrift van HeddY Koch een van Pyke Koch twee van Hans Philips en negen van Ni1jhoff, inclusief het in memoriam voor Gerrit . Deze negen curiosa zullen hier compleer worden weergege ven maar het zou onheus zi'n~ om niet ook iets of to drukken van d e anderen die met hun vaardige pen en hun humor aan de sfeer van de sinterklaasvieringen hebben bil'gedragen . Ik kies twee voorbeelden . Het eershe is van Koch, gedateerd S december 1945 en waarschil'nlil'k gericht aan HeddY Koch en osine van Dam van Isselt samen . De meeste Sinten hebben Pieten Maar deze Sint die hee ft twee grieten die stagg hem geest en ziei bevruchten zi1'n pad omruischen met hun Iuchten Want zi1j begeuren hem daarbi'1 met Iucht van knofloo, ui en rei! HiJj snuff t tit al, met Iie fde o p en is gelukkig o p en d'o p Moor zelfs van ui kriJgt loot of vroe g ook het volgzaamst schepsel eens genoe g Hi1' geeft hen daarom tees p ar um eenvoudiS als antidotum hiJ' kan don kiezen : `kunst' o f ècht' al naar hi1j d'neus to luistren legt .

Het tweede g edlcht~ zeeg r eestig en lichtelil'k scabreus, is van Hans Philips . Een Amerikaansche millionair als Semaal, Is van een Engelsche freule het ideaal . Zoo worth haar wensch vervuld En haar blazoen verguld . Maar een zekere Haagsche freule Zou met haar niet willen reule! Ze stoat met haar beenen in haar ti1'd : "Leve de nieuwe zakeli1'kheid!", S p rak ze tan ook gaprikkeld. `Niet zooals zi1'; o nee, o nee, Zoo'n meis1'e is verguld o p snee, Moor ik, `k ben door vernikkeld!'

Hans Philips door Pyke Koch, potlood, aquarel en gouache op doek, 56,5x44 cm, 1925 . (Particuliere collectie .)

W

0 0 a 0 0 z

0

Tog

Ongetwil'feld is de Haagse freule HeddY Koch •~ zil' was 1'onkvrouwe dochter van de vroegere minister en latere minister-President De Geer, en oPge groeid in Den Haag . Haar enthousiasme voor de Nieuwe Zakelil'kheid waaraan wordt gerefereerd door het woord vernikkeld dat verkleumd kan betekenen maar hier wel vooral betrekking zal hebben op het toen PoPulaire stalen buismeubilair, waarmee ook de Kochs zich hadden ingericht is begriJ'peli1'k, omdat PYke Kochs werk in de eerste helft van de 1'aren dertig vaak als zodanig werd aangeduid . Ik neem aan dat het gedicht van omstreeks 1935 dateert .

ozef en Kees den Hond

BiJ ' de manuscriPten van de sinterklaasgedichten van NiJ'hoff is in een aantal gevallen op de achterziJ'de de adressant vermeld in het handschrift van osine van Dam van Isselt . Het al geciteerde gedicht over Gerrit dateert vermoedelil'k uit het midden of de tweede helft van de J'aren dertig ~• PYke en HeddY Koch worden biJ' elkaar slaPend oPgevoerd hun zoons > die in 1940 en 1943 werden geboren, worden niet genoemd . In een fotoalbum

van de f amilie Koch bevindt zich bovendien een portret van Gerrit met het biJ'schrift `± z933' . Eveneens uit het midden van de 1'aren dertig moet wel het volgende gedicht dateren, dat Kochs schilderi1'

Anna

uit z93z-r93S evoceert . Nil'-

hoff had er voor het huweliJjksfeest in 1934 al een gedicht over geschreyen dat niet bewaard is gebleven . Hier figureert het schilderiJ' oPnieuw in een sinterklaasgedicht voor PYke Koch .

Het meisJ'e van het schilderi'1 Gee ft aan den schilder hier, In ruil voor de p rachtiga flesch o f tien Welke men o het doek kan zien, Een

esch als souvenir.

Wanneer het werk Sebeurd zal ziJ'n, Het kind deskundig gekeurd zal ziJ'n En verkocht voor een ton o f zes, Dan bli1' ft er o p het atelier lets van haar geest en glimlach mee In t glanzen van de flesch . 4

IIO

a

r

w t

1

Y :.-~ ~,

g ,,

H 7 v

kYJ" t+

rt >

A ~- ".o5~t

ko

Anna door Pyke Koch, olieverf op doek, 170x130 cm, 1932-1935 . (Particuliere collectie .)

Vervolgens is er een aandoenlil'k gedicht1'e voor HeddY, dat betrekkin g heeft op de inrichting van een slagPkamer voor `1'ullie' : ongetwil'feld de

M

adressante en PYke Koch . De datering zou eind 1933 kunnen zi 'n enkele J

maanden voor hun huwelil'k, maar ook eind I939toen ze net waren terngw

gekeerd in Nederland na langdurig in Florence to hebben gewoond . De

0 3 0

naam ozef gebruikte Ni1jhoff sours voor zichzelf - naar de soldaat uit L'His-

a 0

tolre du soldat dat hlJ had vertaald . Kees was de bl1naam onder vrienden voor osine van Dam van Isselt .

III

Er moet een kacheltJ'e komen En een kieedJ'e op den Srond . Het moet een zoo knus kamert1je zijn Als bi1 ozef en Kees den Hond. Maar in een hoek bi1j bet bed1je, Daar zal dit vaasJje staan, En door zullen de rozen in geuren Als 1'ullie slapen gaan . Onzeker van datering is ook het volSende kwatri1'n voor HeddY Koch . Deze sok1jes, warm van wol, Maak ze met J'e voet1jes vol . Als ze don nag koud ziJ'n, kind, Wi1jt het dan niet aan den Sint .

Het volgende gedicht lies Nil'hoff, getuige de laatste strofe, waarschil'nli1'k bezorgen, met zi1'n cadeau, een agenda of een almanak waarin het snort gegevens stoat dot in het gedicht worth genoemd, inclusief marktdagen . De verwil'zing naar HeddY Kochs zwangerschaP wiljst op twee mogelil'ke dateringen, Sinterklaas 1940 of 1943 : Peter Koch werd geboren op z 4 1'anuari 1940, FFlorin Koch op z3 februari 1943 . De vermelding van Peter in de box Pleis echter voor 1940, en volgens zil'n eigen mededeling werd hil' voor zil'n geboorte aangeduid als NePomuk .

Vorig Joar 5 December, bi1j Sint's laatste bezoek, had HeddY een dik buikJje en daarin was Ne omuk . Nu is HeddY's buik1je weer beter, zoo Iang dot duren ma g en in de box stoat Peter met een engelachtigen loch . Zuivere intuitie kreeg hiJj mee met de moederborst ; sevens hee t hi) zijn vader's ambitie die alles haar- l1jn uitvorscht . Straks maakt hi) zijn ouders wanho pig wanneer hi) to vragen begins . Daarom kriJg' t Peter voorloo pig een boek waar men alles in vindt .

II2

Of het Nieuwe Moan zal worden, o f de trekschuit van de week nog vaart, is dank ziJ' de Nieuwe Orde weer zeer to weten waard . Oak moet men kunnen be alen, tenzi1 ' men geheel ver-'kwarkt', wanneer er vleesch volt to halen op beesten- o f paardenmarkt. Moor hoe dit boekJ'e geven ? dacht Sint met die berouw . Want hiJ ' had ziJ'n woord Sageven dot hiJ' niets geven zou . HiJ' kwam een mannetJ'e tegen in de sneeuw met een bezemstok, en hi1' vroeg aan die man, o f die even voor hem aan het belletJ'e trok .

0P identieke briefl'es staan deze twee kwatril'nen die gegeven Floris' geboortel'aar van Sinterklaas I943moeten zi1'n . Om Floris to leS8en in luiert1'es rein, om Floris' truit1'es en broek1'es schoon to doen ziJ'n, Seeft Sint huishoudzeep uit de Bi1'enkor die hiJj van zi1'n taste otje or f. Waarom duikelt dit aspJ'e telkens zoo vluS uit den hemel naar de aarde ternS ? Omdat hi1' naar niets zoozeer verlangt als opgeraspt to warden door Peter's hand .

Uit hetzelfde las r dateert mgelil'k o het volg ende verse 1 voor HeddY Koch . Zi l zou m het voor1'aar van 1944 ttins 1'oar getrouwd zi1'n • dot zou de verwi 1 zm ~ nasr `de bruid' kunnen verklaren . Raadselachtig blil'ven de twee

M

babies, g ezien het lee fti1'dsverschil tussen de kinderen Koch . In ieder geval roe Pt het gedicht de herinnering op aan een dagl'e aan het strand . w 0 Deze babies Setwee Zitten aan het strand der zee . `Wanneer words-' roe en ze uit `Mamat1'e de bruid .' En ze heeten Do en Re .

0 a 0 0 z 0

Ira

Ach, het is een heeleboel Wat ik biJ' hun aanblik voel, Zooals ze door Naast elkaar MiJ'meren in een stoel.

Het laatste gedicht is gedateerd 5-XII-I944 en met ca deautles - moeill1k to vinden tegen het einde van de oorlog - vermoedelil'k verstuurd vanuit Den Haag, waar Ni'hoff ~ toen woonde . Oudegein is het kasteel van een broer van HeddY Koch, dicht bi1j Utrecht, waar zi1 ' met de kinderen vaak verbleef .

Door 't ontzettende gedonder van den oorlog 't alien kant, riJ'dt de Sint der Sinten zonder zweem van vrees door Nederland . Beeld van Vrede's eeuwig Sloren, draaft hi1j, in ziJjn bisscho p sdracht, door de stad van den Domtoren en houdt stil o de Dude Gracht . PYke hiJ j voelt zich stukken beter nu de Heiliga heeft gebeld komt met HeddY, Floor en Peter naar de voordeur toe gesneld . Sint biedt met een lichte buigin g hun een city-bagje aan, wacht niet o p de dankbetuiging, moor s p oort reeds zi1n p aard weer aan . Wat zou er wel zitten in een tasch die uit den hemel viel? Floris vindt er blauw-wit linnen voor zi1jn eersten Jon genskiel. D'ouders, schoon zi1 J van nature Nooit to water hoeven gaan, tre ffen in de tasch een dure badzee voor hen beiden aan . Volt er niets meer o to delven? Zou er niets voor Peter ziJn?a . Hi1 J kri1St het tasch1Je zelve voor een refs naar Oude gein .

I14

Grote Poezie is het niet wat Nijhoff tegen S december uit de pen vloeide het is wel herkenbaar van zi1'n hand : de bedriegJ like eenvoud en lenigheld van het taalgebruik, de mooie zuivere beelden die hi1 j zo nu en dan oProePt , dat is tYPisch NiJ'hoff . Maar vooral ziJ'n deze gedichten documenten van een vriendschap die ieder Jjaar op S december, en tussendoor, werd gevierd : de vriendschaP van Porn en Kees Plons en Pluis > Hans en wie er verder nog aanwezig waren in het oude huffs aan de Utrechtse gracht .

Noten I

M . NiJ'ho , Gedichten . Historisch-kritische uitSave ed . W. . van den Akker/G. . Dorlei1n , Assen-Maastricht 1993, dl . 2, p . I 1-13 .

2

Care! Blotkamp, `De heilsoidate moet er uit . Over Koch en Ni1'ho f , in : on8 Holland 2 (1986) 2, . 8-25 .

3

M . Nijhoff, Gedichten (float 1), dl. I, p . 314-318.

4

Het schilderi1' Anna, waar Koch J'arenlang aan werkte maar dat onvoltooid blee f, werd gekocht door de bevriende tandarts T . . Botke in Maastricht . Gerekefld floor Kochs toenmaliSa priJjzen zal het filet meer dan viJftienhonder o f tweeduizend guIden hebben gekost, overigens voor die tiJjd een hoga priJjs . Het werd in 1988 bi'1 Christie's in Amsterdam geveild voor ruim driehonderduizend gulden .

5

0p I5 1'uli 1933 gaf Nijhoff aan PYke Koch voor zi1jn ver1'aardag een exemplaar van de luxe-editie van De Seschiedenis van den soldaat met de volSende Seschreven o dracht : `Voor Pie-pa-Pike van de schiettent van oze Pierle ont de soldaat '.

m F I U Q

w 0

0 a 0

Diana van Dijk

A.J.D.

van Oosten

(1898-1969) :

èen dichter die zo

wonderveel beloofde' 0 wereld die mi1'n 1'eugd met dromen vulde, hoe wend Uw Iie i1'kheid mi1' gi en gal! Gi1j hebt mi1j

zoo

gesard om honderd Sulden

dat ik levenslang geldSieriS bli1'ven zal, en met lezier U wedersar am niemendal.

T

oen ik een Paar maanden geleden mevrouw A . van Oosten de weduwe van de dichter, belde met de vraag of ik eens langs kon

komen om over het leven en werk van haar man to Praten klonk ze heel verrast en ontroerd . 1 In al die 1aren was er nauwelilks belangstelling getoond voor de literaire nalatenschap van haar man . Ze kon zich ook niet herinneren eerder iemand toestemming to hebben verleend zi1'n brieven in to zien . Het deed haar heel goed dat daar

flu

verandering in zou

komen want hoe moeilil'k hilj voor zichzelf en anderen ook was geweest hil' had toch een Paar hele mooie gedichten en verhalen geschreven die het verdienden nog gelezen to worden . Hi1' was een man die zich het leed van de wereld verschrikkelil'k had aangetrokken en tegen het sociale onrecht vocht maar ook een man van weinig vrienden die zich eenzaam verbitterd en miskend voelde . Zil'n hele leven had hil' radicale beslissingen geno-

0 N W

0

men maar werd daarin maar zelden begrePen . Het was H . Marsman - niet een van de minsten - die vond dat er geen tweede dichter was die de `nood van deze til'd' zo concreet en nilpend ondergmg . A .J .D. van Oosten, ca . 1939. (Collectie Nederlands Letterkundig Museum

z W W

z W

3 0 0 z Q

en Documentatiecentrum, Den Haag .) 0 a I7

Van Protestant naar katholiek

Abraham Jan Daniel van Oosten is in 1898 in Delft geboren en van huffs uit reformatorisch . Al op Jonge leeftiJ'd Publiceert hil ' gedichten in De Vri1'e Bladen, De Nieuwe Gids en in het Protestant-christeli1'k til'dschrift 0Pwaartsche Wegen . Om in zi l'n onderhoud to voorzien werkt hil' als huis-

en decoratieschilder . Later is hiJ ' calculator bil' de firma Braat een metaalbedriJ'f in Delft . Hi1 j is een van de meest Produktieve dichters van zi1'n tiJ'd , maar nog wel heel onzeker . 0P 23 december 1928 vraagt Van Oosten aan Herman Robbers of hit ' een gedicht uit zil'n binnenkort to verschi1'nen bundel His Master's Voice wil afdrukken in Elsevier's Geillustreerd Maandschrifr das oader redactie van Robbers stond : `DaarbiJ' moet ik gedeelte-

liJ'k ook van de oPbrengst miJ'ner artikelen en verzen leven - en weet ik dubbele kans op afwiljzing to hebben gezien miJ'n gebrekkige taalbeheersing en techniek . Ik heb in miljn J'eugd geen ander dan lager onderwi1's genoten en ook verder geen kans gehad mil' op cursus of anderzins to bekwamen . '4 In 1931 neemt hiJ ' een belangriJ'ke beslissing - de eerste van vele - door zich to bekeren tot het rooms-katholieke geloof . Hil' zoekt contact met Anton van Duinkerken die de PriesteroPleiding verlaten had om zich aan het schri1'ven van g edichten to widen . 0P 7 luli 1931 schril'ft Van Oos1 ten : `Verscheidene malen hebt gil' nu over miJjn werk geschreven en ik heb das met belangstelling waargenomen . Nu wilde ik daarom op deze wiJ'ze eens nader met u kennismaken . Zooals ge waarschil'nlil'k reeds vernomen hebt sta ik op het punt over to gaan tot de katholieke kerk . Ook om deze reden voel ik veel voor nader contact met u zooals ik das reeds verkree g met KuYle, en Engelman en Knuvelder . Van Oosten Publiceert ziJ'n gedichten die zich kenmerken door een sterke sociale betrokkenheid angst voor de toekomst en een striJ'd voor maatschaPPelil'ke gerechtigheid, nu ook in het katholieke til'dschrift De Gemeenschap, waar Van Duinkerken redacteur van is . Ziljn bundel Het vuurwerk

met daarin gedichten die eerder in De Gemeenschap gePubliceerd waren verschiJ'nt biJ' de uitgeveril' De GemeenschaP . Deze staP words hem door de redactie van 0Pwaartsche Wegen niet in dank ofgenomen . Men verwiJjt hem van twee walleyes1 to willen eten . In de kroniekbiJ'drage Àangaand

118

en redactie-secretaris werkverantwoordeli1 Probeert levee enige to conflict eensli1 van houding eigen Positie De bliJ twi1 GemeenschaP werk van vande overschat, tozestien scherPste voren,l toen zoodat zelfcritiek ik wilonafhankelil ikbePerken on1gebodenin

een renegaat' haalt KK.. Heeroma 1932fel fel uit uit een renegaat' ininOpwaartsche 0Pwaartsche Wegen Wegen haalt Heeroma inin r932 naar de de tot tot de kerktoegetreden toegetredenvoormalige voormaligel'ong-Protejong-protenaar de rooms-katholieke rooms-katholieke kerk stant Van die zich zich in in De zeerlaatdunkend laatdunkendhad haduituitstant Van Oosten, Oosten die De Gemeenschap GemeenschaP zeer

Wegenenenhet hetProtestantisme protestantisme,maar maardesalnietdesalnietgelaten over gelaten over Opwaartsche 0pwaartsche Wegen aan bladen bladen van vanbeide be idegeloofsovertuigeloofsovertuitemin zil zijn temin •n werk probeert te slijten •t en aan • gingen. .66 gingen Eerder uitte Van OostenalalziJ zijn het christen-dichter christen-dichterzi1 zijn Eerder uitte Van Oosten •n twijfels •f els over over het •n in een brief brief van van 11 I I 1•u juni aan de de redactie 'Ik een ni 1930 1930 aan redactievan vanOpwaartsche 0Pwaartsche Wegen: Wegen Ìk me en mij mij• te ten terngtrekken, terugtrekken, uit uit den tijd meen to moe moeten den Chr. Chr . Auteurskring. Auteurskring . Langen Langen til •d worstelde ik ik reeds reeds met metdedekwestie kwestiediediededeaanleiding aanleiding ditbesluit besluit.. De worstelde is istottotdit De zwakte in in de de Poezie poezie in Wegen"heeft heeftmil mij met meternst ernst doen doen zwakte in "Opwaartsche "0Pwaartsche Wegen"

zoeken naar de de oorzaak oorzaakervan ervan,enenikikvermoedde vermoedde schuilenininde de redacredaczoeken naar diedie to teschuilen onrechtc evenwel, even wei,naar naarmil mijj overtuigend is gebleken. tionele leiding.. Ten tionele leiding Ten onrechte overtuigend is gebleken .

