Is it a bird, a plane?

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - [email protected] - www.aegvzw.be - Jaargang 8 - Maart 2013

Editoriaal

Guidestar | 03-2013

Patrick Jaecques

Is it a bird, a plane ?

002

Info - Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine, ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

Voorpagina - Op de voorpagina kan men het indrukwekkende M 106 sterrenstelsel bewonderen. Het betreft een compositie van een Hubble beeld samengevoegd met beeldmateriaal aangeleverd door amateur astronomen Robert Gendler en Jay Gabany. M 106 is een relatief nabijgelegen sterrenstelsel op zo'n 20 miljoen lichtjaar. Bron: ESA / NASA / STScI..

doorgaans nooit doe daar je tegenwoordig alle nieuws gewoon via het internet kan terugvinden. Thuis, in de zetel met een tas thee en een veel te grote en onhandelbare krant kwam ik al snel een pagina groot artikel tegen over het grote Russische mysterie. Alhoewel de fraaie kleurenfoto me meteen overtuigde dat het wellicht inderdaad om een meteoor ging besloot ik het artikel toch nauwgezet door te nemen. En al snel begreep waarom de man in de supermakt van streek was. Want blijkbaar nemen auteurs van kranten tegenwoordig elke roddel en / of hersenspinsel aan als mogelijke waarheid in Natuurlijk kon ik het niet laten en mengde me plaats van concreet onderzoek te verrichten in het gesprek met de repliek "Zou een naar de mogelijke oorzaak van het fenomeen. meteoor niet de meest voor de hand liggende Even bellen naar het KMI, het luchtmacht of verklaring kunnen zijn ?". "Een wat ? Neen, het desnoods naar een sterrenwacht - allemaal was zeker militair want ze hebben er ook op partijen die regelmatig de lucht in kijken - zou geschoten." . "Echt, met wat dan ?". "Ech, met wellicht een toch meer gefundeerd antwoord machinegeweren zeker. Of bazooka's.". "Of moeten kunnen leveren dan een half bevrozen misschien met laserstralen." kwam een derde en misschien wel volledig klant tussenbeide. "Denk niet beschonken Russische boer die dat een geheim vliegtuig, of als eerste de luchtafweer laat staan een raket, zo gezien zou hebben. Wat niet gemakkelijk uit de lucht wordt “Man must rise above weg neemt dat een overijvegeschoten. Want is het meesthe Earth - to the top rige, misschien al even tal niet de bedoeling van die of the atmosphere and beschonken, soldaat misschien geheime tuigen dat ze net beyond - for only thus inderdaad was overgegaan tot onzichtbaar zijn voor radar ?". will he fully underdeze daad. "Misschien was het wel een stand the world in vijandige UFO !" reageerde de which he lives. Feit is dat het een spectacukassiere. Waarna het gesprek laire gebeurtenis moet zijn totaal uit de hand liep. En ik geweest. En ware het hier uiteindelijk de opgehitste meute boven ons kleine landje gevertelde dat ik een amateurSocrates beurd dan waren de reacties sterrenkundige ben en weet wellicht zeer gelijklopend. Wat heb dat zeer regelmatig alleen maar aan toont dat wij meteoren, echter meestal met amateursterrenkundigen nog een hoop werk een veel kleinere omvang, door de atmosfeer voor de boeg hebben. Maar komen we wel op klieven. Waarna de kassiere tussenbeide kwam tijd ? en me vol overtuiging vroeg : "En waarom heb je deze dan niet kunnen voorspellen !". Want het enige huidige verschil tussen ons Waarna ik me het liefst uit de voeten maakte. amateursterrenkundigen en de man in de En wellicht op zoek moest naar een andere straat is dat, wanneer we getroffen zouden supermarkt voor m'n toekomstige aankopen. worden door een overmaatse asteroïde, we het ding bij naam zouden kunnen noemen. Onderweg naar huis besloot ik om te rijden Maar wel samen ten onder zouden gaan... om de krant te gaan kopen. Iets wat ik Ongeïnteresseerd, en ietwat verdwaasd van het ontiegelijke vroege uur, stond ik aan de kassa van de plaatselijke supermarkt aan te schuiven met brood en beleg. Toen het gesprek tussen de kassiere en de oudere man, zwaar beladen met enkele flessen Westmalle en wat hesp, plots m'n aandacht trok. "Zeg, heb je dat gehoord van die vuurbal die in Rusland is neergestort ? Zeker weer een geheim militair experiment dat is mislukt en waar we niets van mochten weten !" Tja, de toon van de dag was gezet...

Inhoudelijk 04 - Bezoek aan de weerradar in Jabbeke. 07 - Meteoriet stort neer in Rusland. 09 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 10 - Europese commissie zoekt groene projecten. 11 - Het maken van astronomische apps. 12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO). 14 - Geo-Engineering komt er aan. 15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Lemaître. 16 - Rubriek - Astrofoto van de maand. 19 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 20 - Rubriek - Lancering in de kijker - Nieuwe Landsat satelliet. 22 - Wordt de Europese Maanbasis in 3D uitgeprint ? 24 - Serie - Inleiding in de astronomie (deel 1). 29 - Kortnieuws - Ruimtevaart. 30 - Rubriek - Gadget(s) v/d maand. 31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand. 32 - The Golden Spike company. 34 - Rubriek - Woord van de maand - Jacques François Jean Gérard Cox. 39 - Kortnieuws - Klimatologie. 40 - Rubriek - Space History - Vanguard I. 42 - Space robotics wedstrijd. 43 - Capella: een bescheiden nova aan het VVS uitspansel. 44 - Rubriek - European Space Agency (ESA). 47 - VVS Algemene ledenvergadering. 49 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 50 - India brengt zeven satellieten in de ruimte. 53 - Bouwen van een kijker via internet ? Hte kan ! 56 - Rubriek - Het AEG nieuws. 59 - Kortnieuws - Sterrenkunde. 60 - Rubriek - Hemelkalender. 65 - Zal komeet Lemmon in onze streken zichtbaar zijn ? 66 - Rubriek - APOD - Saturnus' hexagon en ringen. 69 - Kortnieuws - Ruimtevaart. 70 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Dirk Devlies Kris Christiaens Div. / Redactioneel Redactioneel Norbert Schmidt ESO / Rodrigo Alvarez Redactioneel Redactioneel Filip Feys Div. /Redactioneel Kris Christiaens Foster + Partners André van der Hoeven Div. /Redactioneel Patrick Jaecques Kris Christiaens Kris Christiaens Dirk Devlies Div. /Redactioneel Redactioneel Redactioneel Hubert Hautecler ESA Redactioneel Div. /Redactioneel Kris Christiaens Jean-Pierre Grootaerd Redactioneel Marc van der Sluys Redactioneel Joeri De Ro Rolf Jansen Div. / Redactioneel Filip Feys

Informatief Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flash bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke, Kris Christiaens, Sander Vancanneyt en Joeri De Ro. De vaste rubrieken worden onderhouden door Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en Rolf Jansen. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via [email protected].

Er is een samenwerkingsverband met diverse websites. Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden. Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net. De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / of ruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby. Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft baat om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evenementen tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar | 03-2013

De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te

voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken. De redactie heeft het recht ingezonden artikels en / of rubrieken te weigeren die niet relevant en / of discriminerend zijn tegen een individu, groep of organisatie. Ook zaken die indruisen tegen de doelstellingen van de vereniging kunnen verwijderd worden. De redactie, onder leiding van de hoofdredacteur, heeft hierbij steeds het laatste woord !

Foto - Deze foto toont de ingewikkelde structuur van een gedeelte van de Zeemeeuwnevel dat officieel IC 2177 heet. Deze slierten gas en stof staan bekend as Sharpless 2-296 (officieel Sh-2-296) en maken deel uit van de ‘vleugels’ van de hemelse vogel. Dit hemelgebied is een fascinerende wirwar van intrigerende hemelobjecten – een mengsel van donkere en roodgloeiende wolken die tussen heldere sterren door kronkelen. Bron: ESO.

003

Hoofdartikel

Dirk Devlies

Bezoek aan de weerradar in Jabbeke Foto - Nachtelijk zicht van de E-40 autosnelweg vanop de KMI weertoren in Jabbeke. De lichthinder aan de horizon is duidelijk op te merken. Bron: Marc T.

Op de dag dat een aardscheerder (2012 DA14) passeerde, trokken dertien leden van de Astro Event Group naar Jabbeke. Inderdaad, op 15 februari 2013, de dag ook dat in Rusland brokstukken van een meteoor neerploften (zie elders in deze Guidestar), was het verzamelen geblazen voor een uitstap die al twee maanden eerder in het vooruitzicht was gesteld. Marc Trypsteen, stichtend lid van de AEG, had het geregeld dat we de weertoren in Jabbeke konden bezoeken. Afspraak was om 19.30 uur.

Jaren stond hij er al, die toren in Jabbeke, op de splitsing van de A10 naar Oostende en de E40 naar Veurne. Een weertoren voor het Koninklijk Meteorologisch Instituut, bleek na kort onderzoek. Maar wanneer zou hij operationeel worden? Fondsen lieten wat op zich wachten en de installatie van de parabolische radar, het voetstuk en de radome (de koepel) kon op 13 juni 2012 worden uitgevoerd en in augustus 2012 startte het proefdraaien. De radar is dus operationeel, maar draagt nog niet bij tot de beelden die we allemaal kennen als de Buienradar. De radar zal ingeschakeld worden in het Europees netwerk Eumetnet/Opera, waarin meer dan 200 weerradars operationeel zijn.

Guidestar | 03-2013

België telt momenteel drie weerradars: de oudste staat in Zaventem op de gebouwen van Brucargo. Het is geen eigendom van het KMI, maar van Belgocontrol. De tweede en tot nu toe hoogste toren (een stalen toren van 50 meter met spankabels) staat in Wideumont (provincie Luxemburg). De hoogte was noodzakelijk om over de hoogste boomtopen in de omgeving te kunnen kijken. De hoogte boven zeeniveau van de radar is 585 meter. De nieuwste en modernste staat in Jabbeke. Er is een bouwvergunning voor nog een weerradar in Houthalen.

004

In een informatiekrant van de gemeente Jabbeke stond een artikel met uitnodiging waardoor geïnteresseerden zich konden inschrijven voor een bezoek. Dit was de officiële inhuldiging, waaraan inwoners van Jabbeke konden deelnemen, en werd op 19 september 2012 gehouden in aanwezigheid van onder andere minister van Overheidsbedrijven, Ontwikkelingssamenwerking en Wetenschapsbeleid Paul Magnette, staatssecretaris voor de Regie der Gebouwen Servais Verherstraeten en staatsecretaris voor Ambtenarenzaken. Toen deze opening bij de auteur bekend raakte, was het al ruimschoots te laat: al zowat 300 mensen stonden op de wachtlijst. Herkansing voor een bezoek kwam er dus een vijftal maanden later. In de gebouwen onderaan de toren zijn wat zaaltjes en werkruimten te vinden. In zo’n vergaderzaaltje ontving gastheer Geert De Sadelaer (ingenieur bij het KMI) ons. Hij was

projectverantwoordelijke bij de bouw en is de technisch verantwoordelijke voor de radartoren te Jabbeke.

Hij gaf gedurende anderhalf uur uitleg over de werking van de radar, het unieke type, enkele mogelijke waarnemingen (van andere radars – zoals de ramp van Pukkelpop op de buienradar) en enkele bijproducten. Boven in de toren kregen we dan nog eens uitvoerig uitleg over de verschillende apparaten en hun bijdrage aan het geheel. Een eerste ‘live’ blik op de radar kregen we via de webcam in deze technische ruimte. Heel even mocht de radar uit (hij bleef wel draaien) om met het hoofd, staande op een ladder, in de radome te kunnen turen. Gretig werden foto’s gemaakt... Hoewel via de lichten van de wegen en dorpskernen tot ver in de omgeving kon gekeken worden, is het ongetwijfeld toch een heel ander zicht dan overdag. Een simpele berekening leert dat de afstand tot de horizon ongeveer 26 km is. De hoogte van het terras is immers 46 meter en de afstand tot de horizon in kilometer krijgt men door 3,85 keer de vierkantswortel van de hoogte (in meter) te nemen. Bij de bepaling van deze formule is rekening gehouden met de atmosferische refractie. Boven het terras bevinden zich nog het transmissielokaal en de koepel.

De data gaat direct naar Ukkel voor opslag en analyse – de weerradar in Jabbeke is onbemand. In tegenstelling tot wat men zou denken is hiervoor geen supersnelle dataverbinding nodig. De gegevens worden in pakketten verstuurd en terwijl een nieuw pakket aan gegevens wordt verzameld, wordt het vorige nog verzonden.

De locatie van deze radar is niet alleen gekozen om met de andere radars in België een volledige dekking van het land te bereiken, maar ook om de hydrologische toestand van de kanalen en rivieren (in WestVlaanderen) beter in het oog te kunnen houden. De neerslaggegevens worden immers meegenomen in de systemen die instaan voor de voorspelling van hoge waterstanden en overstromingen. Verder worden de Noordzee en de kuststreek van nauwkeuriger informatie over neerslag voorzien en dit op korte termijn van 1 tot 2 uur vooraf. De toren

De betonnen toren heeft een hoogte van 46 meter, een diameter van 3,7 meter en een kostenplaatje van 1,3 miljoen euro. De Regie der Gebouwen heeft de toren voor het KMI gebouwd met een dienstlokaal met aansluitingen van de nutsvoorzieningen. De toren wordt zo goed als volledig gevuld door een stalen wenteltrap met maar liefst

Guidestar | 03-2013

005

236 treden. Er is geen plaats voor een lift. Langs de binnenwand lopen leidingen. De metalen structuur bovenop de toren herbergt het zend- en ontvangstsysteem en daar bovenop de koepel. De koepel

Op de toren is een koepel of radome (radar dome) met een diameter van 6,5 m geplaatst. Het is de witte bol die van ver in de omgeving kan worden gezien. De panelen die samen de koepel vormen zijn aan elkaar gezet, vergelijkbaar met de onderdelen van een lederen voetbal. Er is echter een pseudorandom structuur, om de waarnemingen niet (of op een willekeurige manier) te beïnvloeden. De radome heeft als enige doel de radar te beschermen tegen ... het weer. Wist je dat de toren wiebelt bij hevige wind? De radar

Het sluitstuk van de hele installatie is de radar. Het KMI zorgde zelf voor de aankoop en de installatie ervan. De fabrikant is het Duitse SELEX-Gematronik. De radarinstallatie kostte 1,05 miljoen euro. Een radar zendt elektromagnetische pulsen uit die zich voortplanten in de atmosfeer. Wanneer zo’n puls op zijn weg neerslag tegenkomt, wordt hij gedeeltelijk weerkaatst en teruggestuurd naar de radar. Uit het tijdsverschil tussen het uitzenden en het weer ontvangen leidt de radar de afstand tot de neerslag af. De intensiteit van het ontvangen signaal geeft een schatting van de intensiteit van de neerslag. Belangrijk is om op te merken dat een weerradar een pluviometer niet kan vervangen. Een radar meet immers de neerslag in de hoogte, en dat is niet gelijk aan de hoeveelheid dat op de grond valt (door onder andere verdamping).

de vijf minuten een driedimensionaal beeld van de neerslag in de atmosfeer. Er zijn zestien elevatiehoeken, gelegen tussen 0,3° en 25° die de ene na de andere doorlopen worden in 16 rotaties. Sommige radars gaan eerst de hoogtes op bijvoorbeeld 5°, 10°, 15°, 20° en 25° scannen en dan de tussenliggende hoogtes op 22,5°; 17,5°; 12,5°; 7,5; 2,5° en 0° scannen om aan het einde van een scanreeks te eindigen met een recente scan van de meest nabije neerslag.

Wat we allemaal wel weten, maar niet direct aan denken bij weerradars, is dat de kromming van de Aarde een belangrijke rol speelt in de werking van de radar en de interpretatie van de gegevens. Een radar kan tot 300 km ver de neerslag peilen, maar op zo’n afstand ziet de radar alleen de hoogste toppen van (onweers)wolken en wordt een belangrijk deel van de neerslag eronder niet opgemerkt, omdat het onder het blikveld van de radar zit. Een kwantitatief gebruik van radargegevens is mogelijk in een straal van 80 tot 100 km rond de radar. Een radarpuls dat horizontaal wordt uitgezonden heeft op een afstand van 80 km een hoogte boven het aardoppervlak van 845 meter. Op een afstand van 160 km is dat al 2.393 meter hoogte en op 240 km afstand is die 4,694 km. Dubbele polarisatieradar

De radar in Jabbeke is een dubbele polarisatieradar. Het is de eerste in zijn soort in de Benelux. Wat betekent dat en wat is het nut ervan? Een radar met enkelvoudige polarisatie (de uitgezonden golven liggen in één vlak) kan alleen informatie opleveren over de intensiteit en snelheid van de neerslag. Door dubbele polarisatie (er worden twee golven verstuurd, in een horizontaal en een verticaal vlak) kan daarnaast ook informatie verkregen worden over de vorm van de neerslag. Ook de vraag ‘Is het regen, sneeuw of hagel?’ kan nu beantwoord worden, maar hoe gebeurt het? Door de vorm van de neerslag te bekijken kan men het type neerslag achterhalen. Die informatie haalt men uit de wijze waarop de radarsignalen in de twee polarisatierichtingen worden weerkaatst. Kleine druppels zijn ronder dan grotere druppels, die meer afgeplat zijn. Hagel is ook ongeveer bolvormig. Bij lichte of matige neerslag zal een ontvangen signaal even sterk (of zwak) zijn in beide polarisatierichtingen. Is het weerkaatste radarsignaal sterk en groter in de horizontale polarisatierichting, dan hebben we met intense regen te doen. Is het weerkaatste signaal zeer sterk en even groot in beide polarisatierichtingen, dan is het aan het hagelen.

Foto - Gastheer Geert De Sadelaer (KMI ingenieur) ontving hartelijk de AEG leden die achteraf vol lof waren over z'n voordracht en rondleiding. Bron: Marc T.

Guidestar | 03-2013

Meer informatie : www.meteo.be

006

Een radar kan werken op verschillende banden, maar de meest courante hier zijn de S-band bij 2 GHz, de C-band bij 5 GHz zoals in Jabbeke en de X-band bij 10 GHz.

De parabolische antenne heeft een diameter van 4,2 meter en een openingshoek van 1°. Hij kan drie tot zes omwentelingen per minuut maken. De snelste rotatie is echter niet noodzakelijk de beste: een niet al te hoge snelheid stelt de radar in staat om verschillende pulsen op quasi hetzelfde ogenblik in zo goed as dezelfde richting te sturen. Men wil immers meerdere reflecties ontvangen om meer zekerheid te krijgen over neerslag en ruis weg te kunnen filteren. Een puls duurt 0,8 tot 2 microseconden en er worden 600 tot 1.200 pulsen per seconde verstuurd. Door dopplermetingen aan de regendruppels of stofdeeltjes in de lucht wordt ook informatie gewonnen over de windrichting en windsnelheid. Dankzij het stof dus niet alleen als er neerslag is.

De antenne scant de atmosfeer in alle richtingen en onder verschillende elevatiehoeken. De radar genereert op die manier om

Als bijproducten vermeld ik graag enkele voorbeelden: 1) een hevig onweer (hevige neerslag) kan op een radarkaart een ‘schaduw’ werpen op de neerslag erachter, alsof er achter de onweersbui (vanuit het standpunt van de radar) geen neerslag valt. Een radar met dubbele polarisatie heeft een groter doordringend vermogen en heeft van dit effect minder last. 2) De trek van vogels kan op radarkaarten plots een zwerm van stippen doen verschijnen. Deze detecties helpen de luchtvaart veiliger te maken. 3) In de landbouw kan de radar helpen bij de voorspelling van plantenziektes. Bronnen

Voor het opstellen van dit artikel werd ook gebruik gemaakt van de uitgebreide persmap die ter beschikking is gesteld door het KMI op http://radar.meteo.be

Het persbericht over de opening op de website van het persagentschap Belga: http://www.belgamediasupport.be/pressreleas e/detail.do?pressId=28161&type=opensearch &pageIndex=1&searchKey=6da2d8ce-24dc11e2-9c89-c120be3c9265&languageId=NL De installatie van de radar: http://www.meteo.be/meteo/view/nl/8628625NEW!+Radar+Jabbeke%3A+De+video+van+ de+installatie.html

Artikel

Meteoriet stort neer in Rusland

De meteoriet, die aan de basis lag van deze ramp, brandde op vrijdagochtend 15 februari 2013 deels op in de atmosfeer van de Aarde maar fragmenten ervan wisten alsnog het aardoppervlak te bereiken. De neergekomen brokstukken vielen neer in de regio Chelyabinsk, zo'n 1500 kilometer ten oosten van Moskou. Hoeveel brokstukken er uiteindelijk er op Aarde zijn terechtkwamen is nog onduidelijk. Volgens de nieuwszender RT zijn er brokstukken en sporen van de impact van de meteoriet gevonden verspreid over meer dan 200 kilometer. Meteen na de inslag viel het internetverkeer en het mobiele telefoonnetwerk in de regio Chelyabinsk uit.

zouden ook zwaargewond zijn weggevoerd naar een ziekenhuis. Alles samen zouden er bijna 3000 gebouwen in Chelyabinsk schade hebben opgelopen. In de binnenstad alleen zijn is zeker aan 100 000 vierkante meter aan ramen gesneuveld. Onder de beschadigde infrastructuur zouden 361 scholen zijn en ook 34 medische faciliteiten. De Russische president Vladimir Poetin heeft enkele deskundigen van het Ministerie voor Noodsituaties naar het getroffen gebied gestuurd en vliegtuigen proberen de impactkraters en getroffen gebieden in kaart te brengen.

Volgens de eerste schattingen zou de meteoriet ongeveer 10 ton hebben gewogen. De ruimterots zou de atmosfeer van de Aarde zijn binnengedrongen met een snelheid van zeker 54 000 kilometer per uur waarna de meteoriet op een hoogte van 30 tot 50 kilometer boven de grond uit elkaar gespat is. Aan de oevers van het Chebarkul-meer is een inslagkrater gevonden met een diameter van ongeveer zes meter. In de buurt van deze krater zijn inmiddels al verschillende fragmenten gevonden van de meteoriet met een diameter die varieert van 0,5 tot 1 centimeter.

Op het internet circuleren ook tal van filmpjes en foto's waarop een spectaculaire vuurbal te zien is die met hoge snelheid langs de horizon scheert. De meeste slachtoffers zouden gewond zijn door rondvliegende glasscherven en ander puin en enkele tientallen personen

Volgens de eerste berichten zou het grote nucleaire complex in Mayak geen schade hebben opgelopen. Dit complex behoort tot één van de grootste nucleaire sites ter wereld en heeft verschillende reactoren, plutoniumverwerkingsunits en een MOX-opwerkingsfabriek. Het complex bevindt zich op slechts 72 kilometer van Chelyabinsk.

Meer informatie : http://werkgroepmeteoren.nl

Guidestar | 03-2013

Astronomen zeggen ook dat er helemaal geen verband is tussen de meteoriet die neergekomen is in Rusland en de asteroïde 2012 DA14 die later die dag langs de Aarde scheerde. Dat beide incidenten op minder dan één dag tijd hebben plaatsgevonden, is puur toeval! Zo kwam de Russische meteoriet uit het oosten terwijl asteroïde 2012 DA14 een zuid-noord richting volgt.

Foto - Een meteoriet is het deel van een meteoroïde dat op de aarde inslaat na vanuit de ruimte door de atmosfeer te zijn gevallen. Tijdens de tocht door de dampkring wordt het materiaal sterk afgeremd en zeer heet; dit kan als een meteoor te zien zijn. In wezen is een meteoriet puin uit de ruimte. Veel puin dat in contact komt met de dampkring bereikt de aarde niet, maar verbrandt door de weerstand van de atmosfeer. De brokstukken die verbranden zijn in de nacht zichtbaar als meteoren, ook wel sterrenregen of vallende ster genoemd.

Kris Christiaens

In enkele Russische steden in de regio Chelbayinsk hebben vrijdagochtend zware explosies plaatsgevonden als gevolg van inslagen van brokstukken afkomstig van een meteoriet. Eén van de brokstukken zou zelfs een zinkfabriek hebben verwoest. De meteoriet zorgde voor heel wat paniek bij de plaatselijke bevolking en zorgde ook voor heel wat schade. Volgens het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken is er sprake van zeker 1 000 gewonden (Update 16u00).

