1
waarom architecten van ons eigen leven?
Het is het lot van de mens zichzelf te scheppen. Eliphas Levi Pseudoniem van Alphonse Louis Constant, Frans filosoof, occultist, vrijmetselaar, kabbalist en rozenkruiser.
Levensarchitecten ... gewoon omdat we dat zijn, of beter gezegd, omdat we dat ook echt kunnen zijn, zoals de moderne positieve psychologie bewijst. Het schijnt dat alle externe omstandigheden (gezondheid, geld, liefde, sociaal-cultureel niveau, scholing, ras, klimaat, geloof, burgerlijke staat) samen voor niet meer dan vijftien à twintig procent ons geluksniveau kunnen beïnvloeden. In de afgelopen eeuw is de psychologie als wetenschap bijna geheel gericht geweest op het negatieve aspect. Onderzoeken hebben zich gericht op de vernietigende effecten van omstandigheden: eenzaamheid, ontwrichte gezinnen, scheidingen, lichamelijke ziekten, oorlogen, angst, armoede en negatieve emoties in het algemeen. Aan deze nadrukkelijke focus op het negatieve (meer psychopathologie dan psychologie) hebben wij een pessimistische kijk op de mens en het leven overgehouden. De technieken en therapieën waarin wij psychologen tijdens onze psychologiestudie werden opgeleid, waren gericht op het uitschakelen van negatieve emoties als lusteloosheid, verdriet, eenzaamheid of doemdenken. Wij leerden geen technieken om in te grijpen in deze negativiteit en positieve emoties als blijdschap, optimisme en hoop te ontwikkelen en te versterken. Er zijn stoornissen (als depressie) die door gerenommeerde psychiaters worden behandeld met antidepressiva en goede raad. Zij leggen depressie uit als de ‘aanwezigheid van negatieve emoties’. Ze vergeten dat de oorzaak van de meeste stoornissen, depressie in het bijzonder, de afwezigheid van positieve emoties is.
21
Daarom richt dit boek zich op het ontwikkelen van competenties en vaardigheden. Naast het afremmen en het voorkomen van allerlei stoornissen, kunnen die het positiefste onderdeel van de mens aanwakkeren en versterken. Die levens- of gelukskwaliteit hangt niet van de omstandigheden af, maar van jezelf, zoals de grootste geleerden, denkers en filosofen (van Boeddha, Confucius, Aristoteles, Salustius3, Calderón4 of Cervantes tot Jean Paul Sartre) bevestigen.
optimisme als levenselixer
22
Rond de jaren tachtig van de twintigste eeuw zijn psychologen steeds minder belang gaan hechten aan de externe omstandigheden (omgeving) als bepalende factor voor menselijk gedrag. Tot dat moment leek bijna alles in het individu product te zijn van de omgeving; we werden of geleid door diepe impulsen of door externe factoren. Wat iemand voor zichzelf kon doen, was niet helemaal duidelijk. De positieve psychologie concentreert zich tegenwoordig gelukkig op de individuele verwachtingen, en wel met een juiste inschatting van het belang van de omstandigheden. Het richt zich op je vermogen zelf beslissingen te nemen, de controle over jezelf te houden, een grotere kwaliteit van leven na te streven. Kortom: je eigen lot en geluk te bepalen.
Ieder smeedt zijn eigen geluk. Salustius Romeins geschiedschrijver
Onder de term ‘lotsbestemming’ versta ik de richting die je aan je leven geeft – en dat heeft positieve of negatieve gevolgen: geluk of ongeluk, levenskwaliteit of onheil, successen of mislukkingen. Wij zijn niet helemaal vrij ons op elke mogelijke manier te ontwikkelen, zoals P. Gilbert (1992) heeft aangetoond. Er zijn immers ‘objectieve beperkingen’ die je mogelijkheden tot zelfontplooiing kunnen reduceren. Maar ondanks alles, zelfs al zou het leven geen enkel doel hebben, is zingeving toch binnen ons bereik en kunnen we architect en schepper van ons eigen leven zijn. Gebruik daarvoor alle middelen die je tot je beschikking hebt. Vooral de tot voor kort praktisch genegeerde positieve emoties: een bewust positieve levenshouding, vreugde, creativiteit, 3. Romeins geschiedschrijver. 4. Spaans toneelschrijver.