Ik de betekenis betekenis van van mi1 mijn Ik heb heb de •n eigen werk overs chat, zoodat ik onjuist •u ist en en onverantwoordhandel handel,wanneer wanneerikikmiJ mij• tegenover krinonverantwoord togenover Chr. Chr . letterkundige letterkundige krin-

treedikik uit uit den den gen en buitenwereld buitenwerelduitgeef uitgeefals als christen-dichter christen-dichter.. Daarom Daarom treed gen en

Auteurskring terug naar naar mi1 mijn Auteurskring terng •n positie van te voren, toen ik onafhankelijk, •k

beginnend publicist publicist was. mij• in in de de huidige huidige omstanomstanbeginnend was . IkIk doe doe dit ditmede, merle,omdat omdat mi1 digheden van van mi1 mijn digheden •n leven een houding van de scherpste zelfcritiek geboden is, en en ik ik mi1 mijn zo streng streng mogelil mogelijk is •n verantwoordelijkheden •k heden zo •k wil beperken.'.' Het zouniet nietzi1 zijn Het zou •n enige conflict blijven. •v en . Samen Samen met met Albert Albert Kuyle KuYle (pseud. Pseud .

haalthi1 hij• een een Paar paar Jjaar van Louis Louis Kuitenbrouwer) van Kuitenbrouwer haalt •a ar later, later, inin1933, 1933, met met een een geruchtmakende zaak zaak de de kraut krant.. InInDe van 66 sePtember september 1933 1933 De Maasbode Maasbode van geruchtmakende

worden Van VanOosten OostenenenKuYle Kuyleverdacht verdacht van van ma1 majesteitsschennis ze worden •e steitsschennis omdat omdat ze artikel in De Stormer, het blad van de RK Stormtroepen, de schilin een in een artikel in De Stormer, het blad van de RK StormtroePen de schilderkunst van van koningin koningin Wilhelmina Wilhelminabekritiseren bekritiseren.. Beiden overigens Beiden worden worden overigens derkunst

neemt ontslag ontslag uit uit de Stormer vrijgesproken.. Van vrilgesProken Van Oosten Oosten neemt de hoofdcel hoofdcel van van De De Stormer en legt legt zi jn redactielidmaa tscha p neer neer..77 en zi1n redactielidmaatschaP

"o ~

o ~

w

w

>

"

"z o ~

o0

N W 0

N

" De De Gemeenschap Gemeenscha P

In vestigt Van Oostenzich zich met metzi1 zijn jaar jongere en In 1934 1934 vestigt Van Oosten •n zestien •a ar l•o ngere vrouw vrouw en kind in de de TulPstraat Tulpstraat 6Z 62in in Ri1 Rijswijk. inmiddels kind in •s wi1•k . Hij Hi1 is' dan is dan inmiddelsdoor doorbemiddebemiddeHaags medewerker medewerkerkunst kunstvoor voor het het dagblad dagblad De De ling van lieg van Van Van Duinkerken Duinkerken Haags Tijd In die die laatste laatste functie functie toont toont Ti1•d en redactie-secretaris van De Gemeenschap.. In

w lI U

"z WWZ z I~

o

o

zz «Q >

" «Q

II9I19

hi1' zich een fel Polemist in de stril'd tegen het ProduktiesYsteem van het kaPitalisme . In de `Kroniek MaatschaPPeli1'k Leven' in l'anuari 1936 in De GemeenschaP keert hi1' zich bi1'voorbeeld tegen Colil'ns economische crisispolitiek . Zil'n betrokkenheid biJ' het lot van de arbeiders bli1'kt ook uit zil'n gedichten en verhalen . Het verhaal `Het bedrogen kind' uit de bundel Slagen op de ruit . Tulpstraat 62 to Rijswijk (Z.-H.). (Foto Fred Zieren ; collectie Gemeentearchief, Rijswijk .)

Vertellingen rond het vuur, g aat bil

voorbeeld over Hannetl'e die op kantoor als Postmeis1'e werkt . Ze hoort

per toeval dat er ontslagen dreigen maar dat de aandeelhouders wel hun zakken vullen . Ze komt er achter dat de wereld anders is dan ze zich had voorgesteld . In de redactie van De GemeenschaP zitten Louis de Bourbon Anton Coolen > Anton van Duinkerken Jan Engelman en Van Oosten zelf . De vergaderingen vinden Plaats in Utrecht . Van Oosten stuurt vanuit de TulPstraat de uitnodigingen en corresPondeert met auteurs over koPil' voor De GemeenschaP . Het gaat hem met goed, zoals uit een brief van 5 au g ustus

1938

aan de

schriJ'ver Louis de Bourbon, bli1'kt : `Persoonli1'k heb ik weinig bemoedigends to melden . De directie van "De TiJ'd" heeft mil' ontslagen, per I augustus J'1 . met drie maanden salaris voor den vorm . Toon van Duinkerken heeft het niet kunnen verhinderen men heeft hem voor een voldongen feit gesteld . Zoodat ik thans ook zweef tusschen den hemel en den ofgrond . Waar is momenteel zoo gauw iets anders to vinden? BiJ' een andere Roomsche kraut? Of moet ik naar de neutrale pers? Of in een andere branche inwerken . . .wat de vierde maal zou ziJ'n in mil'n leven? Of moet ik maar van verzen en romans bestaan? e ziet : het is hier een koel klimaat . . . Maar ik bliJ'f de hoop handhaven, dat er wel iets to vinden zal ziJ'n . . . op ti1'd .' Geldzorgen maken bet leven voor hem bil'na ondraaglil'k . Hil' leeft o P

IW

de rand van de armoede . Gelukkig is Van Duinkerken bereid hem of en toe voorschotten en Leningen to geven, maar het bli1'ft slechts een Pleister op de wonde . In r 9 39 stilg' t het water hem aan de liPPen . Zil'n reserve is geheel uitgePut en er wachten nieuwe betalingen . Hi1 ' werkt zo hard hi'1 kan maar er is met het schril'ven van gedichten verhalen en romans niet veel to verdienen . Dan doer De Bourbon Van Oosten het voorstel vrouw en kinderen bi1' hem in Heumen in to laten worsen . Hi1' vindt het niet Prettig, maar ziet geen andere oPlossing . Het is in ieder geval een manier om op de toPende kosten to bezuinigen en in die ti1'd een andere vaste werkkring to zoeken . 0P z8 1'anuari z 939 schril'ft hil' aan De Bourbon : Ònze reserve is geheel uitgePut, nieuwe betalingen laten zich door genoemd uitstel to lang wachten, zoodat we in de komende weken zonder eenige

R,edactie De G emeenscha P

Mr. Louis de Bourbon Antoon Coolers Jan Engelman Anton van Dainkerken Marnix Gljsen A. J. D. van Oosten Jan Vereammen

0 N w 0

z w w

De redactie van De Gemeenschap in 1936 . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Docu-

z W

mentatiecentrum, Den Haag .)

0 0 z Q

Q I2I

middelen zitten . Of bet nodig is, bet gezin voorgoed op to breken en geleideli1jk aan een nieuwe basis op to bouwen, laat zich nog niet zeggen . Maar bet zou een groote uitkomst ziJ'n indien we twee of drie weken > in elk geval voor ti1'deli1jk de directe uitgaver konden reduceeren . Indien bet werkeli1k geen al to gm ote oPofferingen voor 1jullie zullen meebrengen maker wi1j daarom graag van 1je aanbod gebruik . Ik kan in die tiJ'd zien wat er to redden valt of een uitweg zoeken, wat natuurliJ'k even til'd kost .' Wat hem bet meest verbittert is dat er van katholieke zil'de met uitzondering van De Bourbon en Van Duinkerken, zo weinig medewerkin g en solidariteit bliJjkt . Ook vindt hijj dat hijj als schriJjver met die aandacht kriJg' t, die hil' eigenliJjk verdient . HiJj welt zich miskend en onbegrePen . Een breuk met De Gemeenschap is onvermi1jdeli1'k, maar eerst wacht hem een nieuw avontuur .

Oslo Van Oosten heeft een grote angst voor een nieuwe oorlog en vooral voor bet gebruik van gifgas . A1 in 1935 beschri1jft hil' in bet verhaal `De gasProef', dat oPgenomen werd in bet letterkundig Jaarboek

Kristal,

een lugu-

her sadistisch experiment met gas op Proefmuizen . Door deze angst maar ook door teleurstelling en verbittering over de katholieken besluit hil ' naar Noorwegen to emigreren . Hi1j wil daar een kunsthandel beginner . Op 4 a Pril 1 939 schri1jft hij aan Van Duinkerken : `Wi1j zi1'n nml onze emigratie uit roomsch-Nederland aan 't voorbereiden . In Augustus vertrek ik nadat Anita met de kinderen al vooruitgegaan zi1'n in Mei naar Noorwegen . Dit bericht1je is nog niet voor de kraut . WiJ gaan ook met voor ors Pleizier . Maar van dit land en deze samenleving onzer geloofsgenooten hebben we niets meer to verwachten . In Oslo zal ik trachten iets to beginner waarschiJjnlil'k kunstzaal of zooiets, exPosities van moderne schilderkunst etc . Er staat niets vast maar ik vertrouwen op eenige kansen . Hier in Nederland wordt elk nieuw initiatief flood edrukt door concurreerende instanties . Onder Coli1jn en de katholieke-eigen-gerechtigheid van ors oPenbare lever is erg een P1aats voor wie breeder ziet flan de massa . Met niets dan decetie p verlaat ik bier bet zgn . katholieke lever . Ik heb bil' mlJn overgan g tot de kerk nlet kunnen verwachten flat de gelovigen, Juist de vooraan-

I22

staanden het meest, zoo treurig, zoo god vergeten z ouden togenvallen . Niet inzake geld of goed maar inzake levensdurf en frischheid . Goddank bli)jft het geloof onaantastbaar, antlers was ik reeds gevlucht uit deze horde! Genoeg, ik vertrek zonder hartzeer . Ik hoop er nooi t weer tusschen to moeten verkeeren . Deze roomschen .' Hilj stuurt zilj n vrouw en kinderen onvoorbereid vooruit . Zi)' komen in aPril z939met acht koffers, maar zonder geld en zonder kenni s van de taal in Noorwegen aan . Door toeval weer ziJ'n vrouw Ani to een kamer to bemachtigen . Daar wacht ze op de komst van haar man . Van Oosten komf weken later met de cineast Piet van der Ham in Oslo aan . Van der Ham wil een film maken over zi1'n zus die nonnetl'e is in een klooster in Oslo en vraagt Van Oosten het scenario to schri1'ven . Het liefst zou Van Oosten in Noorwegen bliljven en samen met een 1'onge kunstschilder die meegegaan is, een exPositiezaal, annex kunsthandel oPenen, maar de politieke situatie, met het oPkomend fascisme van Quisling, zorgt er voor dat hi1' hals over kop naar Nederland terngkeert .

VereeniSde Haa8sche Studio's

Kort na zi1'n terngkeer uit Noorwegen schril'ft hil ' op i6 september 1939 de redactie van De GemeenschaP een brief waarin hi1' zil'n ontslag als redactielid meedeelt : `Reeds langen ti1jd heb ik bedenkingen gehad tegen de wi1j ze, waaroP de eind-redactie van het maandblad is gevoerd . BiJj meer dan een gelegenheid heb ik tiJjdens vergaderingen der redactie aan deze bedenkingen uiting gegeven .' Hi1j is boos dat de redactie een Prozabi)'drage van de katholieke schri1jver Walter Breedveld Psend . van P .F . van den Bogaert heeft gePlaatst . Het stuk doer voor hem of aan de standing van het maandblad . In ziJjn ontslagbrief schri1'ft hi1' dat hiJ' veel goeds to danken heeft aan zi1'n mederedacteuren, maar ook veel teleurstellingen heeft moeten verwerken .

0 N W

0

Onbegrepen en teleurgesteld besluit hi)' voorgoed to breken met de literatuur en al zi1'n boeken op to ruimen . Zi)'n grootste wens is nu de oPrichting van een eigen galerie voor moder-

z W W

ne kunst . Van Oosten heeft zi1jn hele leven al een grote belangstelling voor moderne kunst . Om de veertien dagen oPent hi1' tentoonstellingen bil ' galerie z

Q

0

a 123

Willemstraat 25 to R,iiswiik +Z

A .j D 'an Oosten bewoonde het bovenhuis, zijn galerie Veree-

nigde Haagsche Studio's beyond 7ich op de parterre

Bennewitz > boven tearoom Krul op het Noordeinde in Den Haag . Wat in Noorwegen door het oPkomend fascisme niet lukte moet nu in Nederland slagen . Enthousiast schri1'ft hilj

0P I

november 1939 aan De Bour-

bon : `hierbi1' even 'n Persoonlil'k bericht aangaande de oPrichting van was reeds lang een van mi1jn sterkste wenschen was : een exPositiegelegenheid waar ik moderne kunst kan doen versegenwoordigen door artisten van beteekenis voornamelil'k door 1'ongeren onder hen . Ook voor litteraire verschi1jnselen zal er Plaats en aandacht kunnen zi1jn, door den oPstelling van een vasten "boeken-stand" waar gedurende de volgende exPositie van 4 tlm

z6

November as . de uitgeveril' "De GemeenschaP" gastvriljheid heeft

verkregen . Aanbeveling, zoowel bil ' de kunstenaars, als bil' belangstellenden op kunstgebied, zal door mi1 ' zeer geaPPrecieerd worden .' Van Oostens galerie heet Vereenigde Haagsche Studio's en is gevestigd aan de Willemstraat Io-4

2S

in Ril'swil'k . De oPeningstil'den zi1jn elke dag van

uur en `s avonds van

8-IO

uur . Hoewel Van Oosten de eerste maan-

den nogal was kosten moet maken, toPen ziljn exPosities van modern werk van hele 'onge kunstenaars volgens hem goed . Hil' heeft zelfs Plannen om een bureau voor Persdienst en een reclamestudio aan ziljn galerie to verb inden . Helemaal realistisch zilj n deze Plannen niet . Hi1 j moet nog steeds

I24

geld lenen, want zil'n ander letterkundig en Jjournalistiek werk levers hem niets op . Aan De Bourbon schril'ft hiJ' op Driekoningen in 1940 das hi'l zelfs overweegt ziJ'n eigen collectie schilderiJ'en to verkoPen, omdat hiJ ' geen cent meer heeft en twee maanden huur achter is : ìk heb seders mi1'n terngkomst uit Noorwegen nog voor geen tier gulden verdiend . . . . Het is een zaak waarover ik liever niet sPreek en to meer omdat J'ullie al eens geholPen hebben durf ik niet eens to klagen . Wat ik noodig zou hebben is een lening van een Paar honderd gulden om me door de eerste zware maanden heen to helPen . Ik kan daartegenover toch altiJ'd mi1'n schilderi1'enbezit stellen das zeker niet ver van de duizend gulden of is .' Een van de J'onge kunstenaars die aan de Willemstraat exPoseren is de schriljver en striljder in de SPaanse Burgeroorlog, of Last . Van Oosten kept Last van zi1'n biJ'dragen in De GemeenschaP en zil'n bloemlezing uit SPaanse revolutionaire Poezie . Zelf keert hi1j zich als pacifist tegen ieder geweld dus ook das van de rePublikeinen, zoals bliJ'kt uit ziJ'n gedicht `SPanl'aardskerken' in de bundel Moderne Nederlandsche religieuze 1Yriek die hi1' in 1938 samen met an H . Eekhout uitgaf . God-zeer dwaas en hoovaardi g klagen wi1j om den smaad U aanSedaan kwaadaardig bi1j Moskou's dageraad flu 't arme, uitgestooten nakroost van Sp aansche grooten zichzelf met vuisten slant. Plunderer ziJ' uw kerken - wie waakt voor ors, waar door Pharizeesche werken

W JJ

driven tot schelmerijJ 1 de schamelen, wien wi1 p reeken dat GiJj hun rood zult wreken - en later het daarbiJ'!