007

Kortnieuws Afgelopen 30 januari heeft het robotje Curiosity iets vreemds gefotografeerd op Mars. Uit de bodem lijkt een glinsterend object van metaal te steken. Dat is een tweede ontdekking dat Mars wellicht metaal of kristallen bevat. Anderhalve maand geleden werd een bloemvormig object van metaal of kristal gefotografeerd. Een van de grote ontdekkingen van de huidige Marsmissie is het aantal glinsterende objecten dat op de bodem van de planeet aanwezig is. Curiosity vond kort na de landing al een paar glinsterende stenen, waarvan aanvankelijk werd gedacht dat het onderdelen van het robotkarretje zelf waren. Er werden echter geen stukken vermist. Ook latere ontdekkingen duiden op glinsterende stenen. Dat zou kunnen betekenen dat Mars recent nog geologisch actief is. De huidige opnames zijn gemaakt door de MastCam, een hoge-resolutie camera die op een paal bovenop het karretje is bevestigd. Bron: M. Echters / 08-02-2013. Volgens precisiemetingen vonden de inslag van een komeet of planetoïde voor de kust van Mexico en het uitsterven van de dinosauriërs 66.038.000 jaar geleden plaats. De gangbare theorie dat de dinosauriërs door de inslag van een komeet of planetoïde zijn uitgestorven is eindelijk bevestigd. Paul Renne en zijn groep van het Berkeley Geochronology Center hebben met Jan Smit en Klaudia Kuiper in Amsterdam, Frits Hilgen in Utrecht en Schotse collega’s nu de meest precieze datering uitgevoerd. Daaruit blijkt dat de inslag gelijktijdig was met het uitsterven van de dinosauriërs. De metingen, met een foutenmarge van 11.000 jaar, komen op een leeftijd van 66.038.000 jaar. De grens tussen Krijt en Tertiair ligt daarmee op 66 miljoen jaar geleden, in plaats van 65 miljoen jaar. Sinds de ontdekking van de Chicxulubkrater in 1980 door Luis en Walter Alvarez gaat men ervan uit dat de inslag daar van een planetoïde het einde van de dinosauriërs betekende. Niettemin laaiden regelmatig discussies op of die samenhang er wel was. De dateringen van de inslag en het uitsterven van de dino’s waren niet nauwkeurig genoeg om uitsluitsel te geven. In een driejarig onderzoek heeft Renne de datum van de inslag bepaald door een analyse van tektieten, korreltjes verglaasd steen die tijdens de inslag op het eiland Haïti waren beland. Daarnaast onderzocht hij vulkanische as in Montana, een laagje bovenop bodemlagen waarin dinosaurusfossielen voorkomen. Door de leeftijd van de vulkanische as te bepalen kon Renne de uitsterfdatum van de dinosauriërs vaststellen. De inslag hoeft niet de enige oorzaak te zijn van het uitsterven van de dinosauriërs. Klimaatveranderingen hebben mogelijk ook een rol gespeeld. Renne wil graag vulkanische gesteenten in India, van de zogenaamde Deccan Traps, onderzoeken. Mogelijk hadden langdurige vulkanische uitbarstingen daar een effect op het wereldklimaat en was het ecosysteem daardoor aan het eind van het Krijt in een wankele positie beland. In dat geval was de inslag van een komeet of planetoïde de genadeslag voor de dinosauriërs en vele andere dieren en planten. De resultaten van het onderzoek zijn vandaag in Science gepubliceerd. Bron: Y. Fritschy / 08-02-2013. De Marsrover Curiosity heeft voor het eerst een echt gat geboord in een stuk Marsrots. De boorstof analyseert de rover in zijn ingebouwde laboratorium. Wetenschappers zijn verheugd. Eerder boorde de Curiosity al een proefgat, maar zaterdag ging het om 'het echie'. Op naar de aarde teruggestuurde beelden is het verse boorgat duidelijk zichtbaar naast de

testversie. Vorige Marsrovers hakten in het gesteente, maar de Curiosity is de eerste die ook in de rotslaag kan boren om monsters te verkrijgen. Dit soort operaties is echter dusdanig ingewikkeld dat wetenschappers de rover dagenlang instructies gaven om eerst een proefboring te verrichten. De verkregen boorstof wordt overgebracht naar het laboratorium, waar de Curiosity analyses zal verrichten om de chemische samenstelling te achterhalen. De Curiosity is op Mars op zoek naar mogelijke aanwijzingen dat het Marsmilieu ooit de ontwikkeling van microbieel leven mogelijk maakte. Na zijn boortaak zal de Curiosity de komende negen maanden naar een berg rijden. Bron: Novum / 09-02-2013. In de toekomst hoeven we niet meer de ruimte in om op zoek te gaan naar buitenaards leven. Dat denkt een groep astronomen. Ze werken aan plannen voor een telescoop die vanaf de aarde kan speuren naar leven elders in de Melkweg. ''Als je vanuit de ruimte naar de aarde kijkt, kan je zien dat er leven is. Dat komt doordat je zuurstof kan waarnemen. Die zuurstof wordt aangemaakt door planten, leven dus. Omgekeerd moet dat ook zo werken: een rotsachtige planeet met zuurstof in de atmosfeer duidt op leven'', legde professor Sterrenkunde van de Universiteit Leiden Ignas Snellen vrijdag uit. Het idee om naar zuurstof te speuren in de zoektocht naar buitenaards leven, is al oud. Maar dat dit ook vanaf de aarde kan, is nieuw. Snellen en zijn collega's denken dat dit over een jaar of 25 mogelijk moet kunnen zijn, met een hele grote telescoop. ''Het idee was altijd dat de zuurstof op aarde de waarnemingen zou belemmeren. Maar dat hoeft niet zo te zijn'', vertelt Snellen De astronomen hebben een model voor een telescoop ontwikkeld die goedkoper is dan de huidige generatie telescopen. Dat komt volgens Snellen omdat het beeld niet zo scherp hoeft te zijn zijn. De spiegels in de telescoop moeten wel heel groot zijn, omdat zo veel mogelijk licht moet worden opgevangen. Mogelijk moet zo'n telescoop zelfs zo groot zijn als een voetbalveld. ''De afgelopen jaren is veel energie gestoken in het ontwikkelen van telescopen die vanuit de ruimte kunnen speuren naar buitenaards leven. Dat is extreem duur. Een telescoop die vanaf de aarde ingezet wordt, is goedkoper in de ontwikkeling. Ook omdat je meteen en uitgebreid kan testen'', voert Snellen op. Astronomen van de Universiteit Leiden en het Netherlands Institute for Space Research hebben een artikel geschreven over dit onderwerp dat verschijnt in het vakblad The Astrophysical Journal. Bron: ANP / 15-02-2013.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

We weten dat het leven hier op Aarde ooit begon in de Oceanen. Van de eerste meercellige wezens, weekdieren tot uiterst complexe vissen in alle maten en kleuren. Tot het leven onlangs, historisch gezien, ook evolueerde op het land en uiteindelijk zelfs in de lucht. Met ons mensen als huidig evolutionair hoogtepunt. En we op het punt staan om op zoek te gaan naar andere oceanen, ver weg buiten de vertrouwde Aarde, op zoek naar andere mogelijke bronnen van leven. Op vreemde afgelegen manen en zelfs tot ver buiten het ons bekende zonnestelsel. Want net zoals men vroeger dacht geen leven te vinden in uitgestrekte woestijnen, op en onder de poolkappen of diep in onderaardse grotten beginnen we traag maar zeker ervan overtuigd te geraken dat leven wellicht op heel wat meer plaatsen voorkomt dan we kunnen vermoeden... Datum - Vrijdag 01 maart 2013. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS. Locatie - Forum zaal in de Openbare Bibliotheek Kris Lambert. Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende.

Guidestar | 03-2013

Voordracht : Oceanen, op Aarde en andere planeten door Patrick Jaecques (AEG)

009

Artikel

Redactioneel

Europese commissie z o e k t g r o e n e p r o je c t e n Foto - De prijsvraag start op 6 februari 2013 en loopt gedurende drie maanden. U kunt uw project indienen met behup van het onlineformulier op onze website en teksten, foto's en video's toevoegen. Meer informatie : http://world-you-like.europa.eu

In heel Europa zijn er allerlei bezielende initiatieven waardoor we allemaal kunnen meebouwen aan onze wereld en ons klimaat door de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Dat verdient erkenning. In de "Jouw Wereld" prijsvraag kunnen creatieve en scherpzinnige geesten uit de hele EU hun klimaatinitiatieven met elkaar meten en anderen tot navolging inspireren. "De "Jouw Wereld" prijsvraag is een goede gelegenheid om verder te gaan dan alleen maar praten over klimaatbescherming. Dien een project in en laat zien dat het haalbaar en betaalbaar is om onze wereld en ons klimaat te redden. En dat zonder ons leven saai en grauw te maken." (Connie Hedegaard, EUcommissaris voor klimaatbescherming) Wie kan deelnemen?

U kunt ieder project, hoe klein of groot ook, indienen als het helpt om de uitstoot van CO2 te verminderen of te voorkomen en de levenskwaliteit te verhogen. We zoeken de meest originele en gedurfde projecten, zowel individuele initiatieven, als projecten van ondernemingen of organisaties, openbaar of privé. Wat zijn de criteria?

Guidestar | 03-2013

We zoeken originele en vernieuwende projecten die concrete resultaten opleveren. Belangrijk is dat het project bijdraagt tot het voorkomen, verminderen of opvangen van de CO2-uitstoot. Het kan zowel om technische oplossingen gaan als om gedragsbeïnvloeding. Uw project moet beproefd zijn en als rolmodel kunnen dienen voor andere mensen of organisaties. Ideaal is dat het gevolgen heeft voor ons dagelijk sleven, want dat is wat we zoeken! U kunt uw project indienen in een van de volgende categorieën:

010

1) 2) 3) 4) 5)

Bouwen en wonen Winkelen en eten Hergebruik en recycling Reizen en vervoer Innovatieve productie

Panier Malin - Een Belgische inzending

Wat als je kraakverse seizoensproducten online kon kopen van een boer uit de buurt? Panier Malin brengt boeren en lokale gemeenschappen met elkaar in contact.

Panier Malin is een innovatieve online markt waar Belgische boeren hun producten aan lokale consumenten aanbieden. Hierdoor blijft de afstand van boer tot bord zo klein mogelijk. Boeren maken meer winst, consumenten krijgen versere producten en er is minder CO2-uitstoot. Wat wil je nog meer? Meer informatie : www.paniermalin.be

We zoeken in de eerste plaats projecten die duidelijk maken hoe we iets voor onze wereld en ons klimaat kunnen doen en die mensen kunnen motiveren om een CO2-arme levensstijl te kiezen. Waar en wanneer kan ik een project indienen en wat gebeurt daarna?

De prijsvraag start op 6 februari 2013 en loopt gedurende drie maanden. U kunt uw project indienen met behup van het onlineformulier op onze website en teksten, foto's en video's toevoegen. Nadat we het gecheckt hebben, wordt uw project op de website van de campagne gezet en wordt het een deel van de virtuele "jouw wereld". U krijgt bericht zodra uw project online staat. Een kaart op de website laat zien van waar projecten zijn ingediend. Ieder project wordt op een eigen webpagina gepresenteerd. Hoe en wat kan ik winnen?

Drie maanden lang kunnen projecten worden ingediend. Daarna mogen alle bezoekers van de website stemmen voor het meest creatieve en inspirerende initiatief.

Uit de tien best scorende projecten kiest een jury de drie winnaars. Die worden in het najaar uitgenodigd voor de prijsuitreiking in Kopenhagen. Daarvoor werken we samen met onze partner Sustainia, een verband van internationale organisaties en ondernemingen, die ieder jaar prijzen uitreikt voor duurzame projecten in de hele wereld. De campagne is speciaal gericht op vijf landen – Bulgarije, Italië, Litouwen, Polen en Portugal, in elk van deze klanten landen kiezen we nog eens vijf winnaars. Deze winnaars zullen hun projecten in de herfst van 2013 tegenkomen op een nationale campagne met reclameborden. Vertel uw vrienden en bekenden over uw project en vraag hun op u te stemmen. Zo wordt u misschien een van de 8 winnaars. U kunt ons ook volgen op Facebook en Twitter.

Artikel

Het maken van astronomische apps

Na Mijn Hemel ben ik eens verder gaan denken. Zo'n smartphone heeft idioot veel sensoren. Zo is er een G-meter, een kompas en een gyroscoop aanwezig. Daar zou je dus mooie dingen mee kunnen doen!

Zo is het idee geboren om een Push To (iPushto in de appstore) appje te ontwikkelen. Het werkt zo: je plaatst je smartphone op de rockerbox van je telescoop, kiest een object uit de lijst (of voert er zelf een in) en door middel van pijlen word je de goede richting opgedreven. De app is niet zo nauwkeurig als een fysieke encoder, maar je kunt een heel eind komen. Binnen de graad is zeker haalbaar.

Met behulp van zoveel gebruikers, de GPS, een boel rekenwerk zou je uit alle metingen de afstand Aarde-Zon kunnen berekenen. Het idee is gebaseerd op een oude parrallaxmeting die gebruikt werd tijdens de Venusovergang om 1 AU te berekenen. Maar dan in een nieuw jasje. Met de app (helaas niet meer beschikbaar omdat we geen Venusovergang

Dankzij het succes van de Venusovergang ben ik nu voor de Leids euniversiteit (sterrenkundefaculteit) bezig met de ontwikkeling van de iSpex app. Dat is eigenlijk gebaseerd op het Transit of Venus principe: een (wetenschappelijk) experiment uitvoeren met duizenden gebruikers. iSpex is afgeleid van Spex, een spectrograaf die in de ruimte atmosferische metingen gaat doen van planeten. Het is een app, aangevuld met een optisch hulpstuk (spectrometer). Met de app kun je fijnstof meten. Dat gebeurt door de verstrooiing en polarisatie van de stofdeeltjes in de atmosfeer te meten. In het voorjaar gaat de meting (vooralsnog in Nederland) van start. Kijk op www.ispex.nl voor meer informatie.

Foto - Een mobiele applicatie of kortweg app is een kleine applicatie die draait op een smartphone of een tablet. Met behulp van een app is het mogelijk om eenvoudig extra functies aan een mobiel apparaat toe te voegen. Een mobiele telefoon was in eerste instantie vooral bedoeld om mee te bellen en sms'en, maar smartphones en tablets zijn met behulp van applicaties uit te breiden tot multifunctionele communicatieapparatuur. Bron: Wikipedia. Meer informatie : www.ddq.nl

Recentelijk heb ik de Triatlas C (een schitterende en diepgaande atlas van Jose Torres) beschikbaar gemaakt in een app (Triatlas). Je kunt de kaarten bekijken, een rood scherm aanzetten en de kaarten spiegelen en roteren. Het is daarmee de meest geavanceerde sterrenkaart voor Apple smartphones en tablets. En de app is gratis te downloaden! Mijn huidige hobbyproject is een SQM app voor iPhone. We zijn al druk aan het testen en zijn hoopvol voor de resultaten.

Alle bovenstaande programma's zijn gratis te verkrijgen via de Apple App store. Van de 'Mijn hemel' app bestaat er ook een Android versie die u terug kan vinden in de Google Play store.

Guidestar | 03-2013

Naar aanleiding van deze appjes werd ik benaderd door Astronomers Without Borders, een grote Amerikaanse club, in Nederland vertegenwoordigd door leraar Steven van Roode. Hij vroeg of ik de Transit of Venus app wilde maken. Daar heb ik natuurlijk volmondig ja op geantwoord! Het was een leuke, maar pittige klus. De bedoeling was dat wereldwijd duizenden mensen de overgang van Venus in hun smartphone konden invoeren en de gegevens centraal beschikbaar kwamen.

meer gaan meemaken) kon je oefenen op de overgangsmomenten (timen) en zo voorbereid zijn om de meting. Bij het uitkomen van de app in Mei liep het al storm: er zijn meer dan 130.000 stuks gedownload. Tijdens de Venusovergang (waar ik helaas helemaal niets van gezien heb) zijn er ongeveer 35.000 metingen geweest, en daarvan zijn er een paar duizend nauwkeurig genoeg geweest om de berekening uit te voeren: en die was overtuigend!

Norbert Schmidt

Al heel lang zie ik het nut in van een compact computertje bij het waarnemen. Ik deed veel met de Palm, dat was een echte zakcomputer. En daar waren destijds redelijk goede programma's voor. Met het uitkomen van de iPhone besloot ik redelijk snel een eigen programmaatje te schrijven: Mijn Hemel. Het is een 'appje' (programma voor de smartphone). Het laat de hemelkalender zien (van hemel.waarnemen.com), en toont radarbeelden en de Clear Sky Clock op basis van jouw GPS locatie. Gewoon een handig dingetje voor het waarnemen of het voorbereiden ervan.

011

Rubriek - European Southern Observatory

Rodrigo Alvarez

Het afstoffen van ee

Info - De Europese Zuidelijke Sterrenwacht is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkantoor is gevestigd in Garching, nabij München. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chili, een op La Silla, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT). Op dit moment wordt een derde faciliteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) zal verrijzen. Meer informatie :

Guidestar | 03-2013

[email protected]

012

Een nieuwe opname van ESO’s VISTAtelescoop toont een hemels landschap van gloeiende gaswolken en slierten stof rond hete jonge sterren. De infraroodfoto plaatst de stellaire kraamkamer NGC 6357 in een verrassend nieuw licht. Hij maakt deel uit van een nog lopende VISTA-survey die de Melkweg in kaart brengt om meer inzicht te krijgen in de structuur van ons sterrenstelsel.

telescoop die ooit is gebouwd en is bedoeld om de hemel op infrarode golflengten in beeld te brengen. De VVV-survey brengt de kern en een deel van het vlak van onze Melkweg in kaart. Op die manier hopen astronomen meer te weten te komen over het ontstaan, de jeugd en de structuur van ons sterrenstelsel.

NGC 6357, die vanwege zijn vorm op opnamen in zichtbaar licht ook wel de Kreeftnevel wordt genoemd [1], is een complex van grote wolken gas en slierten van donker stof in het sterrenbeeld Schorpioen. In deze 8000 lichtjaar verre wolken ontstaan nieuwe sterren, waaronder ook zware, hete exemplaren die felblauw licht uitstralen.

De hier getoonde foto is gebaseerd op infraroodgegevens van de Visible and Infrared Survey Telescope for Astronomy (VISTA) van de ESO-sterrenwacht op Paranal in het noorden van Chili. Het betreft slechts een klein stukje van een enorme survey – VISTA Variables in the Vía Láctea (VVV) – waarbij het centrale deel van de Melkweg in kaart wordt gebracht (eso1242). De nieuwe opname geeft een compleet ander beeld van de Kreeftnevel dan foto’s in zichtbaar licht, zoals deze opname van de 1,5-meter Deense telescoop op La Silla. Dat komt doordat infraroodstraling veel minder sterk wordt geabsorbeerd door de stofwolken waarin het object is gehuld [2]. Een van de heldere jonge sterren in NGC 6357, die Pismis 24-1 wordt genoemd, werd lang aangezien voor de zwaarste ster die we kennen. Later bleek echter dat hij bestaat uit minstens drie afzonderlijke sterren die elk minder dan honderd zonsmassa’s zwaar zijn. Daarmee behoren ze overigens toch nog tot de zwaargewichten van onze Melkweg. Pismis 24-1 is het helderste object in de sterrenhoop Pismis 24, een verzameling sterren die waarschijnlijk gelijktijdig zijn ontstaan. VISTA is de grootste en krachtigste survey-

Delen van NGC 6357 zijn ook waargenomen door de Hubble-ruimtetelescoop van NASA en ESA (heic0619a) en de Very Large Telescope van ESO (eso1226a). Met deze telescopen zijn verschillende delen van dit gebied op zichtbare golflengten vastgelegd. De verschillen met de hier gepresenteerde infraroodopname zijn frappant: in het infrarood zijn de uitgestrekte pluimen van rood getint materiaal veel minder opvallend, en zijn op verschillende plekken lange slierten van lichtpaars gas te zien.

en kosmische kreeft Noten

[1] Dezelfde bijnaam wordt ook wel gebruikt voor het spectaculaire stervormingsgebied Messier 17 (eso0925), al is dat object beter bekend als de Omeganevel.

[2] Infraroodwaarnemingen kunnen structuren zichtbaar maken die op zichtbare golflengten niet te zien zijn, bijvoorbeeld omdat een object te koud is, door veel stof is omgeven of heel ver weg staat. (Dat laatste heeft tot gevolg dat zijn licht door de uitdijing van het heelal naar de rode kant van het spectrum verschuift.)

ESO is de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie in Europa en de meest productieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordt ondersteund door vijftien landen: België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland. ESO voert

een ambitieus programma uit, gericht op het ontwerpen, bouwen en beheren van grote sterrenwachten die astronomen in staat stellen om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ook speelt ESO een leidende rol bij het bevorderen en organiseren van samenwerking op astronomisch gebied. ESO beheert drie waarnemingslocaties van wereldklasse in Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope (VLT), de meest geavanceerde optische sterrenwacht ter wereld, en twee surveytelescopen: VISTA werkt in het infrarood en is de grootste surveytelescoop ter wereld en de VLT Survey Telescope is de grootste telescoop die uitsluitend is ontworpen om de hemel in zichtbaar licht in kaart te brengen. ESO is ook de Europese partner van de revolutionaire telescoop ALMA, het grootste astronomische project van dit moment. Daarnaast bereidt ESO momenteel de bouw voor van de 39-meter Europese Extremely Large optical/near-infrared Telescope (E-ELT), die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereld zal worden.

Foto - Deze opname van ESO’s VISTA-telescoop toont een hemels landschap van gloeiende gaswolken en slierten stof rond hete jonge sterren. De infraroodfoto plaatst de stellaire kraamkamer NGC 6357 in een verrassend nieuw licht. Hij maakt deel uit van de VISTA Variables in the Vía Láctea-survey (VVV), die de Melkweg in kaart brengt om meer inzicht te krijgen in de structuur van ons sterrenstelsel. Bron: ESO.

Guidestar | 03-2013

Foto - De foto links, gebaseerd op opnamen van de Digitized Sky Survey 2, toont de Kreeftnevel (NGC 6357) in zichtbaar licht. De infraroodfoto (rechts) is een nieuwe opname die met de VISTA-telescoop van de ESO-sterrenwacht op Paranal is gemaakt. In het infrarood is het stof dat veel sterren aan het zicht onttrekt vrijwel transparant, waardoor veel meer sterren te zien zijn.

013

Artikel

Redactioneel

Geo-engineering komt er aan 'Geo-engineering', het bewust en grootschalig ingrijpen op het functioneren van de aarde, is geen taboe meer als het gaat over het tegengaan van de opwarming van de aarde. In die context komen wetenschappers geregeld met nieuwe ideeën op de proppen. Buzzfeed verzamelde acht straffe concepten die onderzoekers al echt onder de loep genomen hebben. 1. Boots eens vulkaanuitbarsting na.

Het plan: Zwavel in de atmosfeer pompen, zoals gebeurt bij grote vulkaanuitbarstingen, zou ervoor zorgen dat er minder zonlicht op aarde zou vallen - het zou als het ware 'gedimd' worden - waardoor de aarde gedurende 20 jaar niet meer verder zou opwarmen. Die zwavel zou via ballonnen, raketten of vliegtuigen tot in de atmosfeer kunnen gebracht worden De risico's: De gevolgen zijn erg onvoorspelbaar en moeilijk in de hand te houden naderhand. Zo zouden wolken en regen, en dus het weer, aangetast kunnen worden. Ook zou de lucht kunnen verkleuren, zou de stratosfeer kunnen opwarmen en zouden ecosystemen aangetast kunnen worden. Om nog niet te spreken over het nadelige effect op het huidige gebruik van zonne-energie en kans om de techniek als wapen te gaan gebruiken. 2. Bedek gletsjers met een deken.

Het plan: Om het smelten van gletsjers tegen te gaan, kan je er een zonnewerend deken over leggen. Het deken absorbeert of weerkaatst de warmte, waardoor het ijs eronder niet smelt.

Het risico: Vooral de dieren die daar leven, zouden er enorme hinder van ondervinden. En los daarvan is het ook bijzonder onhandig. Hier en daar wordt het idee nochtans al toegepast.

Guidestar | 03-2013

3. Stuur zonneschermen de ruimte in.

014

Het plan: Een paar biljoen goedgeplaatste ruimteschermen tussen de zon en de aarde zouden het zonlicht op onze planeet wat kunnen inperken.

Risico's: Bankroet en afval. Biljoenen speciaal ontwikkelde schermen, dat zou tot 20 miljoen ton aan materiaal vragen. Dat is niet alleen duur, dat is ook een gigantische en moeilijk te controleren hoop ruimteafval die daar zou rondcirkelen. 4. Bouw zelf bomen.

