25 A G architecten
1
voorwoord De tijd vliegt, AG architecten bestaat 25 jaar. Om stil te staan bij deze mijlpaal hebben we 25 projecten geselecteerd, die staan voor de manier waarop we werken. Ze laten zien waarom we nog steeds elke dag met plezier nieuwe uitdagingen aangaan. Geen project is hetzelfde. Groot of klein, al dan niet met een bijzonder programma van eisen. Het is als met kinderen die je niet los kunt laten. Wat wij tekenen wordt bijna altijd gebouwd. Het ontwerp moet recht doen aan de omgeving en aan de mensen die het gebouw gebruiken. Bij oplevering, maar ook jaren later. De projecten zijn het resultaat van teamwork. Opdrachtgever, aannemer, gebruiker, bewoner, gemeente: dankzij hen kunnen we bouwen. In 1988 stonden we voor de keuze. We waren (bijna) afgestudeerd aan de TU Delft en konden ervaring op gaan doen bij een architectenbureau of een eigen bureau beginnen. De eerste twee opdrachten dienden zich aan: een villa en een bedrijfspand. Zo werd de keuze voor ons gemaakt, we zijn gewoon begonnen. Terugkijkend na al die jaren blijkt dit de rode draad te zijn. Een kans doet zich voor of een vraag dient zich aan en wij pakken de uitdaging op. In de loop der tijd veranderen de vraagstukken waar wij voor staan. Modulair bouwen om faalkosten te reduceren, zowel hier als op Bonaire. Energiezuinige woningbouw, omdat wonen anders onbetaalbaar wordt voor huurders, die straks
Een zilveren huwelijk
evenveel aan energie als aan huur betalen. BIM, Bouw Informatie Model: 3D modellen die alle informatie bevatten en waar meerdere partijen en adviseurs gezamenlijk aan werken. Veranderende regels in woningbouw, kinderopvang en gezondheidszorg. De nieuwe ontwikkelingen houden ons scherp. Juist deze tijd vraagt om samenwerking. Dat houdt in: met alle betrokkenen in een vroegtijdig stadium een team vormen, om onzekerheden uit te sluiten en groen licht te krijgen voor een project. Deze manier van werken, ook met particuliere opdrachtgevers, heeft ons altijd goed gelegen en we hebben vertrouwen in de toekomst. Er zullen nog vele speciale projecten volgen, maar zoals gezegd staan we nu even stil om de balans op te maken. Met 25 unieke projecten die we samen met bijzondere mensen onder de meest uiteenlopende omstandigheden hebben gerealiseerd. George Polman en Anouk Vermeulen, AG architecten
1988 2
3
01
Onze eerste grote opdracht: wat waren we trots! Fred Boeré, werkzaam bij de Rijksgebouwendienst, wilde per se geen van de architecten, waar hij professioneel mee gewerkt had, vragen om zijn eigen huis te ontwerpen. Hij wilde een jonge, pas afgestudeerde architect- niet toevallig zijn neef- een kans geven. Die kans hebben we met beide handen aangegrepen. De een net afgestudeerd (George) en de ander (Anouk) nog druk met de studie op de TU Delft. Het programma van eisen was direct al een uitdaging. Hun tijd ver vooruit had het echtpaar Boeré een duurzaam en onderhoudsvrij huis in gedachten. Ook gaven ze aan erg te houden van de primaire kleuren van ”de Stijl” en die zeker terug te willen zien in de gevel. De eerste presentatie van ons ontwerp was spannend, maar gelukkig direct een schot in de roos. Er is weinig veranderd aan die eerste schetsen. Met de uitwerking en dan
Woonhuis Boeré Zandvoort
met name de detaillering zijn we heel intensief bezig geweest. Alles werd nog met de hand uitgetekend op de tekentafel- we herinneren ons nog goed dat we in die hete zomer op een huis van een bevriende architect pasten in de Amsterdamse Jordaan en daar elke dag heel gedisciplineerd zaten te puzzelen- niks vakantie. De bouw was een groot feest. We wisten allebei opeens heel zeker dat we de juiste studie gekozen hadden. Wat is het mooi om wat je samen bedacht hebt ook daadwerkelijk te zien ontstaan onder de handen van de aannemer.
Opvallend In de woonwijk in Zandvoort waar ze een kavel konden bemachtigen werden in diezelfde periode ook andere woningen voor particulieren gebouwd, elk met een eigen signatuur. We mogen wel stellen dat dit huis direct opviel tussen de andere woningen- een plat dak was al uitzonderlijk, maar met name het gesloten karakter van de naar de straat gerichte gevels, met als uitzondering de grote pui in het trappenhuis, wekten enige verbazing. Doordat we de garage in het hoofdvolume hebben opgenomen is een compact en economisch bouwvolume ontstaan dat zich inderdaad 4
5
Een uitgekiend droomhuis als eerste échte opdracht “Het ontwerp van ons woonhuis betekende de feitelijke start van AG architecten. Destijds was ik directeur Rijksgebouwendienst NoordWest en dus wist ik goed wat ik wél en niet wilde. Aanvankelijk had ik wat aarzelingen vanwege hun gebrek aan ervaring, maar het hele bouwproces heb ik uiteindelijk als één groot feest ervaren. Anouk en George gingen goed om met ons Programma van Eisen. We wilden een functioneel en onderhoudsarm huis, dat paste binnen een strak budget en tot op hoge leeftijd zelfstandig bewoonbaar zou blijven. Een van hun varianten vormde een mooi uitgangspunt voor het verdere ontwerpproces. Anouk en George waren bijzonder gemotiveerd om dit project goed af te leveren en trokken er veel tijd voor uit. Dat was bijvoorbeeld te zien aan het grote aantal werktekeningen dat ze afleverden. Prettig voor de aannemer, want omdat hij precies wist waar hij aan begon kon hij een scherpe calculatie maken. Natuurlijk zijn er kleine beginnersfoutjes gemaakt, maar de bouw bleef binnen budget en we wonen hier nu al 24 jaar naar volle tevredenheid.” Fred Boeré, eerste opdrachtgever van AG architecten
nogal ongenaakbaar presenteert aan de straatzijde. Echter, de achterkant van het huis, de naar de zon gerichte tuinzijde, is juist heel open en transparant, met een grote glazen serre in de “oksel” van het huis. Bij binnenkomst van het huis is de verrassing dan ook groot voor bezoekers- het dubbelhoge trappenhuis met de omloop en vervolgens de grote open en lichte woonkamer contrasteren sterk met de gesloten gevels.
Onderhoudsvrij In onze dromen was het huis een wit gestuct volume geworden, met de kleuraccenten geel, rood en blauw als vrolijke noot. De opdrachtgevers waren echter zeer stellig in hun keuze voor het onderhoudsvrije betonsteen en dat is het dan ook geworden. Het echtpaar woont er nu al bijna 25 jaar met veel plezier, en inderdaad met weinig onderhoud, en dat maakt dat we nog steeds heel trots zijn op onze eersteling.
6
Beginnersfouten Wat ging er allemaal mis bij dit eerste grote AG-project ? Eigenlijk viel dat in het licht van onze onervarenheid nog alleszins mee. Heel spannend was het moment dat de staalconstructie van de serre op zijn plaats werd gehesen. We hadden die zelf uitgetekend en gemaatvoerd en de kozijnen van de serre moesten er precies op passen. Alles ging wonderbaarlijk goed en daar hebben we samen met de opdrachtgever een glas champagne op gedronken. Het is alleen jammer dat een van de serreraampjes nooit helemaal heeft open gekund. Er zat een hemelwaterafvoer (zeg als architect nooit regenpijp) in de weg. En dat hadden we met al ons gepuzzel in de Jordaan toch over het hoofd gezien…
Starterswoningen de Groene Poort, Middenbeemster
02 7
Starterswoningen de Groene Poort, Middenbeemster
Stoere detaillering
Een ambitieus woningbouwproject met bovendien een specifiek
en detaillering terdege rekening mee gehouden. De stoer vormgegeven
Het woord “hufterproof” viel al snel en daar hebben wij in de materialisering
programma en een krap budget - een kolfje naar onze hand. Gelukkig dacht Bert ter Haak van woningcorporatie de Bouwcompagnie daar ook zo over en gunde ons deze mooie opdracht. Deze 30 woningen zouden het sluitstuk vormen van de uitbreidingswijk “de Groene Poort” in Middenbeemster. De doelgroep was goed omschreven: (door)starters uit de regio, die behoefte hadden aan functionele huurappartementen in een bouwblok met enige sociale controle en gemeenschappelijkheid. Gekozen is voor twee stroken bebouwing die aansluiten op de bestaande stedenbouwkundige verkaveling. De woningen zijn twee-zijdig georiënteerd: zowel op de omringende weilanden als op het binnenterrein, dat functioneert als gemeenschappelijke, bindende factor. De optimale bezonning van het binnenterrein garandeert een intensief gebruik. De galerijen op de verdieping zijn plaatselijk verbreed zodat bruikbare buitenruimtes voor de woningen ontstaan.
Kapberg Op zoek naar inspiratie in dit landelijke gebied hebben we twee kenmerken als uitgangspunt genomen: de strakke polderlijnen van de Beemster, toen net tot Unesco Werelderfgoed bestempeld, en daarnaast de typische kapbergen (gebouwde hooischuren) die her en der als torentjes in het landschap naast of achter de boerderijen staan. De mooiste daarvan was weliswaar vervallen, maar geheel bekleed met rode dakpannen en diende als inspiratie voor de huid van dakpannen in dit project. In de gevelpuien met glas en gekleurde panelen komt de polderverkaveling als grafisch element terug. Elke pui is net even anders, wat de kleinschaligheid en
Appartementen met traditionele elementen uit de landelijke omgeving George was vanaf zijn laatste studiejaar enige tijd in deeltijd verbonden aan architectenbureau Chris Wagenaar in Zandvoort, waar ik destijds chef de bureau was. In die begintijd van George (en Anouk) heb ik hen wegwijs gemaakt in de praktische kanten van het architectenvak. In de jaren daarna zag ik vanaf een afstand hoe ze zich steeds verder ontwikkelden met particuliere en utilitaire opdrachten. Ik vind hun ontwerpen ambitieus, gevarieerd en verfrissend. Ze kenmerken zich door goed materiaalgebruik, mooie kleuren en passende ruimtes. Dat zie je ook terug in twee projecten, waarin ik als ontwikkelaar bij Bouwcompagnie (de ontwikkelingsafdeling van woningbouwvereniging Wooncompagnie uit Hoorn) met hen heb samengewerkt. Hun ontwerp voor 30 startersappartementen in een uitbreidingswijk van Middenbeemster laat zien, dat zij op een eigentijdse wijze met respect inspelen op het landelijke karakter van dit dorp. De woningen zijn tweezijdig georiënteerd: zowel op de omringende weilanden, als op het binnenterrein dat functioneert als gemeenschappelijke gebied. Door goed naar de omgeving te kijken, sluit hun ontwerp aan op traditionele elementen uit de landelijke omgeving.”
houten galerijen en de verbindende loopbrug tussen de twee blokken zijn echter niet alleen vandalisme bestendig, maar geven het geheel ook de landelijke uitstraling die wij beoogden op deze specifieke locatie. Bij aanvang van de bouw waren de woningen al ruim overtekend en we hebben begrepen dat de huurders er nog altijd met veel plezier wonen.
individualiteit benadrukt. De hoofdentree met ruimte voor toekomstige lift (aanpasbaar bouwen) en trappenhuis is geheel als kapberg vormgegeven. Door de dubbelhoge ruimte te voorzien van dakramen is een bijna sacrale
Bert ter Haak, ontwikkelaar bij Bouwcompagnie, Hoorn
ruimte ontstaan. 8
9
Vloekende dakdekkers Hoe goed je alles ook uittekent en detailleert als architect, er zijn altijd zaken die je als ‘nader in het werk te bepalen’ zult moeten aangeven. In dit geval betrof dat de dakpannen. Een nette overgang van de schuine pannenlijn naar de verticale gevel was het ideaalbeeld… maar er is veel bloed, zweet en tranen van de dakdekkers aan te pas gekomen om dat ideaalbeeld waar te maken. We durfden pas weer op de bouw te komen, toen een van de blokken geheel van pannen was voorzien en de dakdekkers ons trots het mooie resultaat wilden tonen.
Thalia Theater & Hotel Augusta IJmuiden Ondernemers John en Monique van Waveren uit IJmuiden hadden al eerder met ons samengewerkt bij de verbouwing van hun Hotel Augusta toen zij ons in 1994 benaderden voor een wel heel uitdagende opdracht. We hadden een week de tijd om een schetsplan te tekenen als ondersteuning bij hun bedrijfsplan om het geheel vervallen gebouw Thalia, om de hoek van hun hotel, om te toveren tot zalencentrum en
Thalia en Augusta: alsof het altijd zo geweest is…
Theater.
03
Thalia Theater / Hotel Augusta IJmuiden
De gemeente IJmuiden zat in haar maag met het gebouw en wilde het pand voor een symbolisch bedrag aanbieden aan de ondernemer met de beste visie op een toekomstige functie. We maakten gezamenlijk een mooi plan en het pand werd gegund aan het ondernemersechtpaar. In de periode daarna hebben wij met het bureau hard gewerkt aan een complete inventarisatie van wat er nog aan waardevolle onderdelen in het gebouw aanwezig was.
Art-deco stijl Het gebouw, oorspronkelijk een kerk met pastorie, was al in 1921 verbouwd tot een bioscooptheater in Art-Deco stijl. Het pastoriegedeelte bleef min of meer intact. Tijdens WO II is nagenoeg heel Oud IJmuiden afgebroken door de Duitsers tbv de Atlantic Wall. Thalia is toen, samen met Hotel Augusta, gespaard gebleven. Na de oorlog kwam het centrum van IJmuiden elders te liggen en is het Thalia theater gesloten. Het gebouw was in gebruik genomen door de BB en bijna geheel dichtgemetseld. Door de langdurige leegstand was een ingrijpende restauratie noodzakelijk.
Restauratie en modernisering In het ontwerp moesten wij rekening houden met een groot aantal eisen die vanwege de nieuwe bestemming aan het pand gesteld werden: brandveiligheid, akoestische en thermische isolatie, verlichting, verwarming, ventilatie, toegankelijkheid voor mindervaliden etc. De oorspronkelijke functies zijn zoveel mogelijk in ere hersteld: de grote en kleine zaal, het balkon, het toneel, de kleedruimten onder het toneel en het
10
11
“Architecten hebben aan mij een kritische opdrachtgever, want ik weet precies wat ik wil. Dat mijn vrouw Monique en ik nu al tijdens vier (ver)bouwprojecten in oud-IJmuiden voor AG architecten hebben gekozen, zegt dus wel iets over de kwaliteit van onze samenwerking. Samen hebben we pareltjes als het Thalia Theater en Augusta Hotel gerealiseerd. Ik ben creatief en heb mijn eigen ideeën over hoe iets uitgevoerd moet worden, maar die zijn niet altijd uitvoerbaar. Anouk en George wijzen me op de haken en ogen en komen met tegenvoorstellen. Uiteindelijk komt er altijd een goede eindoplossing. Wij passen graag klassieke elementen toe in ons hotel en kopen soms complete wanden met lambrisering, art deco deuren, haarden of wastafels op uit oude gebouwen. Ons hotel bestaat in feite uit enkele samengevoegde panden, die soms (op de gevel na) tot op de grond zijn afgebroken. George en Anouk ontwerpen dan als het ware de ruimtes om die klassieke materialen heen. Als je het eindresultaat ziet, lijkt het alsof het altijd zo geweest is…” John van Waveren, Thalia Theater en Augusta Hotel, IJmuiden
kassahokje. De noodzakelijke technische installaties zijn onder de vloer en op het dak weggewerkt. De oorspronkelijke details (architraven, lambriseringen, kozijnlijsten e.d.) zijn gerestaureerd en dienden als uitgangspunt om nieuwe toevoegingen als bars, buffetten, trappen en hekken te detailleren. De ramen van het hoofdtrappenhuis hebben een invulling van kathedraalglas. De kleuren oranje, blauw en geel zorgen voor een prachtige lichtinval en laten het gebouw ‘s avonds nog mooier stralen. Geïnspireerd door een reis naar de Art-Deco wijk in Miami hebben wij geel- en okertinten toegepast in het gevelstukwerk, die het gebouw een warme en feestelijke uitstraling gaven. Helaas vervuilde de gevel door de ligging nabij de Hoogovens te snel, zodat de opdrachtgevers de kleurstelling bij de vorige schilderbeurt hebben moeten aanpassen naar donkerder, meer oranjetinten. Al jaren is het Thalia theater inmiddels een begrip in IJmuiden en ver daar buiten. Het zeer in trek als feestlocatie voor o.a. trouwerijen, maar ook worden er culinaire filmavonden en dance-feesten gehouden.