0 N W

0

Tot zwaarder, die per schande zal tre en ors de kiacht dat wi1' mee samens p ander met macht en vreemde maths z W W

door wie de woeste bender tot dit doidri tig schenden

z W

uit weerwraak zi1n gebracht! 0 0 z Q

Q 125

0P 13 lanuari 1940 stuurt Van Oosten uitnodigingen voor de tentoonstelling van of Last : `namens den schriJ'ver en dichter of Last hebben wi' 1 de eer u uit to noodigen tot een bezoek aan de exPositie van teekeningen boeken> documenten en curiosa welke door hem in onze studio is gearrangeerd . De Heer Last zou het zeer op Pril's stellen indien door u aan deze uitnoodiging gevolg werd gegeven . De exPositie die gehouden words van 13 tot en met 2S anuari as . is elken dag geoPend op de hierboven aangegeven uren .' Mevrouw Van Oosten herinnert zich nog goed hoe of Last van Amsterdam op de schaats naar Ri1'swi1'k kwam om daar in de Willemstraat op een zaterdagavond in het gezelschaP van andere )'onge kunstenaars een lezing to houden en vervolgens van vermoeidheid in slagP to vallen . Ook Du Perron is op de hoogto van de galerie in Ril'swil'k, want op 1 4 1'anuari 1940 schriJ'ft hiJ ' Last : `zoodra ik ti1'd vind, ga ik naar 1'e tentoonstellin . '8 Helaas komt aan Van Oostens Broom sPoedig een einde . ZiJn angst voor de oorlog, bi1'na een obsessie, words werkeliJ'kheid . Hil ' besluit de galerie op to heffen en een veiliger oord to zoeken . De oorlo g In aPril 1940 stuurt Van Oosten zi1'n gezin voor twee maanden naar de schri1'ver Anton Coolen in het Noordbrabantse Waalre . Zelf aanvaardt hi'J een baan biJ ' 't Getouw, het huisorgaan van de NV Helmondsche Textiel MaatschaPPil' . Van Oosten en zi1'n gezin verhuizen in 1'uni naar het boerendorple Mierlo, waar zi1 ' zeven 1'aar zullen woven . Hil ' schril'ft op 1 sePtember 1940 aan De Bourbon, met wie hiJ ' ook contact heeft over de uitgave bil ' de uitgeveriJ ' 't Getouw van een boek over de familie De Bourbon en hun vermeende rechten op de Franse troop : ` a 't Getouw is een reclame-uitgave, waarvan de verzorging aan mi1 ' is oPgedragen merle met de zorg voor verschillende reclame en sociale kwesties, Bit groote Helmondsche bedri1'f rekende si . Het honorarium is bescheiden f 1 zo - in de maand > maar het werk laat ook tiJ'd voor mi1'n eigen arbeid .' De oorlog gaat gelukkig in Mierlo nogal ongemerkt aan hem voorbiJ' . Ook hier organiseert hi'l op zaterdagavonden tentoonstellingen van J'onge kunstenaars . Van Oos-

iz 6

ten is inmiddels redacteur van De Nieuwe Eeuw, een katholiek weekblad voor Nederland . In de oorlog kampt de uitgeveriJ• 't Getouw met PaPierschaarste en is zi •l stoPgezet . Uit brieven van 30 1•a nuari 1945 en I2 l•u ni 1945 van Van Oosten aan De Bourbon bliJ•k t dat de directeur van de uitgeveril', een zekere v .d . Lande na de oorlog in Vught vastgezeten heeft en dat zi1 •n twee zoons huisarrest hebben gekregen . Mogelil•k was de rol van de uitgeveriJ• 't Getouw in de oorlog enigszins dubieus . Zo gof zi1• een boekenreeks van en voor eigen yolk uit, genaamd Volkskunst in de Nederlanden . Van Oosten heeft zich voor zover ik heb kunnen nagaan, noon ingelaten met fascistische of natlonaa!-socialistische ideeen . 9 Zo distantieert hiJ zich van mensen als de gebroeders Kuitenbrouwer die in 1934 De Nieuwe GemeenschaP oprichten en katholiek-volkse beginselen baseren op èen gewenste samenhan g van natuur en bovennatuur en heeft hlJ zich noon aangemeld biJ de Ku!tuurkamer . Dat hil• toch door sommigen in een four daglicht is gesteld komt misschien door de eerder genoemde bloemlezing Moderne Nederlandsche religieuze 1Yriek die hil• uitgeeft samen met de latere foute dich-

ter an H . Eekhout en waarin gedichten staan van onder anderen Martien Beversluis George Kettmann, Roe! Houwink en KuYle . Deze bloemlezing dateert van voor de oorlog . Weliswaar is ze in 1942. herdrukt maar dat kan heel goed buiten medeweten van Van Oosten zil•n gebeurd . In het fascistische blad De Schouw van sePtember 1944 recenseert H .H . DiePhuffs een andere bloemlezing, genaamd Gelaat der dichters . Een keuze uit de hedendaagsche revolutionaire Poezie in Noord- en Zuid-Nederland

die

was samengesteld en ingeleid door Henri Bruning, als volgt : `Bruning !as verzen samen uit het werk van hen die in de laatste l •a ren aanhangers warm of werden van het nationaal-socialisme . Men kan voor zoo'n Pogin g ziJ•n belangstelling hebben . NatuurliJ•k zi1•n er talloozen onder de thans levende dichters die eenzelfde verontwaardiging, een zelfde smart en een-

0 N w 0

zelfde laaiende haat in hun hart dragen over de voortschreiende anarchie in geestesgesteldheid en maatschappiJ . Slauerhoff, Vestdilk, Mar1•a Van Oosten enz . ziJ•n oop hun wil•z e ook revolutionairen . Maar Bruning koos hier met ee

~nfi •n en zin alleen verzen van o .a . Kettmann . Eekhout Barends ,

WIJdeveld, de Graaff en uit elgen verzen .

z w W

z W H

0 0 z Q

0

c IZ7

Het beste bewil's das Van Oosten aan de goede kant is gebleven, words geleverd door zi1'n bi1'drage aan de clandestiene door Koos Schuur en Alders Witte samengestelde uitgave Her draaiorgelboek . Een verzameling liederen op lichte wi1's, uitgegeven door D'Uylenspieghel-pers in 1945

en

g eschreven door onder anderen Van Oosten . De tekst van Het draaiorgelboek werd gezet in de maand sePtember van het l'aar 1944 . Andere medewerkers zi1'n onder meer an G . Elburg, A . Mar1'a Koos Schuur en Ab Visser .

Omsla8 door Peter Huijzer van Het draaiorgelboek, I945. (Collectie C . Hamans .)

128

Rotterdam Na de oorlog, in z947verhuist het gezin Van Oosten naar de Bunnikstraat in Den Haag . Al sPoedig besluiten Van Oosten en zil'n vrouw apart to gaan wonen . Zonder overigens officieel to scheiden, gaan ziJ ' in alle harmovie uit elkaar . Kenmerkend voor zi1'n PersoonliJ'kheid is het kwatril'n : `Mensch> alle hartstocht die ik mil ' vond, I gof ik nutteloos uit aan vriendschaP of aan liefde - l was zoekt een mond een even heeten mond? I Die ~ t meest beminde bliJft de diePstgegriefde ."2 Zil'n vrouw bliJ'ft in Den Haag achter en verhuist later terng naar Ril'swiJ'k, waar ze flu nog woont . Van Oosten gaat in Rotterdam wonen de stall die hem aan het hart ligt en waar hil ' veel gedichten over heeft geschreyen zoals bil'voorbeeld het gedicht `Vandaag Driekoningen' uit de bundel De wonderli1'ke weg met de volgende versregels : `Rechts flitst de reuzenzwaai van 't vuurschiP Maas I links boven Rotterdam 't licht van Van Nelle ; I voorts hangt er aan den horizon een wags, I waaruit zich tegen morgen regen laat voorsPellen . II Driekoningen -ik zoek maar zie hen niet > I ziJ'n ze al voorbil ' of moeten zi1 ' nog komen? I Als ze alles wisten was er straks geschiedt, l wis hadden zij j hun tocht niet ondernomen!' Van Oosten is inmiddels redacteur van het weekblad Hier Rotterdam . De laatste 1'aren van ziJ'n leven slit J hiJ ' in eenzaamheid . Hil ' is PsYchisch in hiJ ' o de war en moet worden oPgenomen . 0P 2 J'anuari 31969 sterftP zeventigJ 'arige leeftiJjd . ZiJ'n begrafenis vindt in stilte Phats op de hervormde ! begraafPhats Rotterdam-Charlois . Aan een tragisch leven van teleurstelling en verbittering is een einde gekomen . De kritiek Van Oosten behoort tot de groeP van roomse sociale dichters . Centraal staat in deze Poezie de felheid in aanklacht en het verzet tegen sociaal onrecht tegen oorlog, armoede en het kaPitalisme . In naam van ezus

0N W 0

Christus - dit in tebgenstelling tot de marxistische Poezie - doer men een oProep tot een betere maatschaPPi1 ' en een riJ'ker mensenleven . Bi1 ' Van Oosten vinden we ook nog sarcasme en ironie over de waanzin van het moderne leven . 0 P het we rk van Van Oosten words door critici nogal verdeeld gere-

zW W zW r 0 0 z c 0 a I29

Poezie biJ ' voorkeur in den toon van veel gesPitst negatiever iro-

Over het het algemeen algemeen hebben hebben zi1 zij meer voorz1 zijn aageerd. meer waardering waardermg voor l•• n poezie Poezie gee rd . 13'3 Over

dan voor voorziJ'n zijn Proza proza.. Zijn dubbeltoren worwordan Zi1'nromans romans De De banneling banneling en en De De dubbeltoren den bi1'voorbeeld bijvoorbeeld door in De De Gelderlander Gelderlander van van 99 augustus augustus den door De De Bourbon Bourbon in 1941beschouwd beschouwd 'Iuchtige niemendalletjes'die diesnel snelenenslordig slordiggeschregeschre1941 als als `luchtige niemendallet1'es' Greshoff, Van Van De Bourbon Bourbon, J.. Greshoff, ven zi1'n zijn. Volgens ven Vo1genssommigen, sommigen waaronder waaronder De

Duinkerken, Kuyle Marsman, is Van Oosten uitstekdededichter dichter van van Duinkerken KuYle en en Marsman, is Van Oosten bil 'bijuitstek de soc, sociale satire en en schreef hijhil gedichten die gerekend kunnen tot de ,iale satire schreef ' gedichten die gerekend kunnen worden worden tot het beste beste onder de socialistisch-gerichte socialistisch-gerichte literatuur land.. Van Van DuinDuinhet onder de literatuur van van ons ons land

kerkenschril schrijft Tijd van mei 1934 1934over overdededichtbundel dichtbundelTi1'd Tijd der der kerken •ft in in De De Ti1'd van 15 1S mei is onder de hedendaagsche hedendaagsche tijdzangerszeker zeker noden:: 'De noden `De dichter dichterVan Van Oosten Oosten is onder de til'dzangers de meest meest karakteristieke karakteristieke.. Hij ookookgeestelijk de Hi1 'lijdt li1'dt geesteli1'khethetleed teedder dercrisis-mencrisis-menschenmee mee schrijftziJ zijn •n poezie bij voorkeur in den toon van gespitst iroschen en en schri1'ft dat wet wei eens eens lichtelil'k lichtelijk zalzal ergeren, nisch verzet verzet, dat nisch ergerenmaar maar dat dat kenmerkend kenmerkend isis voar de hedendaagschenstaatsburger staats burger in in het het algemeen.' van den den hedendaagschen algemeen .' voor de houding houd ing van

van 1I Ii mei 1935:: 'A.J.D. Greshoff schri1'ft schrijft in in de deArnhemse Greshoff Arnhemse Courant Courant van mei 1935 À . .D . van van Oostenisis onder ondermil'n mijnlojongere tijdgenooten een eender derboeiendste boeiendste rijkste Oosten ngere til'dgenooten en en riJ'kste dichters, wrens wiens ontwikkelingsgang ik met volgde en en beschreef beschreef.'.' met aandacht aandacht volgde dlchters ontw ikketingsgang ik

Ook vinden deze critici critici hem polemist en en een een der der beste beste PuntpuntOok vlnde n deze hem een een begaafd begaafd Polemist dichters.. dichters •n vee! negatiever Du Perron, SS.. Vestdijk Vrieslandzi1 zijn Du Perron Vestdil'k en en Victor Victor E. E . Van Van Vriesland in in de deNieuwe over de de poe poezie Vestdil'kschrijft schril'ft Nieuwe RotterRotterover "zievan vanVan Van Oosten. Oosten . Vestdijk vanz6261'uni juni 1936 damsche Courantvan damsche Courant 1936 over over de de dichtbundel dichtbundel De De dag dag beweegt: beweegt : `Nergens verheugt medegevoel tot een innige innige sympathie, sYmPathie, nergens 'Nergens verheugtzich zich zi1'n zijn medegevoel tot een nergens versterkt zijn is en blijft van versterkt zl zich tot tot haat; haat ~• het het is en bli1'ft vanhet het begin begin tot tot het het 1n protest protest zich eind een toonloos, miserabel, armoedig gezanik.' Ook Du Perron moet .' Ook Du Perron moet emd een too nloos> miserabel armoedig gezanik

borrelPoezie die over niets die over nlets hebben hebben van van de de poezie po ezievan vanVan Van Oosten: Oosten : 'de `de z.g. z .g . borre!poezie,

Holland heeft geevenaard Holland isis ggestroomd estroomd ssinds inds A.J.D. A .J .D . van van Oosten Oosten Greshoff Greshoff heeft geevenaard in wrange levenswijsheden Eric van van der der Steen Steenininniets niets onder onderschi1'nt schijnt to te en Eric m wra ~g e levenswi 1shede n en

doen bewijst niet niet eens een groei groei van van het het Poetisch poetisch doen voor voor A.J.D. A . .D . van van Oosten, Oosten bewil'st eens een

it heeft heeft poeticis bestaan door alle eeuinspiratiemateriaal, want ook dit ininpoetic is bestaan door aile eeuln lratlematerlaat want ook d it Vil-

eenVan minder en ViJwen.. Er root verschit zijn zi'n tussenVan Van Oosten Oosten en dEan lOU r tuszouzelfs zesen lfs een Ominder engroot g root verschil 1 tussen

menhet hettalent talent niet niet meeIon lweon ndan tussen Van Oosten en Boutens, wanneer wanneer men meerekende!,'4 V.. van land vindt NRC re i' 14 kende . V van Vries Vriesland vindtin inde de NRC van van 12 iz oktober oktober 1930 1930 de de

dichtbundel Intocht to 'te midde!matig en onoorspronkeli1'k onoorspronkelijk.'.' middelmatig en dichtbundel De De Intocht

0 13 130

Slot De dichter an H . de Groot noemt Van Oosten in zi1'n herdenking in Hervormd Nederland van zS februari 1969 : Èen dichter die zo wonderveel beloofde . . . die geen vaste grond meer vond in `t dri1'fzand van de tiJ'd' , maar ook èen dichter van een reeks indrukwekkende verzen .' Want wie herkent niet het verdwenen di1'klandschaP in het in de bundel De dag beweegt (1936) oPgenomen gedicht `Zeven oude boomen' : Verlaten staan hier zeven boomen longs den 8eslechten ouden di1'k, tesaam aan storm en bi1'I ontkomen deelen ziJ j lustig en geli1'k zonlicht en re8enstroomen . Hier laSen zware boerderi1jen tusschen polder en uiterwaord, van al wat door kwam to gedi1'en blee slechts de boomenri1 gespaord, havens werden de weien . Het veld verdween woor met zi1'n kaden loodsen en stoom de grootstad kwam ; zeeschepen werden er Seladen hi1'schkraan en kolengri1per nom de loots van loe en s ode . Dit is het tragisch lot der din gen : al' 't oude wiJjkt voor 't nieuw seizoen ; dock 't loot zich nooit geheel bedwinSen : Nog zeven boomen staan hier groen, door niemand to verdringen! En dot heeft zi1'n leven niet tevergeels gemaakt . 0N w 0

zw W zW 0 0 z Q Q I3I

Noten I

Uit de dichtbundel Vuurwerk (1930) .

2

In de eerste p lasts dank ik mevrouw A . van Oosten die bereid was samen met mij1 een middag Iang herinneringen o p to halen aan haar man en miJ' toestemming ga f de brieven van A .J.D . van Oosten in to zien . Oak dank ik de heer B . Asselbergs die mi1 j toestemming ga de brieven van Van Oosten aan zi1'n vader A . van Duinkerken p send. van W.J .M . Asselbergs in to zien .

3

H . Marsman over de dichtbundel Bont ballet, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 8Jjuni 1939.

4

De geciteerde brieven van A .J.D . van Oosten berusten in de collectie van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, collectie-A . .D. van Oosten .

5

De brieven van A .J .D. van Oosten aan Anton van Duinkerken berusten in de collectie van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, archief-Anton van Duinkerken .

6

Zie Dineke Colenbrander et al. , 0Pwaartsche WeSen, 's-Gravenhaga I989 .

7

Zie voor deze affsire oak Th .A.P. BiJ'voet et al. , De GemeenschaP, 's-Gravenhage 1986, p. 57 .

8

E . Du Perron Brieven ed. Piet Delen et al. , dl. 8, Amsterdam I984, br. 3957.

9

Het Ri1'ksinstituut voor oorlogsdocumentatie in Amsterdam beschikt niet over een dossier-Van Oosten en oak Adriaan Venema noemt hem niet in zi1jn Schri1'vers, uitSevers en hun collaboratie, Amsterdam 1988-1992 .

10

Zie Th.A .P . Bi1'voet et al . , De GemeenschaP

II

Zie Gerard Groeneveld, Nieuwen boeken voor den nieuwen ti1'd . UitSeveri1 ' De Amsterdamsche Keurkamer 1932-1944, 's-Gravenhaga 1992, p . 131 .

12

Uit Christeli1'ke dichters van dezen ti1'd ed. P. . Risseeuw , Kampen 193! . p. 133 .

13

Kritieken op het werk van A. .D . van Oosten zi1'n to vinden in de collectie van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, kni p sel-

noot 7), p . 62 .

ma -Van Oosten. 14

132

E. Du Perron Uren met Dirk Coster . De smalle mens . Over Poezie, Amsterdam z .1' ., p . 180 .

Rolf Swart De waardigheid van een ernstig schrijver Een korte biograie van Albert van der Hoogto (1909-1970)

n 1995 leek hat of hat Nederlands koloniaal verleden meer dan ooit tar discussie stond . India-veteranen Protesteerden tegen hat bezoek van de mensenrechtenactivist en voormalig KNIL-deserteur Poncke Princen aan Nederland . Verscheidene Politici wilden een nationaal debar over dekolonisatie en met name over de Politionele acties . De datum van hat bezoek van koningin Beatrix aan Indonesia stond tar dincussie omdat sommigen hat niet verstandig achtten dit samen to laten vallen met de viering van de onafhankelil'kheid van Indonesia . De schriJj ver Graa Boomsma moest zich voor de rechter verantwoorden voor zi1'n uitsPraken over oud-striJ'ders ti1'dens de Politionele acties . De Nederlandse bevolking leek in 1995 Pas toe aan de verwerking van de dekolonisatie van Nederlands-Indie . arenlang was hat onderwerP taboe, en ziJ'n over hat Indische verleden van Nederland eigenli1'k alleen boeken geschreven met een stark nostalgisch karakter, waarin vooral hat dageli1'ks leven van de blanke bevolking ward geschetst . Maar in 1952, drie J'aar na de tweede Politionele actie verscheen Het laatste uur, een kroniek uit bet na-oorlo se Indonesia van Albert van der Hoo te . Het verhaal van daze roman sPeels zich of tegen de achtergrond van de Politionele acties, en geeft een indringend beeld van hat omstandigheden waarin de hoofdPersoon, een officier van 1'ustitie, op Java zi1'n werk moat doen . Het boek is inmiddels in de vergetelheid geraakt, en dat lil'kt vreemd

Z W W

Z Q

omdat hat binnen vier 1'aar vi1'f drukken beleefde en goede kritieken kreeg .

W

0

I33

Twdxdruk Ge6. f 5.90 Verkrija6aar in de 6oekhandel Prospectus voor de tweede druk van Het Iaatste uur (I 953) . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum .

