Ja4 a r(2 g ) a ng 25 (1) NATRIX

NATRIX

Jaargang Ja4 (2) 25 (1)

Agenda

Beste lezers van dit blad,

februari 2012

De ijspret is weer voorbij en bij sommigen onder ons (waaronder ikzelf), komt het verlangen naar het voorjaar al naar boven. Die eerste zonnige dagen waarop je zonder jas naar buiten kunt. Het veldseizoen lonkt en plannen worden gesmeed om weer op zoek te gaan naar onze soorten. De afdeling Zuid-Holland heeft dan ook weer een leuk en divers programma in elkaar gezet. Zo zullen rugstreeppadden, ringslangen en diverse vissen aan bod komen. Zo zullen Arjan van de Lugt en Richard Struijk in het donker een donderpaddenexcursie geven. Met zaklampen zijn zij al zeer succesvol geweest om veel nieuwe vindplaatsen van deze soort te ontdekken. Richard Slagboom zal ons in mei trakteren op een rugstreeppadden excursie in het veenweidegebied. Vanuit de Visatlas Zuid-Holland staan er ook weer tal van activiteiten gepland en uiteraard staat ook het buitenlandse weekend weer op het programma. Ditmaal staat de groene pad centraal. In 2012 zal er in Zuid-Holland ook veel aandacht zijn voor de ringslang. Enerzijds doordat de Werkgroep Ringslangen Zuid-Holland is opgericht en anderzijds doordat een leuk stageonderzoek naar de Reeuwijkse ringslangen wordt uitgevoerd door Adri Clements. Ook hierover zult u meer in deze Natrix lezen. Zoals u ziet, zitten we niet stil in Zuid-Holland en we komen eigenlijk steeds meer tot de ontdekking dat er nog bijzonder veel te ontdekken valt in onze provincie. Wat te denken van grote modderkruipers in Moordrecht, rivierdonderpadden in vrijwel iedere recreatieplas, ringslangen bij Delft en heikikkers op veenkades… Veel leesplezier, Richard Struijk

23 maart (vrijdag) Donderen in het donker. Rivierdonderpadden in omgeving Brasemermeer Eind januari bleek de Wijde Aa en Kromme Does tot het domein van de rivierdonderpad te behoren. In één avond kon de soort in acht kilometerhokken worden bevestigd. Tijdens de excursie gaan we de verspreiding van de soort in deze hoek verder op de kaart zetten. Belangrijk is om goede laarzen en een goede zaklamp mee te nemen. Enkele zaklampen zullen te leen worden meegenomen. De excursie start om 20.00 uur. Opgeven bij Arjan van der Lugt ([email protected]). Uiterlijk drie dagen voorafgaand aan de excursie zal de verzamelplaats bekend worden gemaakt. 7 april (zaterdag) Rivierdonderpad (en exoten) Boven Merwede In het kader van de Visatlas Zuid-Holland organiseren RAVON, Bureau Waardenburg en Landschapsbeheer Zuid-Holland een visexcursie bij Gorinchem. Hierbij zal met zaklampen op zoek worden gegaan naar de rivierdonderpad. Naar verwachting zullen er ook enkele exoten (grondels) worden aangetroffen. De excursie zal ’s avonds om 20.00 uur starten. Voor meer informatie en opgave, zie: www.zuid-holland.vissenatlas.nl april Ringslang weekend omgeving Reeuwijk Vanuit het Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën zal een ringslangen weekend worden georganiseerd. Tijdens dit weekend zullen verspreidingsgegevens worden verzameld en nieuwe data worden verzameld voor het lopende onderzoek (zie verderop in deze Natrix). Meer informatie wordt tzt bekend gemaakt via een mailing of www.ravon.nl