‘Houten’ Na de oplevering van Thalia hebben we als architect ook gewerkt aan een tweede uitbreiding van Hotel Augusta. Door de aankoop van het naastgelegen pand, een voormalige koninkrijkszaal van de Jehova’s Getuigen, kwam er ruimte voor een mooie ontbijtzaal, enkele extra kamers en kantoorruimte. Ook hebben we in een latere fase op het hotel nog een heuse bruidssuite gerealiseerd. Om dit nieuwe pand dezelfde uitstraling te geven als het historische hotel, nam de opdrachtgever opnieuw de ‘kunstschilder’ in de arm. Dezelfde die ook de prachtige sierletters op de wanden en deuren in het Thalia Theater had gepenseeld. Dit keer ging hij aan de slag met het zogenaamde ‘houten’: een historische techniek, waarbij je met kwast en penseel een mooie houtsoort compleet met houtnerf en structuur creëert op een paneel of lambrisering. Het resultaat is werkelijk niet van echt te onderscheiden, dus ook niet voor ons, ervaren architecten... Overigens heeft ook het Paleis op de Dam bij de entree echt marmer, maar verder in het gebouw houten panelen die met dezelfde techniek ‘gemarmerd’ zijn.
Woonhuis Duin in Bloemendaal 12
13
Woonhuis Duin in Bloemendaal
Overhangend terras
Niveauverschil
Via de aannemer kwamen we aan tafel bij de opdrachtgevers,
Staande op het kavel in de lentezon werden de ideeën van de
De woonkamer heeft een niveauverschil in de vloer, waardoor verschillende plekken
een samengesteld gezin met een prachtig stuk duingrond als
opdrachtgevers steeds duidelijker voor ons. Op dit glooiende terrein
ontstaan (tv-, zit- en eetkamer) en extra ruimtelijkheid is gecreëerd. Wat altijd de kers
bouwkavel. De vorige eigenaar had het oude huis op die locatie
zou inderdaad een organisch gevormd, deels in het duin ingegraven
op de taart is voor ons als bureau: we hebben in dit huis ook in het interieur veel
gesloopt, en had door een gewaardeerde collega-architect een
volume, zeer op zijn plaats zijn. Aan de straatzijde hoog op het
mogen ontwerpen. Niet alleen de centrale trap met vanzelfsprekend een halfronde
ontwerp voor een zeer modern huis laten maken. Hij had zich
duin met optimale privacy en aan de achterzijde een overhangend
trapspil, maar ook de kastenwanden, open haard, verlichtingsplan etc.
inmiddels echter bedacht en verkocht de kavel met plan en is
terras met uitzicht op het dal er achter- optimaal gebruik van de
De samenwerking met de opdrachtgevers was heel inspirerend en ook met de
naar verluid daarna naar Azië vertrokken voor bezinning.
ruimte op de kavel en van de mogelijkheden die het conserverende
aannemer is heel intensief samengewerkt om tot een optimaal eindresultaat te
bestemmingsplan bood. Uiteindelijk is het huis zowel in plattegrond
komen. Dat er altijd gebak of koek in de bouwkeet door de opdrachtgeefster werd
Onze opdrachtgevers wilden niet met het bestaande bouwplan verder,
als in gevels een samenspel geworden van ronde en gebogen
meegenomen in de bouwvergaderingen was dan ook niet de enige reden dat wij het
veel te strak en veel te veel glas was hun oordeel. Hun eigen smaak
vormen, met toch heus wel een enkele rechte hoek. De halfronde
jammer vonden dat de bouw was afgelopen. Gelukkig gaven de opdrachtgevers een
was echter ook zeer specifiek en voor ons als architect een uitdaging:
keuken is op maat gemaakt, evenals de wastafels de douches en
mooie house-warming party, waarbij ook alle bouwvakkers, installateurs en andere
ze wilden zo veel mogelijk ronde vormen en geen rechte hoeken.
de baden.
betrokkenen waren uitgenodigd.
Uitdagende bouwprojecten vragen om een geolied bouwteam “Uitdagende bouwprojecten als Villa Duin met al zijn ronde vormen en spannende hoogteverschillen worden niet van de ene dag op de andere gerealiseerd. Een project groeit en wordt van grof naar fijn uitgewerkt. Het is knap dat AG architecten het bijzondere denkbeeld van de opdrachtgever op papier heeft gekregen. Onderscheidend aan hen is, dat Anouk en George zowel ontwerpen als technisch kunnen tekenen. George is pragmatisch. Hij kan goed inzoomen op pijnpunten en een oplossing zoeken. Anouk kan snel een aanpassing tekenen. Die legde ze ons voor en als het financieel paste, konden we hem meteen indienen en de gemeente overtuigen van het nut ervan. Om tot een mooi eindproduct te komen, is het heel belangrijk dat alle bouwpartijen hun acties naadloos op elkaar afstemmen. Zij kunnen wel iets moois tekenen, maar als het prijskaartje dat daar aan hangt niet past binnen ons budget, heb je een probleem. Dit project bewees het belang van een geolied team zonder gezagsverhoudingen. Omdat we op één level zaten, konden we snel schakelen en technische uitdagingen overwinnen.” Marcel van der Worp, aannemersbedrijf Van der Worp
14
15
De jacuzzi Het grote kozijn aan de achtergevel dat uitzicht biedt op het terras en de wijde omgeving is zo groot als de grootste glasmaat toeliet. De plaatsing van het glas was dan ook een spannend moment. Pièce de résistance is echter toch wel de betoverende wellnessruimte boven in het huis. Deze ruimte biedt uitzicht op de tuin en op de sterrenhemel door middel van een groot daklicht. Naast de ronde inloopdouche en de sauna was een 6-persoons jacuzzi een droomwens van de opdrachtgever. Die is er natuurlijk gekomen: de sparing in het dak voor het toekomstige daklicht bleek de perfecte mogelijkheid om dit gevaarte naar binnen te krijgen. En zo kwam het dat al drie maanden vóór oplevering een jacuzzi stond te lonken in een verder nog geheel onafgewerkt huis...
16
05 Kinderdagverblijven Kids&Zo
17
Kinderdagverblijven Kids&Zo Toen we nog in Amsterdam woonden, waren we zelf klant bij Villa Kakelbont, het kinderdagverblijf van ondernemersechtpaar Mark Valentin en Jessica Haije. Onze kinderen hebben het daar aan de Prinsengracht bijzonder goed gehad. Het concept, met (veel) meer dan de minimale ruimte per kind en een extra leidster op de groep was bijzonder en er waren dan ook altijd wachtlijsten. Het echtpaar benaderde ons niet lang na onze verhuizing naar Zandvoort met de vraag of we wilden meedenken over een nieuwe locatie in de Baarsjes die ze wilden openen. Het pand dat ze op het oog hadden moest ingrijpend worden gerenoveerd en bovendien zaten er nogal wat haken en ogen aan: het oppervlak was weliswaar ruim voldoende voor vijf groepen, maar nagenoeg de helft van het oppervlak bevond zich (zonder daglicht) in de kelder. Wel was er een grote binnenplaats, prima geschikt als afgesloten speelplaats voor de kinderen.
Vide We hebben de kelder voorzien van daglicht door een zeer grote vide te maken aan de achtergevelzijde, met daarin het centrale trappenhuis. Zo kwam ook in de kelder veel daglicht binnen en kon de ruimte als speelhal worden gebruikt. Ook de slaapkamers van de groepen zijn in de kelder gesitueerd, met grote daklichten die op het binnenterrein uitkwamen. Het is al met al een licht en kleurrijk gebouw geworden en al snel waren alle groepen volgeboekt.
IJburg Op IJburg zijn we recentelijk opnieuw voor Mark en Jessica aan de slag gegaan. In een pas opgeleverd trendy kantoorpand was de begane grond met souterrain onverhuurd gebleven en wij hebben hier een kinderdagverblijf voor zeven groepen kunnen realiseren.
Een snelle schets om investeerders te overtuigen Kids&Zo heeft een mooi, intensief samenwerkingsverband opgebouwd met AG architecten. Bij de realisatie van twee kinderdagverblijven in Amsterdam hebben we intensief samengewerkt. En dan vooral met Anouk. Zij en ik hebben weinig woorden nodig om elkaar te begrijpen. Al onze kinderdagverblijven zijn gevestigd in huurpanden en de vernieuwbouw komt daarom in principe op het conto van de eigenaar. Als we na lang zoeken geschikte ruimte vonden voor een nieuwe vestiging, kwam Anouk de locatie bekijken en maakte aan de hand van onze ideeën een snelle schets. Die moest uiteindelijk de eigenaar van een pand motiveren om te investeren in ons project. Bij aarzelende verhuurders in spe fungeerde George met zijn helicopterview als een daadkrachtige ‘hefboom’. Door min of meer buiten de partijen te staan vormde hij de verbindende factor. Niet al onze pogingen waren succesvol, maar AG architecten speelde een belangrijke rol in het slagen van onze missie: degelijke, ruim opgezette kinderdagverblijven verwezenlijken. Zij weten onze plannen (los van ons ondernemerschap en onze invulling) als een gedegen bouwproject te presenteren. Mark Valentin, Kids&zo
kleur, die terugkomt in de entreedeur, de vloer en een of meer wanden. De herkenbaarheid van de eigen groep wordt door ouders en kinderen erg gewaardeerd. In het pand op IJburg is bovendien een open keuken/ koffiebar gecreëerd, waar ouders bij het wegbrengen van hun kinderen ’s ochtends even kunnen bijpraten met de leidsters en met andere ouders. Ook in dit pand is weer een grote open speelhal gerealiseerd. De betonnen traptreden achter het grote vitrine-achtige raam aan de voorgevel dienen als etalage voor producten en diensten voor peuters en kleuters. Hoewel de concurrentie groot is en er door de crisis minder vraag is naar kinderopvang, is het deze ondernemers steeds weer gelukt hun nieuwe vestigingen tot een succes te maken. Wij gaan er dan ook van uit, dat ook
Kleurgebruik
de paar nu nog ongebruikte groepsruimten in dit pand op termijn zullen
In beide kinderdagverblijven is, naast het gebruik van veel glas en doorkijkjes
worden gebruikt.
door het hele pand, het kleurgebruik opvallend: elke groep heeft zijn eigen 18
19
De vergeten groep Soms moet je als architect snel schakelen. Onze opdrachtgever belde ons met het verzoek om op korte termijn even een haalbaarheidsschets te maken. Daarmee wilde hij kunnen nagaan of de beoogde zeven kinderopvanggroepen wel in het pand op IJburg zouden passen. Nog dezelfde dag had hij al onze schets met eindconclusie in zijn mailbox. ‘Ja hoor,’ mailden we hem. ‘Het past. Ruim zelfs!’ Opmerkzaam als altijd, reageerde hij fijntjes met de opmerking dat we in ons enthousiasme helaas een complete groepsruimte waren vergeten... Gelukkig konden we dankzij onze ervaring met diverse kinderopvangprojecten de fout nog binnen het uur herstellen en lag er een schets met- precies passend- de zeven groepen. Pfff... snel schakelen inderdaad...
Bosvilla Bentveld “Anouk, iemand aan de lijn die een huis wil laten bouwen op een kavel in Bentveld”- zo kreeg ik een telefoontje doorgeschakeld en na deze introductie werd het verhaal almaar mooier: een nog ongerept stuk bosgrond van 4000 m2, niet zichtbaar vanaf de openbare weg, en er moest een romantisch boshuis komen, liefst in de stijl van de jaren ’30. Na bijna een uur aan de telefoon was het duidelijk: dit klikte en we zouden snel een afspraak maken om de locatie te zien. Het echtpaar troonde ons mee het bos in en liet ons de plek zien waar ze het huis wilden laten bouwen- een plek waar net wat minder bomen stonden en waar de oriëntatie en de privacy optimaal waren. Al
Bosvilla Bentveld
snel gingen we aan het werk met het programma van eisen met in het achterhoofd de stijlkenmerken van de woningen in de omgeving van Bentveld, Aerdenhout en Heemstede: een fors pannendak, metselwerk gevels, een erker, een serre, dakkapel, balkon en mooie entreepartij. Het schetsontwerp viel in de smaak en het huis is in de uitwerking ook nagenoeg zo geworden: de als inpandige garage getekende ruimte werd uiteindelijk kelder. Er kwam een apart bijgebouw voor de twee auto’s, met bovendien een kleedruimte en veranda voor het zwembad erachter.
06 20
Oprijlaan Er moesten heel wat bomen gekapt worden, met name om de toegangsweg naar het huis – al snel “de oprijlaan” genoemd- te kunnen realiseren. We hebben door een ingenieursbureau een opmeting van het terrein en de bomen laten maken en hebben de weg zo strategisch mogelijk, kronkelend tussen de bomen, geprojecteerd. Veel aandacht is besteed aan de bezonning: de keuken ligt op het
Als je dezelfde passie deelt, krijg je een prachtig eindproduct “Wij wilden een huis bouwen op een uniek stuk bosgrond: in de duinen, vlakbij zee en zonder enige infrastructuur. Wat je dan nodig hebt is een architect met wie je de juiste klik hebt. Eentje die dezelfde levensinstelling heeft en je passie deelt om je droomhuis te realiseren. We hadden het geluk dat we tegen Anouk aanliepen. Samen hebben we urenlang gepraat over onze wensen en het jaren ‘30 huis dat we in gedachten hadden. Ook keken we in de omgeving naar huizen die ons aanspraken. Met die input is Anouk gaan tekenen. Haar eerste schetsen waren meteen raak en over verdere aanpassingen was steeds commitment tussen alle partijen. Ook het bouwproces verliep vlot en als er eens een foutje was gemaakt of iets vergeten, stapten we gemakkelijk naar elkaar toe en losten we het op. Ons droomhuis is er gekomen! Het biedt alle comfort en ruimte die wij zochten en is van alle gemakken voorzien. En toch oogt het als een jaren ‘30 huis en past het naadloos in de omgeving.”
oosten, zodat je er heerlijk kunt ontbijten in de ochtendzon, met de terrasdeur open. De hoofdslaapkamer, met het grote balkon, is juist zuid-west georiënteerd, voor de avondzon. Het huis biedt verschillende plekken en sferen én enkele verrassingen. Zo is er de “verborgen werkkamer” op de overloop, met via de vide uitzicht op de woonkamer. 21
Nard Elsman, opdrachtgever
07
Ook de beide badkamers die als kraaiennest boven de entree hangen en waarvandaan je (uit het bad !) over het bos uitkijkt geven dit huis
Bosvergadering
karakter.