Een P aar laar late r verscheen de roman Huis in de nacht, dat eveneens m Indiem dezelf de Periode sPee1t . 0ok dit werk werd , ondanks de goede ontvangst, niet meer dan een voetnoot in de geschiedenis van de Neder1andse letterkunde . Met de boe ken is ook de schri1'ver ervan bi1'na vergeten . Vee1 is er niet over hem to vm'den in de naslagwerken, en nog slechts we mi gen hebben van hem g ehoo rd . Hi'~ had dat zelf misschien wel enigszms verwacht want m een van zi1n eerste brieven aan uitgeveri1' Contact schreef hi1 op zS februari 1952 : En togenover de eeuwi gheidswaarde van , ~ ml1n Pennevruchten sta lk tame li1'k scePtisch . In een artikel in De Haa g se Post van 7 a Pril z9S6 schreefh i) over zichzelf en andere schri1'vers : `Niemand ste Itm zljn werk immers het belang dat h i' l beoogt . . . 1 alle tril1oenen letters, die in de loop der )aren op PaPier zi1'n gezet, hebben de

I34

wereld geen grein veranderd, laat staan haar een staP verder gebracht . . . . De redenen waarom men schri1'ft zil'n zo talri1'k als zandkorrels van het zeestrand varierend van de meest verhevene tot de meest profane, daar zi1'n de godsvrucht de kerkvaders en brood op de plank de ondergetekende .' Het is duideli1'k dat hil'> terecht of onterecht weinig waarde hechtto aan zil'n rol in de nederlandse literatuur . Wie was Albert van der Hoogto eigenlil'k, hoe is het kleine oeuvre dat hi1' schreef ontstaan? Dat zil'n de belang~ ri'kste vragen die ik in dit stuk zal trachten to beantwoorden . Deze beknoPto biografie heeft niet de Pretentie een volledig beeld to geven van zi1'n leven en werk, daarvoor zil'n mi1'n bronnen to schaars en is de omvang van dit artikel to klein . De voornaamste bron die ik heb geraadPleegd is het archief van Contact, de uitgeveril' die de drie voornaamsto boeken van Albert van der Hoogto heeft uitgegeven . Toch heb ik 0ok getracht zoveel mog~ eli'k andere bronnen to achterhalen zi'~ het met wisselend succes . 2

euSd1'aren 0p z december 1909 kwam Albertus Gerhardus van der Hoogto ter wereld in Amsterdam . Zi1'n ouders, Hermanus Petrus van der Hoogto en Louisa Bo1 waren van eenvoudige afkomst . Vader Van der Hoogto kwam oorsPronkellk1 uit het oosten van het land, zi1'n moeder uit Friesland . Hoewel zil' van verschillende religieuze huize waren trouwden ze op 19 november 1908 m Amsterdam . 3 De eerstgeborene ult dit huwelilk zou tovens de . Het gezin woonde korte ti1'd in Amsterdam en de laatstg eborene bliken 1 Wierl'ngrmeer e om zich in 1914 in Den Haag to vestigen waar Albert naar de 1gre a e school ging . In

1922

verhuisde het gezin naar Dordrecht .

0 P de HBS kreeg hi j be 1angstelling voor de `schone kunsten' vooral de literatuur, en het toneel . Hil' werd lid van de toneelclub op school . Omstreeks dieze1fde ti1'd hield hi1j zich al serieus bezig met de literatuur . 0P z 8 december

1926

hhi j was toen net zestien l'aar geworden - schreef hil' aan

Wlllem Kloos redacteur van De Nieuwe Gids : `Mi'1nheer! Ingesloten doe ik U eon g edichtle toekomen ee n sonette, Avond .

. . . Mil'n leeftil'd i6

z W W z

jaa r s taat miniet j toe volmaakt zu iver aanvoelend werk to leveren . Ik heb

Q

echte r steeds veel gevoeld voor de letterkunde en is mil ' dan ook mogen

W

0

I35

Albert van der Hoogte. eind jaren vijftig. (Foto Hans Roest; collectie Nederlands Letterkundig Muse um en Documentatiecentrum. Den Haag.)

gelukken een boek te sch l' ijven, hetgeen zal verschijnen bij de uitgeversfirma Van Gom in COUcic1

I... ] Hopend dat u een voor mij gunstig oor-

dee I moogt vellen, Hoogachtend, Van der Hoogte, Vrolikstraat 465, A'dam,.4 Her oord ee l van Will em Kloos was gunstig, en het gedicht zou de eerste publikatie van Albert van der Hoogte worden, maar om onbekende redenen is het nooit tot plaatsing gekomen. Het boek waarover hij in die brief spreekt kwam in

I928

uit met de titel

Vit Karel's H .B.S-jaren. Her is her verhaal van Karel de Bruyne en diens belevenissen op school, en met name zijn hopeloze verliefdheid op Elly. Oat was een nieuw onderwerp in jongensboeken van die tijd, en aanleiding voor de recensent van Het Kind op

IO

november

I928

te schrijven:

' Behalve [... ] hebben we hier de tamelijk zoutelooze historie van een jongen die "verkikkerd" is op een medeleerlinge. We vinden hier een gebied, waarop schrijvers van dergelijke boeken zich tot nu toe niet waagden. [... ] Hoe komt de fa . Van Goor die zoo'n goed fonds heeft, aan dit product?' . Op die vraag heb ik, zevenenzestig jaar na dato, geen antwoord kunnen vinden, maar wel dat het voor uitgeverij G.B. van Goor & Zonen een tamelijk goedkope uitgave was. 5 Albert van der Hoogte kreeg namelijk maar honderd gulden honorarium. Zeker afgezet tegen het honorarium

13 6

van Felix Hess, die het boek illustreerde en viJ'fentwintig gulden meer ontving voor ziJn werk . Bovendien bleek Felix Hess de tekst maar mateg to kunnen waarderen, getuige de brief die de uitgever hem op ii oktober r927 stuurde : `Gaarne vernemen wil' de bezwaren die U tegen de tekst van Karel's H .B .S . 1'aren heeft en kan dat veranderd worden . WiJ' ziJ'n steeds erkentelilk voor opmerkinge,n in deze rechtin g . Voor eanne Kloos-ReYneke van Stuwe waren er blil'kbaar geen bezwaren tegen Uit Karels H.B .S .-1•a ren . Zil' schreef in december z928 in De Nieuwe Gids : `De minnari1 ' tusschen E11Y en Karel of Never de niet-minnari1 •) is kostelil'k van opzet en ontwikkeling, en zelden heb ik zoo jets graPpigs gelezen .' Later, in een interview in De Volkskrant van zo november 1956, deed Albert van der Hoogto dat J'eugdwerk of als èen gekke geschiedenis' en wilde hil ' nadrukkelil'k dat Her laatste uur ziJ•n debuut als schril•v er betekende . In een brief aan G . de Neve van uitgeveril ' Contact van i aPril 1953 schreef hil ' over bet toesturen van recensie-exemplaren : `met een begeleifiend briefJ•e waarin de nadruk wordt gelegd op her debuut. Als auteur kan ik fiat zelf natuurli1•k slecht doen .' In ieder geval verdwenen de letteren na Uit Karel's H.B .S .-I'aren voor langere tiJ•d op de achtergrond e en ging hi'1

zich meer en meer widen aan bet toneel en de voordrachtskunst . 1 In 1930 ging Van der Hoogto in Leiden Indisch recht studeren . Geli1'ktiJ'dig begon hi1 ' lessen to nemen in de voordrachtskunst bi1 • Albert Vogel sr . A1 snel ontstond er een hechte band tussen de twee Alberts . Toen Vogel in 193 3 stierf schreef Van der Hoogto als een van zi1 •n leerlingen een gedeelto voor In Memoriam voor Albert Vogel Sr . in Het Woord. Zi)'n studie was duideliJ'k minder belangriJ'k dan bet toneel en de voordrachtskunst . Bi1•n a vanzelfsPrekend kwam daar de interesse voor film bi1• . Volgens eigen zeggen in een interview met Clara Eggink in De Telegraaf

van 6 september 1961 schreef hil ' veel filmscenario's, die hi1 • weer verscheurde maar een bleef bewaard . In z932 stuurde hiJ ' het in voor een plsvrag ri a va n de Volkenband, en won . De Franstalige film L'imagination de I'honneur is echtor no0it gemaakt en ook de hoofdpril•s van vil'fduizend

Zwitserse franken heeft Van der Hoogto nooit mogen ontvangen . 9 Zi1'n fasce natie voor film dreef hem naar het Europese f ilmcentrum van, die tiJ' d

Z W W

Z Q

Neu Babelsberg biJ ' BerliJ•n . Daar zou hi1 ' Fritz Lang hebben ontmoet, en

W

0

i37

in liens film M hebben gefigureerd . Ook in Kameradschaft van George Pabst zou hlJ als figurant hebben gesPeeld . Door al die activiteiten duurde het tot 1939 voor hi1' aan afstuderen toekwam . Vri1'wel direct na zi1jn studie werd hil ' benoemd tot adjunctsecretaris van het StaatsbedriJ'f der Artillerie-Inrichting, een functie die hi' l tot 1941 uitoefende . Toen kreeg hi1' een betrekking als controleur biJ ' de Algemene Rekenkamer . Hoewel hiJ' geen lid was van de Kultuurkamer, bleef hi1' gedurende de oorlogsl'aren voordrachten houden met name in het Haagse theater Diligentia en in de kunstenaarsocieteit Pulchri Studio . In die til'd corresPondeerde hi1' hierover met G .H .'s-Gravesande die veel van ziJjn voordrachten lovend besprak . 0P 27 sePtember 1946 trouwde hi1' met de uit Brabant afkomstige ohanna Geertruida Maria Wassen . Nog datzelfde 1'aar kreeg Van der Hoogto een aanstelling als `kortverbander' en vertrokken ze naar Nederlands-Indie .

Boekomslag van Uit Karels H .B.S. jaren (1928) door Felix Hess . De tekenaar voorzag Albert van der Hoogte abusievelijk van de verkeerde voorletters .

138

Indische indrukken

De periode in Indie zou diepe indruk op Albert van der Hoogto maken Het begon feitelil•k al ti1•d ens de refs er naar toe . Vlak na de refs schri1•f t hiJ• een lang gedicht, getiteld `Ballade van een luchtreis' . Het is voor hat nageslacht bewaard gebleven dankzi1 • een kennis van Van der Hoogto in Indie die bet gedicht in een oPlage van 30 examPlaren lies drukken . II In 1953 schri1•ft Van der Hoogto aan De Neve of hil • interesse heeft bet gedicht to gebruiken als bi1•s chrift voor een fotoboek met de KLM als eventuele sponsor . Het was hem niet to doen om hat gedicht zelf, dat volg ens hem kwalitatief onder de maar is maar hat fotoboek leek hem een aardig idea . De Neve zag er niet veal in, en stuurde de ballade vriendeliJ •k , maar beslist terng . De vliegrefs naar Azie zou bi1 ' lange na niet de meeste indruk maken . Het was vooral de turbulence situatie waarin hi1 ' als officier van l •u stitie terechtkwam die ziJ•n leven ingril'pend zou veranderen . Het was de bedoeling das de kortverbanders hat Nederlands gezag zouden gaan herstellen in de archiPel . Soekarno had een half 1•a ar eerder eenzil'dig de republiek Indonesia uitgeroepen, en overal op Java was bet onrustig . Van der Hoogto maakte snel carriere . Na twee 1•a ar als secretaris van de Temporaire Krilgsraad in Bandoeng en Bandl •e rmasin to hebben gewerkt, words hi J• benoemd als substituut-officier van l•u stitie in SoerabaJ•a . De werkdruk moat enorm geweest zi1n . De achterstanden waren groot en er kwamen dagelil•k s vale nieuwe zaken biJ • . Na de soevereiniteitsoverdracht in 1949, bli1•ft hil• nog anderhalf 1•a ar in Indonesia . Het waren voor hem letterli1 •k en figuurliJ•k tropenJ•a ren, zowel professioneel als persoonliJ •k voor

want vlak

zi1•n terngkeer ward hat huweli •k 1 tussen hem en ohanna Wassen o p

zo maart 1951 in Djakarta ontbonden . Van der Hoogto zou op 6 augustus 1958, hertrouwen met de in Groningen geboren ohanna Helena Margaretha Wories . 12 Eenmaal terng in Nederland ging hil• zi1•n Indische indrukken opschril•yen . In eerste instantie in de vorm van een toneelstuk in opdracht van bet ministerie van Onderwi1•s , Kunsten en WetenschapPen, getiteld Het is sterker dan wi1 .

. Daarna begon hi1 to werken aan een roman . Al in 1951

Z W W

Z Q

zocht hil• een uitgever voor hat dan nog onvoltooide manuscript . HiJ• wit-

W

0

de das hat boek nog das 1'aar zou verschi1'nen want `Thans is hat onderwarP nog tameli1'k actueel en over hat burgerleven in de troPen bestaan tot dusverre bi1' mi1'n weten niet zo heel veal boeken . Over een 1'aar is das misschien anders' zoals hi1 ' op zS februari aan uitgeveril' Contact schreef . Als titel had hil' Man op de achtergrond in gedachten maar De Neve vond die niet erg aansPrekend . Van der Hoogto stelde toen als titel voor Tot wl1• ontwaken . Uiteindeli1'k ward gekozen voor de titel Het laatste uur. Een kroniek uithetna-oorlogselndonesie. Door alle wil'zigingen die hat manu-

script moest ondergaan, was hat onmogelil •k das hat boek nog in r9S2 zou verschi1•n en, zoals Van der Hoogto had gewild en de eerste druk verscheen dan ook pas in maart 1953 . De roman is geschreven in de vorm van een dagboek van de officier van

• 14 waarin de achtergronden van twee strafzaken centraal 1 ustitie 0Pzomer, staan . Feitelil'k zi1'n die verhalen de Pi1'lers waaroP hat gehele boek rust . Het is meer dan alleen een boek over de strafzaken tegen de achtergrond van de onafhankeli1'kheidsstri1'd van Indonesia ; hat is bovenal een roman over de rol die een individu sPeels in een groter geheel, en zi1'n uiteindelike 1 lot . Het behandelt de grote thema's van hat leven : goed en kwaad recht en onrecht macht en onmacht . De hoofdfiguur komt in een ernsti g gewetensconflict als hi1'> die toch de waarheid en hat recht voorstaat twi-l felt aan de ob1'ectieve waarheid en rechtvaardigheid van hat recht . De recensenten waren bi1'na unaniem Positief over Het laatste uur . Zo noemde C .J .E . Dinaux in hat Haarlems Dagblad van

6

l'uni 1953 Van der

Hoogto een `rasecht kunstenaar' en roemde `dit harde menseli1'ke en gewetensvolle nobele boek' . Pierre H . Dubois vond hat in Het Vaderland van 27 1uni een `niet genoeg to waarderen boek', en dacht vanwege `de grote

litteraire hoedanigheden welke hat bezit' das hat niet door een debutant kon zi1'n geschreven . Vlak na hat verschi1'nen van Het laatste uur, ti1'dens de uitreiking van de P .C . HooftPri1's aan F . Bordewil'k op Zz mei words aan Albert van der Hoogto door de staatssecretaris van Onderwi1's, Kunsten en WetenschaPPen een reisbeurs toegekend naar aanleiding van een gedeelte uit hat boek das hi1' de titel `Dossier 1483 . De zaak Pa Romat alias Amra' had gegeven .

140

Buitenlandse interesse In de 1'aren viljftig en zestig was uitgeverij' Contact een van de weinige Nederlandse uitgeveri1jen met sen groot netwerk van internationals contacten . Dat kwam deels door de internationals fotoboeken die in samenwerking met Flammarion in FrankriJ'k, de uitgeveri1'en Bruno Cassirer en FAMA in Engeland, en Axel uncker in Duitsland werden geProduceerd maar ook door het succes van Het achterhuis van Anne Frank . Bovendien bestond het literaire Ponds van Contact voor sen groot deel uit vertalingen van klassieken en bestseller-auteurs, waardoor de uitgeverij' vele internationals contacten onderhield . Vri1'wel onmiddelliJjk na het verschiJ'nen van Het laatste uur, meldde zich het auteursbureau van Greta Baars- elgersma, om sen vertaling in een van de Scandinavische talen mogeliljk to maken . Ondanks verwoede Pogingen is het haar niet gelukt, omdat Scandinavische uitgevers het risico to groot vonden . Het Internationaal Literatuur Bureau van Hemn Kohn in Hilversum Probeerde hetzelfde voor het Duitse taalgebied, en hiJ ' had weinig moeite om Duitse uitgevers to interesseren voor Het laatste uur . Het aanbod van de Deutsche Verlagsanstalt uit Stuttgart was voor Contact het meest aantrekkelil'k en in 1955 verscheen de Duitse vertaling onder de titel Stunde des Gewissens .

In de Duitstalige Pers werd het boek Positief beoordeeld . Volgens de recensent van het Bucherschrift uit Frankfurt am Main deed het boek aan de romans van Andre Malraux denken . De Neue Volksbildung uit Wenen beval het iedereen aan en de Zwitserse recensent van Tages-Anzeiger uit I Ook biJ de Deutsche VerZurich vond het een bovengemlddeld boek .s

lagsanstalt zelf was men enthousiast over het boek . In hun naJ'aarsaanbieding van 1955 roemden ze de literaire kwaliteiten en bevalen het van harte aan voor lezers die àntwoorden op levensvragen' zochten in de literatuur . Ondanks hun inspanningen om het boek in Duitsland net zo'n succes to bezorge n als in Nederland bli'ft ~ het bi' ~ een enkele druk met een oplage van 4000 exemplaren . I6 Een van die e xemP1aren kwam in het bezit van Muriel Roditi literair

Z W W

Z Q

agente m Pari1s . Zi1j meldde zich bi1j Contact en nam een optie voor de

W

0

I4I

Franse vertaling . Zi'~ had aanzienli'k ~ meer moeite om het boek gep1 aatst to krilg' en dan Kohn . Het duurde enige til'd voordat uitgeveri1 ' CalmannLevy bereid bleek de Franse vertaling to verzorgen . Het contract hiervoor tekende De Neve op 16 l•u ni 1958 . La derniere heure verscheen in 1959, en de Franse kritiek was lovend hoewel de vertaling van NellY Weinstein door Pierre Brachin in La Croix van december 1959 ni et werd gePrezen . Calmann-Levy had zich bereid getoond om ook Van der Ho ogtes tweede boek uit to geven indien La derniere heure goed zou verkopen maar net als in Duitsland liep het in Frankril'k ook niet naar verveachtingN aast de Franse vertaling heeft Muriel Roditi lang geProbeerd om tot een Italiaanse en zelfs een aPanse uitgave to komen maar om verschillende redenen is dat niet gelukt . Begin maart 1954 kneeg Van der Hoogto een brief uit Amerika van Louis C . Kaplan . Deze Amerikaanse vertaler en agent van onder meer Simon Vestdil'k en Theun de Vries had Her laatste uur gelezen en was blil'kbaar dieP onder de indruk . Hi1' vergeleek het met Het land van herkomst van E . du Perron en bond zil'n diensten aan om het boek to vertalen en het geplaatst to kril'gen bi1• een Amerikaanse uitgever . Zowel Van der Hoogto > die de brief doorstuurde naar Contact, als De Neve vonden het een serieus en aanlokkeli'k aanbod . Het bleek niet gemakkeli1'k een Amenikaanse uitgever to vinden .

Nadat KaPlan een gedeelte van zijn vertalin g ten inzage had gestuurd, wend zijn aanbod toch ofgewezen . De Neve had meer ventrouwen in de caPaciteiten van James BrockwaY als vertaler en dims mogelil•k heden om het boek in Engeland bil' een uitgever onder to bnengen . I s Er zijn daanna nog venscheidene malen opties door diverse Engelse en Amerikaanse uitgevens genomen maar alle zonder resultant . 0p 1 o december 1958 hadden de twee f irmanten van Uitgeveri1' Contact, Gilles de Neve en Chris Blom een ontmoeting met Graham Greene in het Amstel Hotel in Amsterdam . Contact was toentertil'd de Nederlandse uitgever van zi1•n boeken . Bil• die ontmoeting kwam Het laatste uur ten sprake, en Graham Greene toonde zich geInteresseerd . Een paan dagen later zond De Neve hem het derde hoofdstuk `Dossier 1438' waarvoor Albert van den Hoogto een reisbeurs had ontvangen in de vertaling van ames BrockwaY . 19 Mann ook de bemiddeling van Greene voor een Engels-

142

talige uitgave mocht niet oaten . Een laatste Poging om Het laatste uur alsnog in een Engelse vertaling in Amerika to laten verschiJ'nen werd in 1964 ondernomen door George Masselman een Amerikaan die een dissertatie had geschreven over de kolonisatie van Nederlands- en Brits Indie . Hi1 ' mocht het van De Neve gaan Proberen, maar gezien alle eerdere Pogingen achtte De Neve de kans slagen minimaal . De Neve kreeg geli1'k, en het bleef dus bij' een Duitse en France vertaling > maar het is voor een Nederlands boek > en helemaal voor een debuut al biJ'zonder om uberhauPt vertaald to worden .