enthousiasme, aanpassingsvermogen, tevredenheid, een goed humeur, gevoel voor humor en mentale weerbaarheid. Dit zal ik later behandelen als ‘je herstelvermogen na tegenslag’. De hierboven genoemde positieve emoties helpen je in je ontwikkeling en je persoonlijke groei. Dankzij deze emoties kun je sociale banden aangaan, vrienden maken en vooral ook je eigen beste vriend worden. Ze helpen je jezelf te vervolmaken. Positieve emoties verbeteren je denkwijze, omdat ze je stimuleren op een open en creatieve manier met informatie om te gaan. Tegelijkertijd geven ze je flexibele denkpatronen waardoor je gemakkelijker positieve en vernieuwende antwoorden vindt.
23
De meerderheid van de huidige generatie onderzoekers gelooft dat positieve emoties aan de wieg stonden van de belangrijkste ontdekkingen, realisaties en heldendaden in de geschiedenis van de mensheid. Niemand zou zich Miguel de Cervantes voor kunnen stellen terwijl hij piekert over de ellende en de onaangename kanten van het leven. Of een T.A. Edison, die in zijn werkkamer loopt te jammeren dat alles mislukt. Of wat dacht je van Michelangelo, verdrietig en klagend dat dit leven afschuwelijk is, dus niet de moeite waard om geleefd te worden ... Ook kan niemand zich voorstellen dat topsporters als Edgar Davids of Sven Kramer (red.) zich in de luren laten leggen. We hebben allemaal kunnen zien hoe Davids succesvol zijn rentree maakte na zijn beenbreuk en hoe Sven Kramer zijn wereldrecord kwijtraakte aan Enrico Fabris om het een week later weer terug te pakken.
Het leven is wat wij er van maken. Hindoestaanse spreuk
waarom architecten van ons eigen leven?
Er is een wederzijdse versterking tussen positieve emoties en een open en flexibele geest. Er zijn experimenten te over die bewijzen dat bepaalde gevoelsmomenten een creatieve oplossing van problemen vergemakkelijkt, net zoals het je vermogen tot vernieuwende en originele combinaties en associaties vergroot. Je kunt die momenten oproepen door bijvoorbeeld naar een mooie voorstelling te gaan, een compliment te geven over iemands uiterlijk of karakter, een felbegeerd cadeau te krijgen, et cetera.
Hoe kunnen positieve emoties je leven vormgeven en verbeteren? Alle positieve emoties hebben een ding gemeen: het vermogen de reikwijdte van onze gedachten en handelingen uit te breiden, en hulpbronnen en reserves op te bouwen. Fysieke, intellectuele, psychologische en sociale instrumenten waarover wij moeten kunnen beschikken tijdens toekomstige kritieke momenten.
optimisme als levenselixer
24
Behalve het verbeteren van onze denkwijze om een bewust constructieve houding te bevorderen, hebben positieve emoties invloed op onze gezondheid. Je kunt er ziekten mee voorkomen en de intensiteit en duur ervan beperken. Ook krijg je er een hoger geluksniveau, een grotere levenslust en een langer leven door, juist omdat deze emoties therapeutisch zijn. Ze vergroten ons vermogen om tegenslag te verduren en stellen je in staat verleden, heden en toekomst positief in te kleuren. Een paar voorbeelden: Flow Het gevoel dat je met de stroom meegevoerd wordt, en alle besef van tijd kwijt bent; als je bezig bent met het uitvoeren van een taak of werkzaamheden waar je helemaal in opgaat en waar je je op verheugt. Dit wordt ook veroorzaakt door positieve emoties. Vervoering Dat sterke gevoel van genegenheid, gevoeligheid en generositeit dat je in je hart voelt en dat bij sommige mensen leidt tot nobele, onbaatzuchtige en heldhaftige acties, vindt haar oorsprong in de positieve emoties.