Al de eerste keer dat we er kwamen stond er een houten picknick-tafel, pontificaal op het iets hogere duin, naast de beoogde bouwplek. Aan die tafel was het, dat nagenoeg alle bouwvergaderingen hebben plaatsgevonden. In onze herinnering was het altijd mooi weer en was er altijd verse koffie en koek. Bouwvergaderingen zijn in de regel een noodzakelijk kwaad, waar je als architect, tevens voorzitter, zo snel en efficiënt mogelijk door de agenda probeert te komen. Ingekomen stukken, meer- en minderwerk, installateurs aan het woord en tenslotte de rondvraag. De rondvraag ging naadloos over in bijpraten en vervolgens napraten en de vergaderingen duurden veel langer dan gebruikelijk. Maar wat was het gezellig in de ochtendzon met de vogels om ons heen. Heel wat anders dan de gebruikelijke bouwkeet met pin-ups en de geur van doorgestoofde koffie...
Najaarsetentje Ook in dit huis is veel aandacht besteed aan de trap, wit gelakt hardhout met een specifieke detaillering van de spil en het hekwerk. Vanzelfsprekend zijn we met de opdrachtgevers gaan kijken in de trappenfabriek toen hij in de maak was. Ook van de keuze van de metselsteen, de dakpannen, de tegels en de houten vloer hebben we een kleine excursie gemaakt. De samenwerking met de aannemer was dermate prettig dat we nog jaarlijks met hem, zijn vrouw en de opdrachtgevers een najaarsetentje hebben. Dat houden we erin, zeggen we elk jaar weer.
AG bouwt op Bonaire 22
23
AG bouwt op Bonaire
Landschapsontwerp
Sinds 2005 komen we als gezin regelmatig op Bonaire. Het eiland past
Wij hebben dan ook een ontwerp gemaakt voor een verzorgde
ons als een oude jas en om ons plekje in het paradijs voor later veilig
landschappelijke inrichting, met traditionele erfafscheidingen zoals lage
te stellen kochten we er een huis we dat verbouwden, en waar we een
muurtjes en cactushagen. De woningen hebben we diverse kleuren
zwembad aan toevoegden. Het huis wordt veel verhuurd, maar tijdens de
gegeven, waardoor ze elk een eigen uitstraling krijgen. Ook hebben we
vakanties verbleven we er zelf regelmatig. Datzelfde hebben we een paar
een mooie toegangsweg ontworpen, met een markant entreegebouw
jaar later nog eens gedaan met een wat groter huis op het eiland, net op
en met –natuurlijk- veel palmbomen en veel andere inheemse planten en
tijd voor de banken hun knip dichthielden voor dergelijke investeringen.
bloemen. Het entreegebouw wordt deze zomer al in gebruik genomen.
Maar de contacten en het bouwen op het eiland brengen ook werk met zich
Vervolgopdracht
mee: in eerste instantie alleen voor Anouk die samen met buro Vijn in opdracht
Toen dit plan eenmaal in uitvoering was, heeft de eigenaar van de grond,
van het Openbaar Lichaam Bonaire een welstandsnota opstelde. Later ook
Roosdom Tijhuis, ons ook opdracht gegeven om een tweede serie villa’s
voor het bureau, want we zijn gevraagd voor het herontwikkelen van een
te ontwerpen op de locatie tegenover de bestaande wijk. Dit jaar zal de
project met vakantie villa’s. Deze bleken moeilijk verkoopbaar en er waren veel
eerste serie woningen al gebouwd worden.
bouwtechnische problemen aan het licht gekomen. De woningen zijn nu niet
We verheugen ons erop de nieuwe woningen bij aankomst op het
alleen afgebouwd, er is ook rekening gehouden met de specifieke locatie aan
vliegveld al te kunnen zien liggen. We zijn niet voor niets verliefd
het water; de gratis koeling die de wind geeft wordt beter benut. De woningen
geworden op het eiland; met onze ontwerpen willen we de bestaande
waren identiek en hadden geen eigen tuin, maar waren los over het terrein
identiteit en het vakantiegevoel dan ook versterken.
gestrooid, zonder erfafscheiding, inrichting of openbaar groen.
Dromen waarmaken op een tropisch eiland “Hoe gek kan het lopen? Anouk kende ik al van een project voor UMC Groningen, maar we waren elkaar uit het oog verloren. Op Bonaire heb ik een beheerorganisatie voor luxe vakantiehuizen en daar kwamen we elkaar toevallig weer tegen. Anouk en George hebben een goede ingang bij gemeentewerken van Bonaire en Anouk heeft zelfs hun welstandsnota geschreven. Samen werken we nu hard aan het vlot trekken van een onverhuurbaar bouwplan met watervilla’s. Wat is er leuker dan dromen waarmaken op een tropisch eiland? Op basis van hun masterplan lééft het project weer: de villa’s veranderen in aantrekkelijke huurobjecten en ik verzorg de bouwbegeleiding en verhuur. Architecten zijn vaak eigenwijs… maar Anouk en George niet. Ze zijn direct, staan open voor ideeën, komen met slimme oplossingen, houden van pionieren en hebben een geweldig gevoel voor kleurcombinaties. Hun kracht? De vertaling maken van Nederlandse ideeën naar iets dat past in het decor van Bonaire. Ons nieuwste bouwproject, een Antilliaans straatje, is daar een sprekend voorbeeld van. Het gemeentebestuur van Bonaire is laaiend enthousiast!” Peter Wuyster, Bonaire Beheer
24
25
Bouwpakketten Als je bouwfouten tegen komt denk je na over hoe die ontstaan, in Nederland, maar ook op Bonaire. De lokale aannemer de schuld geven past ons niet, bouwen is altijd teamwerk. De oorzaak op Bonaire is onder andere de gebrekkige communicatie vanwege cultuurverschillen en vier talen op de bouwplaats: Nederlands, Engels, Spaans en natuurlijk Papiamento. Maar minstens even belangrijk is de beperkte verkrijgbaarheid aan materialen op een eilandje met 17.000 inwoners. Toen we onze eigen huizen meubileerden stuurden we IKEA pakketten per container. Dat willen we nu ook doen met complete villa’s: cellenbeton casco elementen in één container, kozijnen, tegels, keukens en sanitair in de andere. Duurzaam geproduceerde en kwalitatief hoogwaardige materialen die de prachtige flora en fauna op het eiland niet belasten. Een lokale montage ploeg kan (eventueel onder begeleiding) met minimale faalkosten een project monteren. En waarom zou je dit alleen doen voor toeristen? Dus zijn we nu aan het rekenen en tekenen om efficiënte en goedkope huizen aan te kunnen bieden voor de lokale inwoners. De gesprekken met de woningbouwvereniging Fundashion Cas Bonairiano zijn opgestart en onze ontwerpen in Caribische stijl maken veel enthousiasme los.
26
08
Een eigen huis
27
Een eigen huis Als studenten pasten wij eens een zomer op het huis van een bevriende architect in de Amsterdamse Jordaan. Niet alleen beviel het wonen daar, te midden van alle reuring van de stad, ons heel goed. Ook waren we enorm onder de indruk van de prestatie van deze architect. Hij had een stukje onbebouwde grond, feitelijk een “gat in de straatwand” in deze populaire wijk in erfpacht kunnen krijgen van de gemeente en had er zijn eigen huis ontworpen en gebouwd. Dat wilden wij ook ! We gingen praten met de gemeente en men was positief over ons plan. Voor ontwikkelaars waren de kleine, smalle locaties die wij zochten financieel niet interessant. Ook was er in die tijd niet veel animo van andere particulieren om deze ingewikkelde stedelijke kavels te bebouwen. Na ongeveer een jaar kwam er een positief bericht: men had een stukje grond voor ons gevonden. We maakten een plan en alles leek rond te komen. Helaas bleek er nog een andere partij te zijn, die de eerste rechten had op dit plekje, dus het feest ging helaas niet door. De gemeente wilde ons toch graag een bouwlocatie geven op basis van het plan dat we getekend hadden, en zo kwam het dat we, na ruim twee jaar van intensieve contacten met de gemeente, in de Tweede Looiersdwarsstraat tussen nummer 3 en 7 over een schutting stonden te turen om te kijken of het een geschikte plek voor ons was.
Samen oplossingen zoeken voor mooie uitdagingen “Ons aannemingsbedrijf richt zich hoofdzakelijk op utiliteitsbouw: van klein tot groot werk. En het liefst werken we aan opdrachten die niet standaard zijn en waar je dus flink over na moet denken om die tot een goed einde te brengen. AG architecten is daarbij een betrouwbare partner, omdat zij helemaal meegaan in dat denkproces. We werken al samen vanaf hun allereerste klus en treffen elkaar nog steeds bij leuke uitdagingen. Zoals bij de verbouwing van Hotel Augusta. Of bij de aanleg van een zwembad, inclusief een tunnel die vanuit het woonhuis naar dat zwembad leidt. Verder hebben we meegebouwd aan hun eigen huis in De Jordaan. Als je gaat bouwen in het centrum van Amsterdam bemoeit de hele buurt zich ermee. Zeker als er hele boomstammen in de straat liggen, die gebruikt worden als heipalen. Bij gebrek aan ruimte was Koffiehuis Edison onze gezellige ‘schaft- en vergaderkeet’. George en Anouk zijn vakmensen die je niet voor verrassingen plaatsen. Hun tekeningen kloppen en ze kennen de regeltjes. En dat werkt prettig.”
Cellenbeton
Piepschuim
Twee jaar na onze studie hadden we weinig eigen middelen.
Toen het huis in de winter nagenoeg klaar was en de witte isolatieplaten aan de buitenzijde al op de gevel waren bevestigd, was het lange tijd nog te koud om te stukadoren. Minder dan 4 (!) maanden na de eerste paal woonden we al in ons ‘piepschuim’ huis. In het voorjaar kon het dan eindelijk in een warme terracottakleur gestucadoord worden. Veel bewoners vertelden ons later dat ze allemaal dachten dat we het zo zouden laten, met die isolatie platen aan de buitenkant erop gelijmd. Rare jongens, die architecten... Enkele jaren later kregen we het buurpand te koop aangeboden. Het was behoorlijk verzakt en ondanks jarenlang aanschrijven door de gemeente gebeurde er niets. De huurders werkten mee aan uitplaatsen omdat ze boven aan de urgentielijst kwamen en kozen een mooie andere woning. We hebben er drie mooie nieuwe appartementen gebouwd. Traditioneel in metselwerk, ons huis moest toch dat bijzondere rode streepje in de straat blijven.
Om het huis snel en voordelig te kunnen bouwen kozen we voor het, toen innovatieve, bouwmateriaal cellenbeton. Met verdiepinghoge wand- en gevelelementen, vloerplaten en dakplaten werd het casco met behulp van 2 man en een bouwkraan in enkele dagen in elkaar gestapeld. We herinneren ons nog het fantastische gevoel al zo snel in ons
Peter Geldorp, aannemingsbedrijf Geldorp BV
Groene binnentuin
huis te kunnen rondlopen. De afbouw moest toen natuurlijk
Achter die schutting bleek, behalve een stuk onbebouwde grond van
nog beginnen en het mooiste moment was, toen de grote
4 x 12 meter, een prachtig groene binnentuin te liggen. De straten in de
schuine glaspuien van de woonkamer, die we vanwege
Jordaan zijn smal, maar nagenoeg alle woningen kijken aan de achterkant
lichtinval, privacy en dakterras op de bovenste etage
uit over de binnentuinen: een oase van rust met verzorgde tuinen en veel
gepland hadden, gemonteerd werden. Onze droom, een
vogels en bloemen.
eigen huis in de Jordaan, was realiteit geworden.
28
29
Medisch Centrum Oost Na een succesvolle verbouwing van een huisartsenpraktijk aan de Bloemgracht, in een voormalig postkantoor, werden wij benaderd voor een uitdagende klus: 5 huisartsenpraktijken wilden samen gaan werken in één gemeenschappelijk pand. Dit soort samenwerkingsverbanden, Huisartsen Onder Een Dak, ofwel HOED, werd ondersteund door de Amsterdamse huisartsenvereniging, die in dit stadium dan ook als onze opdrachtgever fungeerde.
09
Medisch Centrum Oost
Men had een pand op het oog in de Tweede Oosterparkstraat, een voormalig schoolgebouw. Al snel werden ook andere partijen gevonden die zich wel onder dit dak wilden vestigen, zoals een fysiotherapeut, een psychologe, een centrum voor prenataal onderzoek (“pret-echo”) en een apotheek. Zo ontstond een compleet centrum voor eerstelijns gezondheidszorg. Het OLVG Ziekenhuis werd bereid gevonden als opdrachtgever te gaan fungeren en het projectmanagement te doen.
Zolder wordt volwaardige etage Het pand, drie verdiepingen met een zolder, moest compleet gerenoveerd worden en in de schoollokalen werden spreekkamers, onderzoekkamers en wachtruimten gebouwd. De grote, tot dan toe ongebruikte, zolder bovenin het pand werd een volwaardige etage met twee huisartsenpraktijken. Grootste ingreep was het plaatsen van een brancardlift. Hiervoor moest een forse aanpassing in de fundering en het dak plaatsvinden, wat de constructeur veel hoofdbrekens gekost heeft.
Sfeer bestaande pand behouden Ondanks de compleet nieuwe indeling hebben we de oorspronkelijke sfeer van het schoolgebouw weten te behouden. Dat was vanwege de grote hoeveelheid installaties, met name de luchtbehandeling, nog lang niet eenvoudig. Waar mogelijk zijn de installaties weggewerkt achter wanden en de nieuwe systeemplafonds. Op zolder hebben we er juist voor gekozen ze in het zicht te laten, zodat de oude houten kapconstructie intact bleef. De versleten trappen in het ruime trappenhuis zijn gerenoveerd en het is
30
31
Oud schoolgebouw evolueert in modern medisch centrum
met name hier, dat je de oude school nog herkent. Ook de mooie hoge ramen in de spreekkamers herinneren nog aan de schoollokalen. Aan de verlichting is veel
“De metamorfose van een oud schoolgebouw naar een compact en modern medisch centrum vergt veel inzet van alle betrokken partijen. Hoe krijg je de neuzen van tien verschillende (para)medische partijen één kant op? Als toekomstig huurder en lid van de bouwcommissie bof je dan met een vakkundig en constructief mens als Anouk. (Para)medici zonder ervaring met verbouwen zijn geneigd om hun bestaande ‘toko’ een-opeen te verplaatsen naar het nieuwe onderkomen. Ik geef het je te doen om alleen al vijf huisartsen, met elk hun eigen praktijk en eigen assistentes, op een lijn te krijgen. Samen met de bouwmensen van het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis (dat hoofdhuurder is) is ze daar echter prima in geslaagd. Met goed onderbouwde argumenten wees ze de bouwcommissie op de kansen die het gebouw hen bood. De zolderetage werd een volwaardige verdieping, er kwam een lift bij en op alle etages helpen kleurgebruik en bewegwijzering bij de oriëntering. Als kundige vakvrouw heeft Anouk een prachtig medisch centrum verwezenlijkt, waarin ook mijn apotheek een mooie plek heeft gekregen.”
aandacht besteed. Deze is qua kleur afgestemd op de betreffende etage-kleur en zorgt, met name in de wachtruimten, voor een huiselijke sfeer. Ook aan dit project denken we nog altijd met veel plezier terug. De intelligente, maar daardoor ook kritische opdrachtgevers, de onverzettelijke aannemer, de lastige maar behulpzame buiteninspecteur van de gemeente- allemaal hebben ze bijgedragen aan een goed functionerend en prettig gebouw, waar dagelijks meer dan honderd Amsterdammers over de vloer komen. En zoals vaker is gebeurd, onze eigen werktitel staat nu met mooie letters op de gevel: Medisch Centrum Oost.