Ambtenaar, schri1'ver en bestuurder Gelil'ktil'dig met de verschil'ning van Het laatste uur, organiseerde het Haagsch Cultureel Centrum de zgn kunstmaand . In het kader daarvan werd in het Haagsche Gemeentemusuem een tentoonstelling onder de titel `Van Pluche en plastic' ingericht . Albert van der Hoogto werd aangezocht als tweede secretaris van het Haagsch Cultureel Centrum en hoofdcommies van de afdeling kunstzaken van de gemeente Den Haag, om de tentoonstellingscatalogus to schril'ven . Het is waarschil'nlil'k een van de merkwaardigste tentoonstellingscatalogi ooit gemaakt . Het is een korte novelle sPelend aan het eind van de vorige en in het begin van de 1'aren vil'fti g van deze eeuw, ter illustratie van de verschillende culturele stil'len . De novelle verscheen bij' uitgeveriJ' L .J .C . Boucher in Den Haag, waarvoor Van der Hoogto zich bij ' De Neve excuseerde omdat Contact contractueel de eerste oPtie had voor alle werken na Het laatste uur. Voor Van der Hoogto brak een drukke tiljd aan . Als ambtenaar en bestuurslid van het Haagsch Cultureel Centrum was hi1 ' betrokken bij' onder meer de oPrichting van het Nederlands Danstheater, het Letterkundi g Museum en verschillende culturele manifestaties in de stad Den Haa g zoals het Holland Festival . Als schrit'ver werd hiJ ' veel gevraagd voor Promotie-activiteiten zoals lezingen en voordrachten uit ziJ'n boek . Het is moeili"k l voor to stellen dat hil' ondanks al die drukke werkzaamheden aan het schriJ'ven van ziJ'n tweede boek Huis in de nacht, toekwam .

0

z W z W W z

Het verscheen in 1956, en sPeels eveneens in Indie in dezelfde Periode

Q

als Het 1astste uur, maar het is gestileerder geschreven . Bovendien is Indie

W

0

I43

in dit boek meer decor dan onderwerP . Hoof dPersoon Marcus SYbrand Y, die voor de oorlog een togelfabriek op Madoera bezat, stelt zijn wonin g ter beschikking als onderkomen voor twee 1•onge Nederlanders die in dienst van het gouvernement naar Madoera zil•n gekomen . In het huffs sPeels zich de intrige van het boek af . Tussen de drie totaal verschillende heren in het huffs komt bet tot sPanningen als een verdwaalde artieste met de sPrekende artiestennaam `Weldra de Moralis' onderdak in het huffs zoekt . De meningen over de roman zi1•n verdeeld . In de kritieken van zowel Dinaux als Dubois klinkt enige teleurstelling . Beiden hadden ze bewondering getoond voor bet documentaire karakter van Het laatste uur, en hoewel ze Huffs in de nacht goed vinden denken ze allebei das Van der • staat moet z1•i• n . 10 In de Provmciale Zeeuws Courant Hoogto tot meer in van z8 aPril

1956

vie! daarentegen voor Hans Warren `de vergelii•k ing zeer

ten gunste uit van het nieuwe boek' . Hi1• vond het een òok qua litteraire vormgeving volkomen gaaf boek' . C . . Kelk schreef in de Groene Amsterdammer van

6 1•u li :

`Het verhaal das hi1• schreef kan bedacht zi1•n , maar bet

is een echt levenswaar verhaal . . . . Als zodanig heeft bet boek naast zil•n literaire verdiensten ook als historisch geschrift voor de toekomst zi1'n waarde .' Toen Huffs in de nacht al een half l•a ar in boekwinkel lag, werd Het laatste uur bekroond met de Vi1•v erbergPri1•s van an CamPert-stichting .

Uit de corresPondentie met zi1•n uitgever De Neve bli1•kt das het Van der Hoogto nogal was moeite heeft gekost om zil•n laatste boek Ballade van de oude stall to voltooien . Het verscheen in 1960, ook al was hi1• al in • ven ervan begonnen . 21 Het is een PsYchologische roman 195 6 met het schri die zich afsPeels in de stall van zil•n l•e ugd, alhoewel Dordrecht nergens met naam in het boek wordt genoemd . De hoofdpersoon Godert Talhout , is getrouwd en daar is alles we! mee gezeg d . Hi ~• heeft een antiekwinkeltie wasr g ~ een klanten komen en hi • noemt zichzelf kunstenaar, maar het enige aansPrekende werk hangt bil• kennissen aan de muur . Zi1•n vrouw Lydia drs•1•ft een pension in het grote huffs das Godert van z'n vader heeft geerfd . Het 1even gaat z'n kleinburgerlil •k e, sleetse gangetl•e , totdat er een nieuwe huu rster komt . Godert words heimeli 1•k verliefd oP haar,~ en hi'1

I 44

begint zijn vrouw to minachten . Het plan komt bi1 ' hem op haar to vermoorden . Zi1'n vrouw sterft daadwerkeliJ'k, maar niet door zil'n toedoen . De reacties op het boek waren zo mogelil'k nog verdeelder dan die o P Huffs in de nacht. B . Roest Crollius schreef in Burgerrecht van i2 november 1960 : `dit boek is niet alleen een volslagen mislukking, . .] het is een schoolvoorbeeld van gezwollen rhetoriek en gebrek aan insPiratie' . Hans Warren was in de Provincials Zeeuwsche Courant van 30 aPril heel wat Positiever : `Dan bliJ'kt dat Van der Hoogto volkomen geslaagd is als hi'J zi1'n meesterschaP op deze wi1'ze heeft willen bewiJ'zen : dit alles is suPerieur verteld . . . meer dan levensecht > er is een dimensie > die van de verhaalkunst aan toe gevoegd .' In 1961 werd Albert gevraagd om zitting to nemen in het panel van het televisieProgramma `Hou l'e aan l'e woord' van de AVRO, onder leidin g van Karel onckheere als vervanger van Harry Mulisch . Hi1' had er nogal wat bedenkingen tegen om er aan mee to doen . Hi1' schreef aan De Neve : èn ik heb dan ook wel even geaarzeld om verschillende redenen waarvan de voornaamste was dat ik televisionair oPtreden eigenlil'k beneden de waardigheid van een ernstig schriJ'ver acht . Over vil'f en twintig laar zal men echter om deze overweging lachen en omdat ik ook meen dat de televisie een enorme reklamekracht heeft heb ik het voorstel aangenomen met de hoop dat deze stunt de verkooP van miJ'n boeken zal bevorderen .' Hi1' heeft er vier 1jaar aan meegewerkt, en zil'n verschi1'ning op het scherm heeft er vri1jwel zeker aan bilgedragen dat Het laatste uur in r96z oPnieuw werd herdrukt . Van der Hoogto heeft in die tiJ'd gewerkt aan een toneelstuk en een nieuwe roman 11 maar drukke werkzaamheden en een afnemende gezondheid weerhielden hem ervan om beide Prol'ecten to voltooien . De corresPondentie met uitgeveri1' Contact stoPto in 1965 . In die J'aren die volgden schreef Van der Hoogto voor Elseviers Weekblad enkele kritieken maar verder bli1jft het stil rond hem . Pas toen de Zwitserse boekenclub en uitgeveri1' Edito belangstelling toonde voor Het laatste uur, om het op nemen in hun reeks L'Histoire en Marchenam De Neve weer contact op met Van der Hoogte . 0P het vriende-

Z W W

Z Q

11 1 ke, maa r zakeli1'ke briefl's volgde een uitvoerig handgeschreven antwoord .

W

0

I 45

~„ Aarcre

eAN

aer rooeTF

ipg~g/(lSRAAT 1R .g,{}~AM1E1fNAQi : 1'R1 .. OTO •liiffi

uV.

WL ~IWG~

~ v,~,rHgevwr4nz ,`~

u,

kW1 de, ok

wtt

m,MA we44;,

un., ~

2,r,„,, .~

,m, ..

v'

H

v ,Vw't

kitL1t . i4c !,,

oL

k -$4J

A)MA4

4

;

L

2M Li

4'\itVS)fl

ft

c

Mb

LM

L

cH f

)

r

(

ci

cL&

~

4 eLOt a4

aA4 &j

0L

k441

t(,

k

44 V

ALlA4oLJo(4LdLLkL '½tit Q1 \ kk

hVbO

.

&rw11ot

4,w d atfu~(u ;, dro~ ;~q~.~onL~;

i -

L

oL

't i Qit

Laatste brief die Albert van der Hoogte schreef aan Gilles de Neve van Uitgeverij Contact . (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag .)

146

0p ontroerende en togeliJ'k humoristische wiJ'ze vertelde hiJ ' daarin wat hem allemaal is overkomen . Na J'arenlange migraine-aanvallen had ziJ'n huisarts hem aangeraden om op vakantie in de bergen to gaan . In februari van 1969 ging hil ' samen met ziljn vrouw naar Sankt Moritz . Daar verslechterde ziJjn toestand zich echter en hi1 ' werd terng naar Nederland gebracht, waar hi1 ' werd oPgenomen in het Academisch Ziekenhuis van Leiden . 0P 19 maart 1969 werd Van der Hoogto geopereerd en werd er een hersentumor verwiJ'derd . Hil ' was toen eind J'uli nog oPtimistisch over ziJ'n genezingsProces en verwachtte to zullen ofgekeurd voor ziJ'n ambt zodat hi1 ' zich weer met de letterkunde kan bezighouden, al hoopto das hi' J in staat to zi1jn om `modern genoeg' to kunnen schril'ven . Het oPtimisme over zil'n herstel werd gelogenstraft . Na een vakantie in SPanJ'e verslechterde zil'n toestand wederom . In februari werd hil ' oPgenomen in het Diaconessen-ziekenhuis van Voorburg, waar hiJ ' 0P 13 februari overleed . Hi'J lies een klein maar boeiend oeuvre na . Het is moeilil'k to begril'Pen das een auteur wiens werk zo is gePrezen, en die controversiele onderwerpen niet uit de weg gingi grotendeels is vergeten . Vi1'fentwintig Jaar na zil'n overli1jden words het misschien ti1'd voor een herwaardering van deze oPmerkelil'ke schri1jver .

Noten I De brieven aan Albert van der Hoo8to aan uitgeveri1 ' Contact en haar directeur Gilles de Neve berusten in de collectie van het Nederlands LetterkundiS Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, archie -UitSeveri1 ' Contact . f 2 De volgende personen en instellinSen wil ik bedanken voor hun medewerking : Theo BiJjvoet, Editions Calmann-Levy PariJ's , Charlotte de Cloet, Deutsche Verlagsanstalt Stuttgart anita Schreurs-Swart, Streekarchief Midden-Holland en Dick Welsink . 3

Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag .

4 Koninkli1jke Bibliotheek, Den HaaS, archie -De Nieuwe Gids, nr 33a. Het adres dat hiJ ' hier ofigee t is het huisadres van zijn grootmoeder van moeders kant, Klasina Bol-de Vries . Bi1 ' haar bracht hi1 ' vele weekeinden en vakanties door, nadat zijn moeder in 1924 gestorven was, en Albert het daarna met zijn vader niet meer zo goed kon vinden. Later is het tussen vader en zoon weer goedgekomen, en hee t Albert Uit Karel's H .B.S .-1'aren aan hem opgedragen .

zw W z Q

W 0 i47

5

6

In het archie f van uitgeveri1' G .B . van Goor & Zonen thans in het Streekarchief Midden-Holland to Gouda), bevinden zich 8een onSinele handschriften en brieven, alleen zSn . 'copieboeken' . Streekarchie Midden-Holland, Gouda, archie -UitSeveriJ' G .B. van Goor & Zonen inv. nrs. 81 brief868 en 86 brief 188) .

1

Streekarchie Midden-Holland, Gouda, archie -UitSeveri1' G.B. van Goor & Zonen inv. f nr. 86 brief 280 .

8

Het Woord, OrSaan tot BevorderinS van de Woordkunst 8 art , . 13-14 .

9

De bibliotheek van de VereniSde Naties in Geneve, die het archie van de Volkenbond beheert, kon miJ j niet van nadere in ormatie voorzien . Een 8root deel van het

1934 I-2

anu-

archie is niet o slecht ontsloten en er schi1'nt ook veel verloren to zi1'n SaSaan . I0

Hiervoor heb ik Seen andere bron kunnen vinden don uits p raken van Albert van der Hoogto zelf, gedaan in verschillende interviews .

II

Van der Hoogto schree aan De Neve : 'De lliaal-houder van Van Dorp drukkeri'1 H .M . van Dor p & Co. to Batavia, RS vond het geval nogal aardig en lies het con amore in een o p laag van 30 ex . drukken de drukkeri1' had niets to doen en de toekangs moesten toch worden doorbetaald .' Een exem laar bevindt zich thans in de bibliotheek van de Katholieke Universiteit Ni'me en . 0 het voor lat van dat exem laar staat `Printed in Singapore' eschreyen .

I2

Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag.

13

Ik heb het stuk niet kunnen achterhalen. Ook weet ik niet ofhet ooit is opgevoerd.

14

Een naam die waarschi1'nli1jk niet uit de lucht is komen vallen . In zi1'n studententi1jd hee ft Van der Hoogto onSetwi1' feld werken moeten bestuderen van de negentiendeeeuwse Utrechtse J'ursit en f ilosoo f C . W. 0pzoomer, die in de rechtsflosofe bekend 8eworden is door zi1'n commentaren op het Burgerli1'k Wetboek . In het begin van zi1'n loo p baan was hi) een aanhan8er van Hegel en het idealisme, later van het em p irisme onder invloed van John Stuart Mill. Pas op Sevorderde lee ti1jd kwam 0 p zoomer tot een ethische godsdienst filoso fe . Eenzelfde ontwikkeling li1'kt de hoofd p ersoon in Het Iaatste uur door to maken .

I5

Bi cherschrift, I2 december 1955 : `Dieser Tagebuchroman ist em n groBartig es Buch, das in seiner Haltung an die ostasiatischen Romane von Andre Malraux errinnert, obwohl Albert van der Hoo gto uber Malraux hinausgelangt, well er die reliSlose S p hare nicht ausspart' ; Neue VolksbildunS, 1'anuari I956 : 'Dieses in mehr als einer BeziehunS eigenartiSa and au wuhiende Buch 8ibt im Tagebuchstil die Erlebnisse and Reflexionen eines hollandischen Staatsanwalts wieder . . . . Das Buch ist keine UnterhaltunSslekture fur den ans p ruchslosen Leser. Man kann es aber alien 1'enen emp ehlen, die SeistiSen Auseinandersetzungen nicht ausweichen' ; Tages-Anzeicher, 10 april 1956 : Ìn dem Roman verbindet sick die Chronik der EreiSnisse des Macht-

14 8

wechsels in Indonesian mit den "Fallen" das Staatsanwalts zu einem ackenden Geschehen. . . . Frei von 1'eder Voreingenommenheit, stellt dieser Roman als ZeuSnis der ewi8en FraSa nach Recht and Gewissen eine beachtenswerte, welt uber den Durchschnitt hinausragende Vero entlichung dar.' I6

Archie Deutsche Verlagsanstalt, Stutt gart, Abteilun8 Lektorat/Lizenzen, Presse-abteilung .

17

L .C. Ka p Ian schree Contact dat hiJ' bi1' MacMillan, Kno p, Putnam en Random House bat had gevangen : Ìn each case the editor seemed to eel that the novel was too far removed in time and p

I8

justify lace to 1'ustif American p ublication.'

Contact had voor rekening van de uitgeveri1 j een proe vertaling laten maken en James BrockwaY gevraagd En8else uitSavers to interesseren . Nederlands Letterkundi8 Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, archie -Uitgeveri1 ' Contact, corres pondentie James Brockway.

I9

Gilles de Neve aan Graham Greene, I9 december 1958 : `During our conversation o december 10th. the novel "Hat laatste uur" has been mentioned, we are o the op inion that this is an uncommonly good book. You were so kind as to declare yourself willing to read a cha p ter. trouble you will take for us .'

...

We thank you very much in anticip ation or the

20

Pierre H. Dubois in Het Vaderland van 31 maartl956; C .J .E. Dinaux in hat Haarlems DaSblad knip sel onSedateerd .

21

De Volkskrant 20-I 1-1956, n ay. de Vi1'verbergpriJ's : "Dat boek nu zal Als ene schaduw heten, naar Job I4 en op hat thema van de menseli1'ke vereenzaming"

22

0p 4 oktober 1962 schree Van der Hoogto aan De Neve: Òver enkele maanden hoop ik U tar lezinS hat manuscript van een nieuwe roman to sturen. Het verhaal speels onder de moderne schoolJ'eugd en ik p robeer hat met een losse pols to schr1i'ven .' De Neve antwoordde op 24 oktober: Ù zorgt wel voor verrassinSen . In hat overschakelen van een to verwachten romanmanuscript voorJ'aar moesten we i'linSs J naar een toneelstuk en nu kondigt U wear een roman van Uw hand aan' .