Ik herinner mij die fatale dag van 11 maart toen ik mij na de aanslag in Madrid net als veel andere psychologen naar het metrostation Campo de Naciones haastte.5 Ik wilde helpen waar dat ook maar nodig was op die tragische dag. Achter mij stond een man van middelbare leeftijd. Hij bood zich in al zijn bescheidenheid stotterend aan met deze woorden:‘Ik ben geen dokter of psycholoog. Ik ben koerier en ik heb niets anders dan mijn bestelbus en tweehonderd euro. Maar ik kan de hele nacht broodjes en drank uitdelen, en helpen waar u me nodig hebt.’ 5.
Op 11 maart 2004 vielen bij een bomaanslag op het treinstation van Madrid 191 doden en 1400 (ernstig) gewonden.
Er liepen al te veel psychologen rond, dus ik was niet nodig. Ik ging terug naar huis, maar ik nam in ieder geval een dankbare ervaring mee. Ik had gezien dat deze wereld nog steeds een fantastische plaats is om in te leven, omdat er zulke onbaatzuchtige, positieve en toegewijde mensen zijn als deze bescheiden koerier. Bij de aanblik van de pijn en het lijden van zijn medemens was hij bereid alles te geven. Dit is vervoering, de hoofdrolspeler van mijn verhaal, het beste voorbeeld van de helende mens die elke dag het beste uit zichzelf haalt met de kracht van zijn meest humane eigenschappen.
Wie sterk is, bepaalt de gebeurtenissen. De zwakke lijdt onder zijn lot.
Frans roman- en toneelschrijver en dichter
25 waarom architecten van ons eigen leven?
A. de Vigny
2
26
de bewust positieve levenshouding: optimisme als levenselixer
Vooral kracht is een fundamentele karaktereigenschap en kenmerk van de levenshouding van een levensarchitect. Maar wat is een (levens)houding? Dat is je vaste neiging of manier van denken, voelen en handelen in overeenstemming met je eigen waarden. Het vloeit voort uit je vaste, weldoordachte en bewuste overtuiging dat iets waarde heeft en zin en inhoud geeft aan jouw bestaan. Het vormt je van binnenuit en geeft je innerlijke kracht. Wat kenmerkt een houding? Ten eerste zijn dat duurzaamheid en bestendigheid tegen grillige veranderingen en willekeur. Positief gedrag is flexibel en staat veranderingen en kritische analyses toe, zodat je je dynamisch, geleidelijk en constant kunt perfectioneren.
Verander door de vernieuwing van uw denken. Apostel Paulus
Een tweede component van elke houding (zowel intellectueel als affectief) is de keuze; kiezen voor de ene of de andere optie. Dit kan alleen als het verstand de wilskracht volgt. En dat wordt weer gestimuleerd door verlangens en emoties. Maar er zijn meer motieven om op een bewuste, enthousiaste, vastberaden en vrijwillige manier tot actie te komen. Een houding bepaalt in grote mate je gedrag. Als je houding ontstaat door de manier waarop je bent opgevoed, bepaald is door je vrije wil en een bewuste eigen keuze is, dan heeft die meer invloed op je dan erfelijkheid. Het zijn namelijk actieve gewoonten die tot handelen leiden. Houdingen zijn bovendien de betrouwbaarste voorspelling van je gedrag, ze verwijzen altijd naar concrete waarden.
Tot slot onderstreep ik het vermogen van elke positieve houding om zich als een olievlek uit te spreiden over de verschillende gedachten, wensen en gedragingen.
Juist doordat het lot onveranderlijk is, hangt het geluk volledig van onszelf af. Maurois Frans schrijver
Zoals ik net heb uitgelegd is een positieve houding volgens mij de sleutel om een ware levensarchitect en vormgever te worden. Want in werkelijkheid vormen menselijke deugden en krachten het essentiële cement van ons dagelijks bestaan. Zij zijn het echte levenselixer.