Nico Wierper, apotheker en lid van de bouwcommissie
32
33
Smoelenbord Veel energie is gaan zitten in het ontwerpen van een goede bewegwijzering in dit grote pand. Immers, de huisartsenpraktijken en overige functies zijn gelegen op diverse etages. Uit kostenoverwegingen is niet gekozen voor een bemande receptiebalie bij de entree. Hoe vindt een patiënt hier goed zijn weg ? Bijkomend probleem was het grote aantal allochtone patiënten, die teksten op verwijsborden vaak niet kunnen lezen. We hebben de oplossing gevonden in de kleurstelling: elke etage heeft zijn eigen hoofdkleur, die terug komt in de vloerafwerking, meubilair en bewegwijzering. Dit versterkt de oriëntatie en als je er een keer geweest bent is het eenvoudig de juiste etage van de eigen arts terug te vinden. Ook het bellentableau bij de entree is maatwerk geworden: een smoelenbord noemden wij het. Bij elke bel is, behalve de naam van de betreffende arts, ook een foto te zien, zodat ook patiënten die niet kunnen lezen bij de juiste arts aanbellen.
34
10
Moskee in Huizen
35
Moskee in Huizen
geworpen, besloot de gemeente een andere locatie aan te wijzen.
Het begon met de verbouwing van een Turkse broodjeszaak in
Naast een aantal kantoren.
Haarlem. Toen die net was geopend werden we gebeld door
Met een paar kleine aanpassingen op het ontwerp -de gebedszaal moest
de Stichting Selimiye Cami Huizen. Zij hadden plannen voor de
vanzelfsprekend wel exact de juiste hoek richting Mekka hebben- konden
nieuwbouw van een moskee in hun gemeente en waren op zoek
we de moskee daar alsnog snel laten bouwen.
naar een Hollandse architect. Die zou er voor kunnen zorgen dat De Stichting is na al die jaren nog
het plan ook echt uitvoerbaar was en voldeed aan de regelgeving.
steeds springlevend en de moskee We waren direct enthousiast en na een kennismaking met het voltallige
wordt goed bezocht. De foto
bestuur van de Stichting kregen we al snel de opdracht om een ontwerp
waarop twee heren van de stichting
te maken. We hebben ons verdiept in de eisen die aan een moskee
trots op de omloop van de minaret
gesteld worden en leerden de verschillende termen voor de inrichting
staan is voor ons tekenend voor dit
van de gebedszaal. Ook hebben we diverse moskeeën bezocht in
inspirerende project. Leuk detail: de
binnen- en buitenland.
zoon die tijdens de raadsvergadering het argument van de gymleraar
Vergaderen
ontkrachtte zit nu namens de PvdA in
Toen het ontwerp eenmaal klaar was volgden vele vergaderingen, waarin
diezelfde gemeenteraad.
we met een delegatie van het bestuur tot in detail de verschillende facetten van het ontwerp bespraken. Na ons vertrek werd vervolgens alles nog eens met het voltallige bestuur en de overige geïnteresseerden besproken. Het kwam voor dat we na een vergadering eenmaal terug
Zwangere architect
op kantoor een telefoontje kregen waarin een bepaalde beslissingen
We verdelen het werk aan de projecten meestal direct na de ontwerpfase. De afspraak is: nooit twee kapiteins op een schip en één aanspreekpunt voor de opdrachtgever. Toevallig kwam het zo uit dat in 1995 Anouk de projectleiding voor de moskee op zich nam. Haar zwangerschap was daarbij geen enkele belemmering, en dat er alleen heren aan tafel zaten bij alle vergaderingen was ze wel gewend na een aantal jaren in dit vak. Wel nieuw was de warme belangstelling en positieve aandacht voor de groeicurve en het welbevinden van de baby. Zo mocht ze in geen geval haar tas zelf dragen van de opdrachtgevers en werd ze overladen met koekjes en andere Turkse lekkernijen, omdat dat goed was voor de baby. Voor haarzelf was het niet zo goed: ze kwam bijna 20 kilo aan, maar was die na de geboorte van Julian gelukkig snel weer kwijt.
werd teruggedraaid maar het was een heel democratisch proces.
Speerwerpen Het draagvlak voor het gebouw onder de Turkse gemeenschap van Huizen was zodoende erg groot. Dat gold helaas niet voor alle bewoners van Huizen. Met schaamrood op de kaken waren we aanwezig bij een raadsvergadering, waar leerlingen en ouders van de school, waar de moskee naast zou worden gebouwd, met spandoeken op de tribune zaten. Belangrijkste argument: we kunnen niet meer speerwerpen op
De Selimiye Cami moskee is een droom die uitkwam… “De Turkse gemeenschap in Huizen had behoefte aan een eigen, multifunctioneel gebedshuis, na jarenlang gebruik te hebben gemaakt van tijdelijke onderkomens. Mijn vader was destijds voorzitter van de initiatiefnemers en daarom mocht ik als jonge student fungeren als vertolker van hun wensen. De gemeente wees een stukje grond toe en de gelovigen brachten zelf het geld voor de bouw bijeen. Dat budget vroeg om slimme keuzes. Om kennis op te doen over hoe een moskee is opgebouwd en hoe je bijvoorbeeld rekening houdt met gescheiden gebruiksruimtes voor mannen en vrouwen, reisden George en Anouk naar Jakarta en Istanboel. Samen bedachten we innovatieve oplossingen, waardoor het krappe budget niet werd overschreden. Zo is de bouw uitgevoerd door de Tomingroep, die mensen tewerk stelt met een afstand tot de arbeidsmarkt. En de minaret is in feite een kant-enklare stalen buis van een windmolen, aangevuld met een mooie trans voor het oproepen tot gebed. De droom van de initiatiefnemers is uitgekomen: ze hebben een eigen multifunctionele moskee, die mooi aansluit bij de omgeving.”
ons sportveld, want de moskee komt te dicht bij onze school te staan. Kerem Gencer, ondernemer en gemeenteraadslid.
Ondanks dat de zoon van een van de bestuursleden direct meldde dat hij ruim vier jaar op die school zat en nog nooit één speer had 36
37
11
Agathakerk Zandvoort
Agathakerk Zandvoort Deze Rooms-Katholieke kerk kenden wij vooral van de kerstbijeenkomst van de basisschool van onze kinderen. En natuurlijk van de doop van onze neven. We waren dan ook zeer vereerd dat wij, als niet kerkelijke architecten, gevraagd werden om een oplossing te bedenken voor een aantal problemen waar het kerkbestuur mee zat. Het gebouw, een prachtig ontwerp van architect Cuypers, voldeed niet meer aan de eisen van de huidige tijd. De koude tegelvloer op zand, de oncomfortabele kerkbanken, de tochtige koffieruimte en verouderde verlichting: dit alles droeg niet bij aan het aantal kerkbezoekers. En niet onbelangrijk: men wilde de kerk ook vaker gaan gebruiken voor klassieke concerten en andere passende festiviteiten en daar was de kerk in haar huidige staat niet op toegerust.
38
39
Geborgenheid In de loop van de jaren waren er al pogingen gedaan om de, feitelijk
Dynamiek en kleur na doorvoeren restauratieplan
te grote, kerkruimte intiemer te maken. Men had dit o.a. gedaan door te kiezen voor een opstelling in de breedte van de kerk: het altaar was dan ook centraal aan de zijkant van de kerk geplaatst. Ook een deel van de kerkbanken was een kwartslag gedraaid. Onze eerste stap was om die ingreep weer ongedaan te maken: zeker bij huwelijken is er toch niets mooier dan de kerk over de lange middenas te betreden en de lange weg naar het altaar af te leggen. Met de meubilering hebben wij vervolgens de geborgenheid teruggebracht. We hebben gekozen voor een flexibele opstelling met mooie houten, stapelbare stoelen. Vier kwartronde, verrijdbare kastschermen geven “rugdekking” bij een kleinere bijeenkomst en kunnen tevens worden gebruikt om de gezangboeken op te leggen. Bij een doopbijeenkomst kan zo een kleine intieme kringopstelling worden geformeerd, terwijl bij een concert de schermen juist helemaal achterin de kerk staan en de entree markeren.
Warmte De tegelvloer hebben we voorzien van vloerverwarming en een tapijt in de kleuren bordeaurood en geel, passend bij het interieur van de kerk. Vanzelfsprekend met een (bordeaux-)rode loper in het middenpad. De kerkgangers hebben weer warme voeten en ook de akoestiek is een stuk prettiger geworden. De kleurstelling hebben we ook in de koffieruimte doorgezet. Mede door nieuwe, tochtdichte glaspuien in de voorgevel en een goed functionerend tochtportaal is dit een prettige ruimte geworden, die ook los van de kerk kan worden gebruikt. De hoofdentree in het midden is ook weer echt de hoofdentree geworden en bij huwelijken hoef je niet meer via de zijdeur binnen te komen. Onlangs is de kerktoren voorzien van een gemoderniseerde klok met verlichte cijfers- de kerk is weer klaar voor de toekomst.
40
En er was licht Om de mooie houten kapconstructie, het prachtige metselwerk en de mozaïeken beter tot hun recht te laten komen hebben we een verlichtingsadviseur in de hand genomen en is de complete verlichting vervangen. Het effect was echt verbijsterend: de kerk en met name het mozaïek achter het altaar straalde weer. Algemeen werd gedacht dat we het metselwerk en de kap grondig hadden laten schoonmaken, maar het was toch echt de verlichting die maakte dat alles er weer fris en zonnig uitzag.
41
Dick Duijves was tot juni 2012 pastor van de Zandvoortse Agathakerk. Een mooie kerk, ontworpen door Pierre Cuypers, kleinzoon van de fameuze architect Cuypers van bijvoorbeeld het Rijksmuseum in Amsterdam. “Het was een vrij donkere kerk met een hoge energierekening en een statische inrichting. In het restauratieplan van AG architecten zijn de mogelijkheden van de kerk veel beter uitgebuit. De kerk is opener en gastvrijer geworden. Al het overtollige is eruit en veel verborgen elementen zijn weer teruggekomen. Je ziet nu bijvoorbeeld weer de ingemetselde Amsterdamse School-versieringen in de wanden. Zuinige verlichting licht nu langs pilaren van beneden naar boven het mooie houten kerkplafond aan. Nu de kerkbanken zijn vervangen door comfortabele stoelen en flexibele kastenwanden, is de ruimte ook veel flexibeler in te richten voor verschillende gelegenheden. Het is een warme, dynamische kerk geworden dankzij de vloerverwarming, de tochtvrije entree met forse glazen deuren in een robuust stalen frame en zeker ook door het mooie kleur- en lichtgebruik.” Dick Duijves, voormalig pastor Agathakerk
12 UMC Groningen Cancer Center
UMC Groningen Cancer Center Toen Anouk direct na haar studie bij de architect Wytze Patijn ging werken in Rotterdam, was hij supervisor van het Academisch Ziekenhuis Groningen, het tegenwoordige UMCG. Jaren later waren wij al gestart met ons eigen bureau en belde hij ons op of we geïnteresseerd waren in een opdracht voor het ziekenhuis. De ontwerpopdracht voor een nieuwe radiotherapie-afdeling waar binnen zijn bureau aan gewerkt werd, was in een impasse door wat meningsverschillen en het leek hem beter dit met frisse moed door een andere architect te laten oppakken. Een fantastische kans voor ons. Bovendien een kans, waardoor wij maar liefst 17 jaar later nog altijd regelmatig voor het ziekenhuis werken. Na het succesvol afronden van de herinrichting van de polikliniek radiotherapie hebben wij daar een nieuw stafgebouw bij mogen bouwen. Ook hebben we in de loop der jaren de afdeling verder uitgebreid, waarbij we ook de inrichting van de ondergrondse bestralingsbunkers hebben mogen ontwerpen.
De patiënt centraal In 2007 kwam een wel heel mooie opdracht binnen van het UMCG. Ten behoeve van een nieuwe oncologische polikliniek was door Kuiper Compagnons een drielaags casco-gebouw in aanbouw en wij werden als architect gevraagd de gehele afbouw en inrichting te ontwerpen. De bedoeling was daar een innovatieve, moderne polikliniek te maken, waarin letterlijk de patiënt centraal zou staan. Als kankerpatiënt zou je niet meer van afdeling naar afdeling hoeven lopen, naar de diverse specialisten verspreid over het hele ziekenhuis: alle afspraken vinden plaats in een en dezelfde polikliniek en worden rondom de patiënt en in nauw overleg met de patiënt ingepland.
Rust, natuur en verbinding Door ons in te leven in de gemoedstoestand en de behoeften van de patiënt zijn we gekomen tot een thematiek voor de inrichting: rust, natuur en verbinding. Behalve het creëren van rust door overzichtelijke ruimten en zichtlijnen vonden wij het belangrijk om, ondanks de ligging midden in de stad, de illusie van natuur en groen in de inrichting te wekken. Dit is terug te vinden in de kleurstelling en 42
43
Rust, verbinding en geborgenheid “Uitgangspunt voor onze nieuwe, oncologische poli was een cascogebouw dat er al stond. De ontwerpuitdaging was om een functionele omgeving te creëren die alle ruimte bood aan de nieuwe, multidisciplinaire manier van werken op de poli. We wilden namelijk anders omgaan met wachten en aanmelden en de patiënt een prettige, rustige en geborgen omgeving bieden. Anouk luisterde gedurende het intensieve overlegtraject goed naar alle wensen. Ze bedacht een slimme, innovatieve routing, die is ingevuld met mooie materialen en natuurlijke kleuren. De vide verbindt de begane grond met de 1e verdieping. Daar vinden multidisciplinaire overleggen plaats en is een prachtige patiëntenlounge gerealiseerd. De nieuwe aanpak is geslaagd: géén hectische poli meer, waar alle disciplines door elkaar lopen. Patiënten komen nu binnen bij de centrale meldbalie Oncologie. Vervolgens worden ze verdeeld over verschillende ruimtes binnen de poli. Die hebben elk een eigen regiebalie, waarbij alle hoeken en ruimtelijke beperkingen van het gebouw functioneel zijn benut. Op de poli is nu zowel binnen de verblijfruimtes voor de patiënten als de werkorganisatie rust en verbinding.” Karin van Osnabrugge, beleidsmedewerker bij de interne bouworganisatie van UMCG
de materialisering van de hele poli. Verbinding is soms heel letterlijk in de route tussen
De Stee
ruimten, de grote centrale trap, het ontwerp van de lange doorgaande banken en tafels.
Op de eerste etage, op een rustige plek in de poli, is een ruimte ingericht waar de
Maar ook gaat het om het verbinden van mensen: patiënten met behandelaars, patiënten
patiënten zich tussen de onderzoeken en afspraken door even kunnen terugtrekken.
met lotgenoten en behandelaars onderling. Het behang “een bos van mensen” dat we
Er zijn leestafels en internetplekken, er zijn relax-fauteuils en men kan er naar muziek
voor de wanden op de etage ontworpen hebben symboliseert die verbinding.
luisteren of televisie kijken. Voor deze ruimte was extra geld beschikbaar door een legaat. Hierdoor hebben we de ruimte de luxe uitstraling kunnen geven waardoor de patiënt zich
Informatie-centrum
eerder in een hotellobby waant dan in een ziekenhuis. De gastvrouwen, allen vrijwilligers,
Er is veel mogelijkheid voor het uitwisselen van kennis en ervaring, zowel voor de
houden er een oogje in het zeil en zorgen voor koffie, thee en een broodje.
professionals- er zijn twee grote vergaderruimten met geavanceerde beeld- en communicatietechniek- maar ook voor patiënten. In het info-centrum naast de entree
Het Groningen Cancer Center werd op 16 september 2011 geopend door prinses
van de poli kan men terecht voor folders, informatie, pruiken en een luisterend oor van
Margriet. Inmiddels zijn we met het volgende project voor het UMCG bezig en hebben
een van de vrijwilligers. Ook worden diverse activiteiten en lotgenotenbijeenkomsten
we net de balie bij de nieuwe Noord-entree gerealiseerd.
georganiseerd.