0

Z d W Z W W Z Q

W 0

I49

Dick Welsink m .m .v . Lysbert Bonnema

Nederlandse Iiteraire prijzen 1994 met aanvullingen over de vooragaande 7j aren

Inhoud

III Gemeenteli'ke ri'zen ~ ~ zS4

Busken Huet-Pri1's

154

Herman Gorter-Pri1's

I 54

Multatuli-Pri1's

rSS

ConstantiJ'n HuYgens-Pril's

zSS

an CamPert-PriJj s

zSS

F . Bordewi1'k-Pril's

zSS 156

. Greshoff-Pri1js Hendrik de Vries-PriJ's

156

Piter elles-Priis

156

Halewi1'n-literatuurPriJ's van de stall Roermond

N Particuliere ri 1z ' en Pri1's voor Meesterscha P LucY B . en C .W . van der Hoogt-PriJj s Dr . Wi1'naendts Francken-P rijs Mr . H .G . van der Vies-PriJ's Mathias KemP-Pri1j s Rely Jorritsma-priis

ISI

1S9 1S9

Martinus Ni1'hoff-Pri1's Gouden en Zilveren Griffels

i 6o 16o

RomanPriisfraach KFFB Visser Neerlandia-Pri1's

i6i

P .C . Onthooft-Pri1's KerstPri1jsvraa g

i6i 161 i6z 16z i6z 16z 163

An1'erfonds-Anna Blaman Pri1's Edmond Hustinx-Pri1's De Nieuwe Clercke-Pico Bello-PriJ's Anton Wachter-PriJ's Gouden Ezelsoor

163 163

Poetry International Eregeld Literaire Pril's van Groningen

163

RecensiePriljsvraa g

164

George Orwell-literatuurPriJ 's

164 164

Geert1'an Lubberhuizen-Pri1's Kees StiP-PriJ's

164 164

Sphinx-CultuurPri1's A . Roland Hoist-penning

165 165

E . du Perron-Pril's AKO Literatuur Pri1js Bruna Gouden Strop

165 166 166 167 167

Priem-Pri1js Gorcumse literatuurPriJjs P .C . Hoofs-Pri1's PublieksPriljs voor het Nederiandse Boek

167 167

Libris Woutertl'e Pieterse-PriJ's C . Buddingh'-Pri1's

168

Nederiands-Viaamse Toneelschri1'fPriJ's Lift Nationaie DebuutPri1's

168 168

[ 52

BerneboekePriisfraach KFFB

RABO-Bank LentePri1's voor Literatuur

168

Gerrit Achterberg-Pril's

169

Vestdi1'kkring-scriPtiePri1's

169

Audax ColumnistenPri1's

169

Niljmeegse literatuurPri1's

170

Plantage PoeziePril's

1 70

Nederlandse KinderboekwinkelPriJ's

170

Mekka-PriJjs

170

AFUK ongereinPriis

171

Libris Literatuur PriJ's

172

VSB PoeziePriJ's

1 72

Poeziewedstril'd Geletterd Bussum

173

EssaYkriich Skriuwersboun

173

Mediamax PriJ's

Registers 1 74

Register van Pri1'zen

177

Register van Pril'swinnaars

18

i

Register van J'urYleden

zw N

n.

I53

III Gemeentelijke prijzen

Busken Huet-Pri1's

1jaar : 1994 Pri1jswinnaar: Benno Barnard (1954) bekroond werk : Het gat in de wereld geldsom : f 15 .000,jury: Nelleke Noordervliet Rudi van der Paardt Ste P han Sanders

Herman GorterLPriJ's

1aar : 1994 Pri1jswinnaar : Tonnus Oosterhoff i 9S3 bekroond werk: De ingeland geldsom : f 1 S .ooo 1'urY : Anneke Brassinga, Gillis Dorleil'n, Anna Enquist

Multatuli-PriJ's

jaar: 1994 Pri1swinnaar : Nelleke Noordervliet

1 945)

bekroond werk : De naam van de vader geldsom : f i 5 .ooo l'urY : Leo PleYsier, acg Vogelaar, Gil's I lander

I54

Constantil'n HuYgens-Pril's 1'aar: 1994 Pri1'swinnaar: Judith Herzberg z 934 bekroond werk : gehele oeuvre g eldsom : f io .ooo -

' : Harry Bekkering, Hugo Brems, Han FoPPe, Auk1'e HoltroP, Anton lurY Korteweg > Janet Luis Nicolette Smabers Sarah Verroen > Ad Zuiderent

Jan CamPert-Pri1's jaar : 1994 Pri1'swinnaar : Lloyd Haft (1946) bekroond werk: Atlantis geldsom : f 5000,jury : Harry Bekkering, Hugo Brems, Han FoPPe, Auk1'e HoltroP, Anton

Korteweg > Janet Luis Nicolette Smabers Sarah Verroen > Ad Zuiderent

F. Bordewil'k-Pri1's jaar: 1994 PriI'swinnaar: Louis Ferron

r94 2

bekroond werk : De walsenkonin g geldsom : f S 000,jury: Harry Bekkering, Hugo Brems

Han FoPPe, Auk1'e HoltroP, Anton

Korteweg > Janet Luis Nicolette Smabers Sarah Verroen > Ad Zuiderent

J . Greshoff-Pril's 1'aar: 1994 Pri1'swinnaar : Patricia de Martelaere z 9S7 bekro0nd werk: Een verlangen naar ontroostbaarheid geldsom : f 5000,-

jury : Harry Bekkering, Hugo Brems, Han FoPPe Auk1'e HoltroP, Anton Kortewe g> Janet Luis, Nicolette Smabers Sarah Verroen, Ad Zuiderent

z w N d a

X55

Hendrik de Vries-Pri1's

Jaar : 1994 Pri1'swinnaar : C .O . ellema (1936) bekroond werk : gehele oeuvre geldsom : f lo .ooo -

' : Erica van Boven Anton Brand Geerten van Em p el IurY Henk Hofstra ambteli1'k secretaris

Piter elles-Priis

Bil' raadsbesluit van i6 1januari 1995 met langer twee- maar vier7'aarlil'ks . De Pril's words in 1997 voor het eerst volgens het nieuwe reglenient toeg ekend .

Halewi1'n-IiteratuurPril's van de stad Roermond

Jaar : 1994 Pri1'swinnaar : GiJ's I lander 1 947 bekroond werk : De lichtval geldsom : f zooo -

' : Mari 1jke Adriaansch-Busch Math Geenen Andre ReYnders IurY

156

IV Particuliere prijzen

Pri1's voor MeesterschaP Iaar: 1994 PriIjswinnaar : Hugo Claus (19z9) bekroond werk: gehele oeuvre jury: Hugo Brems Kester Freriks Anton Korteweg voorzitter Rudi van der Paardt bi1'zonderheid: de Pri1js bestaat uit een gouden legPennin g

LucY B . en C .W. van der HooSt-Pri1's Iaar: 1994 Pri1'swinnaar: Geertrui Daem 1 9 S 2 bekroond werk : Boniface geldsom : f 5000,jury : Hugo Brems Kester Freriks Anton Korteweg voorzitter Rudi van der Paardt

Dr. Wi1'naendts Francken-Pri1's Iaar : 1994 Pri1'swinnaar: Willem OttersPeer (1950) bekroond werk : De wiekslag van hun geest geldsom : f 3000,jury: .Th .M . Bank P . den Boer C .W . Fock A . . Hanou> F .P. van Oostrom

Zw N a

I57

Mr. H .G . van der Vies-Pril's

1'aar : 1994 Pri1'swinnaar : Pauline Mol r 9S3 bekroond werk : `Het laatste kind' geldsom:

f

3

000,-

jury: Marian Bui l's Marianne Fennema Wiebe Ho g endoorn

Mathias KemP-Pri1's 0P 24

luni 1993 heeft de Mathias KemP Stichting zichzeif oPgeheven .

Daardoor is aan het bestaan van de p~ ri's een eind gek omen .

Rely Jorritsma-priis

Saar : 1994

genre : verhalen prijswinnaar: Lolk lje Hoekstra (1968) bekroond werk : `De fisk' Pri1'swinnaar: MargrYt Poortstra z 953 bekroond werk : `Goudene knooPkes' Pri1'swinnaar: Sim Y Sevenster r 944 bekroond werk : `Kald en wYt' Pri1'swinnaar :IttY Sluis ('939) bekroond werk : Òerwintering op Gaunter SYl' Pri1'swinnaar: Oene SPoelstra r 944 bekroond werk : `Bei dir'

genre : gedicht prijswinnaar : Eeltslje Hettinga r 9SS bekroond werk : Ìt hinnekleed fan winter' prijswinnaar : BennY HoltroP (1938) bekroond werk:

158

`L

Yis ferdomme'

geldsom : f 15 .000,-,

waarvan 4IS deel voor verhalen en jury :

1/ S

deel voor gedichten

oo P Boomsma, Ts1'erk Veenstra, Akk Y van der Veer voorzitter

bi1'zonderheid: de bekroonde verhalen en gedichten zi1n gePubliceerd in

Bekroand Wurk 1994

Martinus Ni1'hofFPri!'s Ijaar : 1994 Pri1'swinnaar: Henry Kammer (1943) bekroond werk : vertalingen van Hongaarse literatuur,

in het bi1'zonder van Emlekiratok konYve van Peter Nadas g eldsom : f 100 .000 ' : Wolther Kassies, Rene KurPershoek, Ton Naai1'kens 1urY

Maarten Steenmeil'er voorzitter

Kees Verheul > Frans van Woerden Gi1's van der Ham secretaris

Gouden en Zilveren Griffels

Gouden Grif f el Iaar: 1994 prijswinnaar: Toon Tellegen (ii) 94 bekroond werk : Bi1'na iedereen kon omvallen geldsom : f 3 000 -

Zilveren Grif f el jaar: 1994 Pprijswinnaar : Imme Dros 1 93 6 bekroond werk: De blauwe stoel de ruziestoel prijswinnaar: S1'oerd KuYPer 1 9 S 2 bekroond werk : Robin en Suze z Pri1'swinnaar: Harrie Geelen

[939)

bekro0nd werk : Herman het kind en de Dingen

W N a

I59

prijswinnaar : Toon Tellegen (ii) 94 bekroond werk: annes Pri1jswinnaar : Jean Fritz (1915) bekroond werk: Aan de verkeerde kant van de aarde prijswinnaar : Roberto Piumini (1947) bekroond werk: Motu-Iti het meeuweneiland prijswinnaar : Aidan Chambers

1 934

bekroond werk: De tolbrug prijswinnaar : Lydia Rood

1 9S7

bekroond werk: Een mond vol dons prijswinnaar : Willem Wilmink

1 93 6

bekroond werk : Het Wilhelmus jury : Henrieke Abrahamse, Harry Bekkering voorzitter

Maria van den Heuvel Dolly anssen Henk Peters, Margriet Veeneman, Margof de Waal, Carolien Zilverber g

RomanPriisfraach KFFB

Saar: X994 prijswinnaar: Klaas ansma (1949) bekroond werk : Òm Teatske' geldsom : f S 000 P ri1j swinnaar: StYntslj e Piters

1 93 6

bekroond werk : Ìn libben as StYnts1'e' geldsom :

f

5000,-

jury: Pieter Dui ljff voorzitter , WYPk1'e Marra-Tilstra Wim van der Schaaf

Visser Neerlandia-Pri1's

laar : 1994 genre : 1jeugdtheaterstuk prijswinnaar : Bob vanden EYnde

I6o

19Ss

eervolle vermeldin g

bekroond werk : `Picaturlesk' geldsom : f 6ooo JurY: Victor Frederik, Hugo Meert, Wim SPekking voorzitter biJ'zonderheid : de jury was van oordeel dat geen van de 74 inzendingen

voor bekroning in aanmerking kwam

P.C . Onthooft-Pril's 1'aar : 1994 Pri1'swinnaar : Wilbert Hoedtl'e eerste Pri1's bekroond werk: `Gooise stand1'es' geldsom : f 75, Pri1'swinnaar :

odocus Chevalier Rob de Ruiter

eerste Pri1's

bekroond werk: `De messetrekker van het SPui' geldsom :

f

75,-

jury : Stil'n Aerden, Agnes Hoogstraten Maarten Moll,

Erik Noomen > Job van Oel Ti1'n Sadee

KerstPri1'svraaS ProPria Cures 1'aar : 1994 PriI'swinnaar: Bart Vil'lbrief eerste Pril's bekroond werk : 'Help, 0Pa doer het weer!' g eldsom : f 1o0 Pri1'swinnaar : Henc . tweede Pri1's bekroond werk: `Dikke tieten maakt gelukkig' jury : Herman Brusselmans Cees Heuvel Agnes Hoogstraten

Maarten Moll Erik Noomen Job van Oel Ti1'n Sadee, Tania

BerneboekePriisfraach KFFB Jaar : 1994

zW N

bi1'zonderheid : niet uitgeschreven

I61

An1'erfonds-Anna Blaman Pri1's Iaar : :[994 Pri1'swinnaar :

. Eiljkelboom

r 9 z6

bekroond werk: gehele oeuvre g eldsom : f 10 .000,jury: R . Elshout, Frank Koenegyacht,

. KooPmans

L . . Dieters voorzitter M .D . de Wolff

Edmond Hustinx-Pril's Saar: 1 994 Pri1'swinnaar: Bart de Pauw (1968) bekroond werk : gehele oeuvre geldsom : f 6ooo Pri1'swinnaar: Karst Woudstra

(i47)

bekroond werk : gehele oeuvre geldsom : f 6ooo 1'urY : an Christiaens, Hu go Heinen, Gerben Hellin g a ,

Kees Holierhoek voorzitter Roger van Ransbeek Alice Toen

De Nieuwe Clercke-Pico Bello-Pril's Saar : 1994 Pri1swinnaar : Adriaan van Dis (1946) jury: Mauk Dolleman Jean Pierre Rawie Driek van Wissen

Dr . A .M . Zondervan

Anton Wachter-Pri1's 1'aar: 1994 Pri1'swinnaar: Arnon Grunber g (1971) bekroond werk : Blauwe maandagen geldsom : f zooo r • Ma arten 't Hart Hans Oele voorzitter Rudi van der Paardt , 1uy

Ko Po P~ Martin Ros

I6z

Gouden Ezelsoor Saar : 1993 Pri1'swinnaar : Ronald GiPhart (1965) bekroond werk: Ik ook van J'ou g eldsom : f i 0 .000 bi1'zonderheid : in 1992. 2 3 2 7 verkochte exem laren P

jaar: 1994 priIjswinnaar : Kader Abdolah

I 954

bekroond werk: De Adelaars geldsom : f io .ooo bi1'zonderheid: van dit in sePtember 1993 verschenen boek werden in dat lj aar 3086 exemP laren verkocht •~ tot 1'uli 1994 bedroeg het totaal aantal

verkochte exemPlaren 4500

Poetry International Eregeld 1jaar: 1994 Pri1'swinnaar: Selvi

1964I3 )

geldsom : f io .ooo -

' : 1urY

. Bernlef, Remco Cam ert Laurens van Krevelen Martin Mooi'J, p

Aad Nuis Adriaan van der Staa Y

Literaire Pri1's van GroninSen Iaar : 1994 Pri1'swinnaar :

urrie Bosker I 9 5 I

bekroond werk : Hoog wotter g eldsom : f iooo -

' : M .H . Marquering, N . Sap-Akkerman, H . SchePer, H . Spa, S . Zwama lurY

RecensiePril'svraaS ProPria Cures

z w N

Saar: 2 994

: jury Mar 'an de Bruin, C1'a Ti)'n Sadee J

Kester Freriks Marl'olein

a

i63

Freriks Agnes Hoogstraten Maarten Moll Erik Noomen> Job van Oel bi1'zonderheid: geen Pril'zen toegekend

George OrweII-Iiteratuurprijs Seders 1992 is de Pril's niet langer twee1'aarli'ks .

GeertJ'an Lubberhuizen-PriJ's 1'aar: 1993 Pri1'swinnaar: Henk van Woerden (1947) bekroond werk : Moenie kYk nie geldsom : f 10 .000,jury: Geert van Istendael Pamela Koevoets Frans Kusters > Marga Minco Peter van Zonneveld voorzitter

Kees StiP-PriJ's 1jaar : 1994 jury: Ike Cialona Marko Fondse Wiebe Hogendoorn Os Versteegen, Peter Verstegen bi1'zonderheid: niet toegekend

Sphinx-CultuurPri1's : 1aar 1994 Pri1'swinaar : Martin Mooi1 ' (i0) jury : Prof.dr . W . . van den Akker voorzitter , dr . Angenies M . Brandenburg secretaris , Elmer Schonberger, Prof .dr . A .L . Sotemann drs . A .V . .M . Sonnen

A. Roland Hoist-penning 1'aar : 1994 Pri1'swinnaar : Fritzi Harmsen van Beek (19z7) geldsom : f 10 .000,Jury: . Bernlef, Ed . Leeflang, Neeltl'e Maria Min

z 64

E. du Perron-Pril's I'aar: 1994 Pri1'swinnaar : Max Velthuil's

(i2)

bekroond werk: Kikker en de vreemdelin g geldsom : f 1500,jury : H . Binderha gel R . Boeschoten P . Mooren > W . Shadid voorzitter

AKO Literatuur Pri1's

Met ingang van 1994 is de oPzet van de Pri1's die ook voor non-fictie is oPengesteld, gewiJjzigd : uit een door een jury van beroePscritici voorgedragen zestal titels maken dertig `doorsnee-literatuurlezers' een keus . 1jaar: 1994 PriI'swinnaar: G .L . Durlacher r9 z8 bekroond werk :

uarantaine

geldsom : f ioo .ooo ' : Franc Andriessen voorzitter 1urY

Jessica Durlacher > Marcel van Nieu-

wenborgh, Aran J Peters, Franc Roggen, Aleid Trui1'ens bi1'zonderheid: de overige genomineerden waren

Patricia de Martelaere (1957) - Een verlangen naar ontroostbaarheid Nicolaas Matsier z 94S - Gesloten huffs Rascha PePer z 949 - Rico's vleugels F . SPringer z93 2 - Bandoeng-Bandung Frida Vog els (1930) ~-Dehardkn• Boek 2 : Met zi1'n drieen

Bruna Gouden Strop Ij aar: 1994 Pri1'swinnaar : Maarten 't Hart r 944 bekroond werk : Het woeden der gehele wereld geldsom : f z S .ooo 1'urY : Rolf Bos

an van Kooten

eroen KuYPers voorzitter

DinY van de Manakker, mr . Max Moszkowicz sr . bi1'zonderheid: de overige genomineerden waren

Rood & Rood r 9S7 & z962 - Konings water

z W N

a

i65

Tomas Ross (1944) - De man van Sint Maarten ac . Toes z 9S i - De afrekening Jacob Vis z94o - Her hoofd

Priem-Pril's 1'aar: 1994 genre: kort verhaal Pri1'swinnaar: Toon v .d . StaPPen (1958) bekroond werk : `Beste Geert' geldsom : f Z50,genre : PoeZie PriI'swinnaar : Hannah Celsius (1963) bekroond werk : `Hoe sPrak l'e me aan' geldsom : f Z50,jury: Peter Broer Nico Denhoorn Marl1e Veenhuizen, H, van Vlissingen

Gorcumse literatuurPril's 1'aar : 1994 PriI'swinnaar: P .A . Tromp r963eerste Pril's bekroond werk : `De sPoorli1'n' verhaal geldsom : f Soo Pri1'swinnaar: Adrieke Gobel (1938) tweede Pril's bekroond werk : `Vossendrecht' gedicht geldsom : f 3oo Pri1'swinnaar: Patty Scholten (1946) derde Pril's bekroond werk : Ìn de doP' gedicht g eldsom : f zoo,-

jury: Hendrik van Delden voorzitter , Wim F . KnoPPert Guus Stolk

i66

P.C . Hooft-Pril's Iaar: 1994 genre : Poezie Pri1'swinnaar : . Bernlef 1 937 bekroond werk : gehele oeuvre geldsom : f 7 5 .000,jury : Anna Enquist Dick van Halsema> Aad Meinderts ambteli1'k secretaris , Guus Middag> Rob Schouten an van der Vegt bi1'zonderheid: een extra-bedrag, groot f So .o 0o>-> i s beschlkbaar gesteld voor de uitgave van door Bernlef vertaalde g edichton