27 de bewust positieve levenshouding: optimisme als levenselixer
Laten we nu onderscheid aanbrengen tussen levenshouding en andere gerelateerde begrippen als instinct, competenties, gewoonten en eigenschappen: – Instincten zijn aangeboren en beperken zich tot één enkele handeling. Een levenshouding is aangeleerd en staat open voor allerlei mogelijkheden. – Competenties leiden tot een (levens)houding, maar zijn dat nog niet. Competenties zijn namelijk het resultaat van het herhalen van verschillende handelingen. Een levenshouding echter is sterker en zekerder, omdat die voortvloeit uit verschillende competenties en gewoonten. Talent is het product van de integratie van verschillende competenties, terwijl houding het resultaat is van de integratie van verschillende talenten. Een levenshouding heeft meer consistentie en stabiliteit en heeft dus een hogere rangorde en een hoger rendement. – Gewoonten zijn competenties die de actie vergemakkelijken, maar een houding heeft meer stabiliteit en efficiëntie omdat zij verschillende gewoonten en talenten integreert en samenvoegt. – Een eigenschap wordt bijna altijd geassocieerd met houding, want het is ‘een stabiele en verbreide competentie die iemand beweegt tot bepaalde uitingen (reactie) of bepaald gedrag.’ Maar er bestaat een verschil: een eigenschap is statisch en een houding is dynamisch, actiegericht en flexibel. Kortom, een houding staat verandering toe.
Als je een wens zaait zul je een actie oogsten, als je een actie zaait, oogst je karakter; als je karakter zaait oogst je een toekomst. Spieler Zwitsers componist en dirigent
Je houding bepaalt je leven
optimisme als levenselixer
28
Je levensopstelling is een vrije en bewuste keuze. Je kunt namelijk op elk moment, afhankelijk van de gebeurtenissen of tegenslagen in je leven, zelf kiezen wat je opstelling zal zijn. Die opstelling zet vervolgens gedachten en wensen van dezelfde signatuur in gang. Deze vertalen zich in positieve dan wel negatieve gevoelens en emoties: dankbaarheid, aanmoediging en hoop of teleurstelling, vernietiging en ontmoediging. Je reactie of handelwijze is in overeenstemming: moed, optimisme, verwachting en efficiëntie (positief) of angst, wantrouwen, pessimisme, tegenzin en mislukking die duidelijk negatief zijn.
Alleen zij die niets van het toeval verwachten, hebben het lot in eigen handen Mathew Arnold Engels poëet en cultuurcriticus
We weten dat herhaling van verschillende handelingen leidt tot een competentie en dat de optelsom van competenties een gewoonte is. De interactie en integratie van gewoonten en talenten of eigenschappen, maken deel uit van de positieve of negatieve houding. Kortom: onze houding of instelling bestaat uit gedachten en verlangens, gevoelens en emoties, handelingen en competenties, gewoonten en talenten die ons karakter en uiteindelijk ons leven vormgeven. Karakter is de optelsom van je levensinstelling.
Het basismateriaal waarmee wij ons leven vormgeven 1. gedachten 2. gevoelens 3. emoties
4. handelingen 5. competenties 6. gewoonten
7. houding/attitude 8. karakter 9. lotsbestemming
Zoals ik eerder opmerkte, beïnvloeden de omstandigheden (genetische erfenis, opvoeding, burgerlijke staat, beroep, koopkracht, woonomgeving, ras, geslacht, religie, et cetera) volgens onderzoekers samen niet meer dan 15 à 20 procent van ons leven en ons vermogen gelukkiger te worden. Dus we beschikken voor 80 tot 85 procent over mogelijkheden onze vrijheid de ruimte te geven in die bewust positieve levenshouding. Toch moeten we niet blijven hangen in percentages van het reële interventievermogen dat je hebt om je leven op te bouwen. Zoals Ortega6 treffend zegt: ‘De mens heeft geen natuur, maar geschiedenis.’ Dat wil zeggen dat wij, in tegenstelling tot de dieren en de dingen die niet meer kunnen zijn dan wat ze zijn, de optie hebben ons voortdurend te ontwikkelen. Eigenlijk is dat de taak die ons tot mens definieert. In die taak zul je je steeds gelukkiger en meer verwezenlijkt voelen. Sartre7 stelt het nog scherper: ‘Elk mens dat een determinisme verzint, is te kwader trouw.’ Er zijn mensen die vasthouden aan een biologisch determinisme onder het mom van:‘Zo ben ik nu eenmaal’, en ‘Ik kan niet anders’. Anderen zeggen bepaald te zijn door de omgeving en geven de schuld van hun fouten, mislukkingen en tegenspoed aan de maatschappij die hen zo heeft gevormd. Tot slot is er een derde groep mensen die het over ‘fatalisme’ heeft.