44
45
Eer Vlak na ingebruikname bezocht Anouk de poli in werking en ving daarbij een conversatie tussen een arts en een in de centrale hal wachtend ouder echtpaar op. De arts wees de patiënt en zijn vrouw op de mogelijkheid om boven te wachten, in de Stee. Daar was immers meer comfort en ze zouden er een kopje koffie kunnen krijgen. De man antwoordde; “Dank u dokter, maar we zitten hier al zo heerlijk”. Het gaf een goed gevoel om te horen dat ook deze wachtruimte, zonder extra budget gerealiseerd, door de patiënten gewaardeerd wordt. Als dan diezelfde middag door een van de baliemedewerksters ook nog wordt verzucht: “Anouk, ik vind het echt een eer hier te mogen werken” kan je dag als architect niet meer stuk.
46
13
Woonhuis Aalsmeer
47
Woonhuis Aalsmeer
dakterras aan de tuinzijde heeft een romantisch schuin dak met dakramen.
Bouwen voor vrienden- zouden we dat wel doen ? We hebben
In de badkamer is alleen boven het bad extra hoogte met een onverwacht
het ons eigenlijk niet eens afgevraagd, want toen vriend Gaby en
dakraampje erin; zo kun je vanuit bad naar de sterrenhemel kijken. Een
zijn vrouw Ingrid ons vroegen om een echt familiehuis voor ze te
meisjeskamer moest er trouwens opeens ook komen: Ingrid vertelde ons
ontwerpen op een kavel in het lintdorp Aalsmeer wilden we eigenlijk
toen het ontwerp al klaar was dat ze zwanger was van een derde kindje.
direct al aan de slag.
Kasten kasten kasten Een huis met minstens drie slaapkamers, een logeerkamer voor de
De kelder realiseren was nog niet eens zo makkelijk in de drassige
grootouders, een echte woonkeuken, een grote woonkamer met
Aalsmeerse bodem, dus hebben we gekozen voor een prefabkelder.
openslaande deuren naar de tuin: dat moest het worden. Veel speelruimte
En ja, die heeft beperkte afmetingen, want die moet immers op een
voor de twee nog kleine kinderen en een werkruimte bij de woonkamer
vrachtwagen passen. Er was dus nog extra bergruimte nodig voor de al
om ook tijdens het werk een oogje in het zeil te kunnen houden. En een
genoemde spullen van Ingrid. Maar ook voor alle kleding, laarzen, jassen,
kelder, dat zou wel prettig zijn, voor alle spullen die Ingrid altijd naar huis
sportkleding,speelgoed, handdoeken en linnengoed; alles wat een gezin
sleepte (volgens Gaby) en natuurlijk voor de wijnvoorraad.
met drie kinderen nu eenmaal met zich meebrengt. Vanzelfsprekend is er een ruime inloopkast in de hoofdslaapkamer gekomen, maar daarnaast
Woonkeuken centraal
zijn langs alle wanden op de overloop -tevens speelhal- kastenwanden
Onze eerste ontwerpschets met een nogal gewaagde plattegrond was
ontworpen. Het is dan ook altijd netjes in dit gezellige familiehuis (toch ?)
gelukkig een schot in de roos. We wilden heel letterlijk de eetkeuken centraal stellen in het huis en hebben dan ook een kruisvormige plattegrond gemaakt. Het volume met daarin de entree en de keuken staat haaks op het hoofdvolume en is bovendien enkele treden verhoogd ten opzichte van het maaiveld. Via de treden naar een klassieke stoep bereik je de voordeur met de entreehal en direct daarachter de grote woonkeuken. Links daarvan ligt verlaagd -op tuinniveau- de woonkamer met serre; rechts van de keuken de eveneens lager liggende werkkamer. Door de niveauverschillen zijn voor alle gezinsleden verschillende plekken
Ons huis heeft een kloppend hart “We woonden met onze kinderen in Amsterdam, ‘waar alles gebeurt’. De overstap naar Aalsmeer was dus best spannend voor ons. Maar echt, we voelen ons helemaal op onze plek hier. Als ik de sleutel in het slot steek en ik kom binnen met de kinderen, dan zeg ik zelfs - net als mijn moeder vroeger - heel blij: “Thuis!” Ons moodboard met knipsels en foto’s van huizen die we mooi vonden vormde de input voor Anouks eerste ontwerp en dat was eigenlijk al meteen raak. Ons huis oogt landelijk, maar is tóch strak. Wij wilden een echt familiehuis, met véél leefruimte. De verhoogde woonkeuken vormt het kloppend hart. Van daaruit leiden twee traptreden naar beneden naar de woonkamer en ons kantoortje. Doordat deze werkruimte deel uitmaakt van de open gezinsruimte, kan ook mijn man probleemloos thuis werken en toch van onze spelende kinderen genieten. Anouk is onze vriendin en ik heb respect voor de zakelijke en professionele manier waarop ze dit project heeft uitgevoerd.”
in huis gecreëerd, die samen een ruim en ruimtelijk geheel vormen. Ingrid Koning, opdrachtgever
Sterrenhemel Langs de trapwand in de entreehal hebben we een nissenkast ontworpen met open nissen met verlichting erin, maar ook met een enkel geheim paneelkastje. Ook op de verdieping gebeuren er door de twee in elkaar grijpende mansardekappen spannende dingen: er is in de twee jongenskamers ruimte voor een slaapzoldertje. De hoofdslaapkamer met groot 48
49
14
Printerette winkels Amsterdam
Vuurtje maken ? Wat moet je doen als je niet kunt kiezen tussen een “echte” open haard in de woonkamer en een in de keuken? Juist, in beide ruimtes een gashaard nemen en op het terras naast de keuken een fijne buitenbarbecue aanleggen. Het lastigste van een huis voor jezelf laten bouwen is de grote hoeveelheid beslissingen die je samen moet nemen. De rol van de architect daarbij is om de opties inzichtelijk te maken, de keuzemogelijkheden overzichtelijk te houden en af en toe met wat kracht de knoop door te hakken. Zo ging het dus ook met de twee gashaarden en de buitenbarbecue.
50
51
Printerette winkels Amsterdam Elke student in Amsterdam kent de Printerettewinkels, synoniem voor het kopiëren en laten inbinden van werkstukken en verslagen. In 1996 werden wij gevraagd om de bekendste winkel, aan de Vijzelstraat, te restylen. Willem Jubels, die bij zijn vader in het bedrijf was gekomen, had het idee opgevat om de kopieerwinkel te combineren met een internetcafé. In die tijd was het fenomeen internet nog nieuw en voor velen onbekend terrein.
Koningsblauw De nieuwe inrichting moest dan ook passen bij dit vernieuwende concept. We kozen de kleuren koningsblauw, zachtgroen en zilver als basiskleuren voor de inrichting en de wanden, vloeren en plafonds. De lange blauwe kastenwanden, waar naast de noodzakelijke voorraden ook het kopieerpapier en het gekleurde papier in werd geëtaleerd, waren door de winkelruit ook van buiten duidelijk zichtbaar. Het meubilair en de toonbank kreeg als contrast met de strakke wanden een wat meer organische, vriendelijke vormgeving, met de kleuren zachtgroen en zilver. Later hebben we ook de winkel aan de Spuistraat geheel nieuw ingericht met dezelfde huisstijl.
Actuele huisstijl Onlangs is de winkel op de Vijzelstraat verhuisd naar de overzijde (Vijzelgracht) en de kastenwanden en overig meubilair verhuisden mee. De huisstijl die wij
Frisse look and feel voor Printerettewinkel “We hadden een - voor die tijd - modern concept bedacht: een Printerette en een internetcafé in één ruimte samenbrengen. De ruimte die we huurden bestond uit twee etages, waarvan eentje in feite een kelder was. Hoe maak je een dergelijke ruimte aantrekkelijk voor je clientèle? Samen met grafisch vormgever Dick de Vries hebben George en Anouk het pand een heel uitnodigende, moderne en frisse aanblik gegeven. Met nieuw op maat gemaakt meubilair, een grote neonreclame, slimme kastenwanden, een prominente balie en vooral een frisse kleurstelling ontstond er een heel bijzondere ‘look and feel’. De uitstraling daarvan is ook nu nog zó modern, dat veel meubilair is meeverhuisd naar onze nieuwe locatie en het uitgangspunt vormt voor de aankleding van onze andere panden. George, Dick en ik zijn vrienden en het was ontzettend leuk om samen een project uit te voeren. Al gebeurde alles met gepaste zakelijkheid. Het voordeel was alleen wel, dat AG architecten heel vlot met een presentatie kwam, die meteen de juiste snaar raakte.”
ooit bedacht hadden bleek gelukkig nog steeds actueel genoeg. Ook een compliment voor de meubelmaker: de kasten en tafels waren na 16 jaar nog in prima staat en konden met wat kleine aanpassingen opnieuw geplaatst worden op de nieuwe locatie.
52
Willem Jubels jr., directeur Printerettewinkel
De tram We hebben in samenwerking met grafisch ontwerper Dick de Vries een nieuwe huisstijl en een logo voor de internetwinkel, PlanetP, ontwikkeld. Om daar reclame voor te maken hebben we een “internettram” door Amsterdam laten rijden. Mobiel internet was er toen nog helemaal niet, de Printerette was haar tijd ver vooruit. Het werd een van de bijzonderste opdrachten ooit: een internet-werkplek laten bouwen in een tram-rijtuig. Het publiek reageerde nogal onwennig en de verbinding was zeker niet optimaal, maar het werkte: de stunt genereerde de nodige publiciteit en PlanetP stond op de kaart.
53
Bed&Breakfast in monument Met aannemer Edwin Bonvie hebben wij door de jaren heen veel samengewerkt. Zijn specialiteit is het verbouwen, en dan met name het timmerwerk, van oude, liefst monumentale huizen. Hij heeft de kennis en het vakmanschap om wat eens mooi was weer in originele staat terug te brengen, en soms zelfs nog mooier te maken. Hij heeft dan ook ons eigen
Een juweeltje aan het wad
woonhuis in Zandvoort, een gemeentelijk Monument, volledig gerenoveerd
“Van een uitgewoond rijksmonument hebben wij een juweeltje van een bed & breakfast weten te maken, met uitzicht op de Waddenzee en Texel. Villa Nieuwland voldoet aan alle gestelde eisen en dat is mede te danken aan het pragmatisme van George en Anouk. Ik ben aannemer en stoor me aan architecten die alleen maar hun creatieve ei kwijt willen en voorbij gaan aan wat bouwkundig wenselijk en mogelijk is. Mijn vrouw en ik wilden het gebouw terugbrengen naar de oude staat en o.a. tussenmuren, die er ooit uitgesloopt waren, weer terugplaatsen. Enkele van onze ideeën pasten echter niet binnen de voorwaarden van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Dankzij de kennis en ervaring van George en Anouk is het gelukt om wensen en eisen tegen elkaar uit te ruilen. Zo hebben we tóch de cabriovensters kunnen plaatsen die essentieel waren voor de beleving van de Waddenzee. En uiteindelijk is er door een vondst van AG Architecten, op een voor ons acceptabele manier, aan alle brandveiligheidseisen voldaan.”
toen wij daar in 2001 kwamen wonen. Enkele jaren geleden kocht hij zelf een prachtig monument. Een voormalige dubbele ingenieursvilla met rieten kap in de Wieringermeer. Ooit gebouwd door Rijkswaterstaat ten behoeve van de aanleg van de Zuiderzeewerken, maar nu in erbarmelijke staat. Het pand was jarenlang als jeugdherberg in gebruik geweest en later als asielzoekers-opvang en had daar behoorlijk onder geleden.
Villa Nieuwland Edwin en zijn vrouw hadden het plan opgevat om er niet alleen zelf te gaan wonen, maar in deze Villa Nieuwland ook een bed & breakfast te beginnen. De locatie is heel bijzonder, op het uiterste puntje van Noord-Holland, met aan de achterzijde uitzicht op zee en Texel in de verte. Maar voordat het zover was moest er nog heel wat water door de (wadden)zee. Het pand moest van binnen en buiten gerestaureerd worden, er kwam een andere indeling en ook moesten alle kozijnen voorzien worden van dubbelglas. Het pand werd bovendien extreem goed geïsoleerd, zodat volstaan kan worden met vloerverwarming die is aangesloten op een warmte-koude opslag systeem. Ook de brandweer keek kritisch mee, maar het is tenslotte gelukt de stalen noodtrap, die er ten tijde van het gebruik als asielzoekers-opvang gekomen was, te laten vervallen.
Bed&Breakfast in monument 54
55
Edwin Bonvie, eigenaar van Villa Nieuwland
Cabrio-venster Bovenal wilden de opdrachtgevers graag balkons in de kap aan de achterzijde: want genieten van een prive-zonsondergang op je hotelkamer met het mooiste uitzicht van Nederland zou voor de toekomstige gasten wel heel aantrekkelijk zijn. AG architecten werd gevraagd om de bouwvergunning in te dienen en was dan ook intensief betrokken bij de gesprekken met de monumentenzorg. Uiteindelijk zijn alle wijzigingen aan het pand goedgekeurd en zelfs de balkons zijn er gekomen: in de vorm van dakramen die tot balkon openklappen, zgn. cabrio-vensters. Villa Nieuwland is nu sinds 2012 als bed & breakfast in gebruik en wordt gerund door Edwin en zijn vrouw. De beoordelingen op de diverse boekings-websites zijn laaiend enthousiast (veel tienen zelfs). Ze mogen trots zijn op het eindresultaat, wij zijn dat natuurlijk ook een beetje...
56
De proefopstelling Door het kozijn achter de voorzetramen uit te voeren met dubbelglas onstaat er als het ware driedubbelglas: noodzakelijk i.v.m. de vereiste isolatie waarde. Rijkswaterstaat keek ook in de jaren ’20 niet op een dubbeltje, prachtige details en mooie zware houtprofielen zijn toegepast. Na onderzoek kwamen we echter tot de conclusie dat de kozijnen nog origineel waren maar het het raamhout niet. Dit bood een opening: de bestaande, niet originele ramen werden vervangen door nieuwe. Om de roedes weer in originele staat te krijgen (met een hele specifieke, slanke detaillering) is een zogenaamd ‘Wiener Sprossen’ systeem toegepast, oneerbiedig gezegd: plakroedes op het glas. Nu waren we overtuigd van de esthetische kwaliteiten van onze oplossing, maar we waren ook bang dat dit vloeken in de kerk van Monumentenzorg zou zijn. We hebben een proefopstelling gemaakt in de voorgevel en gevraagd of de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed en de monumentencommissie kwamen keuren. De aanwezigen kwamen aan, bekeken de voorgevel, mompelden goedkeurend en wilden door lopen naar de achtergevel. De proefopzet (met de dubbelglaskaders in kleur) was zo goed geslaagd dat men dacht dat dit de traditionele oplossing was en de de eigenlijke proefopstelling zich aan achterzijde bevond! Naar ons weten de eerste keer dat een Rijksmonument op deze wijze is voorzien van (drie)dubbel glas.