PublieksPril's voor het Nederlandse Boek 1'aar: 1994 prijswinnaar : Tessa de Loo 1946 bekroond werk : De tweelin g geldsom : f 1 S .ooo 'urY : lezersPubliek in Nederland 1

Libris Woutert1'e Pieterse-Pril's Iaar : 1994 Pri1'swinnaar: Toon Tellegen 1 94 1 bekroond werk : Bi1'na iedereen kon omvallen g eldsom : f 10 .ooo j 1urY: Kees Fens voorzitter Peter van den Hoven > Nicolaas Matsier Kees Nieuwenhui1'zen

C . BuddinSh'-Pri1's Iaar : 1994 prijswinnaar : F . van Dixhoorn 1948 bekroond werk: asgPad . Rust in de tent . Zwaluwen vooruit geldsom : f zSoo 1 jurY : Rein Bloem Gerrit Kouwenaar Simon Vinkenoo g

zW N dd

i67

bi1'zonderheid : de overige genomineerden waren

Lucas Husgen 1960 - Nevels orgel L .F . Rosen 1 9S3 - Adel

Nederlands-Vlaamse ToneelschriI'fPri's jaar : 1994 Pri1'swinnaar : Karst Woudstra (i7') 94 bekroond werk: De stills gril'zen van een winterse da g

in Oostende een Ensoriade geldsom : f zo .ooo 1'urY: Benno Barnard, Dennis Mei 'er Marcella Meuleman l

Lift Nationals DebuutPri)'s jaar: 1994 bi1'zonderheid: niet uitgeschreven

RABO-Bank LentsPri1's voor Literatuur jaar: 1994 Pri1'swinnaar: Arnon Grunberg (1971) bekroond werk : `Tina' geldsom : f

2

S 00 -

1'urY: Siem Bakker, eJessica Durlacher Marc Re Ynebeau bi1'zonderheid : `Tina' verscheen in De Tweeds Ronde

1993nr . 3 en is oPgenomen in Blauwe maandagen

Gerrit Achterberg-Pri1's

Vi1'f1'aarli1'kse Pril'sy ingesteld in 1 99 1 door het bestuur van de Stichtin g GenootschaP Gerrit Achterberg . Hil' is bestemd voor de bekroning van èen studie of antler letterkundig werkstuk over de werken van de dichter Gerrit Achterberg of een onderdeel daarvan' . jaar: 1994 Pri1'swinnaar: A . MiddeldorP

i68

1 9 zi

bekroond werk : Het avontuur van Achterber g g eldsom : f 10 .000,Jury: Prof .dr . H . Brems, Anton Korteweg, Prof .dr . A .L . Sotemann

Vestdi'kkrin8-scriPtiePri!'s

De Pri1's is in 1994 oPgeheven .

Audax ColumnistenPriI's

1jaar : 1994 Pri1'swinnaar : Max Pam z 949 geldsom : f 15 .000,jury : W . . van den Akker H .J .A . Holland Ageeth ScherPhuffs

Herman D . Tl'eenk Willink, oost Zwagerman bi1'zonderheid: de overige genomineerden waren

an Blokker (i2') Hugo Brands Corstius z 93S Remco Campert (i2) Gerrit Komri1' r944 Anil Ramdas (1958)

Ni'meeSse IiteratuurPri1's jaar: 1994 genre : poezie PrrIswinnaar : Alice etten (1960) bekroond werk : een aantal gedichten geldsom : f 500,genre: proza Pri1'swinnaar: T1jitske VeldkamP r 964) bekroond werk : `Vier knoPen' geldsom : f 500,jury: ores Hermens Frans Kusters voorzitter Victor Vroomkonin g

z W

N a

i69

Plantsga PoeziePri1's 1aar: 1994 Pri1'swinnaar : .L . Bommerson (1950) bekroond werk: Èr zit een nillPaard in de brugklas' jury:

.H . van Geemert, Ed . Leeflan g , Adriaan Morrien

bi1'zonderheid: het thema was `leraar & leerling'

Nederlandse KinderboekwinkelPril's

Nieuwe naam voor en als zodanig voortzetting van de Nederlandse Kinderboekwinkel AchterafPril's . Jaar: 1994 Pri1'swinnaar: Wouter KlootwiJ'k 1 945 bekroond werk : Het erf van de oom van Adri jury : de deelnemende Kinderboekwinkels

Mekka-Pri1's 1aar: 1994 PriI'swinnaar : Donna Tartt (1965) bekroond werk : De verborgen geschiedenis

AFUK ongereinPriis

aarliJ'kse Pri1'svraag, in sePtember 1993 voor de eerste maal uitgeschreyen door de Ried fan de FrYske Beweging en de Federaas1'e fan FrYske Studinteferienings en bestemd voor bekroning van werk van 1'ong Fries talent niet ouder dan z7 1aar . 1jaar: 1993 Pri1jswinnaar : LolkJje Hoekstra

1968

eerste PriJ's

bekroond werk : Ùnder de linebeamen' verhaal geldsom : f Soo P ri1'swinnaar: Albertina SoePboer

1969

bekroond werk : `Seereis' drie gedichten geldsom : f 1o,-

170

tweede Pril's

prl~swln nasr : asp Krol i g, ~o derde pri1's behroond we rk •. Ìt forlof. Foto 1916' zes gedichten geldsom : f Too prl~swlnnaar.• Ee1co Salverda (1968) vierde pri1's bekro0nd werk : `De kar' verhaal g eldsom : f Too ~ury.• Philippus Breuker Watse Hiddema voorzitter ,

elle Krol a nt van der Weg-Laverman, SYds Wiersma

jaar: 1994 prii'swinnaar: Eelco Salverda (1968) eerste Pri1's bekro0nd werk : `Tusken de muorren' geldsom :

f

500,-

jury: Bauk 1e Ts1e rk1'e DYkstra Onno P . Falkena Tony Feitsma ,

Watse Hiddema voo rzitter Teake 0pPewal

Libris Literatuur Pri1's aarli1kse Prl1s, mgesteld in 1993 door de Stichting Literatuur Pri1's en voo r het eerst toeg ekend m 1994 . Hi1 is b edoeld voor de bekroning van literair verhalend Proza . jaar: 1994 priI'swinnaar: Frida Vogels

(To)

bekroond werk . De harde kern,• Boek z : Met zil'n drieen geldsom : f 100 .000,jury:

Hug o Bousset A ~

Brassinga Gillis Dorlei1'n ,

Piet Meeuse Jan Terlouw voorzitter bl1zonderheid, de o verige genomineerden waren

Paul Claes 194 3 - De sater Inez van Dullemen 19z5 - Het land van rood en zwart Margriet de Moor (1941) - De virtuoos Leo PleYseer 1 94s - De Gele Rivier is bevrozen Henk van Woerden 1 947 - Moenie kYk nie

z

w N

a

ICI

VSB PoeziePril's 1'aar : 1994 PriI'swinnaar : Hug o Claus (19z9) bekroond werk : De SPoren geldsom : f 50 .000,jury: Hu g o Brems voorzitter

Wiel Kusters Huub Oosterhuis >

Barber van de Pol Agaath Witteman bi1'zonderheid: de overige genomineerden waren

Lloyd Haft (1946) - Atlantis Rutger KoPland z 934 - Geduldiggereedscha P Gerrit Kouwenaar z9z3- er is geen elders waar het anders is Leo Vroman (ii) 9 S - De godganseliI'ke nacht EllY de Waard z 94 o - Eenzang Twee Ad Zuiderent r944 -

0P

de hoogto van Icarus

Poeziewedstri1'd Geletterd Bussum Eenmalige Pril'svraag, uitgeschreven in december 1993 door de Stichtin g Geletterd Bussum in het kader van de Boekenweek 1994 die geheel in het teken stond van de Poezie . Saar. 1994 Pri1'swinnaar : eanne Lopes de Leao Laguna-van Veen z 933

eerste Pril's

bekroond werk: een gedicht met beginregel

`Vermoeide woorden zil'n op refs' geldsom :

f

5oo -

Pri1'swinnaar: Thea de GruYter tweede Pri1's

bekroond werk : òvergang Pri1'swinnaar : Teun Pels derde Pril's b ekroond werk : `SchelPensYmfonie' jury: W . Di1'khuis, W . EggenkamP> B . Eikelenboom >

J . ElferinkM . Fonti1'n . van Gool A . Offereins > A . Stork blIzonderhe id :• de bekroonde gedichten zil'n, to zamen met een aantal niet bekroonde in zendingen, oPgenomen in de bundel Verdwaalde woorden

172


Eenmalige Pril'svraag, uitgeschreven in maart 1994 biJ' gelegenheid van het 25 - 1'arig bestaan van het Skriuwersboun, ter bekroning van een essay over

de recente Friese literatuur . 1jaar: 1994

Pri1'swinnaar :Itt Y Sluis z 939 bekroond werk : Ìt park FrYslap' jury : PhiliPPus Breuker voorzitter , Hannah Ludwig, Piter TerPstra bi1jzonderheid: de Pril's bestond uit een Tulip-Pc S• het bekroonde essay is, samen met de viljf oPstellen die een eervolle vermelding kregen, gePubliceerd in een extranummer van het ti1'dschrift H IR, november 1994

Mediamax Pri1's

Eenmalige toneelschriJ'fPriJ's, in 1994 uitgeloofd door de Mediamax Group, ter bekroning van het beste toneelstuk van het door de Stichting Schri1'verstoneel georganiseerde `Festival van het OngesPeelde Stuk' . 1j aar : 1994 Pri1'swinnaar : Frank HoutaPPels r 9 68 bekroond werk : Àan het eind van de asPergetiJ'd' geldsom : f 10 .000,jury : Anne-Marie HeYligers Gerrit ter Horst voorzitter > Paul Muller > Charlotte Riem Vis Kick StokhuYzen

zW N

a

i 73

Register van prijzen

A

Achterberg-Pril's, Gerrit AFUK ongereinPriis AKO Literatuur Pril's An'erfonds-Anna Blaman PriJ's Audax ColumnistenPril's

B

BerneboekePriisfraach KFFB BordewiJ'k-Pri1's, F . Bruna Gouden Strop Buddingh'-PriJ's, C . Busken Huet-P rijs

C

CamPert-priJ's, Jan

E


G

Gorcumse literatuurPriJ's Gorter-Pril's, Herman Gouden Ezelsoor Gouden en Zilveren Griffels Greshoff-Pri1's, .

I74

•

HalewiJ'n-literatuurpriJ's van de stad Roermon d Hoofs-Pri1's, P .C . Hoogt-PriJ's, LucY B, en C .W . van der Hustinx-Pri1's, Edmond HuYgens-PriJ's, Constanti1'n

1

orritsma-Priis Rely

•

KemP-Pri1's, Mathias KerstPri1'svraa g

L

Libris Literatuur Pri1's Libris Woutert1'e Pieterse-Pri1's Lift Nationals DebuutPri1's Literaire Pri1js van Groningen Lubberhuizen-Pri1's . Geertl'an

M

Mediamax Pril's Mekka-Priljs Multatuli-pril's

•

Nederlands-Vlaamse Toneelschril'fPril's Nederlandse Kinderboekwinkelpriljs Nieuwe Clercke-Pico Bello-Pri1's, De Nil'hoff-Pri1s, Martinus Nil'meegse literatuurPriJs

•

Orwell-literatuurPri1's, George

•

P .C . Onthooft-Pri1's Perron-Pri1s, E . du Piter elles-Priis Plantage PoeziePri1's Poetry International Eregeld

zW N

a a z Q

I75

PoeziewedstriJ'd Geletterd Bussum Priem-PriJ's Pri1's voor Meesterscha P PublieksPriJjs voor het Nederlandse Boek

R

RABO-Bank LentePriJ's voor Literatuur RecensiePri1'svraa g Roland Holst-Penning, A . RomanPriisfraach KFFB

S

Sphinx-CultuurPriJ's StiP-PriI's, Kees

V

VestdiJ'kkring-scriptiePril's Vies-pril's, Mr . H .G . van der Visser Neerlandia-Pri1's Vries-Pril's, Hendrik de VSB PoeziePri1s

w

Wachter-Pri1's, Anton Wil'naendts Francken-Pril's, Dr .

176

Register van prijswinnaars

A

Abdolah, Kader ( 1 954) - Gouden Ezelsoor 2 994

•

Barnard Benno z 954 - Busken Huet-Pri1's Bernlef,

z 937 - P . C. Hoofs-Pri1's

.L . (i0) 9S - Plantage PoeziePri1's Bosker, urrie (1951) - Literaire Pri1's van Groningen Bommerson

C

Celsius Hannah (1963) - Priem-PriI's Chambers Aidan 1934 - Zilveren Griffel Chevalier, odocus - P .C . Onthooft-Pri1's Claus Hugo r 9 29 - Pri1js voor MeesterschaP, VSB PoeziePri1's

•

Daem Geertrui (i2) 9S - LucY B . en C. W. van der Hoogt-Pri1's Dis Adriaan van (1946) - De Nieuwe Clercke-Pico Bello-Pri1's Dixhoorn F . van (1948) - C . Buddingh'-Pri1js Dros Imme (1936) - Zilveren Griffel Durlacher G .L . (1928) - AKO Literatuur Pri1's

•

Eil'kelboom, .

F

EYnde, Bob vanden (i2) 9S - Visser Neerlandia-Pri1's Ferron Louis (i2) 94 - F. Bordewi1jk-Pri1's Frizz

z926 - An1'erfonds-Anna Blaman Pri1's

can (ii) 9S - Zilveren Griffel

z a

I77

•

Geelen Harrie i939-

Zil veren Griffel

GiPhart, Ronald (1965) - Gouden Ezelsoor 1993 Gobel Adrieke (1938) - Gorcumse literatuurPri1's Grunberg, Arnon (1971) - RABO-Bank LentePril's voor Literatuur - An ton Wa ch ter-Pri1's

GruYter, Thea de - Poeziewedstri1'd Geletterd Bussum

•

Haft Lloyd (1946) - an CamPerr-Pri1's Harmsen van Beek Fritzi (i2) - A . Roland Holst-penning Hart Maarten 't z

- Bruna Gouden Strop

Henc . - KerstPriI'svraa g Herzberg, Judith z 934 - Constanti1'n HuYgens-Pri1's Hettinga, Eeltsl'e r 9 S 5 - Rely Jorritsma-priis Hoedt 1'e, Wilbert - P .C. Onthooft-pri1's Hoekstra Lolk1'e (1968) - AFUK ongereinPriis i9 93 - Rely Jorritsma-priis

HoltroP, BennY (1938) - Rely Jorritsma-priis HoutaPPels, Frank (1968) - Mediamax Pri1's

1

ansma Klaas

z949

- RomanPriisfraach KFFB

enema C .O . (1936) - Hendrik de Vries-Pri1js etten Alice (1960) - Ni1'meegse literatuurPri1's

•

Kammer Henry (1943) - Martinus Ni1'hoffPri1's Klootwi1'k, Wouter z 94 5 -NederlandseKinderboekwinkelPri1's Krol

as P

r 97 o

- AFUK ongereinPriis 1993

KuYper, Sl'oerd (i2) 9 S - Zilveren Griffel

L

Loo, Tessa de (1946) - PublieksPri1's voor het Nederlandse Boek Lopes de Leao Laguna-van Veen, eanne (1933) - Poeziewedstri1d Geletterd Bussum

178

M

Martelaere Patricia de (i7') 95

. GreshoffPri1's

Middeldor p , A, (19z1) - Gerrit Achterberg-Pri1's Mol Pauline z 953 - Mr. H. G . van der Vies-Pri1's Mooil', Martin (i0) 93 - Sphinx-CultuurPri1's

•

Noordervliet, Nelleke (I945) - Multatuli-prijs

•

Oosterhof, f Tonnus z 953 - Herman Gorter-Pri 's 1 OttersPeer, Willem (1950) - Dr. Wi1'naendts Francken-Pri1's

•

Pam Max i 949 - Audax ColumnistenPri1's Pauw Bart de (1968) - Edmond Hustinx-Pri1's Pels Teun - Poeziewedstri1'd Geletterd Bussum Piters StYntsl'e (1936) - RomanPriisfraach KFFB Piumini Roberto r 947 - Zit veren Griffel Poortstra MargrYt r 9 5 3 - Rely orritsma -Priis

R

Rood, Lydia (r957) - Zilveren Griffel

•

Salverda Eelco

z 9 68

-

AFUK ongereinPriis r 993

~

1994

Scholten Patty (1946) - Gorcumse literatuurPriJ's Selvi r964I3? - Poetry International Eregeld Sevenster SimY z944 - Rely Jorritsma-priis Sluis IttY 1 939 - EssaYkriich Skriuwersboun

- Rely Jorritsma-priis Soe p boer, Albertina (1969) - AFUK ongereinPriis 1993 SPoelstra, Oene r944 - Rely Jorritsma-priis StaPpen, Toon v .d . (1958) - Priem-Pri1's

T

Tartt, Donna (1965) - Mekka-prijs Tellegen, Toon ('94') - Gouden Griffel

zW N a

I79

- Libris Woutert1'e Pieterse-Pri1's - Zil veren Griffel

Tromp, P .A . (1963) - Gorcumse literatuurPril's

V

Veldkamp, Tl'itske (1964) - Ni1'meegse literatuurPri1's Velthui 1 s, Max (i2) 9 3 - E. d u Perron-Pri1's Vi l'lbrief, Bart - KerstPri1'svraa g Vo g els, Frida z 93 o - Libris Literatuur Pri1's

W

Wilmink Willem (1936) - Zil veren Griffel Woerden Henk van (1947) - Geert1'an Lubberhuizen-Pri1's Woudstra Karst (i7) 94 - Edmond Hustinx-Pri1's - Nederlands-Vlaamse ToneelschriI'fPri1's

IJ

IJlander, Gijs (1947) - Halewi1'n-literatuurPri1's van de stad Roermond

I$o

Register van fur yleden

A

Abrahamse Henrieke - Gouden en Zilveren Griffels Adriaansch-Bunch Mari1jke - Halewi1'n-literatuurPriI's van de stad Roermond Aerden Sti l'n - P.C. Onthooft-Pri1's Akker, profdr . W .J . van den - Audax ColumnistenPri1's - Sphinx-CultuurPri1s

Andriessen Frans - AKO Literatuur Pri1s

B

Bakker Siem - RABO-Bank LentePriI's voor Literatuur Bank

.Th .M . - Dr. WiI'naendts Francken-Pri1's

Barnard Benno - Nederlands-Vlaamse Toneelschri1'fPri1's Bekkering, Harry - F. Bord ewi1'k-Pri1's Jan CamPert-pri1's - Gouden en Zilveren Griffels -

. Gresh offPri1's

- Constanti1'n HuYgens -Pri1s

Bernlef, . - Poetry International Eregeld - A . Roland Holst-penning

Binderha g el, H . - E . du Perron-Pri1's Z Q

I8I

Bloem Rein - C . Buddingh'-Pri1's Boer P . den - Dr. Wi1'naendts Francken-PriI's Boeschoten

R . - F . d u Perron-PriI's

Boomsma

oo p - Rely orritsma-Priis

Bos Rolf - Bruia Gouden Strop Bousset Hu g o - Libris Literatuur PriJ's Boven Erica van - Hendrik de Vries-PriI's Brand Anton - Hendrik de Vries-PriI's Brandenburg, dr . Angenies M . - Sphinx-Cu ftuurprijs Brassinga, Anneke - Herman GorterP- ri1's - Libris Literatuur Pri1's

Brems Hugo - Gerri t A ch terberg-Pri1's - F . Bordewi1'k-Pri1's - an CamPert-PriI's - . GreshoffPri1's - LucY B. en C. W. van der Hoogt-Pri1's - Constanti1'n HuYgens-Pri1's - Pri1's voor MeesterschaP - VSB PoeziePri1's

Breuker PhiliPPus - AFUK ongereinPriis z 993 - EssaYkriich Skriuwersboun

Broer Peter - Priem-PriIjs Bruin, l Mar1ian de - RecensiePriI'svraa g Brusselmans Herman - KerstPri1'svraa g Bui1s, Marian - Mr. H. G . van der Vies-PriI's

C

Cam P ert, Remco - Poetry International Eregeld Christiaens Jan - Edmond Hustinx-Pri1's Cialona Ike - Kees StiP-Pri1's Cal - RecensiePrl1svraa g

D

Delden Hendrik van - Gorcumse literatuurPriI's Denhoorn Nico - Priem-PriI's Di 'khuis, W . - Poeziewedstrijd Geletterd Bussum 1

Dolleman Mauk - De Nieuwe Clercke-Pico Bello-pri'Is Dorlei1'n, Gillis - Herman Gorter-PriI's - Libris Literatuur Pri1's Dui jff, Pieter - RomanPriisfraach KFFB J

Durlacher, eJessica - AKO Litera to ur PriJ's - RABO-Bank LentePri1's voor Literatuur DYkstra, Baukl'e TsJ'erk1'e - AFUK ongereinPriis r 994

E

EggenkamP,

W.