6. José Ortega y Gasset, Spaans filosoof. 7. Frans schrijver.
29 de bewust positieve levenshouding: optimisme als levenselixer
In de tabel op de vorige bladzijde zie je het materiaal dat je nodig hebt om levensarchitect te worden. Hoe moet je dit gebruiken en komen de ingrediënten tot interactie? Om te beginnen bestaat psychologisch gezien het Ik alleen dankzij het Jij. Onze individualiteit of persoonlijkheid is de rijkdom die wij bijdragen aan ons (gezamenlijke) bestaan. Wij mensen zijn alleen in staat ons te bevrijden van egoïstisch individualisme, wanneer we gebruikmaken van iets dat andere levende soorten niet hebben: het vermogen boven jezelf uit te stijgen om nuttig te zijn voor anderen. Wat ik daarmee wil zeggen is dat je pas iemand wordt wanneer je, dankzij de kracht van liefde, in staat bent een ander lief te hebben. Zo bestaat er geen echt Ik zonder een Jij aan wie je jezelf kunt geven, als een spiegel voor jezelf. Als levensarchitect moet je je goed realiseren dat je alleen stevigheid en stabiliteit aan je leven kunt geven als de ander perfect geïntegreerd is in de constructie van dat gebouw.
Concluderend kunnen we stellen dat gunstige of ongunstige omstandigheden ons leven beïnvloeden, maar niet bepalen. Bijna alles hangt af van je vermogen vrij besluiten te nemen, je karakter en een bewust positieve levensinstelling. Maar goed, wat is nou echt het Ik? Het Ik is niets minder dan een van de twee pilaren waarop de boog (zie figuur bladzijde 31) rust die ons bestaan ondersteunt en waarvan de gebeurtenissen, interactie en synergie ons lot tekenen en bepalen. Een sterke en zekere Ik ontstaat vanaf de wieg, door onvoorwaardelijke liefde, zekerheid, bescherming, zorg en opvoeding. Ons doel is niets anders dan het kind voor te bereiden en klaar te stomen om zijn eigen leven in te richten, zelfstandig te zijn en op eigen benen te staan.
optimisme als levenselixer
30 Het boek La educación inteligente 8 legt de nadruk op het gevoel van eigenwaarde en bekwaamheid dat je vanaf de wieg zou moeten meekrijgen. Het leert je van jezelf te houden, jezelf te waarderen, gedisciplineerd te zijn en vasthoudend en verantwoordelijk te zijn voor je eigen daden. Het toont je het vermogen op een positieve manier na te denken, te voelen en te handelen, met een waar geloof en vertrouwen in jezelf en je mogelijkheden. Het Jij is de andere pilaar van de boog. Wij zijn geen eilanden en het is de ander die ons steeds helpt ons elke dag verder te ontwikkelen en te perfectioneren. Een Hindoestaans spreekwoord luidt: ‘Geen mens is onze vijand, iedereen is onze leraar.’ Iemand anders kan je inderdaad altijd iets leren. Sommigen leren je te doen zoals het hoort. Zij zijn uitstekende referentiekaders, omdat zij de weg naar het geluk voor ons uitstippelen. Anderen met hun fouten, ellende en slechte daden waarschuwen je voor het gevaar en tonen je het slechte pad dat je nooit moet nemen.
In dit leven is het eenvoudig te sterven. Het leven vormgeven is veel moeilijker Vladimir Majakovski Russisch poëet
8. La educación inteligente. Bernabé Tierno. Ediciones Temas de Hoy, 2002. Over intelligent opvoeden.