57
Advocatenkantoor Labré Al jaren is Anouk lid van Bouwnetwerk, een netwerk van -jawel- alleen vrouwen, die werkzaam zijn in alle disciplines van de bouw, architectuur en projectontwikkeling. Zo heeft zij collega architecte Sandra Risseeuw ontmoet, die ze later ook weer tegenkwam in het kringbestuur van de Bond van Nederlandse Architecten. Sandra had een schetsontwerp gemaakt voor de inrichting van een advocatenkantoor in een monumentaal pand aan de Lairessestraat. Het advocatenkantoor ging vanwege ruimtegebrek verhuizen naar dit pand, door architect Boeyinga in 1932 gebouwd als scheikundig laboratorium. Door omstandigheden vroeg Sandra ons het project van haar over te nemen.
Plaza De etage op de tweede verdieping van het pand met een oppervlak van 600 m2 was na een recente renovatie “marktconform”opgeleverd, met een middengang, kantoren aan weerszijden daarvan en een keurig systeemplafond. Maar de advocaten hadden een ander idee van hun nieuwe kantoor. Heel belangrijk daarin, was een centrale plek waar medewerkers elkaar ontmoeten, waar plaats is voor informeel overleg, presentaties en de vrijdagmiddag-borrel. Ook mocht alles wel eens anders en frisser worden vormgegeven dan in het oude statige pand waar ze vandaan verhuisden. De centrale ruimte, al snel de Plaza genoemd, werd gecreëerd door de middengang aan het eind fors te verbreden en er een groot leesbar-meubel te plaatsen.
Transparantie De kantoren grenzend aan de Plaza zijn voorzien van extreem transparante, maar wel zeer geluidwerende, glaspuien. Die transparantie wilde men als kantoor uitstralen en komt op diverse plaatsen in het interieur terug. Tussen de kantoren zijn op strategische posities volledig glazen doorkijkjes gemaakt, zodat lange zichtlijnen ontstaan. De huiskleur van het bedrijf, warm-oranje,
Advocatenkantoor Labré 58
speelt een belangrijke rol in het interieur en het maatwerkmeubilair, zoals de leesbar, kasten en de vergadertafels. 59
De kleur is gecombineerd met zachtgroen en bamboe-hout. In de losse inrichting overheerst het zwart/wit, met per kamer een eigen accentkleur.
Lineair Het plafond in de gang en Plaza zorgt voor een verrassende entree: we hebben een plafond van hardhouten lamellen toegepast, dat geheel in de lengterichting van het pand is opgehangen. De gestrooide Tl-verlichting die tussen de latten is aangebracht versterkt het lineaire effect. We hebben bovendien dankbaar gebruik gemaakt van de mogelijkheid ronde vormen te maken met de lamellenroosters: boven de leesbar is het hoogteverschil met een elegante bocht opgelost. In de Plaza heeft sinds de verhuizing begin januari al menig vrijdagmiddagborrel plaatsgevonden.
Rust en ruimte met prachtig kleurgebruik “Gebouw De Lairesse in Amsterdam is een oud laboratorium dat precies paste in de toekomstplannen van onze maatschap. Het was ruim, bood veel mogelijkheden en de eigenaar wilde investeren in renovatie. We sprongen alleen wel in een rijdende trein en de tijd drong. Anouk heeft er voor gezorgd dat we tijdig mee konden liften op de plannen van de eigenaar, door in kort tijdsbestek ons Programma van Eisen aan te leveren en die met hem te bespreken. Dat bood ons de kans om invloed uit te oefenen op enkele - voor ons essentiële - keuzes. Anouk luisterde goed naar de wensen en eisen van de vier partners van Labré advocaten. Veel gesprekken gingen over de identiteit van ons kantoor en onze wensen ten aanzien van laagdrempeligheid, transparantie en kleurgebruik. Ze kwam met voorbeelden en alternatieven en zorgde er zo voor dat de partners uiteindelijk blij zijn met het eindresultaat. We hebben de professionele ruimte gekregen die we zochten.” Tara Bruijn, officemanager Labré advocaten
60
61
Hof van Egmond Aan het eind van de 19e eeuw begon de snelle industriële expansie van Haarlem. In de Slachthuisbuurt werden, in het zorgvuldig ontworpen Haarlemse uitbreidingsplan, in de jaren ’20 diverse bijzondere projecten voor de arbeiders- en lagere middenklasse gerealiseerd. Een van die projecten is het Hof van Egmond. Een wijk uit 1926 met 155 woningen met een bijzondere architectuur en metselwerkdetaillering. De wijk heeft een gemeentelijke monumentenstatus vanwege de historische en architectonische waarde.
Hof van Egmond
Pré Wonen beheert en verhuurt de woningen en ondanks enkele renovaties door de jaren heen zijn er steeds meer problemen ontstaan. Zo is de fundering van het merendeel van de woningen in zeer slechte staat en zijn er diverse scheuren in de gevels ontstaan door verzakkingen. Daarnaast zijn de woningen klein en gedateerd en voldoen ze niet aan de brandveiligheids- en ventilatie-eisen.
Intensieve samenwerking Na eerder goed samengewerkt te hebben heeft bouwbedrijf van Lith ons weer als partner gevraagd om gezamenlijk een visie voor Pré Wonen te ontwikkelen voor een grootschalige aanpak van de wijk. Uitgangspunt daarbij was dat de exploitatieduur van de woningen met 50 jaar verlengd zou worden en dat er meer woning-differentiatie zou komen om de leefbaarheid in de wijk te vergroten. Om de woonlasten voor de bewoners ook in de komende tijd met stijgende energieprijzen betaalbaar te houden was de inzet van Pré Wonen bovendien om de woningen zeer energiezuinig te maken. Er is het afgelopen jaar zeer intensief samengewerkt om een zo optimaal mogelijke aanpak te bedenken, waarbij de gemeente, de monumentencommissie, maar ook de bewoners nauw betrokken zijn.
Nieuwbouw achter de voordeur Na diverse varianten te hebben onderzocht, waarin de woningen aan de binnenzijde voorzien werden van voorzetwanden, is uiteindelijk gekozen voor een aanpak waarin alleen de voorgevel van de woningen blijft staan, evenals de kopgevels van de bouwblokken. Afhankelijk van de locatie in het blok worden de woningen aan de achterzijde uitgebreid met 1,5 respectievelijk 2,5m over 62
63
Hof van Egmond “Ik ken AG architecten vooral van projecten in een bestaande situatie, zoals nu in het monumentenproject Hof van Egmond. Ontwerptechnisch beperkt onze samenwerking zich tot herinrichting van plattegronden. Hun tekeningen zien er verzorgd uit en ik vind het sterk hoe George slimme oplossingen weet te vinden, zodat de exploitatietermijn van de woningen uiteindelijk weer met 25/50 jaar verlengd kan worden. Als woningbouwcorporatie wil je mensen niets opdringen, maar werk je toe naar een gedragen plan. Het fijne van AG architecten is, dat ze flexibel zijn en hun opdrachtgever ontzorgen. Of ze eigenwijs zijn? Tja, het blijven architecten hè? Maar als hij met goede argumenten komt, ga ik met hem mee. Zo is er bijvoorbeeld een dakopbouw gekomen die beeldversterkend werkt. Daar ben ik blij mee. En uit onze workshop met de bewoners kwam uit de discussies naar voren dat zij bijvoorbeeld niet blij waren met het oorspronkelijke ontwerp, waarin hun achtertuintje te klein werd. De aanpassing kreeg instemming van de bewoners en er kwam alsnog een akkoord op de plannen. Doel bereikt.” Tim van Honk, senior projectontwikkelaar bij Pré Wonen
twee bouwlagen. De hoekwoningen worden geheel voorzien van een extra bouwlaag, ontworpen in de stijl van de wijk. Zo blijft het bestaande beeld gehandhaafd, maar kunnen we de woningen zowel op het gebied van wooncomfort en regelgeving alsook energie-gebruik volledig optimaliseren. De “nota-loze woning” is daarbij het ideaal. De bouwvergunningaanvraag voor de eerste serie (proef-)woningen wordt binnenkort ingediend. Start bouw naar verwachting eind 2013.
Herinrichting binnenterrein, bestaand en nieuw.
64
65
Flats de Key in Zandvoort
Op je tenen door de wijk Het streven is om de woonlasten voor de zittende huurders nagenoeg gelijk te houden. Om ook de overlast van de bouwwerkzaamheden in de wijk te beperken is een ingenieus plan bedacht: “Op je tenen door de wijk”. Per fase wordt een blokje van 6-10 woningen aangepakt en de aan- en afvoer van materialen wordt volgens een strak schema geregeld: wat wordt aangevoerd, wordt meteen verwerkt. Voor de gevels worden nette opslagcontainers geplaatst, die tevens dienen als stabilisering van de gevels in de sloopfase. De containers worden voorzien van informatiepanelen over de bouwmethode, de planning en het eindresultaat. Voor zittende huurders wordt opnieuw voor huisvesting binnen de wijk gezorgd. Zodra een bouwblok klaar is kunnen ze daarheen verhuizen en kunnen hun voormalige woningen worden aangepakt: de bouwactiviteiten blijven beperkt tot een klein deel van de wijk, veel wordt geproduceerd in werkplaats of fabriek, de bouwtijd is minimaal. Ook dit is integraal onderdeel van de uitvoeringsplanning.
66
67
Flats de Key in Zandvoort Woningcorporatie EMM, tegenwoordig de Key, gaf ons in 2008 de opdracht voor ontwerp en bouwbegeleiding van de renovatie van vier flats met in totaal 248 appartementen aan de rand van ZandvoortNoord. De flats zijn prachtig gelegen, met uitzicht op het uitgestrekte duingebied tussen Zandvoort en Overveen waarin zowel de Kennemer golfclub als de Open Golf Zandvoort zijn gelegen. Al jaren was er echter weinig aan onderhoud gedaan en nadat er een gemetselde zijgevel na een storm gedeeltelijk naar beneden was gekomen, was de urgentie voor een grootschalige aanpak duidelijk. We hebben gekozen voor een identieke aanpak voor alle flats; Meeuw, Distel, Fazant en Helm. Wel is er per flat een eigen steunkleur ingezet voor de herkenbaarheid en voor een divers beeld vanaf de straat en de duinen. De kopgevels zijn geïsoleerd en voorzien van een beplating in houtmotief, de lifthal en de trappenhuizen hebben een donkergrijze leisteen-achtige beplating. De galerijhekken zijn vervangen door een transparant ogend donkergrijs spijlenhekwerk, gecombineerd met matglazen privacy-schermen, waarbij de kaders in de gekozen steunkleur zijn uitgevoerd.
Optoppen Als slagroom op de taart is er in de grijze beplating van de trappenhuizen op de kop van elke flat een met LED-verlichting uitgeruste naamsaanduiding geplaatst. Vooral in het donker geeft dit een mooi effect. De bewoners zijn blij
Lekker eigenwijs, maar altijd bereid tot gezonde discussie Zandvoort ligt gemeentelijk projectleider Folkert Bloeme na aan het hart. Zoveel zelfs, dat hij onlangs het boek ‘Paal 66’ schreef over de geschiedenis van deze mooie badplaats. “Bij verschillende projecten heb ik samengewerkt met AG architecten. Soms met Anouk, soms met George. We hebben regelmatig contact gehad over eventuele plannen. En zoals dat gaat vinden sommige projecten doorgang, andere sterven een stille dood of staan vanwege de marktomstandigheden nog in de wacht. Wat ik prettig vind aan AG is, dat ze lekker eigenwijs zijn. Ze hebben een eigen mening over de invulling en uitvoering van een project en durven daar ook de discussie over aan te gaan. Overigens zonder star aan hun standpunten vast te houden en daar houd ik wel van. En ook niet onbelangrijk: ze zijn betrouwbaar en komen hun afspraken na. En lukt dat een keer niet, dan informeren ze je er ook over. Als je samen aan een project werkt, maken discussies deel uit van het proces. En soms kom je zo tot onvermoede oplossingen.”
met het eindresultaat en kunnen weer met trots zeggen dat ze in de Meeuw wonen. We hebben ook een plan gemaakt voor het plaatsen van een tweede lift en voor het “optoppen” van de flats. Gezien de locatie zou een penthouse met een magnifiek uitzicht gerealiseerd kunnen worden. Wellicht worden deze plannen, die op korte termijn niet financieel haalbaar waren, in de toekomst alsnog uitgevoerd.
68
Folkert Bloeme, projectleider gemeente Zandvoort
Te mooi om te slopen De gemeente en de woningbouwvereniging zijn bezig met een wijkontwikkelingsplan voor Zandvoort Noord. Ook AG heeft meegedacht en voor verschillende plekken in de wijk studies gedaan voor diverse partijen om te komen tot een beter woningaanbod (meer differentiatie) en een betere stedenbouwkundige en landschappelijke structuur. De vier gerenoveerde flats zijn ontworpen in de jaren ’60, op basis van een stedenbouwkundig plan dat uitging van een nooit aangelegde ringweg om de wijk. De flats vormden als het ware een geluids-scherm. Dit uitgangspunt staat echter haaks op de huidige visie, waarin juist naar een geleidelijke overgang naar het duinlandschap wordt gestreefd: de duinen de wijk in. Om dit mogelijk te maken zouden dan één of meer flats gesloopt dienen te worden. Onze opdracht (met bijbehorend budget) was om de flats voor de korte termijn ‘schoon, heel en veilig’ te maken. Het eindresultaat was echter zo mooi dat er sprake was van enige teleurstelling bij sommige plannenmakers: zoals deze flats er nu uitzien zullen ze voorlopig niet verdwijnen.
69
19
Albert Heijn Overveen De term VWO kenden wij alleen vanuit het onderwijs, tot wij in 1998 de opdracht kregen de supermarkt Albert Heijn in Overveen uit te breiden. We moesten alles voorbereiden tot de afbouwploeg van Albert Heijn de winkel in een week volledig zou komen herinrichten volgens het Volgende Week Open systeem. Voor die tijd moest er echter veel gebeuren. Het gebouw van architect van Kempen, een tijdgenoot van Dudok, was oorspronkelijk gebouwd als politiebureau en sinds 1989 in gebruik als winkelruimte door Albert Heijn. Het gebouw ligt direct naast het spoor van de treinverbinding tussen Amsterdam en Zandvoort.
Harmonie Men wilde een uitbreiding van het bestaande winkeloppervlak en wel aan de zijde van het spoor. We hebben een ontwerp gemaakt in harmonie met de oorspronkelijke architectuur. Om de 45 meter lange gevelwand ook voor treinreizigers aantrekkelijk te maken, is gekozen voor geel metselwerk in noorsverband, met een uitgekiende ritmering van glazen bouwstenen, blauwe tegels en metselwerk penanten. Het metselen van de gevel heeft heel wat voeten in de aarde gehad vanwege de veiligheidsmaatregelen. Zo is er gedurende een aantal weken ‘s nachts gemetseld wanneer er geen treinen reden, en is het gebouw gefundeerd op een uitkragende betonkonstruktie om de bestaande perronmuur niet extra te belasten. Waar de uitbreiding aansluit op het bestaande gebouw is er gekozen voor traditionele dakranddetaillering in hout, terwijl langs het spoor er een prefab betonnen dakoverstek is gemaakt om onderhoudswerkzaamheden te voorkomen. Ondanks de krappe planning is het de aannemer gelukt de bouw-werkzaamheden op tijd af te ronden en kon het VWO-team op de afgesproken dag aan de slag.
Stralend
Albert Heijn Overveen
In 2011 wilde men opnieuw een uitbreiding realiseren, dit keer aan de straatzijde. Inderdaad was daar nog een mogelijkheid om de bestaande terugliggende gevel met bloembakken ervoor te vervangen door een gevel in een lijn met de erfgrens.