Agenda 11 mei (vrijdag) Rugstreeppadden excursie Alblasserwaard Rugstreeppadden excursie Alblasserwaard Richard Slagboom monitoord al jaren rugstreeppadden in de Alblasserwaard en op deze avond zullen we midden in het veenweidegebied oog in oog komen te staan met dit fraaie amfibie. De excursie start om 21.15 uur. De verzamelplaats wordt na aanmelding per email bekend gemaakt. Aanmelden bij R. Slagboom ([email protected])

A. de Bruin

12 mei (zaterdag) Grote modderkruiper Alblasserwaard In het kader van de Visatlas Zuid-Holland organiseren Bureau Waardenburg, RAVON en Landschapsbeheer Zuid-Holland een visexcursie in de Alblasserwaard. Hierbij staat de grote modderkruiper centraal. Tijdens de excursie zal een aantal oude vindplaatsen waaronder enkele eendenkooien worden onderzocht op het voorkomen van deze zeldzame soort. Voor meer informatie en opgave, zie: www.zuid-holland.vissenatlas.nl

23-24 juni (zaterdag/zondag) RAVON Zuid-Holland weekend 2012: Nassau aan de Lahn Het weekeind van vrijdag 22 t/m zondag 24 juni brengen we door in Nassau aan de Lahn en omstreken. We bezoeken het Rijndal, dagbouwgroeves en de bosranden nabij Wiesbaden. Tot de mogelijk waar te nemen soorten behoren o.a. geelbuikvuurpad, vroedmeesterpad, groene pad, rugstreeppad, boomkikker, vuursalamander, kamsalamander, Alpenwatersalamander, zandhagedis, levendbarende hagedis, westelijke smaragdhagedis, ringslang, gladde slang en esculaapslang. Dit gecombineerd met een snitzel en een biertje (of voor de bierhaters ander lekker vocht ) vormen de ingrediënten voor een heerlijk weekeind. Opgave: Ronald Laan ([email protected], 0615030440) Meer informatie wordt na opgave verstrekt. Reserveweekend: 1-3 juli

26 mei (zaterdag) Basiscursus zoetwatervissen Vlaardingen In het kader van de Visatlas Zuid-Holland organiseren RAVON, Landschapsbeheer Zuid-Holland en Bureau Waardenburg de Basiscursus Herkenning Zoetwatervissen. Dit zal in 2012 de enige cursus in Zuid-Holland zijn. ’s Ochtend zal een theoriedeel worden gegeven waarbij visherkenning, ecologie en het schepnetvissen centraal staan. ’s Middags gaan we het veld in om te vissen om zodoende het determineren onder de knie te krijgen. Voor meer informatie en opgave, zie: www.zuid-holland.vissenatlas.nl

2 juni (zaterdag) Grote modderkruiper Ameide In het kader van de Visatlas Zuid-Holland organiseren Landschapsbeheer Zuid-Holland, Bureau Waardenburg en RAVON een visexcursie bij Ameide. Hierbij staat de grote modderkruiper centraal. Tijdens de excursie zal een aantal oude vindplaatsen worden onderzocht op het voorkomen van deze zeldzame soort. Voor meer informatie en opgave, zie: www.zuid-holland.vissenatlas.nl

7 juli (zaterdag) Brakwater en zegenvisserij Rockanje In het kader van de Visatlas Zuid-Holland organiseren RAVON, Bureau Waardenburg en Landschapsbeheer Zuid-Holland een visexcursie in Rockanje. Tijdens de excursie zal het brakke water met een zegen worden bevist. De resultaten van zegenvisserij zijn altijd een verrassing waarbij altijd leuke vondsten zitten. Voor meer informatie en opgave, zie: www.zuid-holland.vissenatlas.nl