Het plan: Enorme artificiële bomen creëren die koolstofdioxide uit de lucht opnemen, verwerken en naar opslagruimtes sturen.

Het risico: Eigenlijk vooral de kostprijs. Technisch gezien kan het allemaal, maar het

moet allemaal goedkoop en op grote schaal kunnen. Bovendien is niet duidelijk hoeveel van die dingen er zouden moeten staan om enige impact te sorteren. 5. Boer verticaal.

Het plan: Landbouwers en groene jongens staan vaak tegenover elkaar, want voedselproductie ligt aan de basis van heel wat CO2-uitstoot en ontbossing. Een middenweg zou zijn om boerderijen gewoon in de plaats van horizontaal, verticaal - naar boven toe dus te laten uitbreiden. Dat bespaart ruimte, bomen en energie Risico's: Weinig, behalve de vraag waar dergelijke 'landbouwwolkenkrabbers' neergepoot zouden moeten worden. Onder meer in Singapore wordt het idee al uitgetest. Het is daar al duidelijk dat er ietwat andere landbouwtechnieken mee gepaard gaan, onder meer omdat planten wat trager groeien in dit model. 6. Zaai zelf wolken.

Het plan: Zelf wolken creëren door zout water in de atmosfeer te spuiten. Daardoor zou het zonlicht voldoende weerkaatst worden om elke toekomstige uitstoot van CO2 te compenseren.

De risico's: Het is vooral duur en zal veel tijd en energie vergen. De NASA en Bill Gates zijn al sinds 2008 met het idee bezig. Er zouden zowat 1.900 speciaal ontwikkelde sproeiboten op zee nodig zijn om succesvol te zijn. 7. Laat gebouwen begroeien met algen.

Het plan: Gesloten containers vol algen inbouwen in gevels van gebouwen. De algen nemen CO2 op.

Het risico: De kostprijs. Er zijn nu eenmaal enorm veel algen nodig om er enig effect uit te puren. Bovendien moeten ze actief geoogst en onderhouden worden. 8. Bemest oceanen.

Het plan: Grote hoeveelheden ijzer in de oceanen dumpen, geeft de aanmaak van fytoplankton - plankton dat voor de energievoorziening afhankelijk is van fotosynthese een duw in de rug. Fytoplankton is de grootste producent van zuurstof op aarde. Om dat te kunnen doen, nemen die organismen zonlicht op en CO2. Als ze sterven, zinken ze naar de bodem van de oceaan. Risico's: Oceaanbemesting op grote schaal zou schadelijk zijn voor zeedieren en mensen. Niet echt het middel waarmee je de opwarming van de aarde wilt bestrijden dus.

Rubriek

Nieuw in de boekenkast... Elke maand stellen wij u een digitaal of traditioneel klassiek papieren boek voor dat beslist uw aandacht verdiend zoals... Door Dominique Lambert

Weerom een parel in de reeks van wetenschappelijke biografieën, waar we op een opmerkelijke wijze kennis kunnen maken met prominente figuren uit de wereld van het wetenschappelijk onderzoek, en de ware verhalen achter de kennis die we vandaag hebben kunnen ontdekken. En bij deze toch wel een bijzonder nummer, want we maken er kennis met een meer dan uitzonderlijk man, een priester die niet enkel passie had voor de wetenschappen, er onderzoek in deed, maar tevens aan de basis staat van een leer dat per definitie niet echt te stroken was met zijn geestelijke ingesteldheid, nl. de theorie van de Big Bang. Vandaag mag deze theorie wel evident lijken, aanvaard zijn door de meeste wetenschappers, maar in de tijd dat deze geestelijk dit naar voor bracht, was dit uiteraard ver van evident.

Taal / pagina's : ..................... Nederlands / 160 ISBN / prijs : ...... 9789085713203 / 34,50 euro Waarom ballonen stijgen en appels vallen Door Jeff Stewart

Waarom vallen, zweven, draaien, versnellen of vertragen dingen? Hoe kan een vaste stof veranderen in een luchtig gas? Wat is het dopplereffect? Waarvoor staat E=mc2? Van energie, beweging, geluid en licht tot elektriciteit en materie, dit boek vertelt u alles

Het geheim van de kosmologie ontrafeld

Meer informatie : [email protected]

Door Gustaaf Cornelis

In het jaar 1610 brengt Galileo Galileï zijn boodschap van de sterren. Met zijn publicatie Sidereus Nuncius (Sterrenbericht) markeert hij het begin van de moderne astronomie. Zowat 400 jaar later geeft Gustaaf C. Cornelis de moderne lezer een stand van zaken. Deze historische ontdekkingsreis naar verleden en heden van de kosmologie is geen traditioneel handboek of encyclopedisch naslagwerk. Het is een associatief gegroeid relaas waarin de auteur met uiterste precisie scherpstelt op sleutelpassages van het kosmologische verhaal, waarin hij populaire misvattingen rechtzet en de rol van de wiskunde aantoont zonder te vervallen in een specialistisch formularium. Heel wat (vaak gestelde) vragen passeren de revue: Hoe komen sterren tot ontwikkeling? Waar komen de elementen vandaan? Waarom is de Aarde rond? Waarom werd Galileï door het Vaticaan veroordeeld? Was Einstein nu echt religieus of niet? Waarom weten we zoveel en toch zo weinig? Wat is wetenschap? Wat is filosofie? Het resultaat is een wetenschapshistorische pageturner, waarin gaandeweg de rode draad zichtbaar wordt: de beslissende rol die de sterrenkunde gespeeld heeft in de totstandkoming van het huidige kosmologische wereldbeeld.

Het geheim van de kosmologie ontrafeld is een wetenschappelijk onderbouwd verhaal over sterren kunde en sterrenkundigen. Een eigenzinnig verhaal, verrassend, intens en wijd. Een cyclisch, associatief en idiosyncratisch verhaal van een gepassioneerd wetenschapsfilosoof. Een levensverhaal, ten dienste van een waarheid, zijn waarheid. Taal / pagina's : ..................... Nederlands / 415 ISBN / prijs : ...... 9789057181566 / 29,95 euro

Guidestar | 03-2013

In dit boek, zoals in elk deel van deze rijke reeks, krijgen we een perfecte mengeling van een stevige en vlot leesbare biografie, menselijk en professioneel, aangevuld met een overzicht van het werk en de invloed van dit werk op de wetenschappelijke wereld en ontwikkeling. Want natuurlijk ontdek je snel in dit boek dat de kennis en het werk van deze man veel verder reikt dan waarvoor men hem vaak kent... Het is zoals vele wetenschappelijke genieën een man met meer facetten en een vorser op meer niveaus dan je zou denken. Helder verhaal, een toegankelijk boek dat je even meeneemt in de wondere wereld van de man die ons de oorsprong van het bestaan wist te duiden...

Taal / pagina's : ..................... Nederlands / 192 ISBN / prijs : ...... 9789044734560 / 14,95 euro

Info - Zin om een door ons aangeleverd sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met onze reactie...

Redactioneel

Lemaître

wat u moet weten over de natuurwetten die onze wereld bepalen. Het is geschreven in een toegankelijke, humoristische stijl en geeft aan de hand van concrete voorbeelden een overzicht van de belangrijkste fysische wetten, theorieën en fenomenen. Laat u verrassen door de magische wereld van de natuurkunde!

015

Rubriek

Astrofoto van de maand

Guidestar | 03-2013

Foto van de krater Copernicus en omgeving werd genomen op 21 02 2013.

016

De Celestron C11 F/10 werd gebruikt met in het brandpunt de Canon D40. Info - Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij. Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid. Ik ben één van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken. Meer informatie : www.sasteria.com

De Celestron werd voorzien van een 2” IR/UV filter en de Canon body werd ingesteld op users programma 2. Dit zijn voorop ingestelde waarden van digitale filters om bepaalde kleuren als filter te gaan gebruiken. Om deze foto te maken werd groen als hoofdfilter ingesteld. Dit bevorderd gunstig het contrast van oppervlakte details op de maan. Het softwarepaket “eos movie rec” werd gebruikt om de beelden vast te leggen met 5x digitale zoom. Uit de 135 opnames werden de beste afbeeldingen gestackt. Ingestelde Gevoeligheid ISO 350 en 1/5 seconde als sluitersnelheid. De kleinste visuele kraterjes bezitten een diameter rond de 2km.

Wat is Copernicus ?

Copernicus heeft een diameter van 93 km en een diepte van 3700 meter. Het centrale bergcomplex bestaat uit meerdere bergen en is 700 meter hoog. Bij volle maan valt de krater op door zijn helder stralenstelsel dat zelfs met het blote oog te zien is. De heldere stralen lopen tot een afstand van 400 km. Copernicus is, geologisch gezien, een redelijk recente inslagkrater. Op materiaal verzameld tijdens de Apollo 12-missie werd de ouderdom bepaald op 0,8 tot 1 miljoen jaar.

Copernicus is bekend geworden door zijn heliocentrische theorie over het zonne-stelsel, zoals gepubliceerd in zijn De revolutionibus orbium coelestium. Deze gedachten betekenden 60 jaar na zijn dood een omwenteling in het wetenschappelijk denken en in ons wereldbeeld (de copernicaanse revolutie). Copernicus was niet de eerste die een heliocentrisch model presenteerde; in de Oudheid was Aristarchos van Samos tot dezelfde speculatie gekomen. Het in 1996 ontdekte chemisch element copernicium werd naar hem genoemd.

Guidestar | 03-2013

Copernicus is één van de bekendste inslagkraters op de Maan genoemd naar Nicolaus Copernicus. De krater is gelegen op de coördinaten 10°N, 20°W aan de zuidrand van Mare Imbrium.

Nicolaas Copernicus was een Poolse, etnisch Duitse kanunnik en een belangrijk wiskundige, arts, jurist en sterrenkundige uit het Koninkrijk Polen.

017

Kortnieuws Een groot rotsblok uit de ruimte is vrijdag langs de aarde gevlogen. Iets voor half negen 's avonds (Nederlandse tijd) kwam het rotsblok, 2012 DA14 genaamd, het dichtst in de buurt van onze planeet. De afstand was toen bijna 28.000 kilometer. In die omstreken zijn satellieten, maar het is nog niet bekend of die zijn geraakt door de asteroïde. Eerder vrijdag sloeg een meteoriet onverwacht in in Rusland. Een verband met 2012 DA14 is er niet, aldus de NASA. Er zijn vermoedelijk ongeveer 500.000 brokstukken zoals 2012 DA14 in de omgeving van de aarde. Minder dan 1 procent daarvan is ontdekt. Asteroïdes komen vaker in de buurt van de aarde, maar het is uitzonderlijk dat zo'n groot rotsblok zo dichtbij komt. 2012 DA14 is ongeveer 50 meter in doorsnee. Zo'n asteroïde kan bij een inslag een wereldstad verwoesten. Dat de asteroïde zo dichtbij komt, geeft wetenschappers een zeldzame kans om te weten te komen uit welke materialen zo’n rotsblok bestaat. Ook kunnen ze zijn baan voor de komende eeuwen uitrekenen, om te kijken of hij ooit weer dicht bij de aarde komt. Er zijn vermoedelijk ongeveer 500.000 brokstukken zoals 2012 DA14 in de omgeving van de aarde. Minder dan 1 procent daarvan is ontdekt. Eerder vrijdag sloeg een meteoriet onverwacht in in Rusland. Door de klap sprongen veel ruiten. Ongeveer 1200 mensen in het Oeral-gebied raakten gewond. Een verband met 2012 DA14 is er niet, aldus de NASA. De grootste inslag in de moderne tijd was in 1908, ook in Rusland. Toen kwam een komeet neer in Siberië. In een gebied zo groot als Limburg werden meer dan 80 miljoen bomen omvergeblazen. Er vielen geen gewonden, omdat het gebied vrijwel onbevolkt was. Bron: ANP / 15-02-2013. De meteorietinslag in het Russische Oeral-gebied is een zegen voor wetenschappers die zich bezighouden met de zoektocht naar asteroïden. Dat schrijft de New York Times. De zoektocht naar objecten die de aarde bedreigen kreeg volgens de krant tientallen jaren lang weinig aandacht. Inmiddels staat de telefoon roodgloeiend bij de astroïdenjagers van de stichting B612. ''Iedereen belt'', vertelde een woordvoerster van de Amerikaanse stichting. De zoektocht naar objecten die de aarde bedreigen kreeg volgens de krant tientallen jaren lang weinig aandacht. Inmiddels staat de telefoon roodgloeiend bij de astroïdenjagers van de stichting B612. ''Iedereen belt'', vertelde een woordvoerster van de Amerikaanse stichting. B612 werkt aan een ruimtetelescoop om de aarde te bewaken. De groep verwacht dat het project zo'n 450 miljoen dollar kost, maar denken daarmee 90 procent van de grotere ruimte-objecten te kunnen vinden. Volgens de onderzoekers is dat hard nodig: de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA becijferde dat slechts 10 procent van de objecten die een grote bedreiging zijn, is ontdekt. ''Zou het niet raar zijn als we worden uitgeroeid omdat we niet kijken?'', zei B612onderzoeker en ex-astronaut Edward Lu. Bron: ANP / 17-02-2013. Russische wetenschappers hebben fragmenten van de meteoriet teruggevonden, die vrijdag boven de regio Tsjeljabinsk ontplofte. Dat hebben ze vandaag zelf bekendgemaakt. De schokgolf maakte in het Oeralgebied meer dan duizend gewonden. Het Russische ministerie van Noodsituaties deelde gisteren mee de zoektocht stop te zetten. Duikers hadden de hele dag tevergeefs in het Tsjebarkoel-meer gezocht. Daar kwam vermoedelijk een deel van de meteoriet neer. Wetenschappers van de federale universiteit van

de Oeral, die ter plaatse waren gestuurd, zeggen echter een vijftigtal kleine fragmenten gevonden te hebben nabij het meer. Zij stuurden hun vondsten naar de stad Jekaterinenburg, aldus een persbericht van de universiteit. Volgens de leider van de expeditie, Viktor Grochovskij, behoort de meteoriet tot de klasse van chondrieten. De gevonden fragmenten bestaan voor 10 procent uit ijzer, vertelt de universiteit. Aangezien het om kleine restanten van de meteoriet gaat, stelt Grochovskij aan het Russische persbureau Interfax dat het grootste fragment in het meer moet liggen. Bron: De Morgen / 18-02-2013.

Bewoonbare planeten bevinden zich mogelijk dichter bij de aarde dan tot nu toe werd aangenomen, zo blijkt uit nieuw astronomisch onderzoek. Rond ongeveer zes procent van alle rode dwergen in ons heelal bevinden zich planeten die qua leefomstandigheden vergelijkbaar zijn met de aarde. Dat betekent dat de dichtstbijzijnde bewoonbare planeet waarschijnlijk ongeveer 13 lichtjaar van ons verwijderd is. Dat hebben astronomen van het Harvard Smithsonian Center for Astrophysics berekend. De resultaten van het onderzoek zullen worden gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift The Astrophysical Journal. De wetenschappers baseren zich op voor iedereen openbare gegevens van het Kepler Space Observatory, een satelliettelescoop die door de NASA is ontwikkeld om bewoonbare planeten op te sporen. Ze bestudeerden 158.000 sterren om alle bekende rode dwergen in kaart te brengen. Dat zijn sterren met een massa van 0,08 tot 0,5 maal die van de zon. Rondom rode dwergen zijn bewoonbare planeten relatief eenvoudig te observeren, omdat de sterren kleine zijn en weinig licht uitstralen. Door die eigenschappen kunnen de planeten er omheen gemakkelijker worden waargenomen. De wetenschappers kozen 90 kandidaatplaneten om aan een nader onderzoek te onderwerpen. Uit die voorselectie kwamen uiteindelijk drie planeten naar voren, die wat betreft grootte en temperatuur enigszins met de aarde vergelijkbaar zijn. Alle drie de planeten liggen op 300 tot 600 lichtjaar afstand van de aarde. Nog lang niet alle rode dwergen zijn echter in kaart gebracht. Uit een analyse die de wetenschappers uitvoerden, blijkt dat er in ons sterrenstelsel zeker 4,5 miljard te vinden moeten zijn. Statistisch gezien moet de dichtstbijzijnde bewoonbare planeet zich daarom op ongeveer 13 lichtjaar van de aarde bevinden. Bron: NU / 08-02-2013.

Een Europese sonde naar de planeet Jupiter zal elf instrumenten meevoeren, zo heeft het Europese Ruimtevaartbureau ESA meegedeeld. Het is de bedoeling de JUICE ('JUpiter ICy Moons Explorer') in 2022 te lanceren om in 2030 aan te komen bij de reuzenplaneet. Daar zal de sonde minstens drie jaar lang de gasgigant zelf gedetailleerd observeren alsmede drie van zijn grootste manen: Ganymedes, Callisto en Europa. Die drie manen hebben wellicht oceanen onder hun ijskorst, waarbij het de vraag is of daar leven zou mogelijk zijn. De 'JUICE' zal elf instrumenten meevoeren, ontwikkeld door wetenschappelijke teams uit vijftien Europese landen, de VS en Japan. Bron: ESA / 22-02-2013.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Er zijn weinig onderwerpen die ons meer bezighouden dan het weer: het is mooi weer, het is snertweer, we voelen ons somber door de grauwe luchten of onze goeie luim heeft te maken met het heerlijke zonnetje. In het journaal zien we met ontzetting het weer verwoestend uithalen als er zich ergens op onze planeet reusachtige overstromingen voordoen of wanneer orkanen over het continent razen. Iedereen weet dat de bliksem gevaarlijk is, en we leven allen met het idee dat het bij ons vaak regent. Over het weer heeft iedereen een mening en is er veel interessants te vertellen. Frank Deboosere is de ideale persoon om ons daarover een boeiend multimediaal programma te presenteren met allerhande weetjes over het weer van voreger en nu. Datum - Vrijdag 29 maart 2013. 19.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: 6 euro. Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : [email protected].

Guidestar | 03-2013

Voordracht : Weerweetjes van vroeger en nu door Frank Deboosere

019

Rubriek - Lancering in de kijker

Guidestar | 03-2013

Kris Christiaens

Nieuwe Landsat satelliet g a a t d e r u im t e in

020

Info - Kris Christiaens is al sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Door zijn gedrevenheid en kennis over ruimtevaart werd hij enkele jaren terug medebeheerder van de populaire websites Spacepage en Belgium In Space. Daarnaast schrijft Kris Christiaens ook artikelen voor het maandblad van de Vereniging Voor Sterrenkunde en werd hij in 2010 secretaris van de Astro Event Group vzw.

Foto - Landsat is het tot dusver langst lopende satellietfotografieprogramma en is een gemeenschappelijk project van de Amerikaanse Geologische dienst (USGS) en de NASA. De eerste satelliet werd gelanceerd in 1972, de laatste in 1999, die nog steeds werkt. Bron: ULA / USGC / NASA / VAFB. Meer informatie : http://landsat.usgs.gov

De Verenigde Staten hebben op dinsdag 11 februari 2013 een nieuwe Landsat aardobservatiesatelliet succesvol in de ruimte gebracht. De Landsat Data Continuity Mission (LDCM) is de achtste satelliet uit het Amerikaanse Landsat programma. Deze nieuwe kunstmaan moet ervoor zorgen dat wetenschappers de volgende jaren de veranderingen op Aarde kunnen blijven observeren en is volgens het projecthoofd “de beste satelliet ooit gelanceerd in termen van kwaliteit en kwantiteit van data”. In 16 dagen het volledige Aardoppervlak fotograferen

De 2,6 ton zware LDCM satelliet vertrok op 11 februari 2013 om 19u02 Belgische tijd vanop de Vandenberg Air Force Base lanceerbasis in Californië en werd door middel van een Atlas 5 raket een uur en achttien minuten later uitgezet in een lage polaire baan om de Aarde. Dit was de 36ste maal dat de Verenigde Staten een Atlas 5 raket lanceerden sinds deze raket in 2002 voor het eerst werd gelanceerd. De 58 meter lange draagraket heeft bij de lancering een gewicht van 334 ton. Elke Atlas 5 draagraket bestaat uit een door Rusland ontwikkelde RD-180 raketmotor die zich in de onderste rakettrap bevindt met daarbovenop een Centaur 'upper stage'. Eenmaal de Landsat Data Continuity Mission satelliet operationeel zal zijn, zal deze enkele maanden na de lancering overhandigd worden aan de Amerikaanse geologische dienst (United States Geological Survey). De Landsat Data Continuity Mission satelliet, die na de lancering wordt omgedoopt tot 'Landsat 8', werd gebouwd door het Amerikaanse ruimtevaartbedrijf Orbital Sciences Corporation. De aardobservatiesatelliet werd uitgerust met de Operational Land Imager (OLI) en Thermal Infrared Sensor (TIRS) instrumenten waarmee wetenschappers de volgende jaren ondermeer tropische gebieden op Aarde, natuurrampen, bewoonbare gebieden en gletsjers kunnen observeren en fotograferen vanuit een lage baan om de Aarde. Zo komt één pixel op een Landsat-foto overeen met dertig meter waardoor wetenschappers zeer gedetailleerd onze planeet kunnen observeren op vlak van veranderingen op het Aardoppervlak, milieuvervuiling, natuurrampen, stedenbouw of het klimaat. Deze achtste Landsat kunstmaan zal, net als zijn voorgangers, om de 90 minuten één omwenteling om de Aarde maken en kan tot 400 opnamen per dag maken. Om de 16 dagen zal deze achtste Landsat satelliet het hele Aardoppervlak gefotografeerd hebben. Wanneer de Landsat 7 en Landsat 8 kunstmanen samenwerken, zullen wetenschappers om de acht dagen veranderingen op Aarde kunnen observeren en in kaart brengen. De minimale levensduur van Landsat 8 is vijf jaar, maar dat kan evengoed het dubbel worden.

Meer dan 3 miljoen foto’s per jaar

Landsat is vandaag de dag het langst lopende satellietfotografieprogramma. Oorspronkelijk heette dit programma eind de jaren ’60 Earth Resources Technology Satellites Program maar in 1970 kreeg het programma uiteindelijk groen licht onder de naam ‘Landsat’. De eerste Landsat aardobservatiesatelliet ging op 23 juli 1972 in de ruimte en de laatste, die nog steeds operationeel is, werd in 1999 gelanceerd. De Landsat 6 satelliet, die in oktober 1993 werd gelanceerd, raakte echter niet in de juiste baan om de Aarde waardoor deze missie al gauw ten einde liep. Hierdoor heeft men veel langer dan voorzien beroep moeten doen op de Landsat 4 en Landsat 5 kunstmanen om de continuïteit van het programma te verzekeren. Landsat 5 is inmiddels ook de langst werkende aardobservatiesatelliet.

De inmiddels miljoenen satellietfoto’s die afkomstig zijn van de Landsat satellieten zijn gearchiveerd in de Verenigde Staten en hebben een zeer belangrijke bijdrage geleverd in het onderzoek naar veranderende omstandigheden op Aarde. Zo hebben wetenschappers dankzij Landsat foto’s ondermeer kunnen aantonen dat het poolijs steeds verder smelt en heeft men meer inzicht gekregen in het herstel van natuurgebieden en planten na bosbranden. Daarnaast wordt Landsat-data ook gebruikt voor de studie van natuurlijke grondstoffen en door overheden en het onderwijs voor het maken van kaarten, plannen en atlassen. In 2008 werd alle data, afkomstig van het Landsat programma, beschikbaar gemaakt via het internet voor het grote publiek (http://landsat.usgs.gov). Terwijl in het verleden ongeveer 15 000 Landsat foto’s per jaar werden gedownload door betaalde gebruikers, werden sinds 2008 al meer dan 3 miljoen foto’s per jaar gedownload. Zo zijn de beelden die we zien op Google Earth vaak afkomstig van Landsatdata. Hierdoor was de vraag naar een nieuwe Landsat kunstmaan dan ook zeer groot aangezien de continuïteit van het programma gegarandeerd moet blijven.

Guidestar | 03-2013

021

Artikel

ESA / Foster + partners

Wordt de Europese Maan Het bouwen van een toekomstige ruimtebasis op de maan is een logistiek lastige klus. Want hoe krijg je nou bouwmaterialen als beton en steen de ruimte in? 3D-printers zouden misschien wel eens de oplossing kunnen gaan bieden.

Samen met industriële partners - waaronder het beroemde architectenbureau Foster + Partners - onderzocht de Europese ruimtevaartorganisatie ESA de mogelijkheden van 3D-printen met maanstof. “Met 3D-printers die zand als grondstof gebruiken zijn al hele gebouwen gemaakt”, aldus Laurent Pambaguian, hoofd van het onderzoeksproject bij ESA. “Ons industriële team onderzocht of dezelfde technieken gebruikt kunnen worden om een maanbasis te construeren.”