70
71
Soms zijn sociale vaardigheden en vertrouwen belangrijker dan tekenen “Voor ons was deze uitbreiding relatief klein. Voor George zal het een pittig project zijn geweest. Een supermarkt lijkt wel een intensive care-afdeling, als je ziet wat er allemaal bij komt kijken qua IT, beveiliging en koeling. En dan moeten er ook nog klanten in. Ook al is AG architecten niet een groot bureau, juist in een kritisch dorp als Overveen wist George ook de regisseursrol op zich te nemen, omdat hij de partijen goed kende. Soms zijn sociale vaardigheden en vertrouwen belangrijker dan tekenen. Essentieel is, dat je goed beseft dat de eigenaar een beheersbaar pand en de gebruiker juist een functioneel pand wil. Tot op de dag nauwkeurig opleveren wordt extra moeilijk als er tijdelijk een complete gevel uitgaat. Toch paste de hele verbouwing binnen onze ‘de-volgendeweek-open-methodiek’. Een andere uitdaging was de functiemenging ter plekke. Elke dag trekken grote groepen scholieren van het NS station naar hun scholen en terug. Precies langs een plek waar de winkel bevoorraad wordt. George bedacht oplossingen die de veiligheid dienden en tóch onze winkel het volume boden dat we nodig hadden.” Michael de Leur, Ahold Vastgoed
De 100 m2 die men daarmee kon winnen zijn dure vierkante meters: de hele zijgevel moet vervangen worden door een stalen portaal met zo min mogelijk steunpunten. Echter voor de supermarkt van essentieel belang om de nieuwste winkelformule ook in deze vestiging optimaal te kunnen doorvoeren. Ook dit keer hebben we de nieuwe gevel geheel in stijl ontworpen. Ook hier is sprake van een lange, geheel gesloten gevel. Door het toepassen van glazen bouwstenen hebben we de illusie van transparantie willen bereiken. Mede door de toepassing van LED-spots in het grote dakoverstek levert dit ’s avonds een letterlijk stralende gevel op. Niet alleen is de winkel door het extra oppervlak nog populairder geworden, ook levert de nieuwe gevel met verlichting een positieve
Graffiti Vlak voor de feestelijke opening bleek een enorme graffiti-tag op de mooie nieuwe gevel langs het spoor te zitten. Vanwege de veiligheidsprocedures (stapels formulieren invullen en hoge kosten) van de NS is het niet eenvoudig om dan op korte termijn een schoonmaakbedrijf te kunnen inzetten om de graffiti te verwijderen, maar het is gelukt en ook de fotograaf heeft mooie foto’s kunnen maken. Echter, in de maanden erna kwam de graffiti steeds weer terug. Wat blijkt: de Albert Heijn ligt tussen station Overveen en een vestiging van Hogeschool InHolland. En als de scholieren laat zijn lopen ze niet om het gebouw heen maar….. over het spoor! Levensgevaarlijk natuurlijk en onnodig ook, het scheelt hooguit een minuut. En lopende over het spoor kom je blijkbaar op ideeën. Dus de volgende keer toch eerder van huis en een spuitbus meegenomen. Als de graffiti “artiesten” zich zouden realiseren hoeveel partijen zich hebben ingespannen om een mooie gevel te maken zouden ze zich wel twee keer bedenken.
bijdrage aan het centrum van Overveen.
72
73
Clubhuis VVV
Clubhuis VVV Na jaren in geboortedorp Zandvoort gehockeyed te hebben is George in 1995 overgestapt naar de Amsterdamse club VVV (Veni Vidi Vici). Toch wel een stuk praktischer als je, net als je meeste vrienden/teamgenoten, inmiddels in Amsterdam woont. Zo kwam het dat we gevraagd werden een nieuw clubhuis te ontwerpen, dat moest voldoen aan de eisen die de gemeente stelde aan een clubhuis annex feestlocatie. Er waren al jaren klachten van omwonenden over geluidoverlast -geen wonder met een oud houten clubhuis met enkele beglazingmaar ook voldeden de bar en de keuken niet meer aan de eisen. Ook de kleedkamers moesten worden aangepast en opgeknapt.
Zitkuil We hebben om de kosten laag te houden een eenvoudig doosvormig volume ontworpen. De gevels van de kleedruimten vormden een mooie bakstenen buffer naar de achterliggende woonboerderijen. De gevels van het clubhuis zijn vormgegeven als een natuurlijk houten kader met daarin grote puien, zodat als het ware een venster op de belendende speelvelden ontstaat. De puien zijn gedeeltelijk voorzien van gekleurd glas, wat zelfs op sombere dagen binnen een vrolijk en speels effect geeft. Belangrijke wens van het bestuur en de leden was de zitkuil in een hoek van de ruimte. Gesponsord door de Young professionals van de ABNAmro heeft deze een felgroene kleur gekregen. De hele ruimte is sober en “hufterproof” afgewerkt, want de ervaring leert dat feestende hockeyers niet het meest subtiele publiek is.
74
75
Schouder aan schouder naar een goede oplossing
Danspaal Vanzelfsprekend zijn er openslaande deuren naar het terras, zodat de sporters en hun supporters bij mooi weer in en uit lopen en ook buiten kunnen genieten van de derde helft. We hebben dan ook extra brede vensterbanken aan de buitenzijde gemaakt, waar je behalve naast de zitzakken die buiten zijn neergelegd ook lekker in kunt zitten. Door het dames veteranenteam is succesvol gelobbyd voor een danspaal. Bij het spetterende openingsfeest werd die feestelijk in gebruik genomen door een (mannelijke) stripper. Het clubhuis is inmiddels al zo’n 8 jaar in gebruik en klachten van omwonenden behoren tot het verleden.
“De Amsterdamse Cricket- en Hockeyclub VVV wilde ter gelegenheid van haar 100-jarig bestaan graag een nieuw clubgebouw. Maar de (geluidsisolerende) eisen die aan een dergelijk sporthonk worden gesteld zijn tamelijk streng en hadden flinke impact op onze plannen. Wat het extra lastig maakte, was dat er vanuit de directe omgeving (niet geheel terecht) klachten kwamen over geluidsoverlast. Samen met George hebben we dat schouder aan schouder aangevochten tot aan de Raad van State. Uiteindelijk is alles in der minne geschikt en heeft de gemeente Amstelveen (waar onze velden liggen) zelfs 11.000 euro bijgedragen aan onze nieuwbouwplannen. George was onze technische adviseur tijdens de rechtszaken en de besprekingen bij de Raad van State, maakte het ontwerp, vond een goede aannemer die de bouw binnen budget realiseerde en dacht mee over het interieur van ons nieuwe ‘home’. Dankzij allerlei slimme oplossingen, zoals een entree aan de kant van de velden, voldoen we nu niet alleen aan alle (geluids)eisen, maar hebben we vooral een kleurrijk, gezellig én multifunctioneel clubgebouw dat weer 100 jaar mee kan!” Jan Willem Anemaet, destijds voorzitter van De Amsterdamse Cricket- en Hockeyclub VVV
76
Bestemming ‘begraafplaats’ Van bouwen komt bouwen zeggen wij altijd. Niet lang na de oplevering van het clubhuis in Amstelveen werden we gebeld door het bestuur van hockeyclub Haarlem. Ook zij zaten met een gedateerd clubhuis en achterstallig onderhoud, en de gemeente was bereid om mee te werken (ook in financiëel opzicht) aan een nieuwe accomodatie. Na een selectieronde tussen een aantal architecten werden wij gekozen en gingen enthousiast aan de slag om op de bestaande fundering een mooi nieuw gebouw te ontwerpen. De planning was krap en toen we de vergunningsprocedure in kaart brachten vielen onze monden open van verbazing: al sinds de jaren ’40 was de bestemming van het sportcomplex ‘begraafplaats’ en dit was nooit aangepast. Nu ging het er tijdens de wedstrijden tegen Haarlem vaak heftig aan toe maar dit hadden we toch niet kunnen bevroeden. Het wijzigen van een bestemmingsplan is een langdurige zaak, maar een verkorte artikel 19 procedure bood uiteindelijk uitkomst zodat het clubhuis toch tijdig geopend kon worden.
77
Veerplas
Veerplas
In 2006 werden wij via aannemer Ron Groen benaderd door een Beverwijkse ondernemer, die een gebouw voor recreatie en horeca wilde ontwikkelen op een unieke locatie op steenworp afstand van ons kantoor. Het recreatieschap Spaarnwoude had een aantal partijen gevraagd een visie te geven op het bedrijfsmatig ontwikkelen van deze locatie aan de Veerplas, een recreatieplas met een heus strand en een mooie wandelroute aan de rand van bedrijventerrein Waarderpolder. Diegene met het beste plan en de meest overtuigende cijfermatige onderbouwing zou de grond mogen pachten. Er volgde een intensieve periode waarin we de uitgangspunten van het programma formuleerden en het gebouw als vlekkenplan en als bouwvolume steeds meer vorm kreeg. Het gebouw bestond uit een indoor- en een outdooractiviteiten centrum en een horecagedeelte, dat een waardevolle aanvulling zou zijn op het magere aanbod van horeca in en om bedrijventerrein Waarderpolder. De presentatie bij het recreatieschap was een groot succes en de ondernemer, Theo Bakkum van Sports & Health Management, won de selectie.
150 meter lang Terwijl Theo Bakkum aan de slag ging met de eerste fase van de plannen, het plaatsen van een tijdelijke horeca-unit en het realiseren van een klimpark, ging AG verder aan het werk om het geplande bouwvolume in het bestemmingsplan opgenomen te krijgen. Veel overleg met de gemeente en belanghebbenden volgde, en na de vereiste inspraakronden werd het bouwvolume en de bouwhoogte conform onze plannen in het bestemmingsplan opgenomen. Het gebouw kreeg inmiddels steeds meer vorm: met een lengte van 150 meter vormt het een wal tussen de weg en het recreatiegebied erachter en juist dat bood veel aanknopingspunten voor de vormgeving. Op strategische plaatsen een doorkijk naar de Veerplas, maar qua gevels een transparant gebouw met gebruik van natuurlijke materialen langs de Veerplaszijde (hout en glas) en aan de wegzijde een vliesgevel met dynamische belijning. De klimtoren op de kop vormde een letterlijk hoogtepunt, waarbij de je klimmers door het glas zou in actie zou kunnen zien. 78
79
IJskast Zoals bij veel ambitieuze projecten gooide de crisis roet in het eten. Het klimpark en de tijdelijke horeca werden gerealiseerd, maar de plannen voor de bouw van het in- en outdoorcentrum verdwenen in de ijskast. Nog een paar keer meldde de opdrachtgever zich met geïnteresseerde partijen, maar het ketste steeds weer af op de financiering. Een van de partijen was een serieuze gegadigde, waarvoor we nog een rigoureuze planaanpassing hebben gedaan, vanwege de optie om er een hotel, Mac Donalds en La Place-restaurant in te vestigen. Ook dat verdween kort daarna helaas weer in de ijskast. Als ondernemende architecten zijn we per definitie optimistisch en we houden de goede hoop, dat wij na deze economische crisis alsnog een mooi gebouw op deze bijzondere plek mogen realiseren. Het zou heel zonde zijn als de mogelijkheden die wij binnen het bestemmingplan voor elkaar gekregen hebben niet benut worden. Bovendien wachten de ondernemers in de Waarderpolder nog steeds op een goede horecagelegenheid voor hun zakenlunches en ondernemersbijeenkomsten...
80
81
22
Politiebureau Middenbeemster
Politiebureau Middenbeemster Toen wij ongeveer vijf jaar als zelfstandige architecten aan het werk waren, ontving AG architecten de opdracht van de Rijksgebouwendienst om een nieuw politiebureau voor het politiekorps van Middenbeemster te ontwerpen. Het was de eerste keer dat wij voor een dergelijke professionele opdrachtgever zouden werken en we waren dan ook verheugd maar tegelijkertijd erg gespannen of we aan de hoge kwaliteitseisen van de Rijksgebouwendienst, de RGD, zouden kunnen voldoen. Heel prettig was de deskundige begeleiding die we van de toenmalige projectleider van de RGD kregen, waarbij hij bovendien de grenzen van ieders vakgebied respecteerde. Als wij onze ontwerpoplossingen en detailleringen met hem bespraken gaf hij advies op bouwkundig vlak, maar liet de vormgeving geheel aan ons. “Dat is de goddelijke vonk” zei hij dan, “Jullie zijn architect en ik niet”.
Bouwmaterialenhandel Een politiebureau, compleet met meldkamer, cellen (ophoudkamers), wachtruimte en een aantal kantoren, ook daarvoor heeft de RGD een compleet handboek met eisen en richtlijnen. Elke ruimte wordt beschreven qua beveiliging, afmetingen, hoogte en verlichtingsniveau, maar ook de afwerking van wanden en vloeren moet voldoen aan de normen. Het past bij ons om af en toe eigenwijs te zijn en wij hebben dan ook veel discussie gevoerd over het hoe en waarom van een aantal onderdelen in het vijftien centimeter dikke handboek. Uiteindelijk kwamen we er altijd uit en toen het ontwerp klaar was moesten we nog een laatste horde nemen: op bezoek bij de Rijksbouwmeester om het plan te presenteren. Kees Rijnboutt, toch een vrij intimiderende man waar wij veel respect voor hadden, had gelukkig weinig bemerkingen op het plan maar bromde wel: ”Pas op, het moet geen materialenhandel worden”, doelend op de diversiteit aan materialen die we in de gevels hadden toegepast.
Brand “Hadden jullie soms werk nodig ?”, vroeg de Politie Zaanstreek-Waterland toen ze ons tien jaar later belden, met de mededeling dat er een brand was geweest en dat het gebouw gedeeltelijk moest worden herbouwd. Een onderdeel van 82
83
ons ontwerp was de ommuurde binnenplaats, waar de auto’s en
Villa Zandvoort
motoren van de politie werden gestald. Een boze arrestant lijkt de aanstichter te zijn geweest: enkele auto’s waren in brand gestoken en toen dat nog niet voldoende was is er drie weken later een molotovcocktail in het pand gegooid. Het was een flinke puzzel om te bepalen wat constructief gehandhaafd kon blijven. Gelukkig hadden we alle tekeningen en bouwdetails nog digitaal en kon men alles weer volledig herstellen. Op dit bijzondere project kijken we met heel veel plezier terug. Na de ontwerpfase werden wij in de uitvoeringsfase bijgestaan door een, ook al weer zeer ervaren, toezichthouder van de RGD. Ook van hem hebben we veel geleerd. In dit vak levert elk project weer
23
nieuwe kennis, vaardigheden en inzichten op.
Boevenpak Het gebouw had een brede centrale middengang met aan weerszijden de functies en kantoren. Aan het eind van die middengang bevond zich een grote glaspui. In het kader van de 1% regeling voor kunst hebben we met de Rijksgebouwendienst een glaskunstenaar geselecteerd om een tableau te maken in die pui. Bij oplevering spraken we de gebruikers over hun nieuwe werkomgeving en ze vonden het een prettig gebouw. Ook vonden de agenten het wel “een vrolijk kunstwerk daar aan het eind van de gang, met die kleuren en zo”. Het bleek dat de meesten van hen niet hadden gezien, dat het abstract ogende tafereel een agent met wapenstok en een boef in paars/ geel gevangenispak voorstelt...