Bijeenkomsten & mededelingen RAVON Werkgroep Ringslangen ZuidHolland (Tekst: Arjan van der Lugt, Richard Struijk & Cees Vermeer; foto’s: Richard Struijk) Op diverse plaatsen in Zuid-Holland is het voorkomen van ringslangen bekend. Zo komen populaties voor in o.a. Reeuwijk, Alphen aan den Rijn, de Krimpenerwaard en Gouda. Naast deze bekendere populaties worden er ook elders in de provincie ringslangen gezien. In Boskoop en Leiden duiken met enige regelmaat ringslangen op en er zijn aanwijzingen dat zij ook rond Rotterdam en Delft voorkomen of voorkwamen. Hoewel er in Zuid-Holland archeologische vondsten uit 5500-5000 v.Chr. en waarnemingen uit het e begin van de 20 eeuw bekend zijn, lijkt een belangrijk deel van de huidige populaties voort te komen uit uitzettingen die soms meer dan 70 jaar geleden hebben plaatsgevonden. Of de soort ten tijde van de uitzettingen in Zuid-Holland nog van oorsprong voorkwam is onderwerp van discussie. Hoe dan ook, het is inmiddels duidelijk dat ringslangen zich prima thuis voelen in ons huidige gecultiveerd polderlandschap en een vaste vertegenwoordiger is van de Zuid-Hollandse fauna. Ondanks dat populaties in Gouda sterk onder druk staan, lijken anderen zich zelfs (sterk) uit te breiden. Hoewel ringslangen erg mobiel zijn en soms op grotere afstand van bekende populaties worden waargenomen, is onbekend hoe de Zuid-Hollandse terreinen precies worden gebruikt. Staan populaties met elkaar in verbinding?, zullen potentiële leefgebieden zoals de Nieuwkoopse Plassen binnenkort gekoloniseerd worden en is aansluiting op Utrechtse populaties vervolgens te verwachten?, hoe migreren ringslangen zich binnen een leefgebied?, komen er wel of niet ringslangen in Delft en Rotterdam voor?, waar zijn overal ringslangen uitgezet en waar kwamen zij vandaan? Tal van vragen waarop grotendeels nog geen antwoord te geven is. Al deze onbeantwoorde vragen maken onderzoek naar de Zuid-Hollandse ringslangen zo interessant. Om meer zicht te krijgen op al deze vragen, hebben we een de RAVON Werkgroep Ringslangen ZuidHolland opgericht. De doelstellingen van de werkgroep zijn: • • • •

In kaart brengen van de verspreiding van de ringslang in Zuid-Holland; In kaart brengen van uitzettingen en indien mogelijk, het achterhalen van de herkomst hiervan; Inzicht krijgen in het terreingebruik door ringslangen d.m.v. populatieonderzoek; Coördineren van broeihoop gerelateerde zaken (aanleg & controle)

De Werkgroep Ringslang Zuid-Holland hoopt hiermee een belangrijke bijdrage te leveren aan het behoud van deze bijzondere bewoner in onze poldergebieden!

Doe mee! Waarnemingen Wij roepen iedereen op om waarnemingen van ringslangen door te geven. Ook waarnemingen uit het verleden zijn waardevol en worden zeer op prijs gesteld, hoe oud dan ook! Waarnemingen kunnen worden doorgegeven via www.telmee.nl of per email aan R. Struijk ([email protected]). Ook zoeken wij mensen die actief waarnemingen willen verzamelen in de omgeving van onderstaande plaatsen. Gouda Waddinxveen Moordrecht Boskoop Alphen d/d Rijn Driebruggen

Aarlanderveen Nieuwkoop Leiden Rotterdam Reeuwijk

Het verzamelen kan plaatsvinden door middel van veldwerk, maar voor de ringslang zijn interviews meestal nog effectiever. Het ondervragen van o.a. wandelaars, vissers en omwonenden (denk ook aan volkstuincomplexen) levert vaak een schat van nieuwe informatie op. Voor het verzamelen van waarnemingen via interviews zijn enkele richtlijnen opgesteld. Wil je graag weten waar je precies kunt gaan kijken bij bovengenoemde plaatsen, neem dan contact op met R. Struijk. Broeihopen Omdat de werkgroep een goed en actueel beeld wil krijgen waar broeihopen voor ringslangen liggen, wordt iedereen verzocht deze informatie door te geven. Meldt hierbij waar ze liggen, vanaf wanneer (jaartal) ze er al liggen en of ze regelmatig worden ververst. Ook horen wij graag of de broeihopen worden gecontroleerd of er eischalen in zitten en wat de resultaten daarvan zijn. Informatie kan worden doorgegeven aan C. Vermeer.