Guidestar | 03-2013

“3D-printen biedt de mogelijkheid om met een verminderde hoeveelheid logistiek nederzettingen op de maan te realiseren”, weet Scott Hoyland van ESA. “De nieuwe mogelijkheden die dit werk laten zien kunnen door internationale ruimteorganisaties gezien worden als onderdeel van de huidige ontwikkelingen, waarbij we een gezamenlijke ontdekkingsstrategie uiteenzetten.”

022

Een van de belangrijkste partners in het samenwerkingsverband met ESA is Foster + Partners. Het architectenbureau ontwierp een dragende koepel met een uit cellen opgebouwde wand die bescherming moet bieden tegen micrometeorieten en ruimtestraling. Onder de koepel zou een onder druk staand opblaasbaar onderdak voor de astronauten geplaatst kunnen worden. Het ontwerp is helemaal gebaseerd op de mogelijkheden van 3D-printen met maanstof. Bij wijze van demonstratie werd op die manier al een 1,5 ton zware bouwsteen geproduceerd. “We zijn gewend om ontwerpen te maken voor de meest extreme klimaten op aarde. Daarbij benutten we de voordelen van lokale, duurzame materialen”, merkt Xavier De Kestelier van Foster + Partners' Specialist

Modelling Group op. “Onze maanbasis volgt een vergelijkbare logica.”

Uiteindelijk kwam Foster + Partners op de proppen met een hol gebouw met een gesloten cellstructuur. Die structuur lijkt op dezelfde structuur als je aantreft inde botten van een vogel en moet een ideale combinatie tussen gewicht en kracht vormen.

Voor de tests leverde het Britse Monolite een D-ShapeTM-printer met een reeks mondstukken op een frame van zes meter. De printer werd gebruikt om een bindende stof op een zand-achtig bouwmateriaal te spuiten. De 3D-afdrukken werden laag voor laag opgebouwd. Monolite gebruikt zijn printer doorgaans voor het maken van sculpturen en werkt momenteel aan de vervaardiging van kunstmatige koraalriffen. Daarmee kunnen stranden beschermd worden tegen grote golven die vanuit de zee het strand op rollen.

“Het gesimuleerde maanstof moest eerst gemengd worden met magnesiumoxide. Dit verandert het in 'papier' waarop we kunnen printen”, legt Monolite-oprichter Enrico Dini uit. “Vervolgens voegen we daar onze 'inkt' aan toe. We gebruiken een verbindend zou dat ons grondstofmateriaal verandert in een steenachtige, vaste stof. Onze huidige printers kunnen zo ongeveer 2 meter aan materiaal per uur bouwen. Machines van een toekomstige generatie zouden 3,5 meter per uur moeten halen. Daarmee kunnen we een compleet gebouw in een week printen.” Het maken van bouwmateriaal met een 3Dprinter werkt in de ruimte wel wat anders dan op aarde. “Het printproces is gebaseerd op het toevoegen van vloeistoffen aan een grondstof. Maar in het vacuüm van de ruimte koken onbeschermde vloeistoffen natuurlijk weg”, aldus Giovanni Cesaretti van Alta SpA. Het Italiaanse ruimteonderzoeksbureau werkt samen met de Scuola Superiore Sant'Annauniversiteit in Pisa aan het toepassen van 3Dprinttechnieken aan een maanmissie.

nbasis in 3D uitgeprint ? “Als mogelijke oplossing hebben we een mondstuk van een 3D-printer onder een laag regoliet (los materiaal uit de bodem, red.) geplaatst. We zagen vervolgens dat kleine druppels die we door het mondstuk spoten een stukje omhoog kwamen in het materiaal. Dat betekent dat 3D-printen inderdaad kan werken in een vacuüm.”

Nagebootst maanregoliet wordt al vaker gemaakt en gebruikt bij tests. Het wordt doorgaans geproduceerd per kilogram. “Maar het team dat de tests naar 3D-printen in de ruimte uitvoerde vond een bron waar we op grote schaal nagebootst maanregoliet konden vinden”, verklaart Enrico Dini van Monolith. “Het basalt uit een vulkaan in centraal-Italië bleek voor 99,8 procent gelijk te zijn aan maansteen.”

“Dit project kon plaatsvinden dankzij ESA's General Studies Programma, dat gebruikt wordt om onderzoek uit te voeren naar nieuwe onderwerpen”, becommentarieert projecthoofd Laurent Pambaguian. “We hebben de basis van het concept vastgelegd en een capabel team voor het vervolgwerk samengesteld.”

Factoren zoals het beheersen van maanstof -dat gevaarlijk is om in te ademen- en warmtefactoren zullen verder onderzocht moeten worden. 3D-printen werkt namelijk het best op kamertemperatuur, terwijl er op de maan in twee weken tijd enorme temperatuursverschillen ontstaan. Voor het 3D-bouwen van een potentiële nederzetting lijken de polen van de maand de beste temperaturen te bieden.

Foto - Deze illustratie toont de twee toestanden waartussen de pulsar PSR B0943+10 kan schakelen. De pulsar staat erom bekend dat hij in de uitstoot van radiostraling schakelt tussen een 'heldere' en een 'rustige' toestand. Gecombineerde waarnemingen met XXM-Newton en een aantal grondtelescopen (waaronder LOFAR) hebben nu aangetoond dat dat de pulsar ook gelijktijdig schakelt tussen twee versnellingen in de uitstoot van röntgenstraling, qua helderheid omgekeerd evenredig aan de uitstoot van radiostraling. De bestaande theorie kan dit niet verklaren; het duidt op een snelle verandering van de hele magnetosfeer. Bron: ESA / ATG medialab.

Guidestar | 03-2013

Meer informatie : www.astron.nl

023

Serie - Inleiding in de astronomie

Wat zien we aan de hemel ?

André van der Hoeven

Inleiding

Info - André van der Hoeven is docent Natuurkunde aan het Emmauscollege te Rotterdam. Naast zijn werkzaamheden op school is hij ook actief op het gebied van de amateurastronomie en astrofotografie. Hierbij maakt hij gebruik van een 30 cm spiegeltelescoop om de diepten van het heelal op de foto vast te leggen. Meer informatie : www.astro-photo.nl

Guidestar | 03-2013

Foto - lichtvervuiling = licht van steden e.d. dat ervoor zorgt dat de hemel niet helemaal donker meer is. Bron: NASA.

024

Info - Deze reeks is al eerder uitgegeven, in boekvorm, door de Nederlandse Onderzoeksschool voor Astronomie. Het boek, dat 126 pagina's telt, kan verkregen worden via www.lulu.com.

In deze serie kijken we naar de levensloop van sterren. De doelgroep is leerlingen op 6-VWO niveau met natuurkunde in hun pakket of voor hobbyisten die zich verder willen verdiepen in de sterrenkunde. Hierbij is te denken aan gebruik op bijvoorbeeld sterrenwachten.

In het eerste hoofdstuk ontdekken we wat we met het blote oog aan de hemel kunnen zien. Tegenwoordig hebben we een hele andere kijk op de hemel als dat vroegere beschavingen hadden toen zij de hemel en de aarde nog als een perfect geheel zagen. In hoofdstuk 2 zien we hoe deze waarnemingen van de hemel geleid hebben tot het huidige beeld van het zonnestelsel. In hoofdstuk 3 maken we kennis met o.a. Isaac Newton en Johannes Kepler die met deze waarnemingen een beter natuurkundig model maakten van de bewegingen van sterren en planeten. In hoofdstuk 4 zien wat we kunnen meten aan sterren. We ontleden het licht van sterren om meer over hun eigenschappen te leren. Gelijk zien we hoe we hiermee de afstanden in het heelal kunnen bepalen. In hoofdstuk 5 leren we hoe sterren in elkaar zitten, waar ze uit bestaan en waar ze de energie vandaan halen om zo helder te stralen. In hoofdstuk 6 gaan we kijken hoe deze waarnemingen ons meer vertellen over de levensloop van sterren. Hoe ontstaan sterren, wat gebeurt er tijdens hun leven en hoe komen ze aan hun eind? We gaan kijken wat we zoal kunnen zien aan de hemel zonder bijzondere hulpmiddelen als telescopen, camera’s etc. Dit is namelijk ook wat de oude Grieken deden, en zij hebben met alleen deze waarnemingen al een behoorlijk reëel beeld kunnen krijgen van hoe

ons zonnestelsel in elkaar zit. Laat je meevoeren en verbaas jezelf over wat er allemaal te ontdekken valt. Alvast een goede reis gewenst! Hoofdstuk 1

Wat zien we aan de hemel ?

In dit hoofdstuk maken we een reis langs de hemel om een aantal verschijnselen te bekijken die we met het blote oog waar kunnen nemen. We bekijken wat we kunnen zien aan de hemel, belangrijke vragen hierbij zijn: • Wat voor informatie levert wat we zien ons over onze plaats in het heelal?

• Waarom bewegen sommige sterren op een bijzondere manier langs de hemel? • Verandert de sterrenhemel in de tijd?

• Wat zijn sterren? Hoe ontstaan ze en wat gebeurt er verder met ze? Voordat we deze vragen in de volgende hoofdstukken kunnen beantwoorden moeten we er eerst achter komen wat we nu eigenlijk zien. 1.1 De sterrenhemel

In onze moderne wereld zijn er maar weinig mensen die kunnen ontsnappen aan het licht van de stad en onder een heldere hemel kunnen genieten van een onverstoorde sterrenhemel. In Europa is het vrijwel onmogelijk om nog plaatsen te vinden waar er geen sprake is van lichtvervuiling door o.a. steden en industrie (zie hieronder).

Gelukkig hadden onze voorouders wel de tijd en de mogelijkheden omdit te doen. De hemel op een heldere, onbewolkte nacht is een fantastisch gezicht, en dit was in vroeger tijden dan ook een populaire tijdsbesteding. Wanneer onze ogen zich aanpassen aan het duister, dan zien we een overvloed aan twinkelende sterren, van zwak tot sterk, van eenzame sterren tot grote groepen van sterren die bij elkaar lijken te horen. Wat verbazend is, is dat ieder stipje een ster is als onze zon, aangedreven door dezelfde processen. De samenstelling van de zon en hoe zijn gigantische energieproductie werkt is eeuwenlang een mysterie geweest, maar nu denken we dat de zon een bol is die vooral bestaat uit waterstof en helium, en dat zijn energie komt van kernreacties in het hart van de zon. Als je nu ’s avonds naar de hemel kijkt, probeer je dan eens voor te stellen dat ieder stipje een zon is, en bedenk dan eens hoever deze sterren moeten staan om ze zo zwak te zien. Hoeveel sterren zijn er in het heelal?

Ongeveer 5000 sterren kunnen we zien met het blote oog. Met telescopen zijn er meer dan 100.000.000.000 (100 miljard) sterren te zien alleen al in de grote schijf die we zien langs de hemel, de melkweg. Met de Hubble Space telescoop (zie volgende pagina) zijn foto’s gemaakt van kleine stukjes hemel waarop enkele duizenden sterrenstelsels, vergelijkbaar met onze eigen melkweg, zichtbaar zijn. Er zijn waarschijnlijk 1010-1012 van deze sterrenstelsels. De huidige schatting van het aantal sterren in het heelal ligt ergens tussen de 1022 en 1024 sterren. (Om een idee te hebben dat zijn er meer dan dat er zandkorrels op aarde zijn).

Foto - De melkweg zoals je die op een donkere plaats aan de hemel kunt zien. Bron: Golden State starparty (USA). Foto - Een schematische voorstelling van de melkweg. Onze zon bevindt zich aan de buitenrand. Als we in de richting van de schijf kijken zien we de band langs de hemel. Kijken we uit de schijf dan zien we veel minder sterren. Bron: NASA

Guidestar | 03-3013 025

De Hubble-ruimtetelescoop

De Hubble-ruimtetelescoop werd op 26 april 1990 door het ruimteveer ‘Discovery’ in een baan om de aarde gebracht — 67 jaar nadat de Duitse ruimtevaartpionier Hermann Oberth op de mogelijke voordelen van sterrenkundig onderzoek vanuit de ruimte had gewezen. Reeds begin jaren zestig werden bij NASA serieuze voorstellen ingediend voor de realisatie van een ruimtetelescoop. Maar het project kreeg pas na een lange reeks haalbaarheidsonderzoeken in 1977 groen licht — het werd een gezamenlijke onderneming van NASA en ESA. Wat beeldscherpte betreft levert de Hubbletelescoop nog steeds betere prestaties dan de telescopen op aarde. En dat terwijl hij met zijn hoofdspiegel van 2,4 meter bij lange na niet de grootste is. De telescopen op aarde hebben allemaal last van de twinkelingen die ontstaan als sterlicht door de turbulente lagen van de aardatmosfeer gaat. Dit vertroebelende effect heeft tot gevolg dat het oplossende vermogen van een telescoop — van welke grootte dan ook — nooit beter kan zijn dan ongeveer een halve boogseconde (1 boogseconde is 1/3600 graad). De beeldscherpte van een ruimtetelescoop wordt uitsluitend bepaald door de grootte en kwaliteit van zijn optiek en de nauwkeurigheid waarmee het instrument tijdens een opname op een object gericht kan blijven. Hierdoor zijn Hubble-opnamen vijf keer zo detailrijk als soortgelijke opnamen met telescopen op

Guidestar | 03-2013

Foto - De doorlating van straling door de aardatmosfeer. Hemelobjecten zenden licht en straling van allerlei golflengten uit, maar lang niet al deze golflengten kunnen de aardatmosfeer passeren: de betreffende straling wordt geabsorbeerd of verstrooid door atomen en moleculen in de lucht. De grafiek laat zien welke golflengten er wél worden doorgelaten: ultraviolet licht en een groot deel van het infrarood worden vrijwel geheel geabsorbeerd of verstrooid.

026

aarde. Vanaf het aardoppervlak kunnen we met onze telescopen krantenkoppen op een afstand van een kilometer lezen, met ‘Hubble’ ook de rest van de tekst! Het is voornamelijk deze veel betere beeldkwaliteit die de ruimtetelescoop zo bijzonder maakt. Het instrument stelt astronomen echter niet alleen in staat om reeds bekende hemelobjecten veel gedetailleerder waar te nemen, maar ook om objecten te ontdekken die veel lichtzwakker zijn dan de objecten die vanaf de aarde zijn waargenomen. Aldus heeft ‘Hubble’ het astronomische gezichtsveld enorm vergroot. Ruimtetelescopen zijn ook in staat om straling in andere delen van het elektromagnetische spectrum te detecteren. Het golflengtebereik van telescopen op aarde is beperkt door de absorberende werking van de aardatmosfeer. Dat betekent dat ‘Hubble’ objecten niet alleen op zichtbare golflengten kan waarnemen, maar ook op ultraviolette en infrarode. Het ultraviolette deel van het spectrum is van groot belang voor astronomen, omdat hier de zogeheten ‘atomaire overgangen’ van veelvoorkomende elementen zichtbaar zijn.

Alle scheikundige elementen hebben karakteristieke eigenschappen die ertoe leiden dat ze licht op bepaalde golflengten absorberen of juist uitzenden. Door in het spectrum van een object naar tekenen van emissie of absorptie van licht op deze golflengten te kijken, kunnen samenstelling, temperatuur en andere fysische eigenschappen ervan worden bepaald.

1.1.1 De hemelbol

De zon komt op in het oosten, en gaat onder in het westen. Ook de sterren komen op in het oosten en gaan onder in het westen. Dat kun je met eigen ogen zien! Kijk maar eens aan de hemel waar bepaalde sterren staan en kijk een half uur later weer. Je zult zien dat de sterren verplaatst zijn. Het lijkt wel of de sterren aan een hemelbol vastzitten, die in één etmaal (24 uur) om zijn as draait. Eén ster, de poolster, lijkt wel op zijn plaats te blijven staan. Dit komt omdat deze ster zich recht boven de rotatie-as van de aarde bevindt. Deze ster wijst je dus altijd het noorden aan!

Net als de sterren lijken ook de zon en de maan om de aarde te bewegen. Als we een paar dagen naar de zon kijken, dan kunnen we concluderen dat de zon gelijk op beweegt met de sterren. Maar als we goed kijken, direct na zonsondergang, dan zien we dat de sterren in de loop van de weken langzaam van positie lijken te veranderen ten opzichte van de zon. We kunnen dit laten zien door de sterren op een kaart te zetten, en te kijken welke sterren we net na zonsondergang en net voor zonsopgang zien. De zon bevindt zich dan tussen deze twee groepen sterren in. Als we dit doen zien we dat de zon naar het oosten lijkt te bewegen ten opzicht van de sterren. Dus het lijkt of de zon om de aarde beweegt maar niet zo snel als de sterren.

Hoe lang duurt het tot de zon weer op dezelfde plek staat?

Dit zou je kunnen bepalen door te kijken wanneer dezelfde sterren weer zichtbaar zijn na zonsondergang. Je zou na een aantal cycli concluderen dat deze periode 365,25 dagen is en dat dit exact overeenkomt met de loop van

de seizoenen. Zo zijn we aan ons jaar gekomen. Omdat het 365,25 dagen en niet 365 dagen is hebben we elke 4 jaar een schrikkeljaar om toch weer op hele dagen uit te komen. In de vroege geschiedenis zagen mensen al dat dezelfde sterpatronen terugkwamen bij bepaalde seizoenen. Zo kon men al, zonder kalender, seizoenen voorspellen en hier bijvoorbeeld de oogsten op afstemmen.

Dus voor een waarnemer op aarde lijkt de zon ieder jaar weer hetzelfde pad te volgen. De figuur laat een band zien van 30 ˚ aan beide zijden van de hemelequator. Dit is de lijn die recht boven de evenaar van de aarde ligt. Het pad dat de zon volgt lijkt op en neer te bewegen langs de equator. Dit pad noemen we de ecliptica. (Deze naam komt van het feit dat zon- en maansverduisteringen (eclipsen) alleen optreden wanneer de maan zich op of rond deze lijn bevindt). De sterrenbeelden waardoor de zon beweegt noemen we de tekens van de dierenriem.

Foto - Beweging van de zon door het jaar heen langs de sterrenhemel.

Je ziet dat de zon schijnbaar niet recht over de evenaar beweegt, maar er soms boven en soms beneden zit. Dit komt doordat de rotatie-as van de aarde niet loodrecht staat op het baanvlak van de aarde, maar er een hoek mee maakt van ongeveer 67 ˚ . Ten opzichte van de sterren blijft de rotatie-as tijdens de omwenteling om de zon dezelfde kant op staan (fig. 1.6). Het gevolg is dat wij seizoenen kennen. Op 20 juni komt de zon op zijn hoogste punt ten noorden van de evenaar. De zon staat dan loodrecht boven de zogenaamde kreeftskeerkring (1). De dag op het noordelijk halfrond duurt het langst, en het is zomerzonnewende.

Op de winterzonnewende (21 december) staat de zon het verst naar het zuiden en is de dag op het noordelijk halfrond het kortst, het is nu dus zomer op het zuidelijk halfrond.

De zon staat dan boven de steenbokskeerkring (2). Daar tussenin, rond 20maart en 22 september, staat de zon precies recht boven de evenaar. Dan duren dag en nacht precies even lang: dat noemen we de equinox. (Equinox is Latijn voor: gelijke nacht.)

Foto - De gekantelde rotatie-as van de aarde zorgt voor de seizoenen. Vergelijk de zomer / winterzonnewende met de figuur hiernaast. 1 - De lijn op 23,5 ˚ NB waar de zon op de midzomer recht boven staat. 2 - De lijn op 23,5 ˚ ZB waar de zon op de midwinter recht boven staat.

Foto - In Zuid-Afrika kun je over de steenbokskeerkring rijden. Bron: A. vd Hoeven.

Guidestar | 03-2013 027

Kortnieuws NASA wil in 2014 het grootste zonnezeil tot nu toe lanceren met een Falcon-9 raket van SpaceX. De flinterdunne Sunjammer heeft een oppervlakte van circa 1.200 m2. Eenmaal in de ruimte vouwt het zeil uit en moet dan door stralingsdruk van de zon (de impuls van fotonen die op het zonnezeil vallen) tot een afstand van drie miljoen kilometer van de aarde komen. De Sunjammer (hieronder een voorloper van 400 m2 uit 2005) is gemaakt van Kapton, een polyimide (een polymeer bestand tegen hoge temperaturen) en niet dikker dan 5 µm om het zeil zo licht mogelijk te maken. Toch weegt het zonnezeil nog 32 kg. Bron: M. Brendel / 10-02-2013. Oostenrijkse onderzoekers zijn in de Sahara begonnen met een gesimuleerde marsmissie. De landing van de missie is maandag nagespeeld in de buurt van de Marokkaanse plaats Erfoud, in het noorden van de Sahara. De bemanningsleden zullen de komende weken apparatuur testen die mogelijk kan worden gebruikt bij toekomstige missies op de rode planeet. Dat meldt het Oostenrijks Ruimtevaartforum OWF, dat de gesimuleerde Marsmissie organiseert. De bemanning van het project bestaat uit vrijwilligers en is ondergebracht in een opblaasbare tent in de woestijn. Wanneer de ‘Marsreizigers’ zich naar buiten begeven, dragen ze een zogenaamde ruimtepaksimulator. Dit pak is aangesloten op een computer en simuleert de omstandigheden die astronauten op Mars zouden ervaren. De onderzoekers zullen ook een nieuwe Marsrover testen in het gebied. Het gebied rondom Erfoud vertoont volgens wetenschappers geologische overeenkomsten met de planeet Mars. Ook vanwege de afgelegen ligging is het gebied erg geschikt voor het uitvoeren van een gesimuleerde ruimtemissie. De bemanningsleden hebben tijdens de missie contact met een controlecentrum in Innsbruck. Bron: NU / 11-022013.

Onderzoekers in Spanje hebben een systeem ontwikkeld waarbij de nauwkeurigheid van de satellietnavigatie aanzienlijk wordt verbeterd. Dankzij de combinatie van een conventioneel global positioning system (GPS) signaal met dat van andere sensoren zoals versnellingsmeters en gyroscopen kan de positie van een auto met de nauwkeurigheid van 2m (6ft 6in) worden bepaald. Het systeem kan goedkoop in iedere auto worden geïnstalleerd en kan uiteindelijk ook werken met smartphones, zeggen de onderzoekers. Spanje mag dan een land in crisis zijn, men is er bepaald de weg nog niet kwijt. "We zijn erin geslaagd om de positie van een voertuig in kritische gevallen met percentages tussen 50 en 90% te verbeteren", aldus onderzoeker David Martin die is verbonden aan de Carlos III Universiteit in Madrid. Volgens de wetenschappers, is de huidige foutmarge van de gebruikelijke commerciële GPS apparatuur in auto's ongeveer 15m in een open veld, waar de ontvanger een contact heeft met de satellieten. In dichtbebouwde omgeving, zoals in grote steden, waar het signaal weerkaatst op gebouwen en bomen, kan de berekening van de positie van een voertuig wel eens meer dan 50m afwijken. Daarbij komt dat in bepaalde gevallen, zoals in tunnels en ondergrondse parkeergarages en dergelijke, de communicatie volledig verloren gaat. Op dat moment, komt het systeem niet veel verder dan raden naar de positie. Het nieuwe systeem zoals dat in Spanje wordt ontwikkeld leent zich eventueel door zijn nauwkeurigheid dan ook veel meer voor eventuele onbemande auto's. "Er wordt veel

onderzoek gedaan naar onbemande auto's, en daarvoor is navigatie-apparatuur nodig die zo nauwkeurig mogelijk is," zegt professor David Bailey van de Universiteit van Coventry in Groot-Brittannië. Het systeem zoals dat is ontwikkeld in Madrid maakt gebruik van een eenheid bestaande uit drie versnellingsmeters en drie gyroscopen die de snelheid en richting van het voertuig te allen tijde controleren en bijhouden. De gegevens van deze eenheid worden vervolgens gecombineerd met die van een conventionele GPS eenheid. De volgende stap voor de Spaanse onderzoekers is het ontwikkelen van een systeem dat kan werken met smartphones. De meeste daarvan zijn namelijk uitgerust met een aantal sensoren, waaronder een versnellingsmeter, een gyroscoop, een magnetometer, GPS en camera's, en dat gekoppeld aan GSM-communicatie en vaak Wi-Fi en Bluetooth. Bron: AA / 13-02-2013.