Eikelenboom Elferink Elshout

Poeziewedstrijd Geletterd Bussum

-

B.

-


. - Poeziewedstrijd Geletterd Bussum R.

-

AnJ'erfonds-Anna Blaman Pri1's

Em el, Geerten van - Hendrik de Vries-Pri1 j P

s

Enquist Anna - Herman Gorter-Pri1's - P. C . Hoofs-PriI's

F

Falkena Onno P . - AFUK ongereinPriis r Feitsma Tony - AFUK ongereinPriis r

994

994

Fennema Marianne - Mr . H.G . van der Vies-Pri1's Fens Kees - Libris Woutert1'e Pieterse-Pri1js Fock C .W . - Dr . Wi1'naendts Francken-Pri1's Fondse Marko - Kees StiP-Pri1's Fonts n, J

M.

-


FoPPe Han - F. Bordewi1'k-Pri1's - an CamP .

ert-

P 1

ri js

Gresh offPriI's

- Constants 'n HuYgens-Pri1's 1

z Q

i83

Frederik Victor - Visser Neerlandia-Pri1's Freriks Kester - LucY B . en C. W. van der Hoogt-Pri1s - Pri1's voor Meesterscha P - RecensiePriI'svraa g Freriks Mar l'olein - RecensiePri1'svraa g

G

Geemert

.H . van - Plantage PoeziePri1's

Geenen Math - HalewiI'n-literatuurPriI's van de stad Roermond Gool

H

. van - Poeziewedstri1'd Geletterd Bussum

Halsema Dick van - P.C. Hoofs-Pri1's Hanou A. . - Dr . Wi1'naendts Francken-PriI's Hart, Maarten 't - Anton Wachter-PriI's Heinen Hu go - Edmond Hustinx-Pri1's Hellin g a, Gerben - Edmond Hustinx-Pri1's Hermens

oris - Ni1'meegse literatuurPri1's

Heuvel Cees - KerstPri1'svraa g Heuvel Maria van den - Gouden en Zilveren Griffels HeYligers, Anne-Marie - Mediamax Pri1's Hiddema Watse - AFUK ongereinPriis 1993 Hofland H .J .A . - Audax ColumnistenPri1's Hogendoorn Wiebe - Kees StiP-Pri1's - Mr . H. G, van der Vies-Prl1's Holierhoek Kees - Edmond Hustinx-Pri1's HoltroP, Aukl'e - F . Bord ewi1'k-Pri1's -

an CamPers-Pri1's

- . GreshoffPri1's - ConstantiI'n HuYgens-Pri1's Hoogstraten, Agnes - Kers tPriI's vra a g - P. C. On th ooft-Pri1's

184

1994

- RecensiePriIjsvraa g

Horst Gerrit ter - Mediamax Pri1's Hoven Peter van den - Libris Woutert1'e Pieterse-Pri1's

I

Istendael Geert van - Geert1'an Lubberhuizen-Pri1's

anssen, Dolly - Gouden en Zilveren Griffels

1

K

Kassies Wolther - Martinus Ni1'hoffPri1's KnoPPert, Wim F . - Gorcumse literatuurPri1's Koene g racht, Frank - An1'erfonds-Anna Blaman Pri1's Koevoets Pamela - Geert1'an Lubberhuizen-Pri1's Koo p mans, . - An1'erfonds-Anna Blaman Pri1's Kooten

an van - Bruna Gouden Strop

Korteweg, Anton - Gerrit Ach terberg-Pri1's - F. Bordewi1'k-Pri1's - an CamPert-Pri1's - . Gresh offPriI's - LucY B. en C . W. van der Hoogt-Pri1's - Constanti1'n HuYgens-Pri1's - Pri1's voor MeesterschaP

Kouwenaar Gerrit -

C. Bud dingh'-Pri1's

Krevelen Laurens van - Poetry International Eregeld Krol

elle - AFUK ongereinPriis z 993

Kur pershoek, Rene - Martinus Ni1'hoffPri1's Kusters Frans - Geert1'an Lubberhuizen-Pri1's - Ni1'm eegse li tera to urPri1's

Kusters Wiel - VSB PoeziePriI's KuYpers, eroen - Bruna Gouden Strop

L

Leeflang, Ed . - Plantage PoeziePriI's z Q

I8 5

- A . Roland Holst-penning

Ludwi g , Hannah - EssaYkriich Skriuwersboun Luis Janet - F . Bord ewiI'k-Pri1's - an CamPerr-Pri1js - . GreshoffPri1js - Constants1'n HuYgens-Pri1's

M

Manakker DinY van de - Bruna Gouden Strop Marquering, M .H . - Literaire Pri1's van Groningen Marra-Tilstra WYPkl'e - RomanPriisfraach KFFB Matsier Nicolaas - Libris Woutert1'e Pieterse-Pri1's Meert Hugo - Visser Neerlandia-Pri1js Meiljer, Dennis - Nederlands-Vlaamse Toneelschri1'fPri1's Meeuse Piet - Libris Literatuur Pri1's Meuleman Marcella - Nederlands-Vlaamse ToneelschriJ'fPri1's Middag , Guus - P. C . Hoofs-Pri1's Min Neelt lj e Maria - A . Roland Holst-penning Minco Mar ga - Geert1'an Lubberhuizen-PriI's Moll Maarten - KerstPri1svraa g - P. C. Onthooft-Pri1's - RecensiePriI'svraa g

Moos J , Martin - Poetry International Eregeld Mooren P . - E . du Perron-Pri1's Morrien Adriaan - Plantage PoeziePrl1s Moszkowicz sr . mr . Max - Bruna Gouden Strop Muller Paul - Mediamax Pri1's

N

Naai l'kens, Ton - Martinus Ni1'hoffPriI's Nieuwenborgh, Marcel van - AKO Literatuur Pri1's Nieuwenhui 1jzen, Kees - Libris Woutert1'e Pieterse-PriI's Noomen Erik - Kers tPriI's vra a g

i86

- P. C . Onthooft-prijs - RecensiePrr1svraag

Noordervliet Nelleke - Busken Huet-priJ's Nuis Aad - Poetry International Eregeld

0

Oel Job van - KerstPri1's vraag - P. C. Onthooft-Pri1js - RecensiePri1jsvraa g

Oele Hans - Anton Wachter-pril's Offereins

A . - Poeziewedstri1'd Geletterd Bussum

Oosterhuis Huub - VSB Poeziepril's Oostrom F .P . van - Dr . Wi1jnaendts Francken-Pri1's 0PPewal, Teake - AFUK ongereinpriis r 994

P

Paardt Rudi van der - Busken Huet-PriI's - LucY B. en C. W, van der Hoogt-Pri1's - Pri1's voor Meesterschap - A n ton Wachter-Pri1's

Peters Aran - AKO Literatuur Pri1's 1 Peters Henk - Gouden en Zilveren Griffels Pieters L . . - An1'erfonds-Anna Blaman Pri1's Ple Y sier, Leo - Multatuli-pri1's Pol Barber van de - VSB Poeziepri1's Pop, Ko - Anton Wachter-Pri1js

R

Ransbeek Ro g er van - Edmond Hustinx-Pri1's Rawie Jean Pierre - De Nieuwe Clercke-Pico Bello-Pri1's e nders ~ Andre' - Ha1ewi1'n-LiteratuurPri1's van de stad Roermond RY Re y nebeau, Marc - RABO-Bank Lentepri1's voor Literatuur Riem Vis Charlotte - Mediamax Prijs Roggen, Frans - AKO Literatuur Pri1's Ros Martin - Anton Wachter-PriIjs Z Q

187

S

Sadee Til'n - KerstPri1svraa g - P. C. Onthooft-Pri1's

Sanders Ste P han - Busken Huet-Pri1's Sap-Akkerman, N . - Literaire Pri1's van Groningen Schaaf Wim van der - RomanPriisfraach KFFB Sche Per, H . - Literaire Pri1's van Groningen ScherPhuffs, Ageeth - Audax ColumnistenPri1's Schonber g er, Elmer - Sphinx-CultuurPri1's Schouten Rob - P. C. Hoofs-PriI's Shadid W . - E. du Perron-PriI's Smabers Nicolette - F. BordewiI'k-Pri1's - an CamPert-Pri1's -

. GreshoffPriIjs

- Constants1'n HuYgens-Pri1's

Sotemann, Prof .dr . A .L . - Gerrit Ach terberg-Pri1's - Sphinx-CultuurPri1's

Sonnen drs . A .V . .M . - Sphinx-CultuurPri1's Spa, H . - Literaire PriI's van Groningen SPekking, Wim - Visser Neerlandia-Pri1's Staa Y , Adriaan van der - Poetry International Eregeld Steenmei l'er, Maarten - Martinus Ni1jhoffPri1's StokhuYzen, Kick - Mediamax Pri1's Stork Guus - Gorcumse LiteratuurPriI's Stork A . - Poeziewedstri1jd Geletterd Bussum

T

Tania - KerstPri1'svraag Terlouw, aJan - Libris Literatuur Pri1's Ter P stra, Piter - EssaYkriich Skriuwersboun T1'eenk Willink, Herman D . - Audax ColumnistenPri1's Ten, Alice - Edmond Hustinx-Pri1's

Trui1'ens, Aleid - AKO Literatuur Pri1's

Igg

V

Veeneman Margriet - Gouden en Zilveren Griffels Veenhuizen Marie -1 Priem-PriI's Veenstra Tsl'erk - Rely Jorritsma-priis Veer AkkY van der - Rely Jorritsma-priis Vegt, an van der - P . C. Hoofs-Pri1's Verheul Kees - Martinus Ni1'hoffPri1's Verroen Sarah - F. Bordewi1'k-Pri1's - an CamPert-Pri1js - . GreshoffPriI's - ConstantsI'n HuYgens-Pri1's Versteegen, os - Kees StiP-Pri1's Verstegen, Peter - Kees StiP-PriI's Vinkenoog, Simon - C . Buddingh'-Pri1s Vlissingen, H, van - Priem-PriI's Vogelaar, ac9 - Multatuli-Pri1's Vroomkoning, Victor - Ni1'meegse literatuurPri1's

w

Waal Margof de - Gouden en Zilveren Griffels Weg-Laverman, ant van der - AFUK ongereinPriis 1993 Wiersma SYds - AFUK ongereinPriis 1993 Wissen Driek van - De Nieuwe Clercke-Pico Bello-Pril's Witteman Agaath - VSB PoeziePriJ's Woerden Frans van - Martinus Ni1'hoffPri1's Wolff M .D, de - An1jerfonds-Anna Blaman Pri1's

Ii

IJlander, Gijs - Multatuli-prijs

z

Zilverberg, Carolien - Gouden en Zilveren Griffels Zondervan Dr . A .M . - De Nieuwe Clercke-Pico Bello-PriI's Zonneveld Peter van - Geert1'an Lubberhuizen-Pri1's Zuiderent Ad - F. Bordewi1'k-Pri1's - an CamPerr-Pri1's z a

i89

- J. Greshoff-prijs

- Constants1'n HuYgens-Pri1's Zwagerman, oost - Audax ColumnistenPril's Zwama S . - Literaire Pri1's van Groningen

190

Over de medewerkers

Care! Blotkamp (1945) is hoogleraar kunstgeschiedenis van de nieuwste

ti1'd aan de Vri1'e Universiteit to Amsterdam .

Lvsbert Bonnema

1 9 6 3is als

museum-assistente verbonden aan het Fr y sk

Letterkundich Museum en Dokumintaesl'esintrum to Leeuwarden .

Diana van Di1'k i 95S studeerde Nederlandse taal en letteren aan de Ril'ks-

universiteit to Leiden . 0p dit moment is zi1' docente taalbeheersing aan het Koninkli'k Instituut voor de Marine to Den Helder . Zij ~ publiceerde o .a . over de recePtie van de Schotse dichter Robert Burns in Nederland over Herman de Man en het reclameti 1'dschrift RYnbende en samen met Ge Vaart1jes over Stil'n Streuvels en de Nobelpril's .

Stance Eenhuis

1 946

is conservator bi1' de afdeling Collecties van het

Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum . Zij' Publiceerde onder meer over de relatie tussen Care! en Margo Scharten-Antink en de uitgeveri1j Wereldbibliotheek, en over het gemankeerde redactielidmaatschap van Care! Scharten bil ' De Gids in 1916 .

Mar'a ~ Pruis (1959) studeerde al g emene taalwetenschap aan de Universi-

teit van Amsterdam . Zijj is werkzaam als redacteur . Zij' publiceert over Martinus en Nettie Ni1j hof f en hun kring . In 1994 verscheen De liefli1jke he] van het Hollandse binnenhuis1je . Leven en werk van A .H. Ni1'hoff.

W

O W

0 191

Rol Swart (1969) studeerde geschiedenis en filosofie aan de Ril'ksuniversiteit to Groningen . Hi1 ' is werkzaam geweest bij' de KoninkliJ'ke Bibliotheek het Ri1'ksarchief to Assen en het Nederlands Letterkundig Museum waar hi1 ' het archief van de uitgeveri1' Contact inventariseerde . Hil' is thans werkzaam bij' het informatiecentrum Boek & eugd van het Nederlands Bibliotheek- en Lectuurcentrum to Den Haag .

Dick Welsink z 9S3

is conservator bij' de afdeling Presentaties van het

Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum . Daarnaast is hi1j werkzaam bij' de afdeling Lectuurvoorlichting Volwassenen van het Nederlands Bibliotheek- en Lectuurcentrum to Den Haag .

Frank van Wi1'k (1967) volgde een bibliotheekoPleiding aan de Ri1'kshoge-

school I selland to Deventer, en studeerde voorts boekwetenschaPpen aan de Universiteit van Amsterdam . hi) ' is werkzaam bij ' de Stalls- of Athenaeumbibliotheek to Deventer en publiceerde eerder over oh . van Vloten clandestiene drukkers ti1'dens de tweede wereldoorlog in Deventer en over kinderprenten .

Martin Zuitho z962 is neerlandicus en is werkzaam als redacteur in het

bedril'fsleven . Hi1' studeerde in augustus 1994 aan de Universiteit van Amsterdam of op een onderzoek naar de relatie van Herman Heil'ermans met zi1'n uitgevers . Onlangs Publiceerde hi1j over Hei1'ermans' relatie met de uitgever H .J .W . Becht het artikel'"WaarliJk, het neemt de verhoudin g van een `succes' aan . . ." De uitgeefgeschiedenis van Hei1'ermans' roman Kamert1jeszonde' .

.92

Colofon

Redactie: S .A .J . van Faassen, W.R.H . KooPs, Aad Meinderts en Jessica Voeten . Beeldredactie : Salma Chen en Stance Eenhuis . Redactieadres : Prinses IrenePad 10, 2595 BG Den Haa S Vorm8eving: L A M B 0 0 Y- ontwerP Renske LambooY, Polsbroek Druk: Drukkeri1 ' Lakerveld BV, Den Haa S issN 0928-8023 Donateurs van de Stichting Vrienden van het Letterkundig Museum Het Nederlands Letterkundi8 Museum en Documentatiecentrum wordt 8esteund door de Stichting Vrienden van het Letterkundig Museum . De volSende p ersonen en instellingen Ieveren een extra manciele bi1'drage : De Arbeiderspers, De Beziga Bi1', C.D. van Deedem-Weidenaar, E . FranssenSanders, UitSeveriJ ' en boekhandel Van Gennep by, W. en A . . Hoogland-van der Sluis, dr. G. Kam phuffs, G.R . van de Kerk, dr. G.A. van KlinkenberS, UitgeveriJ' .M . Meulenhof f, Ni1'gh & Van Ditmar/Leo p old, Em . Querido's UitSeveriJ', Karel van het Reve, K. Stelloo, Anti9uariaat Andre Swertz, VUGA Uitgeveri1', dr. H .A. Wage en Zwaan & Ter Burg.

© 1995 Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum en de auteurs . Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bi1' een CISAC-organisatie ziJjn de publikatierechten geregeld met Beeldrecht to Amsterdam .De uitgever hee t er naar gestree d auteursrechten o p de illustraties to reSelen volgens wetteli1'ke bepalingen . DeSenen die menen zekere rechten to kunnen doen gelden, words verzocht zich aisnog tot de uitgever to wenden . Niets uit deze uit ave ma warden o enbaar emaakt o verveelvoudi d o welke wi1jze dan oak, behoudens hetgeen door de wet words toegestaan, zonder schri fteliJ'ke toestemming van de uitgever .

I94

jaarboek Letterkundig Museunl DEN HAAG 1995 NEDERlANDS letterkundig HUSIUM DOCUHENTATIECENTRUH

Recommend Documents