Richard Struijk [email protected] 024-7410607

Arjan van der Lugt [email protected] 06-100101559

Cees Vermeer [email protected] 06-25068527

Stageonderzoekringslangen Reeuwijkse Plassen (Tekst & foto: Richard Struijk) Vanaf februari 2012 is Adri Clements op RAVON kantoor Nijmegen gestart met een ringslangonderzoek. Binnen het onderzoek wordt gepoogd migratiepatronen in het plassengebied in kaart te brengen. Sinds 1997 monitort Jacqueline Ernst ringslangen op een traject voor het Meetnet Reptielen van RAVON. Zij maakt vanaf de eerste dag al foto’s van het buikschubbenpatroon en noteert diverse zaken zoals lengte, datum en sinds enige jaren ook het gewicht. Omdat de dataset van Jacqueline inmiddels meer dan 1000 foto’s bevat, is het zaak om gestructureerd te werken om hervangsten te kunnen bepalen. Daarvoor heeft de Werkgroep een zogenaamde Natrix-code bedacht waarbij het buikpatroon, dat voor ieder individu uniek is, in een cijferreeks wordt omgezet. Deze code wordt samen met de foto en alle relevante data in een database van Natuurbase.nl opgenomen. Deze vernuftige database kan de codes clusteren waarna hervangsten eenvoudig(er) te bepalen zijn.

Door deze hervangsten kunnen verplaatsingen in het gebied inzichtelijk worden gemaakt. Extra interessant is ook de koppeling met de Goudse populatie op de Noorderhout. In de jaren ’90 zijn daar eveneens foto’s verzameld en Adri zal ook deze foto’s met de Reeuwijkse ringslangen vergelijken. Dit idee bestaat al vele jaren, maar nog nooit is daar iemand aan toegekomen. Hierop aansluitend zal Adri een inschatting maken wat het effect is van de geplande ruimtelijke ingrepen in het veenweidenrestant ten westen van het Zoutman industrieterrein in Reeuwijk. Dit polderlandschapje grenst direct aan de Noorderhout en is waarschijnlijk van groot belang voor de ringslang. Het aanleggen van extra wegen en het verder ontwikkelen van het industrieterrein zijn belangrijke ingrepen die de ringslangpopulatie zullen treffen. Adri zal voor zijn studie ook ingaan op de mitigerende maatregelen die hier getroffen moeten worden. Vanaf april zal Adri ook zelf nieuwe gegevens van diverse locaties uit het plassengebied verzamelen. Daarbij zal ook aan de noordkant van de A12 worden gezocht ter hoogte van de Enkele Wiericke. Het is namelijk interessant om te weten of ringslangen de A12 onderdoor steken, zeker nu daar een nieuwe faunapassage is gerealiseerd.

Database voor ringslangonderzoek (beschikbaar gesteld door Natuurbase.nl)

Snorkelparadijs (Tekst: Frans Hagedoorn; foto’s A. Verkade & Cazandra Photographs 2011) Op een mooie zomerdag, toen de zon prachtig aan de hemel zinderde, hoorden de bewoners aan de Kijfgracht in Leiden een enorme plons. De hitte golfde en buurvrouw Aaf Verkade had zojuist verkoeling gevonden in het frisse water voor haar deur. Zij was al druk bezig met diverse natuurontwikkelingsprojecten in de wijk. Kruidentuinen, boomspiegelbeplanting, onkruidbeheer zonder gif te spuiten, plantenbakkenactie, drijvende eilanden zoals watertuinen en wilgenschepen, hangende touwtrossen ter redding van te water geraakte katten en zelfs grofvuilschoonmaakacties waarbij er al duikend winkelwagens en fietsen boven water werden getoverd en afgevoerd.