André Kuipers gaat voorlopig niet meer aan de slag bij European Space Agency (ESA). Hij heeft twee jaar onbetaald verlof genomen om zich te richten op het promoten van ruimtevaart, wetenschap en technologie. Dit doet hij in samenwerking met het Netherlands Space Office (NSO) en de Nederlandse overheid, meldt ESA dinsdag. "Ik heb het altijd een grote eer gevonden om voor ESA als projectwetenschapper en als astronaut te mogen werken", reageert Kuipers in een verklaring. "Ik ben veel dank verschuldigd aan de ruimtevaartorganisatie en aan de Nederlandse overheid omdat ze me de kans gaven twee keer naar de ruimte te vliegen. Nu wil ik alles wat ik bij deze unieke ervaringen geleerd heb delen." Het verlof van de 54-jarige Kuipers ging in op 1 januari. Hij is ook actief als ambassadeur voor het Wereld Natuur Fonds en enkele goede doelen voor ernstig zieke kinderen. Kuipers ging twee keer de ruimte in voor de ESA. Vorig jaar juli keerde hij terug van zijn tweede reis naar het internationaal ruimtestation ISS, waar hij bijna tweehonderd dagen verbleef. Kuipers maakte in 2004 al eens een elfdaagse reis naar het ISS. Bron: Novum / 12-02-2013. De Nederlandse ruimtevaarder André Kuipers krijgt een vriendschapsmedaille van de Russische president Vladimir Poetin. Dat blijkt uit een decreet dat maandag verscheen op de website van het bureau van de president. Kuipers' Italiaanse collega Roberto Vittori wordt ook erkend als vriend. De ruimtevaarders krijgen hun onderscheidingen voor hun verdiensten in de ruimtevaart namens de ruimtevaartorganisatie ESA. Kuipers is twee keer in het internationale ruimtestation ISS geweest, in 2004 en 2011. Beide keren met een Russische collega; Gennadi Padalka en Oleg Kononenko. Vladimir Poetin schreef een 'oekaze' waarin hij beide heren de onderscheiding gaf. Een oekaze is een bevel van de hoogste leider van het land en geldt als wet, vergelijkbaar met een decreet. Kuipers is sinds 1999 werkzaam bij ESA. Hij heeft in totaal 204 dagen in de ruimte doorgebracht. Zijn laatste reis duurde 193 dagen. Geen Europeaan is ooit zo lang in een baan rond de aarde geweest. Bron: ANP / 11-02-2013.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Op 4 april 2012 kunnen alle kids deelnemen aan een leuk interactief atelier in ruimtethema. Om 14u begin je met het knutselen van je eigen waterraket. En daarna... lanceren natuurlijk! Tussendoor geniet je van een lekker hapje en drankje. Inschrijven is verplicht (via website) !

Guidestar | 03-2013

Datum - Woensdag 4 april 2013. Van 14.00 uur tot 16.00 uur. Toegang: 5,00 euro. Locatie - Cosmodrome, Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. [email protected].

029

Workshop : Ruimterakkers

Rubriek - Gadget v/d maand

Patrick Jaecques

Info - Het woord ‘gadget’ is terug te herleiden naar de 19e eeuw. Het woord wordt in dit geval gebruikt als een vervanging voor de naam van een apparaat die men niet meer heeft kunnen onthouden. In dit geval komt het woord ‘gadget’ terug in het door Robert Browns geschreven boek 'Spunyarn and Spindrift: A sailor boy’s log of a voyage out and home in a China tea-clipper'. Dit is de eerste keer dat het woord voorkomt op papier. Een ander verhaal is dat Gaget, Gauthier & Cie (het bedrijf achter de decoratietechniek in plaatmetaal voor het Vrijheidsbeeld in New York) een klein schaalmodel van het Vrijheidsbeeld uitbracht en het naar het bedrijf vernoemde (Gaget – gadget). Dit was in 1886. Dit zou echter het verhaal tegenspreken dat de term daarvoor al in de volksmond gebruikt werd. Feit is en blijft dat iedereen wel wild is van een leuk gadget, niet ?

Tegenwoordig heeft zowat elk sterrenkundig magazine een rubriek waarin men telescopen en accessoires bespreekt. Dus waarom zouden we hen na doen, zeker wanneer er daarnaast tal van boeiende en leuke sterrenkundige en ruimtevaartgerichte gadgets bestaan... Planisphere watch

3D International Space Station

Geboeid door ruimtevaart en liefhebber van het betere knutselwerk ? Waarom ga je dan de uitdaging niet aan met dit drie-dimensionele internationale ruimtestation bouwpakket ?

De praktijk leert me dat niet elke amateursterrenkundige al even verzot is van gadgets. Toch duiken er zo nu en dan gadgets op die iedereen wel weet te appreciëren. En vooral ook het ideale verjaardaggeschenk blijken te zijn. We hebben het dan ook over de populaire Amerikaanse 'planisphere watch'.

Montage gebeurd door middel van een uniek klik-systeem waarmee je de vele voorbedrukte kunststoffen onderdelen feilloos aan elkaar vast maakt. Het geheel meet uiteindelijk 240 x 410 x 540 cm. Ideaal om op uw bureau te plaatsen of, door middel van een doorzichtig koord, aan het plafond. Prijs: 24,50 euro / Eurekashop.

Meer informatie : www.eurekashop.be

Among the stars

Guidestar | 03-2013

Het uurwerk ziet er niet alleen indrukwekkend uit, waardoor meteen ook een absolute blikvanger, maar is tevens uitgerust met een echt werkende planisfeer. Het uurwerkt toont dan ook alle zichtbare sterrenbeelden van het noordelijk halfrond. De kast bestaat uit stevig messing (43 mm) met kristallen beschermglas en rubberen armband. De Zwitserse 'super luminescent' wijzers blijven tot drie uur in de duisternis oplichten waardoor het uurwerk, buiten tijdens het wandelen of waarnemen, zeker tot z'n recht komt. Prijs: 79,50 euro / Eurekashop.

030

Veel waarnemers vervloeken het grijze natte weer dat blijkbaar van geen ophouden weet. Dus waarom niet eens wegdromen van verre mysterieuze werelden via een... bordspel.

Sony Xperia tablet Z

Wie aan astrofotografie doet en hiervoor een laptop gebruikt kent het probleem: zodra het wat vochtig of koud wordt begeeft deze het. Dus waarom niet overstappen op de stof- en waterdichte Sony Xperia tablet Z. Een 10 inch 1,5 Ghz quad-core 4.1 Android tablet die slechts 495 gram weegt en 6,9 mm dik blijkt. Wat dunner is dan een Ipad. Met de Snapdragon S4 Pro processor van Qualcomm met 2 Gb RAM (uitbreidbaar tot 32 Gb) heb je alvast voldoende kracht onder de motorkap. En de 8 megapixel camera is ook al niet onaardig. Het geluid wordt geproduceerd door middel van een S-Force 3D surround processor. En de prijs zal rond de 500 euro liggen. Nu alleen nog de nodige software...

In 'Among the stars' werd net een interstellaire oorlog uitgevochten en is de tijd gekomen voor vrede en welvaart. Daarom worden gigantische ruimtestations gebouwd om zowel de diplomatieke als commerciële banden tussen de diverse rassen te versterken. 'Among the stars' is een een mengeling tussen borden kaartspel waar het de bedoeling is om elk een ruimtetstation te bouwen. Elk spel duurt slechts vier rondes die samen gemiddeld zo'n half uur duren. Ideaal tussen een regenbui door. Voor twee tot vier spelers. Engelstalig. Prijs: 36,50 euro.

Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand

J a n u a ri 2 0 1 3 Uur (GMT)

Raket

Lanceerbasis

Vracht

Gewicht

Land

Baan

Doel

01-02-2013

06.56 uur

Zenit-3SL

Sea Launch

Intelsat 27

6241 Kg

USA

-

Communicatie

06-02-2013

16.04 uur

Sojoez-2-1a Fregat

Bajkonoer

Globalstar 78

700 Kg

USA

1410 x 1410

Communicatie

Globalstar 93

700 Kg

USA

1410 x 1410

Communicatie

Globalstar 87 Globalstar 94 Globalstar 95 Globalstar 96

700 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg

USA USA USA USA

1410 x 1410 1410 x 1410 1410 x 1410 1410 x 1410

Communicatie Communicatie Communicatie Communicatie

07-02-2013

21.36 uur

Ariane 5 ECA

Kourou

Amazonas 3

6265 Kg 3275 Kg

Azerbeijan

Spanje

GEO

Communicatie

11-02-2013

14.41 uur

Sojoez-U

Bajkonoer

Progress-M 18M

7250 Kg

Rusland

LEO

ISS Bevoorading

11-02-2013

18.02 uur

Atlas V (401)

Vandenberg

Landsat 8

2623 Kg

USA

LEO

Aardobservatie

25-02-2013

12.31 uur

PSLV

Sriharikota

SARAL

346 Kg

India / Frank.

LEO

NEOSSAT

65 Kg

Canada

LEO

Azerspace

Sapphire

UniBRITE

STRaND 1

AAUSAT 3

Verkl aren d e woord en l i j s t GEO LE O M i l . Com .

G e osta ti on a ry E a rth O rb i t Low E a rth O rb i t M i l i ta i re Com m u n i ca ti e sa te l l i e t

Canada

10 Kg

Oost. / Can.

3 Kg

UK

10 Kg 1 Kg

Oost. / Can. Denemarken

Communicatie

Aardobservatie

LEO

Ruimtepuin opsporen

LEO

Astronomie

LEO LEO LEO

Astronomie Astronomie

Technologie Technologie

■ M i sl u kte l a n ce ri n g

Guidestar | 03-2013

TUGSAT 1

150 Kg

GEO

Kris Christiaens

Datum

031

Artikel

Guidestar | 03-2013

Kris Christiaens

The golden spike company

032

Foto - In mei van verleden jaar werd de 'Golden spike company' voor het eeerst voorgesteld tijdens een conferentie in Hawaii. Bron: Golden spike company. Meer informatie : http://goldenspikecompany.com

Het Amerikaanse Golden Spike Company kreeg in december 2012 internationale aandacht nadat het bedrijf zijn ambitieuze ruimtevaartplannen bekend maakte tijdens een persconferentie in Washington D.C. Dit bedrijf, dat geleid en gesteund wordt door enkele belangrijke en invloedrijke personen uit de ruimtevaart, wil vanaf 2020 commerciële ruimtevluchten verzorgen naar de Maan. Symboliek van een spoorlijn

De eerste maal dat de plannen van dit bedrijf opdoken, was in mei 2012 tijdens een conferentie in Hawaii. Tijdens deze conferentie werd een voorstel naar voor gebracht onder de naam ‘Golden Spike’ dat gesteund werd door enkele belangrijke personen uit de wetenschappelijke wereld en de ruimtevaart. Dit voorstel beschreef een zogenaamde ‘Cislunar Superhighway' waarmee men mensen tegen betaling naar de Maan zou kunnen brengen. Met de naam ‘Golden Spike’ verwijst men naar de laatste spoorspijker die werd geslagen toen in 1869 de Central Pacific

en Union Pacific spoorlijnen in de Verenigde Staten elkaar kruisten. Door deze naam te gebruiken verwijst men naar de symboliek die schuilt achter het verbinden van twee werelden. Uiteindelijk was het wachten tot 6 december 2012 toen de details over het bedrijf en zijn plannen werden bekendgemaakt aan de pers en andere geïnteresseerden tijdens een persconferentie in de National Press Club in Washington D.C. Belangrijke personen

Eén van de belangrijkste zaken die opvielen tijdens de persconferentie in Washington D.C. waren de personen achter het bedrijf. Zo is Chairman of the Board van de Golden Spike Company een gewezen NASA-directeur Gerry Griffin die tijdens het Amerikaanse ApolloMaanprogramma vluchtdirecteur was van de Apollo 12, 15 en 17 missies. Daarnaast was Gerry Griffin ook technisch adviseur voor de Hollywoodfilms Apollo 13, Contact, Deep Impact en Apollo 18. Maar de meest opvallende persoon achter de Golden Spike

Company is ongetwijfeld Alan Stern die CEO & President is van het bedrijf is. Deze Amerikaanse wetenschapper is de ‘principal investigator’ (PI) van NASA’s New Horizons ruimtemissie naar de dwergplaneet Pluto en was in 2007 ook directeur van NASA’s Science Mission Directorate waardoor hij volgens het magazine Time één van de 100 meest invloedrijke mensen ter wereld werd. Een ander icoon uit de Amerikaanse ruimtevaart die een directeursfunctie heeft binnen Golden Spike Company is James R. French. Deze luchten ruimtevaartingenieur werkte in de jaren ’60 mee aan het ontwerp van de raketmotoren van de Saturn V Maanraket en van de Apollo Lunar Module. Na het Apollo-Maanprogramma werkte French in NASA’s Jet Propulsion Laboratory waar hij meewerkte aan de Mariner, Viking en Voyager ruimtesondes. Naast de bestuursleden kan de Golden Spike Company ook rekenen op heel wat steun en advies afkomstig van een raad van adviseurs. In deze raad bevinden zich invloedrijke personen uit de politiek, journalistiek, ruimtevaart en zakenwereld zoals Newt Gingrich (republikeins politicus), Andrew Chaikin (journalist en auteur) en Wayne Hale (gewezen NASA-vluchtdirecteur van 41 Space Shuttle missies). Routinevluchten naar de Maan

Het bedrijf Golden Spike Company bestudeert al sinds 2010 hoe je mensen tegen betaling tot op de Maan kan krijgen en hen vervolgens terug naar de Aarde kan brengen. Sinds het bedrijf hiermee begon, bouwde het zijn business-plan op en ging het ook op zoek naar investeerders. Volgens de Golden Spike Company moet het uiteindelijk mogelijk zijn om met een bedrag van 7 tot 8 miljard dollar te slagen in hun plan. Daarnaast zal het ambitieuze bedrijf ook tickets verkopen aan 1,5 miljard dollar voor twee personen per missie naar de Maan. Elke missie zal dus bestaan uit twee betalende passagiers. Op het eerste zicht lijkt 750 miljoen dollar per persoon zeer veel geld maar voor een bemande ruimtevlucht naar de Maan is dit goedkoop. Het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA spendeerde in de jaren ’60 en ’70 gemiddeld 18 miljard dollar per bemande Maanlanding.

continent van de Aarde’ waar men in de toekomst naartoe zal kunnen vliegen. ‘Fly me to the Moon’

Veel details over hoe een betalende ruimtevlucht naar de Maan met Golden Spike Company er uitziet, zijn nog niet echt gekend maar wel is geweten dat elke missie zal starten met twee lanceringen. Zo wil men de Maanlander, bevestigd aan een Lunar Transport Vehicle (een rakettrap), en de bemanning aan boord van een commercieel ruimtetuig met eveneens een Lunar Transport Vehicle apart in de ruimte brengen. Beiden zullen vervolgens in een baan om de Maan aan elkaar gekoppeld worden. Vervolgens zal de Maanlander afdalen tot op het Maanoppervlak waar de twee passagiers een korte tijd kunnen doorbrengen. Uiteindelijk moet de Maanlander de twee passagiers opnieuw naar het commerciële ruimtetuig brengen zodat men kan starten met de terugreis naar de Aarde. De taak van de twee Lunar Transport Vehicles is van cruciaal belang tijdens een missie naar de Maan aangezien deze zowel de Maanlander alsook de ruimtecapsule op weg moeten brengen naar de Maan zoals een rakettrap van de Saturn V Maanraket deed tijdens het Apollo Maanprogramma. Ondanks het feit dat de exacte lanceermiddelen of ruimtetuigen nog niet werden geselecteerd, zou Golden Spike Company bijvoorbeeld beroep kunnen doen op de Falcon 9 raket en bijhorende Dragon ruimtecapsule van het Amerikaanse ruimtevaartbedrijf SpaceX.

Om de kosten zoveel mogelijk te drukken zal de Golden Spike Company dan ook zoveel mogelijk samenwerken met bestaande commerciële ruimtevaartondernemingen zoals United Launch Alliance, Armadillo Aerospace en Masten Space Systems in de ontwikkeling van een transportsysteem dat mensen naar en van de Maan kan brengen. Zo wil het bedrijf gebruik maken van bestaande raketten en wil men enkel investeren in de ontwikkeling van een nieuwe Maanlander en ruimtepakken. In januari 2013 maakte de Golden Spike Company dan ook bekend dat het een belangrijk contract had afgesloten met het Amerikaanse lucht- en ruimtevaartbedrijf Northrop Grumman voor het ontwerp van de toekomstige Maanlander. Haalbaar of niet?

Hoe haalbaar de plannen van de Golden Spike Company wel zijn, is heel moeilijk te voorspellen aangezien dit afhangt van tal van factoren. Volgens velen lijkt de tijdspanne zeer kort en is een eerste commerciële vlucht naar de Maan tegen 2020 niet mogelijk. Anderen zijn dan weer sceptisch over het feit of het bedrijf zijn plannen in de praktijk zal kunnen omzetten aangezien er nog heel wat moet ontwikkeld en getest worden. Maar wellicht is de belangrijkste factor die er voor zal zorgen of het bedrijf slaagt of niet geld. Ondanks het feit dat het bedrijf gesteund en geadviseerd wordt door een team van experts is het nu zeer moeilijk te voorspellen hoeveel het totale plaatje zal kosten. Daarnaast is er ook de vraag of personen, bedrijven of overheden binnen een tiental jaar nog bereid zullen zijn om te betalen voor een reis naar de Maan. Ondanks de vele vragen weten we wel zeker dat Golden Spike Company een onderneming is waar we in de nabije toekomst nog veel van zullen horen.

Foto - Apollo 17 was, op 11 december 1972, de laatste bemande missie naar de Maan. Sindsdien hebben uitsluitend sondes de Maan bezocht. Kortom, we zijn er al 40 jaar niet meer geweest...

Guidestar | 03-2013

In de jaren ’60 en ’70 bouwde Northrop Grumman ook al de Apollo Maanlanders. Ook alle andere onderdelen die het bedrijf nodig heeft voor zijn ambitieuze missies naar de Maan zullen ontwikkeld en gebouwd worden door Amerikaanse bedrijven. Volgens Alan Stern moet het mogelijk zijn dat vijftien tot twintig bedrijven, ruimtevaartagentschappen of overheden zich inschrijven voor een commerciële vlucht naar de Maan. Dit kunnen bedrijven, ruimtevaartagentschappen of landen zijn die zelf de middelen niet hebben om te investeren in een eigen transportsysteem maar wel interesse hebben in wetenschappelijk onderzoek naar onze trouwe buur. Het feit dat men de hand uitreikt naar bedrijven en overheden is een slimme zet aangezien er niet heel veel miljardairs op de wereld rondlopen die zin hebben om naar de Maan te gaan. Stern is er dan ook van overtuigd dat zijn bedrijf tegen 2020 kan starten met de eerste vluchten en dat men in de eerste tien jaar die hierop volgen een vijftiental Maanexpedities kan uitvoeren. Tijdens de persconferentie in december 2012 sprak het bedrijf over de Maan als het ‘achtste

033

Rubriek - Woord van de maand

Dirk Devlies

Jacques François Jean Gérard Cox Zijn naam deelt hij met enkele hedendaagse sterrenkundigen, zoals de Brit Brian Cox. Met zoveel Belgische sterrenkundigen deelt hij het onderzoek van planetoïden en kometen. Info - Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van bestuur. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een buitengewoon omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Personalia

Belgisch sterrenkundige en wiskundige. Hij is in Antwerpen geboren op 16 augustus 1898. Hij overleed in Brussel op 20 oktober 1972.

Zijn ouders wilden dat hij de familiezaak overnam, maar daar had hij geen oren naar. Door volharding en zijn kwaliteiten kon hij zelfs de terughoudendheid van zijn familie overwinnen. Opleiding

De Eerste Wereldoorlog stelde hem in staat om te werken en zich voor te bereiden op het ingangsexamen van de Polytechnische School van de Universiteit van Brussel. Hij slaagde en studeerde er natuurwetenschappen en wiskunde. Op 19 juli 1924 werd hij doctor in de natuurkunde en de wiskunde. Met een publicatie over de planetoïdengordel voltooide hij zijn studies om de graad van geaggregeerde voor het hoger onderwijs te behalen, dat was op 12 mei 1932. Werk en leven

Guidestar | 03-2013

Van 1924 tot 1940 deed hij voornamelijk onderzoek aan planetoïden en de oorsprong van kometen. Planetoïden onderzocht hij door toedoen van zijn leermeester Paul Stroobant (Guidestar november 2012). Hij onderzocht hun bewegingen, voerde fotometrisch onderzoek uit en deed statistische analyses. Met Stroobant bouwde hij aan de ULB de wetenschappelijke reputatie van het Departement voor Sterrenkundig Onderzoek uit. Hij onderzocht ook dubbelsterren.

034

Hij werd in 1930 voorzitter van de Administratieve Raad van de École de Navigation aérienne. Met anderen ontwikkelde hij er in 1937 een instrument dat tijdens een trans-Atlantische overtocht de magnetische inclinatie weergaf met een nauwkeurigheid van 20 km. In 1943 bracht hij verbeteringen aan die de nauwkeurigheid verhoogden.

Als assistent aan de universiteit begeleidde hij, en nam deel aan, onderzoeken van studenten, waaronder L. Dufour, J. Liénard en vooral P. Bourgeois. Met laatstgenoemde onderzocht hij in 1933 en 1934 de oorsprong van kometen, bestudeerde hij de spreiding in hen periheliumafstanden en analyseerde hij de kans op hun ontdekking. Van dan af krijgt zijn carrière een wending: hij wordt hoofd van de cursus wiskundige geografie en bedenkt een nieuwe projectiemethode. Zijn eerste les was

op 27 oktober 1933.

Op 10 oktober 1936 werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar sterrenkunde en geodesie aan de Universiteit van Brussel. In 1936 liet hij zijn student Melle De Nockere het profiel van het maanreliëf berekenen.

In 1936 demonstreerde hij de kracht van waarnemingen met een snelle camera, dat 8 beelden per seconde maakte van de zonsverduistering die in Ukkel zichtbaar was. De verduistering deed zich voor op 19 juni 1936 en was een totale zonsverduistering in het Midden-Oosten, de Sovjet-Unie en Japan. In Ukkel viel het maximum rond 4.13 uur UT, op een hoogte van 5°. Dan was ongeveer 60% van de zonnediameter bedekt. Na de oorlog bestudeerde hij de bewegingen van de Aarde, zoals de beweging van de rotatiepool van de Aarde en de verschillen in de hoeksnelheid bij de rotatie van de Aarde. Van 1948 tot 1956 bestudeerde hij de variatie van het traagheidsmoment, onderzocht hij de poolbeweging en de herverdeling van luchtmassa’s boven de oceanen. In 1949 was hij coauteur van een publicatie over de kwantitatieve uitwisseling van bewegingen tussen de atmosfeer en de lithosfeer en stelde dat deze een belangrijke rol spelen bij de jaarlijkse fluctuaties in de rotatiesnelheid van de aarde.

Hij werd op 2 juni 1945 corresponderend lid van de Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique (ASLB), effectief lid op 3 juni 1950 en directeur van de Klasse Wetenschappen in 1961. Van 1953 tot 1956 was hij secretaris van de Academie, maar zijn gezondheid dwong hem de functie op te geven. Aan de Academie was hij ook voorzitter van de Nationaal Comité voor Geodesie en Geofysica en van het Nationaal Comité voor Sterrenkunde (1959 tot 1962). Aan de Academie werd onder impuls van de internationale organisatie Committee On Space Research (COSPAR), en in samenwerking met Marcel Florkin en Polidor Swings, het Nationaal Comité voor Ruimteonderzoek opgericht in juni 1959. Hij was voorzitter van dit comité. Hij was ook voorzitter van de Société belge de Statistique (1946). Hij was corresponderend lid van de Instituto de Coïmbra en fellow van het Institute of Navigation of London. Hij was corresponderend astronoom aan de Koninklijke Sterrenwacht en lid van de Wetenschappelijke Raad ervan. Hij was voorstander van een tijdsysteem met atoomklokken, geuit in 1951. In 1959 stond hij mee aan de wieg van het

Guidestar | 03-2013

035

Centre National de Recherche de l’Espace, hij was er voorzitter van.

bij schemering. In 1944 werd hij toegevoegd aan het Bomber Command.

Omwille van gezondheidsredenen werd hij in 1960 toegelaten tot het emeritaat.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragers

Hij stelde een draaibare sterrenkaart op, met een conforme projectie van het gehele oppervlak van de bol of ellipsoïde in een gelijkzijdige driehoek.