84
85
Villa Zandvoort Na jaren in het buitenland te hebben gewoond en gewerkt is dit echtpaar
met de buitenverlichting een zeer aantrekkelijke plek. Alle ruimten op de etage zijn voorzien
met twee kinderen in Nederland neergestreken. Waar anders kun je
van brede eiken vloerdelen, afgelakt met een donkere wengé beits. Ook de kozijnen en de
kinderen het beste laten opgroeien ? Precies, in Zandvoort. De woning
aftimmering daaromheen zijn bruin-zwart van kleur, waardoor het prachtige uitzicht rondom
die ze kochten was perfect gelegen op een locatie midden in de duinen
mooi wordt ingekaderd. Inmiddels zijn we ook bezig met het aanpassen van het interieur op de
aan de rand van het dorp. Groot nadeel: de oorspronkelijke gemetselde bungalow was vrijwel onherkenbaar gerestyled: felgeel geschilderd met paarse details en een geheel bijpassend interieur met tapijt in tijgerprint en zilverkleurig “harig” behang. Het binnenzwembad, door middel van een schuifdeur gescheiden van de woonkamer was daarentegen wel een pluspunt. Ons werd gevraagd het pand van een extra etage te voorzien, het energiezuiniger te maken en het de uitstraling te geven passend bij een echt woonhuis en bij deze prachtige locatie. De etage van 390 m2 met kantoor-, logeer- en fitnessruimte en dakterras is in roomwit stucwerk uitgevoerd, met puien die aansluiten bij de grote schuifpuien van de bestaande bungalow. Het bestaande gedeelte is van buiten geïsoleerd en wit gestucadoord en de puien zijn vervangen en voorzien van dubbel glas.
Wow-factor De bestaande begane grond was weliswaar groot, met 635 m2, maar oogde veel kleiner door de lage plafonds. Door het strategisch plaatsen van een vide met de trap en glazen lift naar de etage ontstaat meer ruimtelijkheid en bovendien extra daglicht: de trap komt uit op een overloop met lichtstraat over de gehele lengte. De opdrachtgevers vroegen ons om een wow-factor en inderdaad is “wow” vaak het woord dat valt als we bezoekers op de bouw
“George en Anouk zijn goed op de hoogte van het bestemmingsplan van Zandvoort
begane grond, waardoor het huis niet alleen van buiten, maar ook van binnen een harmonieus geheel gaat vormen.
en ook ter zake kundig als het gaat om voorschriften van het bouwbesluit. Naast technisch inzicht hebben ze een duidelijke visie op hoe een gebouw eruit moet zien en wat je ermee kunt doen. Ze zijn open in de benadering, in het delen van dilemma’s en daardoor weet je wat je aan ze hebt. Natuurlijk zoeken ze in een bestemmingsplan best wel eens de grenzen op, maar hun voorstellen zullen niet snel ‘overal doorheen gaan’. AG architecten kijkt goed naar de omgeving en zoekt dan naar manieren om een pand daar opnieuw tot zijn recht te laten komen. Je proeft in hun werk dat ze Zandvoort op een hoger plan willen tillen. En een gemeente die regisseert op ruimtelijke ontwikkeling heeft dat soort partners nodig. Van de architecten waar Zandvoort mee werkt, verlangen wij een soort passie voor de kwaliteit van de openbare ruimte. Ik denk dat zij die passie hebben. En al helemaal voor Zandvoort.” Niek Meijer, burgemeester in Zandvoort
mee naar boven tronen. In een deel van de woonkamer hebben we extra hoogte gerealiseerd door een dakopbouw, zo ontstaan in de grote ruimte toch verschillende plekken en sferen.
Harmonieus Het dakterras met de glazen lift biedt vooral ’s avonds een spectaculaire aanblik. Het warme licht dat vanuit het huis naar buiten straalt maakt het in combinatie 86
87
Janneke
Bedrijvenpark Nijverheid
Domotica is een complexe zaak. Maar het is handig om snel naar Schiphol te kunnen en tijdens het inchecken de verwarming lager te zetten met je iPad, vervolgens de lichten uit te doen en te controleren of alle ramen dicht zijn. In een huis met een vloeroppervlak van 1.100m2 over drie bouwlagen hoef je dan niet elke avond een lange nachtronde te maken om alles uit te doen voor het slapen gaan. Eén druk op de knop volstaat, als de gewenste scène is ingeprogrammeerd. De opdrachtgeefster van deze grote villa in de duinen had geen behoefte om zich te verdiepen in een ellenlange technische omschrijving en vroeg om een voorstel in ‘jip-en-janneketaal’. De elektricien mailde een opgave ‘volgens Jip en Janneke’. Het antwoord van de opdrachtgeefster volgde snel: ‘Akkoord, Janneke’. Tijdens de volgende bouwvergadering bevestigde George dat de opgave domotica akkoord was. Waarop de elektricien zich naar hem toe boog en vragend fluisterde: “Ik heb een mail zien binnenkomen, maar wie is toch die Janneke?”
88
89
Bedrijvenpark Nijverheid
en de auto’s op de parkeerplaats bevuilen. Ons wordt aan de telefoon vaak gevraagd
Oeps, te laat...
Dat AG architecten een Haarlems bureau is heeft alles te maken met de start
of we op het strand zitten als we de ramen open hebben...
Met de Haarlemse welstandscommissie hebben we flink moeten steggelen om de stalen kozijnen te mogen vervangen door nieuwe aluminium kozijnen met dubbele beglazing. Ook was er veel discussie over de portierswoning. In feite was het een sta-in-de-weg bij de entree van het binnenterrein. Daar zou vanwege de bereikbaarheid van de bedrijfsunits eigenlijk een bredere toegangspoort moeten komen. De aannemer ging mee naar het zoveelste overleg met de welstandscommissie en er werd ook opnieuw gesproken over de plannen met de portierswoning. De aannemer sprak tot onze verbijstering de legendarische woorden: “Nou, dan bent u te laat. Ik heb het gebouw gisteren gesloopt...” En inderdaad, het was weg en we hadden een probleem minder. Een brutaal mens heeft de halve wereld, zegt het spreekwoord terecht.
die wij 25 jaar geleden maakten. In een kantoorruimte in het pand van Mearl International, het bedrijf waar Coert Polman, George’s vader, directeur was.
Vanuit ons pand hebben we uitzicht op onze uitbreiding van liftenfabriek Möhringer en
Als pas gestart bureau gaf hij ons de kans goedkoop te huren in zijn pand en
op een project met 14 bedrijfsunits die we in de straat daarachter hebben gerealiseerd.
we mochten zelfs onze telefoon aan de centrale van Mearl koppelen, zodat
De Waarderpolder is misschien niet het mooiste plekje van Haarlem, maar als werkplek
er een heuse secretaresse was die voor ons de telefoon opnam.
zijn wij er erg tevreden over en het past ons als bureau dat veel bouwt.
Al snel was de ruimte te klein en zijn we naar een pand aan de overkant verhuisd. Toen we eenmaal in Amsterdam woonden hebben we er wel over gedacht om ons bureau mee te verhuizen, maar we hadden inmiddels al veel waardevolle lokale contacten, die ons op het hart drukten toch vooral in Haarlem te blijven- met name vanwege de bereikbaarheid en het parkeren.
Surinaams hardhout In 1999 kwam bouwbedrijf Luiten bij ons met een opdracht voor sloop/nieuwbouw van een bedrijfslocatie in Haarlem. Het voormalige stafgebouw van Pharmachemie en de bijbehorende laboratoria waren door dit bedrijf als ontwikkeling aangekocht. De bedoeling was de labs te vervangen door nieuwbouw van bedrijfsunits en het hoofdgebouw wilde het bouwbedrijf zelf in gebruik nemen. Naarmate de plannen vorderden bleek dat de aannemer toch niet ging verhuizen en het hoofdgebouw dus zou worden verkocht aan een derde partij. Wij hebben toen een bod gedaan op het pand, samen met de zus van George, die inmiddels een eigen bedrijf in in-/export van parelpigmenten was gestart. Het pand was in zeer slechte staat, met dunne stalen kozijnen met enkel glas en ongeïsoleerde gevels en dak. Wel was er in het interieur veel mogelijk en waren er onverwachte meevallers: de trap bleek van teakhout en de entree van de 2e etage had een prachtige vloer van Surinaams hardhout. “Mooi, dat Surinaamse hardhout”, zei de stucadoor, “dat werkt namelijk niet” Inmiddels hebben AG architecten en Geotech het gebouw alweer 12 jaar in gebruik. Eens per jaar is er een borrel op het binnenterrein samen met alle gebruikers van de 18 bedrijsfunits. De enige klacht is de aanwezigheid van een aantal meeuwen-koppels, die met name in het voorjaar enorm veel kabaal maken 90
91
Dorpshart Kudelstaart Na enkele projecten en studies in Aalsmeer gedaan te hebben ontvingen we een uitnodiging van woonstichting Habion om mee te doen aan de design and build competitie voor een ‘ruimtelijk en functioneel hart’ van Kudelstaart (gemeente Aalsmeer). Het dorp aan de Westeinderplas was sterk gegroeid en naast het bestaande winkelcentrum moest een nieuw dorpsplein komen met 130 appartementen, geschikt voor ouderen en met een wijksteunpunt. De concurrentie was groot, zes landelijke ontwikkelcombinaties van naam deden mee aan de selectie. BAM Woningbouw versterkte ons team en het is gelukt -ondanks het laagste grondbod- vanwege de hoogste stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit gekozen te worden.
Mijnsheerlyckheid Kudelstaart was vroeger een ambachtsheerlijkheid en het plan ligt bij de Mijnsheerenweg, vandaar onze werktitel die uiteindelijk is overgenomen als naam voor het project. De cultuurhistorie van het veengebied klinkt door in de inrichting van de openbare ruimte door een patroon van ‘legakkers’ te introduceren. De bestaande structuur van water en groen hebben we in het plangebied doorgetrokken: een brug vormt de nieuwe entree van het centrum van Kudelstaart en een waterfilm en fontein maken dat het bestaande waterbassin onderdeel wordt van het totaalontwerp. De langs het plein gelegen bakstenen gevels zijn zorgvuldig en afwisselend uitgewerkt met herkenbare Amsterdamse School elementen en een zorgvuldig gedetailleerde architectuur. Hiermee refereren we naar mooie en herkenbare voorbeelden in de directe omgeving zoals de watertoren en het veilinggebouw. De daken zijn bekleed met keramische pannen, de ramen en kozijnen hebben zware, witte houten kaders met een kenmerkende roede-indeling. De gevels passen bij de dorpse uitstraling van Kudelstaart, maar benadrukken door de rijke uitwerking en het grotere schaalniveau het belang van de plek voor het dorp.
Herontwikkeling
Dorpshart Kudelstaart
Han van Leeuwen, burgemeester in Beverwijk
Een bouwplan van dergelijke omvang heeft letterlijk en figuurlijk veel voeten in de aarde. Stedenbouwkundigen, planjuristen, wijkraad, winkeliers, omwonenden, politiek, archeologie, flora en fauna, (tijdelijk) parkeren, brandveiligheid: op alle 92
“Het leuke aan George en Anouk vind ik de manier waarop zij leven en werken integreren. Dat zag ik al toen ze kwamen kennismaken op de naschoolse opvang waar ik destijds directeur was: bewust, betrokken, deskundig, liefdevol, onafhankelijk en samen. Het was ‘the beginning of a beautiful friendship’. Enkele jaren later was ik als wethouder verantwoordelijk voor de nieuwbouw van een school. George zat daar in de ouderraad en had andere, goed doordachte ideeën voor de school. Tegelijkertijd was AG architecten verantwoordelijk voor de verbouwing van mijn huis. Dus George zocht mij op… Om de lijnen helder te houden, om de relatie te borgen. Ik vind dat zeer integer. Vanaf die tijd praten wij regelmatig over de samenhang tussen kwaliteit van leven en stedelijke ontwikkeling. Zo heb ik het bouwplan in Kudelstaart zien groeien: van concept tot bouwaanvraag en realisatie. En zag hoe George en Anouk deze opdracht plaatsten in zijn maatschappelijke context: hangjongeren, wandelpaden en rollators, eerstelijns zorg, ontmoeting en verbinding. Mijn conclusie? Architect is niet een vak, het is een roeping.”
93
aspecten moet het ontwerp voldoen aan de gestelde eisen. Toen de financiële crisis uitbrak, net op het moment dat de appartementen in verkoop gingen, leverde dat een groot probleem op: er werd niet voldoende verkocht om te kunnen starten met de
Hoge druk
bouw. Toen werd het belang van een goede samenwerking duidelijk. Habion nam meer
Van het eerste ontwerp tot aan de oplevering hebben we er alles aan gedaan om het plan te doen slagen. Zo stonden we tijdens een wintersportvakantie om een uur ’s nacht voor de deur van de Office du Tourisme met onze laptops hoog in de lucht. Op die manier hadden we nog net voldoende bereik om de gecorrigeerde prijsvraagtekeningen naar kantoor te zenden. Maar ook later was er regelmatig ‘hoge druk’. De bestemmingplanprocedure moest worden afgerond, om tijdig de omgevingsvergunning te kunnen verlenen. Daarbij was ook een plankaart met de exacte maatvoering van de bouwblokken nodig. Het leidingverloop van een hoogdrukgasleiding bleek daarbij bepalend en bestaand kaartmateriaal biedt daarbij geen 100% zekerheid. Na intensief bellen met diverse instanties kregen we voor elkaar, dat er heel snel een proefsleuf gegraven werd. Deze liep dwars over het fietspad bij het winkelcentrum, zodat we persoonlijk konden vaststellen waar de gasleiding liep, welk type het betrof en of de bouwblokken niet in de veiligheidszone zouden komen te staan. Door snel te schakelen tonen we als klein bureau onze meerwaarde binnen een bouwteam met voornamelijk grote partijen.
huurwoningen af, BAM Woningbouw en de gemeente deden op een aantal fronten wat water bij de wijn en AG wist in het bestaande plan plattegronden te ontwerpen met een variabele oppervlakte zodat ze ook voor starters aantrekkelijk werden. We maakten zelf alle nieuwe artist-impressions en de appartementen gingen opnieuw in verkoop: binnen 6 weken was ondanks de crisis 70% verkocht. De bouw kon gestart worden. en het gehele project zal eind 2013 worden opgeleverd.
94
95
Dankwoord De afgelopen 25 jaar hebben we per jaar aan meer dan 25 projecten gewerkt. Heel veel bijzondere projecten, waar we met enorm veel plezier aan hebben gewerkt en waarvan we slechts een kleine dwarsdoorsnede hebben kunnen tonen in het kader van dit boek. Bij deze willen we iedereen bedanken die het mogelijk gemaakt heeft om onze ontwerpen te kunnen maken en de projecten te realiseren. Alle fantastische opdrachtgevers, aannemers, projectontwikkelaars, woningbouwverenigingen, burgemeesters en wethouders, constructeurs, (installatie)adviseurs, ambtenaren van rijk, provincie en gemeente, collega’s van de Bond van Nederlandse Architecten, welstandscommissies en niet in de laatste plaats al onze bureaumedewerkers en stagiairs: bedankt ! Zonder jullie was het niet gelukt. Speciale dank gaat uit naar degenen die dit boek hebben mogelijk gemaakt: Maarten en Nicole van NPD Communications voor de lay-out en de begeleiding van het drukwerk, Jenny van WRP Teksten voor de interviews en natuurlijk de fotografen voor de mooie foto’s! George Polman en Anouk Vermeulen, AG architecten
Colofon
Uitgever: Redactie: Vormgeving: Fotografie: Druk: Oplage:
AG architecten bv, Haarlem Projecten, anekdotes AG architecten Interviews en eindredactie, Jenny Westra, WRP Teksten NPD Communications AG architecten. Anna Green. Eduard van der Worp. Edwin Wiekens. Fedde de Weert. Frank Colder. Henk Veenstra. Kuiper Compagnons. Rijksdienst Cultureel Erfgoed. Ronald Schouten. Ursula Krone. DeckersSnoeck, Antwerpen 1.000 ex.
© 2013 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van AG architecten.
96