Smoelenboek

In die tijd, we spreken over het jaar 2009, zagen bewoners vanaf de bruggen geregeld ‘grote vissen’ zwemmen. Aaf besloot tot actie over te gaan en de biodiversiteit onder water in kaart te brengen. Want vanuit gemeentewege werd er weinig gedaan aan waterecologie. Omdat vanaf hoge walkanten inventarisatieonderzoek met netten moeilijk uitvoerbaar bleek, werd ervoor gekozen dit in een aantal naast elkaar liggende grachtjes snorkelend te doen. Het leverde verbluffende resultaten op, omdat geconstateerd werd, dat grote vissen tot vlakbij hun snuit benaderbaar waren. Na het plan om een digitaal smoelenboek van ondermeer karper en snoek samen te stellen, kwam het idee naar boven borrelen om het inventarisatieonderzoek uit te breiden met een monitoringsonderzoek van een beperkt aantal individueel herkenbare grote vissoorten. Littekens bijvoorbeeld vormen een bruikbare individuele finger print. Zo vangt Aaf twee vissen in één klap. De inventarisatiegegevens worden toegevoegd aan de database van de Visatlas Zuid-Holland, terwijl vismonitoring over een aantal jaren, kwalitatieve gegevens oplevert, die van nut kunnen zijn voor de gemeente Leiden, RAVON, Sportvisserij Nederland en het Hoogheemraadschap Rijnland.

Tot dusver zijn al de aanwezigheid van ruisvoorn, blankvoorn, karper, snoek, brasem, baars, zeelt en vetje vastgesteld. Met aanvullend onderzoek middels interviews met hobbyvissers zijn ook kolblei en paling boven water gebracht. Ook een aantal geleedpotige exoten is van de partij. In de Leidse binnenstad scharrelen momenteel de Chinese wolhandkrab, de Zuiderzeekrab en de Amerikaanse rivierkreeft rond. Omdat spaarzaam signalen binnendruppelen dat rondom en aan de randen van Leiden kleine modderkruiper, bittervoorn en rivierdonderpad aanwezig zijn, zullen deze beschermde soorten speciale aandacht binnen het Leidse grachtenonderzoek krijgen. De gemeente zal immers bij werkzaamheden, gerelateerd aan water of walkanten speciale maatregelen moeten nemen opdat deze soorten niet in hun voortbestaan worden bedreigd. In samenwerking met de locale politiek wordt nog onderzocht of ’s lands eerste vissenreservaat realiseerbaar is. Zo wordt het project een soort proeftuin, een experimentele setting vlak voor de deur. Deze nieuwe onderzoeksmethodologie kent slechts twee minpuntjes. Veldonderzoek onder water is afhankelijk van zomerse temperaturen en raar of niet, je mag in ons kleine kikkerlandje niet zomaar in de gracht voor je deur gaan duiken, dus aan een ontheffing hiervoor wordt nog hardvochtig gewerkt.