In 1944 werd hij benoemd tot rector van de ULB (zie onderaan) en bleef dat tot in 1947. Hij was nauw betrokken bij de oprichting van de sociale dienst van de Universiteit en was promotor van het postgraduaat. Naar hem is de planetoïde (of asteroïde) 1476 Cox genoemd, ontdekt te Ukkel door Eugène J. Delporte op 10 september 1936. Hij ontving eredoctoraten van de universiteiten van Caen, Rijsel en Besançon.

Cox kreeg verschillende prijzen: in 1932 de De Keyn Prijs, in 1935 de Vijfjaarlijkse Heuschling prijs en in 1940 Agathon De Potterprijs. Literatuur en bronnen

Foto - Bezoek van de Belgische Universitaire rectoren aan Amerika in 1946. Van links naar rechts: J. Cox, H. Van Waeyenbergh, E. Blancquaert en J. Duesberg. Bron: BAEF. Meer informatie : www.observatoire.be

Uitgelicht: zijn oorlogsjaren.

Cox zetelde als vice-voorzitter van de Faculteit Toegepaste Wetenschappen in de Administratieve Raad die de beslissing tot de sluiting van de ULB nam. Hij onderschreef deze beslissing en organiseerde mee het clandestiene onderwijs. Zijn heroïsche daden voor de bevrijding van de universiteit tijdens de Tweede Wereldoorlog werden in de hoogste academische kringen geprezen, maar tijdens de viering van de vijftigste verjaardag van die bevrijding werd van hem echter geen melding meer gemaakt. Banc Public heeft deze episode in zijn leven uitgebreid beschreven op www.bancpublic.be/ article.php?id=5349 (in het Frans).

Guidestar | 03-2013

Hij vertrok op 16 juli 1942 naar Engeland en arriveerde in Londen in november 1942. Hij werd opgenomen in de R.A.F als senior wetenschapsofficier. Hij gaf les aan jonge piloten aan de Empire Central Navigation School. Hij hield zich ook bezig met de observatie van de omtrekken van vliegtuigen

036

Volgens het Astrophysics Data System (ADS) van de SAO/NASA geen artikelen van hem bekend, maar toch publiceerde hij. Zijn eerste artikel behandelde het gebruik van fotografische technieken voor het berekenen van banen en efemeriden. Tussen 1925 en 1928 volgden geschriften over schijnbare banen en de bepaling van elliptische banen. In 1928 stelde hij een methode voor om de vijf baanelementen grafisch weer te geven: een stereografische projectie gezien vanaf de zuidpool van de ecliptica. Het stelde hem in staat om statistisch onderzoek te doen op de banen van de 1072 planetoïden die in 1928 bekend waren. Het vormde de kern van zijn thesis in 1932. De thesis vatte in drie hoofdstukken zijn werk samen: schijnbare bewegingen, een fotometrische studie en statistisch onderzoek. Een lijst van zijn publicaties is opgenomen in het jaarboek van de ARB in 1985. Hij schreef onder andere Elements d'Astronomie et de Geodesie (1948). Met P. Bourgeois schreef hij over de helderheid van planetoïden en over variabele sterren met A. Dermul. Hij schreef ook over de schommelende helderheid van Eros.

Hij schreef verschillende biografieën voor de Biographie Nationale, zoals van EugèneGodfroid Bijl (1861 - 1924), Edouard Goedseels (1857 – 1928), Amédée A. A. Dermul (1887 – 1967), Charles M. V. Montigny (1819 – 1890) en Paul Stroobant. Hij schreef ook over Raoul J. Hublet (1904 - 1940) in Ciel et Terre in 1940. P. Melchior schreef over hem een uitgebreid overlijdensbericht in Ciel et Terre in 1973. Dawinka Laureys Dawinka vernoemde hem in ‘Belgium’s participation in the European space adventure’ in 2003 (ESA publicatie HSR-29). Jan Vandenbruaene schreef over hem in de ‘Astronomische Gids voor België’.

Guidestar | 03-3013

037

Kortnieuws De makers van de film 'Chasing Ice' hebben het afbreken een enorm stuk ijs van de Groenlandse Jakobshavn-ijsberg kunnen filmen. Dat fenomeen duurde meer dan een uur en toen alles opnieuw gestabiliseerd was bleek dat de ijsberg over een breedte van ongeveer vijf kilometer zo'n 1,6 kilometer ijs van zich afgegooid had. Bekijk de spectaculaire beelden hieronder. Bron: Treehugger / 12-02-2013.

Hoewel het hier in België met al die sneeuw niet duidelijk is, hebben we globaal gezien een van de warmste januarimaanden achter de rug. Januari 2013 was zelfs de tweede warmste van de laatste 35 jaar, met enkel die uit 2010 die nog warmer was. "Vorige maand was het globaal gezien 0,51 graden warmer dan het gemiddelde van de laatste dertig jaar", aldus John Christy, directeur van het Earth System Science Center aan de Universiteit van Alabama. Enkel januari 2010 was nog warmer, die uit 1998 neemt nu plaats drie in. De grootste afwijking van de normale temperatuur was te vinden op de eilandenarchipel van Svalbard, ten noorden van Noorwegen. Daar was het vorige maand 4,1 graden warmer dan een gemiddelde januarimaand. Nyagan, een dorp in Rusland, zorgde dan weer voor de tegenpool. Daar was het 2,51 graden kouder dan normaal. Bron: Livescience / 11-022013. Han Vandevyvere, onderzoeker aan de KU Leuven, heeft een wetenschappelijk rapport voorgesteld met scenario's om Leuven tegen 2030 klimaatneutraal te maken. Het was het resultaat van een jaar werken van thematische cellen en experts onder leiding van een Leuvense G20. Milieuschepen Mohamed Ridouani nam het rapport in ontvangst en beloofde een actieplan uit te werken. Uit een nulmeting die het stadsbestuur eerder liet uitvoeren, bleek dat de CO2-uitstoot in Leuven geraamd wordt op 808 kTon of 8 ton per inwoner. Het grootste deel hiervan - 85 procent - is afkomstig van gebouwen en verkeer. Industrie en landbouw zijn goed voor 11 en 4 procent. Hieruit werd al eerder geconcludeerd dat er vooral maatregelen moeten komen op vlak van gebouwen en verkeer. Om residentiële gebouwen tegen 2030 te isoleren, moet er volgens Vandevijvere jaarlijks 7 procent gerenoveerd worden, wat 50 miljoen euro per jaar kost. De kost van het huidig energieverbruik beloopt echter 250 miljoen euro per jaar, waarvan 100 miljoen euro voor gezinnen. Door maatregelen die in verschillende sectoren voorgesteld worden is een totale CO2-reductie mogelijk van 55 procent tegen 2030 en 67 procent tegen 2050. Als men industrie buiten beschouwing laat, stijgen deze percentages tot 67 en 81. Ridouani reageerde positief op het rapport en stelde dat het stadsbestuur vastbesloten is om op die manier van Leuven tevens een betere, gezondere en weerbaardere stad te maken. Hij kondigde aan dat het stadsbestuur het goede voorbeeld zal geven door tegen 2030 al de eigen gebouwen volledig CO2-neutraal te maken. Momenteel lopen hiervoor al de nodige audits. Ook het wagenpark wordt vergroend. Bron: AA / 21-02-2013. In 2012 is in China voor het eerst meer energie geproduceerd door windmolens dan door kerncentrales. Windenergie groeit met een duizelingwekkende 80 procent per jaar in het land, terwijl er steeds minder nieuwe kerncentrales worden gebouwd. Begin 2011 had China in totaal voor 10.200 megawatt aan geïnstalleerde capaciteit, en de Chinese overheid zette volop in op nieuwe kerncentrales. Er

waren 29 nieuwe reactoren gepland of in aanbouw, goed voor nog eens 28.000 megawatt, en de overheid droomde van 40.000 megawatt tegen 2015. Maar in maart 2011 gebeurde de kernramp in het Japanse Fukushima, en de Chinese overheid besloot nieuwe goedkeuringen op te schorten en bestaande projecten grondig te controleren. Pas in oktober 2012 werd het moratorium op nieuwe vergunningen opgeheven, maar meteen ook besloten dat enkel meer geavanceerde centrales van de derde generatie een goedkeuring konden krijgen. In 2011 en 2012 werden in het hele land daardoor maar vier reactoren aangesloten, met een gecombineerde capaciteit van 2.600 megawatt, waardoor de totale capaciteit afklokt op 12.800 megawatt. Het officiële doel van 40.000 megawatt tegen 2015 blijft gehandhaafd, maar het lijkt steeds minder waarschijnlijk dat dat doel gehaald wordt. De vooruitzichten voor windenergie zijn een stuk veelbelovender. Tijdens 2011 en 2012 werd voor meer dan 19.000 megawatt aan nieuwe windmolenparken aangesloten op het net. Naar verwachting zal er dit jaar nog eens 19.000 megawatt aangesloten worden. De officiële Chinese doelstelling van 100.000 megawatt aan windenergie tegen 2015 lijkt daarmee een makkelijk haalbare kaart. De Chinese Associatie voor Hernieuwbare Energie (CREIA) ziet de capaciteit zelfs groeien tot meer dan 200.000 megawatt tegen 2020. Nu al zijn er zes megaprojecten opgestart, die samen 138.000 megawatt voor hun rekening nemen. Bron: IPS / 20-02-2013. Een team van wetenschappers gebruikt radiometrische dateertechnieken op rotsformaties in Rusland om historische smelttijden te meten. Volgens de onderzoekers zou een globale temperatuursstijging van 1,5 graden Celsius voldoende zijn om de permafrost in Siberië te doen smelten. De onderzoekers onder leiding van experts van Oxford University bestuderen stalagmieten en stalactieten in Siberische grotten die zich gedurende honderdduizenden jaren gevormd hebben. Deze rotsformaties kregen vorm wanneer smeltwater de grotten insijpelde en stopten met groeien wanneer de permafrost terug bevroor. De wetenschappers kunnen het starten en stoppen van de groei van stalagmieten en stalactieten meten door er op verschillende punten doorheen te zagen. De onderzoekers hebben stalactieten gevonden in een van de noordelijkste grotten die gedurende 400.000 aangroeiden. Dit gebeurde tijdens een periode wanneer de temperatuur 1,5°C hoger was dat in preindustriële tijden. Op dit moment liggen de gemiddelde globale temperaturen 0,6°C - 0,7°C boven die in het pre-industriële tijdperk. Volgens Anton Vaks van het departement Aardwetenschappen in Oxford betekent dit dat men de mogelijkheid van het smelten van de permafrost moet opnemen in klimaatvoorspellingsmodellen. Bron: The Guardian / 22-03-2013.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Op donderdag 14 februari start bij Sonnenborgh, museum & sterrenwacht de cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’. De cursus is voor iedereen bedoeld, die meer wil weten over de onmetelijke wereld die we het heelal noemen. Onderwerpen zoals sterrenstelsels, (reuzen)planeten en witte dwerg sterren worden op een boeiende manier besproken. Daarnaast speuren de cursisten ook zelf de hemel af met de telescopen van de sterrenwacht. De cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’ start op donderdag 14 februari en bestaat uit 10 lessen, die worden gehouden op elke donderdagavond van 19.30 - 21.30 uur. Met uitzondering van 21 februari i.v.m. de voorjaarsvakantie. Deze cursus is geschikt voor iedereen boven de 15 jaar. Kennis van wiskunde op middelbaar schoolniveau is voldoende voor het volgen van deze cursus. Het cursusgeld bedraagt € 130,- incl. cursusbrochure en sterrenschijf. Datum - Vanaf 14 februari 2013. 19.30 uur t/m 21.30 uur. Toegang: 130 euro. Locatie - Volkssterrenwacht Sonnenborgh. Zonnenburg 2 te 3512 Utrecht (NL). www.sonnenborgh.nl.

Guidestar | 03-2013

Cursus : Inleiding in de sterrenkunde

039

Rubriek

S p a c e h i st o r y / 1 7 - 0 3 - 1 9 5 8

Guidestar | 03-2013

Lancering van de Vanguard I

040

Deze in 1958 gelanceerde satelliet is, na 55 jaar, nog steeds de oudste die om de Aarde draait. En is overigens de vierde satelliet ooit gelanceerd.

Een jaar eerder mislukte de poging om de Vanguard I te lanceren, maar na de Explorer I, lukte het de Amerikanen ook om deze kunstsatelliet alsnog te lanceren. De Vanguard I woog slechts 1470 gram en de diameter van de kunstsatelliet was 152 millimeter. De Vanguard I was de eerste satelliet die door zonne-energie aangedreven werd. Naar verwachting zou de Vanguard I meer dan 2000 jaar in de ruimte kunnen verblijven voordat het helemaal vergaan zou zijn.

De laatste communicatie met de Vanguard I was in mei 1964 in Quito, Ecuador. De data die men verzameld had ging met name over

de exacte vorm van de aarde. De verwachting van de houdbaarheid van de Vanguard I werd later bijgesteld naar ongeveer 240 jaar.

Een tweede versie van de Vanguard I kan men nog steeds bewonderen in de Cosmosphere and Space Center in Hutchinson (Kansas / USA).

Enkele gegevens van z'n baan: Eccentriciteit: 0.1909. Inclinatie: 34.25°. Apofocus: 3,969 km. Perifocus: 654 km.

Wat is een satelliet ?

Een satelliet kan in een geostationaire of niet geostationaire baan om de aarde worden gebracht. Een geostationair geplaatste satelliet hangt op een hoogte van ongeveer 36.000 km op een vast punt boven de evenaar. Op die hoogte is de omlooptijd van de satelliet namelijk exact gelijk aan de rotatiesnelheid van de aarde om haar eigen as.

Een niet-geostationair geplaatste satelliet beweegt met een bepaalde snelheid ten opzichte van het aardoppervlak. Dit komt doordat de hoeksnelheid van de kunstmaan groter (op lage hoogte) of kleiner (op grote hoogte) is dan de hoeksnelheid van de aardrotatie.

Guidestar | 03-2013

Een satelliet of kunstmaan is een door mensen gemaakt object in een baan om een hemellichaam. Kunstmanen zijn onbemande toestellen die door de mens in een baan zijn gebracht. Natuurlijke manen zijn meestal objecten met de structuur van een kleine planeet of planetoïde die door de zwaartekracht van de planeet in hun baan worden gehouden.

Het idee van geostationaire kunstmanen werd oorspronkelijk door de sciencefictionschrijver Arthur C. Clarke geopperd. Geostationaire satellieten zijn bij uitstek geschikt voor observatie en telefoon- en andere communicatieverbindingen, omdat antennes op aarde naar een vast punt gericht kunnen blijven. Wel is de vertraging in de communicatie iets groter (ongeveer 0,25 seconde) dan voor een satelliet in een lagere baan. Ook staat op zeer hoge breedtegraden (dicht bij de polen) de satelliet nauwelijks boven de horizon.

041

Artikel

Space robotics wedstrijd

Redactioneel

Wil je meedenken over de toekomst van ruimterobotica en ben je tussen de 11 en 19 jaar oud? Schrijf je dan in voor de allereerste editie van de Space Robotics-wedstrijd van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA.

Foto - Wil je meer weten over de wedstrijd, bezoek dan de onderstaande website. De deadline voor aanmelding is 15 maart. De selectie van de finalisten ligt vast begin mei. In oktober is er dan het wedstrijdevenement.

Guidestar | 03-2013

Meer informatie : www.esa.int/volare/education

042

De ruimtevaart heeft altijd gebruik gemaakt van robots. Ook aan boord van het internationale ruimtestation ISS is dat niet anders. Een van de meest belangrijke robots van dit moment is het Automated Transfer Vehicle (ATV). Een robot die gebruikt wordt om geheel automatisch vracht te vervoeren naar het ISS. Maar nadat ATV zichzelf aan het ruimtestation heeft gekoppeld, moeten de astronauten de vracht er vooralsnog wel zelf met de hand uithalen en hem opbergen. En dat kost astronauten veel tijd.

binnen een tijdsbestek van vijf minuten een model van het Automated Transfer Vehicle uitladen en de verschillende vrachtstukken veilig opbergen in het Columbuslaboratorium. Net als in elk ander spel kunnen deelnemers bonuspunten verdienen en strafpunten oplopen. Hoewel de robots vooral functioneel moeten zijn kunnen deelnemers ook extra punten verdienen door hun robots een kleurrijk en bijzonder uiterlijk te geven. Voorzichtigheid is dus geboden tijdens het uitvoeren van de opdrachten. Zo zweven er tijdens de wedstrijd 'astronauten' aan boord rond die ontweken moeten worden. Ook mogen de robots niet beschadigd raken. Om de wedstrijd nog uitdagender te maken hebben de bestuurders van de robots tijdens het uitvoeren van hun opdracht geen direct zicht op het ISS-model. In plaats daarvan moeten ze vertrouwen op videobeelden die afkomstig zijn van vier camera's op het speelveld en eventuele sensoren op de robots. Deelnemers krijgen tijdens de wedstrijd ook te maken met wegvallende videosignalen, iets wat tijdens een echte missie aan boord van de ruimte ook kan gebeuren.

De Space Robotics-wedstrijd heeft als doel deelnemende scholieren te leren hoe ze problemen oplossen en hoe ze moeten samenwerken in teams. De wedstrijd is ontworpen om vaardigheden rondom ondernemersschap, softwaredesign, management, artistiek design, techniek, marketing en vindingrijkheid te stimuleren en te testen.

En daar komt de internationale Space Robotics-wedstrijd om de hoek kijken. Tijdens de wedstrijd gaan jongeren uit de verschillende lidstaten van de ESA de strijd met elkaar aan. Ieder deelnemend team ontwerpt en bouwt een eigen robot die in staat moet zijn de vracht die met de ATV de ruimte in gebracht wordt op te bergen. De finale van de wedstrijd vindt plaats bij ESTEC, aan boord van een schaalmodel van het internationale ruimtestation ISS. De Space Robotics-wedstrijd combineert bouwvaardigheden samen met gaming tot een spannende wedstrijd. De deelnemers worden naar leeftijd opgesplitst in drie groepen en krijgen alle vrijheid bij het maken van hun robots. Ze mogen hun robots precies zo bouwen als ze willen, zolang er maar rekening gehouden wordt met de veiligheidseisen. Voordat de robots aan de slag mogen in het model van het ISS worden ze eerst gekeurd. Alleen de beste robots nemen het in de finale tegen elkaar op. Alle deelnemende robots moeten draadloos bestuurd worden. Tijdens de finale moeten ze

De eerste editie van Space Robotics wordt vanuit het internationale ruimtestation ISS begeleid door ESA-astronaut Luca Parmitano. Tijdens de finale in oktober van dit jaar zal hij in het kader van zijn Volare-missie aan boord zijn van het ISS. Parmitano zal in juli de finalisten bekend maken vanuit het ruimtestation. Hij begeleid vanuit de ruimte ook de finale die in oktober plaatsvindt in ESTEC.

Artikel

Capella: Een bescheiden nova aan het VVS uitspansel Sinds jaren zijn in de regio Hoegaarden – Boutersem amateurs actief, als individu of aangesloten uiteraard bij de VVS of Mira. In de omgeving vinden we de jongerenafdeling Wega te Leuven, en iets verder weg AVOB als erkende vereniging te Zoutleeuw. Door in Boutersem en later Hoegaarden de VVS Sterrenkijkdag op te zetten groeide het enthousiasme en kwam het idee naar boven om buiten de sterrenkijkdagen zelf, ook nog activiteiten te organiseren. Dat resulteerde in de bekende Starparty’s aan de Marollenkapel te Hoegaarden. Als locatie is deze kapel vrij ideaal: niet alleen een bekend punt in het landschap en een prachtige omgeving, maar ook 360° panoramisch zicht met kimduiking en daar bovenop (sinds dankzij Crevits de E40 wordt gedoofd) ook nog vrij donker naar Vlaamse maatstaven (gem. SQM 20,30).

Weer op diezelfde Sterrenkijkdagen (waarvan de opkomst steeds redelijk hoog ligt bvb. in 2012 hadden wij 100 bezoekers ondanks het regenweer) was er de steeds weerkerende vraag of er in de buurt een vereniging was om bij aan te sluiten.

waar ook onze jaarlijkse sterrenkijkdagen doorgaan en thuisbasis van de vereniging. Zowel de Hoegaardse schepen van Milieu, Marleen Lefevre, kwam een woordje spreken, als de Eerste schepen van Boutersem, Chris Vervliet. Het mag tevens gezegd worden dat Chris Vervliet ook een fervent waarnemer is en lid van de VVS. De voorzitter van de VVS, Marnik van Impe, mocht ook niet ontbreken en wenste ons alle succes. Als hoofdschotel hadden we het geluk om professor Waelkens te mogen ontvangen, waarbij hij een - naar gewoonte - geanimeerde voordracht gaf over de rol van de sterrenkundige amateur en de vereniging in de samenleving. Amateurs moeten niet alleen maar naar de hemel kijken maar ook hun hobby uitdragen naar het grote publiek. Professor Waelkens eindigde ook nog met woorden van Vergilius (uit de 'Bucolica') om de mensen aan te sporen: ite, ite, capellae. Letterlijk vertaald: vooruit met de geit !

Ondertussen is de eerste maandelijkse vergadering (telkens op volle maan) achter de rug en groeide de vereniging tot een tiental amateurs. Wij zijn op allerlei vlakken actief, met zowel Deep Sky, Astrofotografie, Radiowaarnemingen, Cosmologie als Variable Sterren. Samen met alle andere afdelingen hopen we op veel heldere nachten en enthousiaste activiteiten!

Meer over de Marollenkapel en de starparty’s kan men lezen op onze webstek “Capella Hoegaarden “ op de site van de VVS of op www.drogenberg.be. Tevens nog een dankwoord voor de VVS, die de bubbels voor haar rekening nam op de receptie.

Guidestar | 03-2013

De aftrap werd gehouden in de ridderzaal van het Sint Janscollege te Meldert (Hoegaarden)

Meer informatie : [email protected]

Capella is zoals bekend de hoofdster van Auriga en op onze breedte circumpolair. Capella is dus gedurende het ganse jaar zichtbaar, daarnaast is er de fonetische associatie met de ‘kapel’ of de Marollenkapel als onze waarneemplaats in Hoegaarden. Met zovele andere sterren aan de VVS hemel was deze gelukkig nog niet in beslag genomen!

Vanaf nu dus wel: als feitelijke vereniging bied je een meerwaarde met de bedoeling de sterrenkunde te kunnen profileren naar geïnteresseerden. Je hebt ook wat meer te zeggen in de strijd tegen lichtvervuiling: het heeft meer effect als afdeling van een sterrenkundige vereniging naar de politiek stappen dan als individu. Draagvlak hiervoor creëren als onderdeel van het gemeentelijk socio-cultureel leven is essentieel. Op 27 januari 2013 zag de afdeling VVS Capella Hoegaarden dan officieel het licht. Er was veel belangstelling met een volle zaal, een veertigtal aanwezigen, en nogal wat locale pers.

Info - Capella Hoegaarden is een afdeling van de Vereniging voor Sterrenkunde met als uitvalsbasis het donkere Hoegaarden. Wij bestaan uit een aantal enthousiaste waarnemers die een mix in de verschillende waarneemdisciplines vertegenwoordigen. Onze leden bestaan uit zowel visuele waarnemers en astrofotografen.

Hubert Hautecler

Capella, één van de helderste circumpolaire sterren op onze breedtegraad. En sinds kort dus ook een VVS Afdeling, te HoegaardenBoutersem.

043

Rubriek - European Space Agency

ESA

Onbekende asteroïde vli

Info - De Europese Ruimtevaartorganisatie (European Space Agency, ESA) houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwikkeling van op satellietsystemen gebaseerde technologieën en de bevordering van de Europese economie. De ESA is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht.

De details rondom planetoïde 2012 DA14 zijn nog tamelijk vaag. Zo zijn er bijvoorbeeld nog geen rechtstreekse metingen van de omvang van het stuk steen beschikbaar. Wetenschappers kunnen dus niet anders dan de omvang schatten. Dat doen ze aan de hand van de helderheid van de planetoïde. De schattingen lopen uiteen van een doorsnede van 50 tot 80 meter. Ook het gewicht kan alleen nog maar geschat worden. Wetenschappers schatten de massa van 2012 DA14 op zo'n 130.000 ton. Waaruit het stuk steen bestaat is ook nog onbekend.

044

Hij is bij het Space Situational Awareness Office - een onderdeel van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA - verantwoordelijk voor het in de gaten van objecten die dicht in de buurt van de aarde komen. “Onze computerberekeningen laat zien dat deze asteroïde deze eeuw zeker niet op aarde zal inslaan.” Nog niet eerder kwam planetoïde 2012 DA14 zo dicht bij onze planeet als hij op 15 februari deed. Op die dag vloog het brok ruimtesteen met een snelheid van 7,8 kilometer per seconde op nog net geen 28.000 kilometer aan ons voorbij. “Dat is ruim binnen de geostationaire baan, waar veel van onze communicatiesatellieten hangen”, weet Koschny. “Maar net als de planeet lopen ook de satellieten geen gevaar. De planetoïde komt 'van onderen' en zal de geostationaire baan niet doorkruisen.” Het stuk ruimtesteen kwam avonds om 20.40 uur Nederlandse tijd het dichtst bij onze planeet in de buurt. Hoewel hij in het niets valt vergeleken met de grootsheid van het zonnestelsel, was 2012 DA14 zichtbaar voor alle Europeanen met een goede verrekijker.

2012 DA14 werd voor het eerst op 22 februari 2012 ontdekt door La Sagra Sky Survey, een door ESA gesteund Space Situational Awareness-programma. Het observatorium in zuidoost Spanje - naast Granada - ligt op een hoogte van 1700 meter: op een van de donkerste, minst door licht vervuilde locaties van het Europese vasteland.

Guidestar | 03-2013

Meer informatie : www.esa.int

Een vrij onbekende planetoïde vloog op 15 februari rakelings langs de aarde. Het stuk ruimterots had een doorsnede van 50 meter en werd vorig jaar ontdekt door Spaanse amateurastronomen die door ESA gesteund worden.

Wat al wel bekend is, is dat de planetoïde bij zijn reis langs de aarde niet op onze planeet zal inslaan. “We kunnen zijn baan berekenen met behulp van de Europese NEODyS planetoïde database”, aldus Detlef Koschny.

De kleine omvang en voorheen onbekende baan van 2012 DA14 zorgen ervoor dat de planetoïde vorig jaar pas gespot werd nadat hij de aarde gepasseerd was. “Als dit object van ijzer was gemaakt en het onze planeet zou raken, dan zou er een krater kunnen ontstaan van 1,5 kilometer doorsnede. Precies zoals de krater bij Flagstaff in de Amerikaanse staat Arizona”, aldus Koschny. “Maar we hoeven ons nergens zorgen over te maken. De

iegt vlak langs de Aarde planetoïde slaat niet in.”

Het vinden van objecten die onze aarde van vlakbij passeren én die groot genoeg zijn om schade aan te richten is een belangrijk doel van ESA's Space Situational Awarenessprogramma (SSA). In dat programma biedt ESA ondersteuning aan een aantal groepen Europese amateurastronomen. Dat doet ESA onder andere door lokaal onderzoek te ondersteunen en door astronomen gebruik te laten maken van ESA's eigen telescoop op het Spaanse eiland Tenerife. Het SSA-programma geeft daarnaast via zijn website http://neo.ssa.esa.int ook toegang tot baanvoorspellingen en informatie over dichtbij passerende objecten.

De ontdekking van 2012 DA14 was vooral belangrijk voor het SSA-programma omdat het een uitstekend voorbeeld is van die half

miljoen nog niet ontdekte stukken ruimtesteen van minstens 30 meter die nog niet in de gaten gehouden worden.

“Ons SSA-programma is bezig met de ontwikkeling van een systeem van volledig geautomatiseerde optische telescopen die planetoïden zoals deze kunnen detecteren”, aldus Nicolas Bobrinsky, manager van het SSAprogramma. “Ons doel is om samen met partners van over de hele wereld objecten met een doorsnede van 40 meter of meer al drie weken voordat ze bij de aarde zijn te detecteren.” Om dit doel te bereiken werkt ESA samen met bedrijven uit de Europese industrie. Het volledig geautomatiseerde systeem bevat talloze telescopen met een doorsnede van 1 meter. Deze telescopen moeten samen de complete lucht in één nacht kunnen vastleggen.

Foto - Een foto van asteroïde 2012 DA14 zeven uur voor z'n dichtste nadering. Genomen door amateur astronoom Dave Herald uit Murrumbateman (Australië). De belichting duurde drie minuten. Bron: ESA / Dave Herald.

Guidestar | 03-2013 045

Artikel

V V S A lg e m e n e le d e n v e r g a d e r in g De VVS nodigd haar leden vriendelijk uit op haar jaarlijkse algemene ledenvergadering. Deze gaat door op zaterdag 20 april 2013. De bijeenkomst gaat door in de Universiteit Gent, Campus De Sterre, gebouw S9, Krijgslaan 281 (auditorium A0 gelijkvloers). De hoofdingang van de campus bevindt zich op de hoek met de Galglaan.

De algemene vergadering zelf vangt aan om 14.15 h met een administratief gedeelte. Daarin komen het activiteitenverslag en het financieel verslag van het afgelopen jaar aan bod, alsook de geplande activiteiten en de begroting voor 2013. In verband met de verkiezing van enkele leden van het bestuur, vermelden we dat het mandaat van Wouter Krznaric ten einde loopt; hij stelt zich wel herkiesbaar. Daarnaast wenst Dirk Devlies zijn mandaat als bestuurder voortijdig ter beschikking te stellen. Het bestuur stelt voor om ook Eric Broens en Maarten Vanleenhove op te nemen in de raad van bestuur. Ook het mandaat van de commissaris Felix Verbelen is ten einde. Overeenkomstig de statuten is hij niet herkiesbaar. Er wordt voorgesteld om Luc Gobin te benoemen tot commissaris. Andere effectieve leden van de vereniging kunnen zich kandidaat stellen voor bovenstaande vacatures, overeenkomstig de bepalingen van de statuten en het huishoudelijk reglement. Voor de vlotte gang van zaken zal aan de leden bij het betreden van de vergaderzaal, onmiddellijk een stem-formulier worden overhandigd en later worden opgehaald. Voordracht

Hoofdbrok van de namiddag is de voordracht van Prof. Dr. Maarten Baes met als titel 'De donkere zijde van melkwegstelsels'.

Meer informatie : www.vvs.be

Prof. Dr. Maarten Baes is verbonden aan de vakgroep Fysica en Sterrenkunde van de Universiteit Gent. Zijn onderzoek spitst zich toe op observationele studies van stof in sterrenstelsels, 3D radiatieve transfer, de evolutie van galaxieën en dynamica van sterrenstelsels. Galileiprijzen en receptie

Zoals elk jaar worden op de algemene vergadering ook de Galileiprijzen uitgereikt. Na afloop van het officiële gedeelte van de algemene vergadering wordt een receptie aangeboden. Voormiddag

Vóór de aanvang van de vergadering hebben onze leden de gelegenheid om een presentatie bij te wonen van de werkgroep kijkerbouw van de UGent Volkssterrenwacht Armand Pien, en om een bezoek te brengen aan hun kijkerbouwateliers en aan de koepels op de S9. Dit kan naar keuze om 11.30 h of om 12.45 h.

Guidestar | 03-2013

Melkwegstelsels zijn de bouwstenen van het universum en tonen zich aan ons als eilanduniversa met miljarden sterren, vaak geordend in prachtige spiraalpatronen. Melkwegstelsels

Foto - De Vereniging voor Sterrenkunde (VVS) is een Vlaamse vereniging die geïnteresseerden in de astronomie, meteorologie en geofysica groepeert. Zij heet voluit Vereniging voor Sterrenkunde, Meteorologie, Geofysica en Aanverwante Wetenschappen.

Redactioneel

Plaats

bevatten echter heel wat meer dan enkel sterren; het grootste deel van hun massa is onzichtbaar voor het menselijk oog of de optische telescoop. In deze voordracht belicht Prof. Baes de donkere zijde van melkwegstelsels die voor sterrenkundigen steeds zichtbaarder wordt: het complexe interstellaire medium van gas en stof, de massieve halo's van donkere materie en de supermassieve zwarte gaten.

047

Kortnieuws Over de jaren heen sloegen duizenden meteorieten op aarde in. Al die gebeurtenissen zijn nu in een oogopslag te zien met behulp van een interactieve kaart. De meteoriet die op 15 februari Rusland trof, sloeg (letterlijk en figuurlijk) in als een bom. Toch was de inslag allesbehalve een unieke gebeurtenis. In de afgelopen vier millennia boorden duizenden ruimterotsen zich in het aardoppervlak. Javier de la Torre, medeoprichter van kaartbedrijf CartoDB, heeft alle voorvallen sinds 2300 v. Chr. in kaart gebracht. Ook zijn enkele bekende inslagen van ver voor die tijd op de kaart terug te vinden. De interactieve kaart toont 34.513 treffers, inclusief informatie over locatie, grootte en chemische samenstelling van de meteoriet. Omdat De la Torre de meetgegevens van de internationale Meteoritical Society gebruikte, kampt de kaart met een onvermijdbare vertekening. Niet elke regio op aarde is immers even uitgebreid onderzocht. De Amerikaanse staat Texas lijkt bijvoorbeeld zwaar getroffen in vergelijk met de polen, maar in Texas is logischerwijs ook veel meer veldwerk verricht. Een oplettende kijker zal ook ontdekken dat de schaal van de gekleurde cirkels niet altijd overeenkomt met de grootte van de inslag. De Chicxulub-meteoriet, die zo’n 65 miljoen jaar geleden insloeg op het Mexicaanse schiereiland Yucatán, is een speldenprikje op de kaart. Toch leidde deze meteoriet waarschijnlijk tot het massaal uitsterven van de dinosauriërs. De Yucatáninslag was dan ook zeker een gigantische klap – maar door een gebrek aan meetgegevens is de fameuze inslag tot een kleine stip gedegradeerd. De standaardstip laat alleen zien dat er een inslag was, maar biedt verder geen informatie. Een wat kritische blik is dus geboden, maar dat maakt de kaart niet minder interessant. Bron: A. Hekkenberg / 21-02-2013.

borstkanker. Dat hebben onderzoekers van de University of Cambridge dinsdag bekendgemaakt in het British Journal of Cancer. Naast het vinden van sterren kan het automatische systeem verrassend genoeg ook snel bepalen of een tumor agressief is of niet. Dokters hoeven daardoor niet meer met een microscoop op zoek te gaan naar subtiele weefselverschillen. Hoewel astronomen in Cambridge het systeem al jaren met veel succes gebruiken, was er niet eerder aan gedacht om het ook te gebruiken voor biomedische doelen. ''Het toont aan dat we niet zoveel communiceren als we zouden moeten'', aldus hoofdonderzoeker Raza Ali, patholoog aan het Cancer Research UK's Cambidge Institute. Ali en zijn collega's konden dankzij het het sterrenprogramma in één dag zo'n 2000 tumoren analyseren. Normaal gesproken zou dat een week duren. Voordat ziekenhuizen het systeem kunnen gaan gebruiken, is nog nog wel extra onderzoek naar 20.000 borstkankerpatiënten nodig. Bron: ANP / 20-022013.

De software die astronomen gebruiken om sterren te ontdekken, blijkt ook nuttig bij het analyseren van

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Wetenschappers hebben de tot nu kleinste planeet buiten ons zonnestelsel ontdekt. De planeet is kleiner dan Mercurius, bestaat zeer waarschijnlijk uit gesteente en heeft geen atmosfeer of water, aldus de onderzoekers in het tijdschrift Nature. Deze nieuwe planeet, genaamd Kepler-37b, is ongeveer zo groot als onze maan. Het hemellichaam is de binnenste van drie planeten rond de ster Kepler-37 die een iets koeler zusje is van onze zon. Ontdekkingen van dergelijk kleine planeten waren tot dusver moeilijk door de beperkingen van wetenschappelijke instrumenten. Kepler-37-b is ontdekt met de speciaal ontworpen Kepler-satelliet die continu de helderheid van 150.000 sterren meet. ''Op het moment dat een planeet voor zijn ster langs beweegt neemt de helderheid van de ster iets af. De vorm en tijdsduur van het dipje in de helderheid geven informatie over de planeet'', zegt Saskia Hekker van de Universiteit van Amsterdam die aan het onderzoek meewerkte. Sinds de ontdekking van de eerste planeten buiten ons zonnestelsel is duidelijk dat planeetstelsels heel verschillend kunnen zijn: er is zelfs nog geen enkel stelsel gevonden dat op ons eigen zonnestelsel lijkt. Tot voor kort werden vooral grote planeten ontdekt, de meeste met het formaat van de grootste planeet van ons zonnestelsel, Jupiter. De planeet rond Kepler-37 is de eerste die astronomen hebben gevonden die kleiner is dan een van de planeten in ons zonnestelsel. De ontdekking laat zien dat planeetstelsels zowel veel kleinere als veel grotere planeten kunnen bevatten dan ons eigen zonnestelsel, aldus Hekker. Bron: ANP / 20-02-2013.

De ontdekking van het Higgs-Bosondeeltje vorig jaar was een mijlpaal in ons begrip van de natuur. Wetenschappers zijn nog volop bezig met het analyseren van het bijzondere puzzelstukje waarnaar meer dan vijftig jaar gezocht is. Maar indien de huidige berekeningen kloppen, ziet het er niet goed uit. Ons heelal zoals we het nu kennen, is gedoemd om te verdwijnen. Een nieuw universum zal ons namelijk vernietigen. Het bestaan van het elementaire deeltje, dat alle andere deeltjes massa geeft, werd in juli vrijwel zeker aangetoond door het Europees Centrum voor Kernonderzoek (CERN). Higgs-bosonen bepalen dus uiteindelijk wat wij om ons heen zien, van de kleinste levende wezens tot de grootste sterrenstelsels. Het zogenaamde God-deeltje kan ons niet alleen inzicht verschaffen over hoe ons heelal is ontstaan maar misschien ook hoe het zal verdwijnen. Natuurkundige Joseph Lykken, tevens tewerkgesteld in het Europees Centrum voor kernonderzoek (CERN), presenteert eerstdaags zijn bevindingen op basis van nieuwe calculaties tijdens een meeting van de American Association for the Advancement of Science in Boston maar licht nu al een tipje van de sluier op. "Het is goed mogelijk dat het universum waarin we leven inherent onstabiel van aard is, waardoor we op een gegeven moment zullen vernietigd worden", aldus Lykken. Iedereen die het einde van ons heelal vreest, mag al meteen een zucht van verlichting slaken want dit onheil zou pas over tien miljard jaar geschieden. Lykken ziet in de data aanwijzingen dat er in het universum uiteindelijk een nieuw universum zal ontstaan. Dat alternatieve universum blijft zich verder ontwikkelen en zal ons heelal inclusief alle sterren en planeten vernietigen met de snelheid van het licht. Om precies te weten hoe we gaan eindigen, moeten de wetenschappers precies de massa van het God-deeltje achterhalen. Zit men er maar 1 procent naast, dan vergaat ons universum nog steeds, maar op een totaal andere manier. Van onze Aarde zal trouwens al lang geen sprake meer zijn op het moment van de rampspoed. Wetenschappers vermoeden namelijk dat de zon binnen 4,5 miljard jaar opzwelt tot een rode reuzenster en de Aarde verzwelgt tijdens dat proces. Maar zoals gezegd, we krijgen nog 'even' respijt en voorlopig kan u op beide oren slapen. Bron: K. Eyken / 20-02-2013.

Met behulp van de onovertroffen tool Google Earth neemt de spreker de toehoorders mee op een ontdekkingsreis langs bekende en onbekende astronomische plaatsen op Aarde. Naast locaties die een belangrijke rol hebben gespeeld in de geschiedenis van de sterrenkunde, worden ook recente sterrenkundige sites van bovenaf bekeken.

Guidestar | 03-2013

Datum - Zaterdag 23 maart 2013. 15.00 uur t/m 17.30 uur. Toegang: 3 euro. Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : [email protected].

049

Voordracht : Over bekende en onbekende astronomische plaatsen door Jan Vandenbruane

Jan Vandenbruaene is voorzitter van de Volkssterrenwacht Beisbroek te Brugge en bestuurder van de Vereniging voor Sterrenkunde (VVS). Hij was vroeger voorzitter van de Jongerenvereniging voor Sterrenkunde, de jongerenafdeling van de VVS. Zijn interesse gaat vooral uit naar astrotoerisme en naar de geschiedenis van de sterrenkunde.

Artikel

I n d ia b r e n g t z e v e n satellieten in de ruimte

Kris Christiaens

Vanop het Satish Dhawan Space Centre in India is op maandag 25 februari 2013 de 23ste PSLV draagraket gelanceerd. Tijdens deze PSLV C20 missie werden zeven satellieten succesvol uitgezet in de ruimte waaronder 's werelds kleinste ruimtetelescoop. Het is de eerste ruimtetelescoop die zal ingezet worden om op zoek te gaan naar asteroïden en ruimtepuin. Daarnaast werd ook een kleine satelliet gelanceerd die voor het eerst werd uitgerust met een smartphone. De 44 meter lange en 235 ton zware PSLV draagraket vertrok om 13u31 Belgische tijd vanop het Satish Dhawan Space Center dat zich op het Indiase Sriharikota eiland bevindt.

Tijdens deze lancering werd een zogenaamde ‘Core Alone’ configuratie van de PSLV-raket gebruikt waarbij de raket niet werd uitgerust met extra boosterraketten. Dit was de 23ste maal dat India een Polar Satellite Launch Vehicle (PSLV) lanceerde sinds deze raket in 1993 voor het eerst werd gebruikt. De raket, die uitgerust is met vier trappen, zette de zeven satellieten iets minder dan 22 minuten na de start van de lancering uit in een lage polaire baan om de Aarde op een hoogte van ongeveer 790 kilometer. De lancering werd bijgewoond door de Indiase president Pranab Mukherjee.

satelliet, die in oktober 2001 werd gelanceerd door eveneens een Indiase PSLV raket, is SARAL het tweede Frans-Indiase ruimteproject. Canada gaat op zoek naar asteroïden en ruimtepuin

Tijdens deze 23ste missie van een Indiase PSLV raket werden ook twee satellieten voor Canada in de ruimte gebracht. De 150 kilogram zware Sapphire maakt deel uit van het militaire Canadian Space Surveillance System en moet informatie verschaffen aan het US Space Surveillance Network dat de omgeving rondom de Aarde in de gaten houdt. Sapphire, dat gebouwd werd door het Britse ruimtevaartbedrijf Surrey Satellite Technology Limited (SSTL) met een prijskaartje van 65 miljoen dollar, moet de volgende jaren door de mens gemaakte objecten, die zich op een hoogte tussen 6 000 en 40 000 kilometer bevinden, in de gaten houden met behulp van een telescoop met een diameter van vijftien centimeter.

Guidestar | 03-2013

De zeespiegel bestuderen vanuit de ruimte

050

Foto - De belangrijkste vracht aan boord van de PSLV raket was de Frans-Indiase SARALL kunstmaan. Speciaal ontwikkeld voor het bestuderen van de oceanen. Meer informatie : http://smsc.cnes.fr/SARAL/

De belangrijkste vracht aan boord van de PSLV raket was de Frans-Indiase Satellite with ARgos and ALtika (SARAL) kunstmaan die ontwikkeld werd om de oceanen te bestuderen vanuit een lage baan om de Aarde. Het Franse ruimtevaartagentschap CNES leverde voor deze missie de 126 miljoen dollar dure AltiKa hoogtemeter en het Indiase ruimtevaartagentschap ISRO ontwikkelde voor SARAL het ARGOS-3 dataverwerkingssysteem. Met de Frans-Indiase satelliet hopen wetenschappers meer informatie te verzamelen over de stijging van de globale zeespiegel. Deze informatie kan dan gebruikt worden voor het samenstellen van weermodellen, voor onderzoek naar klimaatsveranderingen of voor de studie van het leven in de oceanen. De 400 kilogram zware SARAL satelliet moet de volgende jaren vooral de leegte opvullen op vlak van wetenschappelijke data over oceanografisch onderzoek die is ontstaan na het wegvallen van de succesvolle Europese Envisat aardobservatiesatelliet. De resultaten afkomstig van de SARAL-satelliet zullen eveneens complementair zijn met de wetenschappelijke data afkomstig van de Amerikaanse Ocean Surface Topography Mission. Het Indiase ARGOS-3 instrument zal gebruikt worden voor het verzamelen en doorsturen van data afkomstig van afgelegen meteorologische meetstations en boeien op zee. Na de Megha-Tropique aardobservatie-

De tweede Canadese satelliet aan boord van de Indiase PSLV raket was de Near Earth Object Surveillance Satellite (NEOSSAT). Deze kunstmaan, die werd gebouwd door het Canadese bedrijf Microsatellite Systems, werd ontwikkeld om grote stukken ruimtepuin en grote asteroïden nauwkeurig in kaart te brengen. De 25 miljoen dollar dure satelliet is niet veel groter dan een boekentas en zal éénmaal om de 100 minuten om de Aarde cirkelen op een hoogte van ongeveer 790 kilometer. Om asteroïden en ruimtepuin te kunnen observeren werd NEOSSAT uitgerust met een Maksutov-telescoop met een diameter van vijftien centimeter. Om de kosten van dit project zoveel mogelijk te drukken, werd het ontwerp van het optisch instrument gebaseerd op dat van een instrument aan

boord van de Canadese MOST-ruimtetelescoop die in 2003 gelanceerd werd. Elke dag zal NEOSSAT meer dan 280 foto's van de sterrenhemel maken en elke foto zal gedurende 100 seconden belicht worden. Door de vele foto's na een tijd met elkaar te vergelijken, hoopt men op deze manier ongekende asteroïden en stukken ruimtepuin te identificeren en hun baan nauwkeurig in kaart te kunnen brengen. NEOSSAT's hoofddoel is dan ook om zoveel mogelijk asteroïden te ontdekken die de baan van de Aarde doorkruisen. Volgens de Canadese ruimtevaartorganisatie CSA is NEOSSAT 's werelds eerste ruimtetelescoop die enkel en alleen gebruikt wordt voor het opsporen van asteroïden en ruimtepuin. Kleinste ruimtetelescoop

Een andere belangrijke en opmerkelijke satelliet die tijdens deze lancering werd uitgezet in de ruimte was 's werelds kleinste ruimtetelescoop. De BRight-star Target Explorer (BRITE) bestaat uit twee zogenaamde nanosatellieten (UniBRITE en TUGSAT-1), die elk 20 bij 20 centimeter groot zijn, en een gewicht hebben van 14 kilogram. Het BRITEproject is een samenwerking tussen Canada, Oostenrijk en Polen en is een project waar heel hard naar werd uitgekeken.

Info - Het gebruik van E-waste zal volgens Angelo noodzakelijk zijn in de toekomstige ruimtevaart. Bron: Angelo Vermeulen.

Guidestar | 03-2013

Meer informatie : www.biomodd.net

052

Info - In de Europese Columbus module in ESTEC te Noordwijk. Samen met ESA nadenken over de toekomst van Life Support in ruimtevaart. Bron: Angelo Vermeulen. Meer informatie : www.esa.int

Zoals de naam het al zegt, moeten de BRITEsatellieten zich richten naar de helderste sterren. Hiervan zullen de kleine nanosatellieten de helderheid nauwlettend in de gaten houden. Variaties in de helderheid van sterren kunnen wijzen op het voorkomen van vlekken op deze sterren of kunnen ook wijzen op de aanwezigheid van planeten rondom deze sterren. Zowel voor de projectleiders achter het BRITE-project alsook voor wetenschappers is het verdere verloop van dit project van zeer groot belang. Zo kunnen deze kleine ruimtetelescopen aantonen dat wetenschappelijk sterrenkundig onderzoek niet altijd moet worden uitgevoerd door dure, grote ruimtetuigen. Later zullen nog eens twee Canadese BRITE-satellieten en ook nog eens twee Poolse BRITE-satellieten in de ruimte gebracht worden die allemaal deel gaan uitmaken van hetzelfde programma.

De allereerste smartphone-satelliet

Tijdens deze lancering werden ook de Deense AAUSAT 3 en Britse STRaND 1 satellieten in de ruimte gebracht. AAUSAT 3 werd ontwikkeld door studenten van de universiteit van Aalborg in Denemarken en is een CubeSat met een gewicht van 1 kilogram die zal gebruikt worden voor het testen en demonstreren van nieuwe technologieën. AAUSAT 3 werd ook uitgerust met AIS-ontvangers waarmee men schepen op zee kan volgen dankzij het Automatic Identification System (AIS). Het AIS is een systeem gebaseerd op transpondertechnologie waarmee de veiligheid van scheepvaart op zeeën en het binnenwater verhoogd wordt. STRaND 1 is eveneens een CubeSat met een gewicht van 3,5 kilogram die werd uitgerust met een Google Nexus One smartphone. De telefoon, die draait op het Android-besturingssysteem, vormt letterlijk het hart van de satelliet en werd voorzien van allerlei apps waarmee men de volgende maanden experimenten in de ruimte kan uitvoeren.