Heikikkers op oude Veenkades (Tekst & foto’s: Arjan van der Lugt) In mijn oude Veldgidsje van Max Sparreboom staan vier overtuigende zwarte verspreidingsstippen in het veenweide gebied rond Woerden. Als je goed kijkt, lijkt de kern zelfs in het Zuid-Hollandse deel te liggen. Van deze kern is niets meer terug te vinden in onze laatste Atlas van Raymond Creemers en Jeroen van Delft. Heikkikkers komen bij ons vooral voor in de Vijfheerenlanden en de Alblasserwaard. Bij Nieuwkoop zit nog een geïsoleerde populatie. Het meest recente verspreidingskaartje (van de periode 1996 – 2007) laat nog een klein stipje zien in de Lopikerwaard. Het ziet er dus niet goed uit voor de heikikker in dit veenweide gebied. Gefascineerd door deze oude waarnemingen zijn mijn broer Michiel en ik toch nog eens op zoek gegaan naar heikikkers. Vanuit mijn Nieuwkoopse ervaringen wist ik dat de trefkans op heikikkers het grootst is in de nazomer. Juveniele heikikkers zijn dan relatief algemeen en laten zich overdag gemakkelijk verrassen door voorzichtig door de lage begroeiing te lopen. Van RAVON hadden we enkele oude weinig concrete heikikkerwaarnemingen ten zuiden van Oudewater gekregen. We hadden al gezien dat daar in de Lopikerwaard

enkele lange veenkades lopen en we kozen er voor om deze maar eens te bezoeken. Op 2 augustus vorig jaar was het gelijk raak langs de Benschopper Molenvliet. Langs de kilometerslange veenkade troffen we overal juveniele heikikkers aan. Uiteindelijk vonden we ze tot op de Schenkelkade (grens met Zuid-Holland). Na dit succes hebben we meerdere Kades afgelopen in het gebied rond Woerden. We hebben inmiddels heikkikkers gevonden bij Harmelen en Woerden (Polanen) en uiteindelijk ook bij Waarder op de Oostkade. Deze laatste vindplaats ligt net in

Noordzijdse Kade, vindplaats van heikikker

Zuid-Holland en maakt deel uit van de oude verspreidingskern van Max Sparreboom. Het zou natuurlijk mooi zijn om in de volgende atlas te laten zien dat het Zuid-Hollandse en Utrechtse veenweidegebied rond Woerden weer een echte heikikker kern is. Dit jaar zullen we zeker weer veenkades aflopen. Ik ben er haast zeker van dat we weer nieuwe ontdekkingen doen. Voor alle geïnteresseerden zullen we eind augustus een veenkade e xcursie houden.

Foto-avond (december 2011) (Tekst: Ronald Laan) De jaarlijks terugkerende activiteit, de avond voor en door leden, was ook dit jaar weer een gezellige avond. Goed gevuld met een zeer gevarieerd aanbod aan vakantie en excursie indrukken. Cees toonde een fraaie compilatie van zijn bezoek aan landelijk India, de herpetofauna van Tigouleix (Massif Central Frankrijk), de Ravon excursie naar Fochtloërveen net na de brand, vakantie Corsica (mooi landschappen en landschildpadden), de Mont Serein (spitssnuitadder), addermonitoring in Drenthe, excursie naar Eelde (Russische rattenslang) en inventarisatie van ringslang broedhopen. Mike liet een aantal mooie foto’s zien van vogels, vleermuizen, vlinders, libellen en amfibieën en reptielen. Daarnaast toonde hij nog enkele foto’s van het RAVON ZuidHolland weekeind in Olloy-sur-Viroin. Ben liet fraaie landschapsfoto’s zien van Scandinavië. Maarten sloot af met een exotische mix uit Suriname: van pijlgifkikkers en teju’s tot tuinboa’s, lanspuntslangen en brilkaaimannen. Al met al vormde de mix van warme vakantie indrukken en het geanimeerde gesprek er omheen een mooi break in de winterse periode.

Donderen in het donker (Tekst: Richard Struijk; foto’s: Edo Goverse, Arthur de Bruin, Cees Vermeer & Richard Struijk) Vanaf november 2011 is RAVON Zuid-Holland gestart met een rivierdonderpadden onderzoek in de Zuid-Hollandse wateren. Het was bekend dat de soort in verschillende wateren voorkomt, maar het aantal waarnemingen was toch redelijk beperkt. Gestimuleerd door de resultaten uit Amsterdam, is ook in Zuid-Holland het plan opgepakt om zaklampen te gebruiken. Na zonsondergang, meestal tussen 20.00 en 23.00 uur worden stenige bodems met zaklampen afgespeurd op zoek naar rivierdonderpadden. Al snel bleek het een zeer goede methode te zijn om deze water buldog te vinden. Binnen drie maanden is de aanwezigheid van de soort in diverse kilometerhokken in de Reeuwijkse Plassen, Zegerplas, Zevenhuizerplas, Rottemeren, Wijde Aa, Kromme Does en ’t Weegje aangetoond. Ook in 2012 zal er verder worden gegaan met het verder in kaart brengen van de verspreiding van de rivierdonderpad.

Colofon

Bijeenkomsten

Leden ontvangen minimaal twee maal per jaar het provinciale mededelingenblad Natrix en het tijdschrift RAVON. De contributie bedraagt €22,00 per jaar. U ontvangt een acceptgirokaart, die toegezonden wordt door de landelijke Stichting RAVON (www.ravon.nl).

Bijeenkomsten in: Infocentrum Heempad te Gouda

Bij excursies graag van te voren opgeven bij de vermelde contactpersoon. Er kunnen maximaal 20 mensen mee per excursie tenzij anders vermeld. Bij grote deelname genieten leden van RAVON Zuid-Holland voorrang! Voorzitter (waarnemend)

Arjan van der Lugt Karperlaan 49, 2411 DA Bodegraven tel. 0172-613355 e-mail: [email protected]

Secretaris: (tevens redactieadres)

Richard Struijk Postbus 1413 6501 BK Nijmegen tel. 024-3652640 e-mail: [email protected]

Penningmeester:

Mike Melis Twickelstraat 35, 2241 XE Wassenaar tel. 0614802335 e-mail: [email protected]

Routebeschrijving (auto) Vanaf A12 afslag 11 (Gouda/Boskoop). Gouda aanhouden. Einde Goudsepoort (na Shell tankstation) bij kruising linksaf. Burgemeester van Reenensingel uitrijden tot kruising Ridder van Catsweg. Hier rechtsaf slaan. Na ca. 100 meter voor bloemenkiosk rechtsaf. Direct na inrit links aanhouden en op parkeerplaats (P) parkeren. Achter de flat is het Heempad (volg aangegeven route op kaartje vanaf parkeerplaats)

P Infocentrum Heempad

Algemene bestuursleden Ronald Laan Vogelkerslaan 20, 3956 DL Leersum tel. 034-3457314 e-mail : [email protected] Rinse van der Vliet Van Bylandtstraat 160, 2562 GG Den Haag tel. 06-26 96 72 94 e-mail: [email protected] Regiocoördinator Monitoring Meetnet Reptielen

Conn Barrettt Alexandrine Tinneplein 122 2331 PP Leiden tel. 0174-446028 e-mail: [email protected]

Coördinator paddentrek

Jacqueline Ernst Henegouwerweg 88, 2741 tel. 018-2611347 e-mail [email protected]

Coördinator ringslang:

Richard Struijk Postbus 1413 6501 BK Nijmegen tel. 024-3652640 e-mail [email protected]

Coördinator zandhagedis:

Eric van der Pluym Zijloordkade 24 2352 AE Leiderdorptel tel. 071-5898731 e-mail: [email protected]

Coördinator Onder water in Leiden

Frans Hagedoorn [email protected]

Voorplaat:

Richard Struijk

Routebeschrijving (trein) Uitgang Bloemendaalzijde (Noord). Burgemeester Jamessingel oversteken en rechts aanhouden (niet de brug oversteken). Weg blijven volgen tot rotonde. Links de Ridder van Catsweg aanhouden. Bij kruising Bleulandweg rechtdoor weg blijven volgen. Kruising Büchnerweg rechtdoor vervolgen (Bloemendaalseweg). Na ca. 150 meter rechts ingang Heempad (zie bord). Aan einde van het pad is het Infocentrum Heempad.