Eén van de apps is het experiment Scream in Space waarbij men zal testen of geluid, dat in ruimte wordt afgespeeld, hoorbaar is. Aangezien de geluidsdrager 'lucht' niet aanwezig is in de ruimte vermoedt men dat geluid dan ook niet hoorbaar is in de ruimte. Tot op heden werd dit echter nog nooit bewezen met behulp van een experiment. Met twee andere apps, Postcards from Space en 360, zal men foto’s van de Aarde nemen door middel van de smartphone-camera. STRaND 1, 's werelds eerste satelliet die gecontroleerd wordt door een smartphone, is een samenwerkingsproject tussen het Surrey Space Centre en het Britse bedrijf Surrey Satellite Technology Limited (SSTL) dat wereldleider is in het ontwikkelen van kleine ruimtetuigen.

Artikel

Bouwen van een kijker via internet ? Het kan ! Profielwerkstuk van Staring College in Lochem. Het aftasten

Op Astroforum.nl kwam de vraag van twee 16-jarige studenten Casper Van Donk en Sjoerd Idema. Beiden leerlingen in het Staring College in het Nederlandse Lochem. De vraag : opdracht profielwerkstuk (bij ons beter gekend als “eindwerk”) : ‘wij maken onze eigen telescoop’. En tja : wat doe je dan in mijn geval als assistent leider van de werkgroep Kijkerbouw VSRUG ! Dan neem je per kerende contact op met die mannen, toch ? De start

Er werd heel wat over en weer gemaild en zoals altijd met scholen het geval is : er werd een afspraak gemaakt op de ‘S9’, thuishaven van de vakgroep Fysica en Sterrenkunde van de UGent Campus Sterre. 25 juli schrijven we dan: midden de zomervakantie. Casper kwam op bezoek om één en ander te bespreken. Sjoerd was met vakantie. Er werd besloten een 15 cm spiegel te slijpen. Brandpuntsafstand om en bij de 1 meter. Behuizing zou een kofferdobson worden. Makkelijk zou die opdracht niet worden…

Een hit !

Eind augustus zouden die jongens dan effectief starten met hun project. En ze zetten

Meer informatie : www.kijkerbouw.be

Eindresultaat

De optiek: daar brachten die jongens die totaal geen ervaring hadden met spiegelslijpen, het toch schitterend van af. Vanop afstand ‘dirigeren’ niet makkelijk. Maar met de hulp van foto’s, filmpjes en de hulp van andere forumleden leverden Casper en Sjoerd enkele maanden later een fraai stukje optiek af.

Normaal is het zo dat ik de uiteindelijke afwerking van de optiek voor mijn rekening neem. In dit geval had ik er amper een uurtje werk aan. En dan kwam de behuizing. Wij zorgden voor de bouwtekeningen van een 25 cm kofferdobson. De twee jongens hebben die tekeningen aangepast naar hun wensen en noden en volledig zelfstandig de telescoop afgewerkt met eigen toets. Op bijgaande foto’s kan je zien dat het project meer dan geslaagd is !

Guidestar | 03-2013

Lochem ligt een eind van Gent verwijderd. Een regelmatig bezoek aan onze lokalen zat er niet echt in. Dan maar met de moderne manier van werken. Een zalig medium, dat internet ! Er werd overeengekomen de begeleiding te doen via het astroforum. Kan goed zijn voor andere geïnteresseerden ook ! Dat was toch de bedoeling.

Foto - Zin om zelf een hoogwaardige Dobson telescoop te bouwen ? Neem dan als de bliksem contact op met de werkgroep kijkerbouw. Ze begeleiden u graag gedurende het gehele traject. Doen !

Jean-Pierre Grootaerd

Actief zijn op een forum kan zo zijn voordelen hebben, voor verschillende partijen zelfs ! Als moderator op dat forum heb je alles net iets sneller in de gaten. We schrijven medio juni 2012.

er meteen de beuk in. Een topic werd opgestart, een draadje die intussen bij het afsluiten van het project maar liefst 50 pagina’s telt en meer dan 15.000 keer werd gelezen. Een hit ? Dat kan je zeker stellen ! Het leuke aan het hele verhaal is dat die jongens ook spontaan hulp aangeboden kregen van andere zeer gerespecteerde kijkerbouwers op het Nederlandse forum. Jan Vangastel was daarbij en mensen met een forumnaam als ‘reflector’. Die laatste hadden ze erg nodig !! Het bleek dat ze (begrijpelijk) niet echt overweg konden met de foucaulttester die ik hen meegaf. ”Reflector” had bij hem thuis een vaste opstelling staan, EN: hij bleek ook niet veraf te wonen van die jongens! Het spreekt vanzelf dat er dankbaar gebruik werd gemaakt van dit aanbod.

053

Rubriek - Het AEG nieuws

Redactioneel

Uitkijkend naar de nieuw Foto - Sfeerbeeld van de Eureka shop stand tijdens de pauze van Space Night II (201)2). Meer informatie : www.aegvzw.be

Kortnieuws

De uitstap naar de KMI weertoren in Jabbeke (zie hoofdartikel) was opnieuw een voltreffer. Beelden van deze boeiende uitstap kan men terugvinden in het fotoboek op onze webite. Op donderdag 21 februari was er de eerste samenkomst van de werkgroep Astropolis. Die tot doel heeft alle nodige voorbereidingen te treffen voor de bouw van onze eigen sterrenwacht. Een verslag van deze vergadering verschijnt binnenkort.

Op zaterdag 16 maart is er opnieuw ons 'Space Night' evenement. Iedereen die af komt krijgt opnieuw een leuk geschenk aangeboden. Zeg het alvast door... want de drie gastsprekers zijn opnieuw meer dan de moeite waard. Daarnaast zal er ook een schaalmodel op ware grootte van de Proba V kunstmaan te bezichtigen zijn. De toegang is overigens gratis !

Guidestar | 03-2013

Tijdens 'Space Night' zal Kris Christiaens z'n gloednieuwe boek voorstellen. Dat een cronologisch ruimtevaartgericht overzicht heeft van het afgelopen jaar. Overigens ook een gratis uitgave van onze vereniging !

056

Op zaterdag 23 maart is er opnieuw een bestuursvergadering / algemene ledenvergadering. Hierop zijn, zoals steeds, alle leden op uitgenodigd. Heb je voorstellen, opmerkingen, ideeën, ... stuur deze dan spoedig door naar het bestuur. Alleen zo kunnen we rekening houden met jullie wensen en noden !

Tijdens het hemelvaartweekend, van donderdag 9 t/m zondag 12 mei, zijn er de eerste 'AEG Nights'. Een variant op 'StarNights' maar dan uitsluitend voor de eigen leden met als doel om optimaal waar te kunnen nemen. Hiervoor hebben we de gehele volkssterrenwacht AstroLAB Iris afgehuurd. Kortom, de ideale gelegenheid om met professioneel materiaal de hemel af te turen. Interesse ? Schrijf u dan spoedig in. Deelname kost slechts 10 euro voor gans het lange weekend.

Inclusief ontbijt en overnachtig. Doen !

Tevens in mei, traditioneel op de laatste zondag, is er het 'Dag van het park' evenement. Ook dit jaar doen we opnieuw hieraan mee en dat met een reuze stand in het Maria Hendrikapark te Oostende. Met begeleid bezoek aan het planetenpad, zonnewaarnemingen, enz... Ondanks de recente technische als visuele upgrade van al onze websites zijn we volop bezig na te zien welke onderdelen nog beter kunnen. Want stilstand, is achteruitgang. U hoort er beslist binnenkort meer van ... Gezien het grote aantal nieuwe leden die onze vereniging de laatste maanden vervoegd hebben is het voor het bestuur bijzonder moeilijk om na te gaan of deze ook aanwezig zijn op onze gratis publieke activiteiten. Kortom, bent u sinds kort lid van onze vereniging. Laat u dan opmerken. Altijd leuk voor een gezellige babbel en kennismaking ! Vanaf deze zomer kan men in de Jaarbeurs van Utrecht terecht voor de 'Nasa - A human adventure' tentoonstelling. Wellicht zal Eureka hieromtrent een daguitstap samenstellen.

Wil je wat kwijt of heb je een specifieke vraag rond sterrenkunde of ruimtevaart ? Maak dan gebruik van ons uitgebreide forum. Eenvoudig te bezoeken via www.aegvzw.be. Probeer het eens uit. Zeker de moeite waard !

Kom eens af naar één van onze vele activiteiten en neem uw officiële AEG patch in ontvangst (uitsluitend voor leden die hun lidgeld betaald hebben). Reeds velen hebben het u voor gedaan !

Eureka, als hoofdsponsor, heeft bij de lancering van hun de website, alle leden een unieke kortingscode aangeboden. Die gelding is zolang men lid blijft. En dat ongeacht het aantal aankopen en / of andere promoties. Een bijkomende reden om AEG lid te worden, en blijven !

w e S p a c e N ig h t e d it ie . . . Activiteitenkalender

Vr. 01-03 - Voordracht - " Oceanen, op Aarde en andere planeten " door Patrick Jaecques. Info : We weten dat het leven hier op Aarde ooit begon in de Oceanen. Van de eerste meercellige wezens, weekdieren tot uiterst complexe vissen in alle maten en kleuren. Tot het leven onlangs, historisch gezien, ook evolueerde op het land en uiteindelijk zelfs in de lucht. Met ons mensen als huidig evolutionair hoogtepunt. En we op het punt staan om op zoek te gaan naar andere oceanen, ver weg buiten de vertrouwde Aarde, op zoek naar andere mogelijke bronnen van leven. Locatie : Forum zaal in de Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

Do. 14-03 - Elke maand komen we, op een donderdagavond van 19.00 uur t/m 21.30 uur, bijeen in het lokaal om concreet te werken rond het Astropolis project. Daarnaast voorzien we ook, bij gelegenheid, tussentijdse (online) Skype vergaderingen. Alle leden zijn van harte welkom, maar alleen om actief mee te werken aan dit project ! Vr. 15-03 - Géén specifieke activiteit !

Za. 16-03 - Na het succes van het eerste twee edities van het Space Night evenement organiseert de Astro Event Group vzw, in samenwerking met het Stad Oostende, op

Info - Wilt u meer te weten komen over onze boeiende vereniging ? Raadpleeg dan onze website waar u eveneens, in beknopte vorm, alle informatie kan terugvinden in onze downloadbare PDF kleurenfolder. Meer informatie : www.aegvzw.be

Vr. 22-03 - Géén specifieke activiteit !

Za. 23-03 - Bestuursvergadering - De driemaandelijkse bestuursvergadering waarop, zoals steeds, alle leden op uitgenodigd zijn. Deze vergaderingen vinden afwisselend plaats tussen Oostende en Gent. Deze editie vindt plaats te Oostende (lokaal). Van 14.00 tot 18.00 uur. Vr. 29-03 - Voordracht - " Optica - Hoe goed is mijn telescoop " door Steven Cuylle. Info : ... Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang ! Zie onze website voor alle activiteiten !

Guidestar | 03-2013

Vr. 08-03 - Project & practica - Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan een specifiek project ter ondersteuning van de werking zijnde : de software database. Het vervolg van onze omvangrijke sterrenkundige en ruimtevaartgerichte software database. Waarvan de vorige versie maar liefst meer dan 500 unieke programma's bevatte. Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

zaterdag 16 maart Space Night 2013. In tegenstelling tot de vorige editie, die helemaal in het teken stond van sterrenkunde, kiezen de organisatoren ditmaal voor België en ruimtevaart als centraal thema. Bedoeling is om met dit evenement ruimtevaart, aardobservatie en ruimte-onderzoek dichter bij het grote publiek te brengen aan de hand van enkele bijzondere gastsprekers. Tijdens het Space Night 2013 evenement zullen de bezoekers ook kennis kunnen maken met een maquette op ware grootte van de Proba-V aardobservatiesatelliet die in België gebouwd werd en in april moet gelanceerd worden. Locatie: Conferentiezaal van het stadhuis te Oostende. Vindictievelaan 1 te 8400 Oostende. Inkom onder het uurwerk! Datum & uur: zaterdag 16 maart 2013 – Van 18u00 tot 23u00. Toegang: Gratis!

057

Kortnieuws De eerste fragmenten van de meteoriet die boven de Russische stad Chelyabinsk ontplofte werden gisteren teruggevonden. Ondertussen kan je online al hier en daar stukken meteoriet kopen. Experts waarschuwen voor vervalsingen. Wetenschappers van de federale universiteit van de Oeral vonden een vijftigtal kleine fragmenten van de meteoriet nabij het Tsjerbakoelmeer, die werden naar de stad Jekaterinenburg gestuurd. Ondertussen worden er al op verschillende Russische websites fragmenten van de meteoriet te koop aangeboden. De prijzen die gevraagd worden voor de artefacten lopen op tot 7.500 euro. Experts waarschuwen potentiële kopers voor mogelijke vervalsingen. Maar hoe zie je nu het verschil tussen een stuk meteoriet en een vervalsing? The Guardian sprak met cosmochemicus Dr Natalie Starkey die vertelde dat men moet kijken naar de korst van de meteoriet. De hitte die ontstaat bij het binnentreden in onze atmosfeer zorgt ervoor dat de buitenkant van de steen smelt en glad en glanzend wordt. Maar om 100 procent zeker te zijn dat het om een authentiek stuk meteoriet gaat is volgens Starkey forensisch onderzoek nodig. Bron: The Guardian / 19-02-2013. Wetenschappers hebben een krater met een diameter van 200 kilometer teruggevonden in de Australische Outback. Volgens onderzoeker Andrew Glikson moet de meteoriet die deze impactzone heeft gecreëerd een reus geweest zijn in vergelijking met de Russische meteoriet van vorige week. Glikson vertelt AFP over deze nieuwe ontdekking. Volgens hem "is de omvang van het terrein verbazingwekkend. Het heeft minstens een diameter van 200 kilometer wat deze krater de derde grootste ter wereld maakt." De schokgolf als gevolg van het ontploffen van de meteoriet boven Rusland vorige week vrijdag veroorzaakte heel wat schade, maar volgens Glikson zou de inslag van deze asteroïde "globale gevolgen gehad hebben." De wetenschappers vermoeden dat de asteroïde een omvang van minstens 10 kilometer had. "We schatten dat deze asteroïde deel uitmaakte van een cluster. De inslag zou zo een 360 miljoen jaar geleden gebeurd zijn. Een asteroïde van die grootte die valt is erg zeldzaam en komt maar eens in tientallen miljoenen jaren voor", vertelt Glikson nog. Bron: The telegraph / 20-02-2013. Astronomen hebben met behulp van NASA's Keplertelescoop de kleinste exoplaneet tot nu toe ontdekt. De kleine planeet, genaamd Kepler-37b, draait samen met twee andere exoplaneten dichterbij hun moederster dan Mercurius rond de Zon. Het planetenstelsel zelf bevindt zich op een afstand van ongeveer 215 lichtjaar van de Aarde in het sterrenbeeld Lier. Exoplaneet Kepler-37b is volgens de onderzoekers kleiner dan de Maan en wellicht gaat het om een wereld van gesteente, zonder water of lucht. De kleine exoplaneet werd samen met de andere exoplaneten ontdekt met behulp van de Amerikaanse Kepler ruimtetelescoop. Kepler-37b draait éénmaal om de dertien dagen om zijn moederster (de ster Kepler-37) en heeft een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 427° Celsius. Door de hoge oppervlaktetemperatuur is enige vorm van leven dan ook uitgesloten en gaat men er vanuit dat het een wereld van gesteente is die lijkt op Mercurius. Van de twee andere exoplaneten, die deel uitmaken van het Kepler-37 planetenstelsel, is ook Kepler-37c kleiner dan de Aarde. Deze exoplaneet zou volgens de onderzoekers wel een atmosfeer kunnen hebben maar bevindt zich dan weer ver buiten de

zogenaamde 'bewoonbare zone' waardoor vloeibaar water hier niet kan op voorkomen. Kepler-37c draait éénmaal om de 21 dagen om zijn moederster en is iets kleiner dan Venus. Enkel Kepler-37d is groter dan de Aarde (ongeveer tweemaal zo groot als onze planeet) en doet er veertig dagen over om éénmaal om zijn moederster te draaien. Volgens de astronomen zou Kepler-37d wel eens een zogenaamde 'gasreus' kunnen zijn. NASA's Kepler ruimtetelescoop meet continu de helderheden van 150 000 sterren. Op het moment dat een exoplaneet voor zijn moederster langs beweegt, gezien vanaf de Aarde, zal de helderheid van de ster iets afnemen. Uit de vorm en de tijdsduur van het dipje in de helderheid kunnen astronomen vervolgens veel informatie afleiden over de exoplaneet. Om de grootte van een exoplaneet uiteindelijk te kunnen bepalen, moet Kepler eerst vaststellen hoe groot de bijhorende moederster is. Kepler-37b is de eerste exoplaneet die astronomen hebben ontdekt die kleiner is dan Mercurius. Uit deze ontdekking blijkt nog maar eens dat planetenstelsels bij andere sterren allerlei soorten planeten kunnen bevatten. Zo is er tot op heden nog geen enkel planetenstelsel gevonden dat op ons zonnestelsel lijkt. Bron: Spacepage / 21-02-2013. De meteoriet die twee weken geleden Rusland opschrikte, kwam niet ver uit het heelal, maar draaide al heel lang rond de aarde. Het object kwam uit de zogenoemde Apollogordel, een groep meteoren die rond de zon draait. Dat is de uitkomst van berekeningen gemaakt door de Universidad de Antioquia uit Colombia, beschikbaar via onderzoeksplatform Arxiv. Aan de hand van getuigenverklaringen, video en andere gegevens, zijn de Colombianen aan het rekenen geslagen. Ze kwamen er achter dat de Chelyabinsk meteoriet een elliptische baan had die wijd om de zon heen draaide. Binnen die baan kwam de meteoor geregeld de aarde en Mars tegen. Op 15 februari kwam de meteoor door de baan van de aarde heen, werd aangetrokken door de zwaartekracht en drong de dampkring binnen. Bij dat binnendringen van de atmosfeer had de 10.000 ton zware meteoriet een snelheid van 54.000 kilometer per uur. Door de weerstand van de gassen in de dampkring remde het object zeer snel af, waarbij grote hoeveelheden wrijvingsenergie vrij kwamen. Daardoor warmde de meteoor snel op; de temperatuur werd zo hoog dat hij op 32 tot 47 kilometer hoogteuit elkaar spatte. Volgens de Colombianen is het gat in het ijs op een nabijgelegen meer vrijwel zeker veroorzaakt door een fragment van de meteoriet. Maar ze betwijfelen of delen die elders zijn gevonden wel van het hemellichaam afkomstig zijn. Bron: M. Echters / 26-022013.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Deze voorstelling neemt je mee op reis door ons zonnestelsel in 3 dimensies. Je waant je werkelijk in de ruimte als één van de manen van Mars je bijna letterlijk om de oren vliegt. Na het zien van deze voorstelling heeft het zonnestelsel geen geheimen meer voor jou.

Guidestar | 03-2013

Datum - Woensdag 13 februari 2013. 15.00 uur t/m 17.30 uur. Toegang: 4,00 euro. Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. www.rug-a-pien.be - [email protected].

059

Voordracht : Galilei's bril

Wie wil kan na de voorstelling nog even een bezoek brengen aan de sterrenwacht en bij helder weer naar de Zon kijken met onze speciaal daarvoor uitgeruste telescopen.

Rubriek -Hemelkalender

Marc van der Sluys

D e z e m a a n d t e z ie n . . . Vandaag begint de weerkundige lente. De meteorologische lente omvat per definitie de maanden maart, april en mei. De astronomische lente begint op 20 maart. Info - Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regel-matig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappelijke website.

Guidestar | 03-2013

Meer informatie : http://hemel.waarnemen.com

060

Foto - De Galileïsche manen zijn de vier grootste manen van Jupiter. Ze zijn ontdekt door Galileo Galilei op 7 januari 1610. Deze manen zijn zichtbaar zonder een krachtige telescoop. Onder perfecte omstandigheden is het zelfs mogelijk om Callisto met het blote oog te zien.

Vr. 01 maa. (08.53 uur) - De Maan staat 1,0° ten zuiden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt bij ons 4° onder de horizon en bovendien bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 7 uur. Het tweetal staat dan in het zuidwesten, op een hoogte van ongeveer 12°, 1,4° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 5° onder de horizon. De Maan is voor 87% verlicht.

Za. 02 maa. (15.18 uur) - De Maan staat 3,8° ten zuiden van Saturnus (+0,6m). De dichtste nadering gebeurt voor een waarnemer in onze streken onder de horizon en bovendien bij daglicht. De samenstand is te zien rond 7 uur, of op 3 maart rond 1:30 uur. Het tweetal staat in het eerste geval in het zuidwesten, op een hoogte van ongeveer 16°, 6,3° van elkaar vandaan. In het tweede geval staan de twee hemellichamen op een hoogte van ongeveer 10° in het zuidoosten, 8,0° van elkaar verwijderd. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor ongeveer 75% verlicht. Zo. 03 maa. (22.28 uur) - In de nacht van 3 op 4 maart is een bedekking door de Jupiterschijf en een verduistering door de Jupiterschaduw van Europa voor een groot deel te zien. Om 22:28 uur zien we het begin van de bedekking op het moment dat Europa achter de schijf van Jupiter verdwijnt, en duurt tot 1:10 uur, wanneer Europa in de schaduw van Jupiter verdwijnt. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Europa van achter Jupiter verschijnt (00:57 uur). Voor het bekijken van een bedekking is een (kleine) telescoop nodig, voor het volgen van een verduistering is een verrekijker op statief genoeg. Ma. 04 maa. (01.20 uur) - Totdat Jupiter laag boven de horizon staat (rond 01:50) zijn van de grote Jupitermanen alleen Ganymedes en Callisto zichtbaar.

Ma. 04 maa. (03.35 uur) - De Maan bedekt Kow Kin (ω 1 Scorpii), een ster met een helderheid van +3,9m in het sterrenbeeld Schorpioen. De ster wordt bedekt door de verlichte rand van de Maan om 03:35 uur. Om 04:21 uur wordt deze weer zichtbaar aan de onverlichte maanrand. Een waarnemer in Utrecht ziet de Maan aan het begin op een hoogte van 11° staan, aan het einde van de bedekking op 14°. De Maan is voor 59% verlicht. Ma. 04 maa. (13.58 uur) - Mercurius is in benedenconjunctie en beweegt tussen de

Aarde en de Zon door. De binnenplaneet bevindt zich op dit moment dicht bij de Zon aan de hemel en is hierdoor korte tijd onzichtbaar. De planeet beweegt 3,7° ten noorden langs de Zon, en er vindt hierdoor geen overgang plaats. In deze positie staan de Zon, Mercurius en de Aarde op één lijn; voor een denkbeeldige waarnemer op Mercurius staat de Aarde in oppositie. Dit is een moment waarop een binnenplaneet zeer dicht (0,629 AE, ofwel 94,2 miljoen km) bij de Aarde staat en een grote (10,7”) schijnbare diameter heeft. Mercurius verruilt hiermee de avondhemel voor de ochtendhemel.

Ma. 04 maa. (22.53 uur) - De Maan is in de fase van Laatste Kwartier. De linker helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de late nacht en vroege ochtend zichtbaar. Rond, en vooral na Laatste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan gaat de Zon net onder. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepteeffect met zich mee en het oppervlak van de Maan krijgt daarmee een driedimensionaal karakter, gezien door een kijker. Di. 05 maa. (19.49 uur) - Tot 19:59 zijn van de grote Jupitermanen alleen Europa en Callisto zichtbaar.

Wo. 06 maa. (00.20 uur) - De Maan is in het punt van zijn baan dat het dichtst bij de Aarde ligt: het perigeum. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 369957 km. De schijnbare diameter van de Maan is groter dan gemiddeld (32’18,0”), door de kleinere afstand. De Maan is op dit moment afnemend, voor 44% verlicht en is met name in de late nacht en vroeg in de ochtend goed te zien, in het (zuid)oosten, respectievelijk zuiden. Het kaartje toont de Maan om 06:42 uur in het sterrenbeeld Slangendrager, op een hoogte van 16° boven de horizon, in het zuiden. Al met een verrekijker op een statief zijn kraters te zien, met name op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan. Do. 07 maa. (08.48 uur) - Mercurius staat 4.8° ten noordwesten van Venus (-3.4m). De dichtste nadering gebeurt in onze streken op een hoogte van 15°, maar bij daglicht. Bij ons is de samenstand niet of nauwelijks zichtbaar. De helderheid van Mercurius is nu +2,5m. Do. 07 maa. (19.06 uur) - Tussen 19:06 en 21:11 uur staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Callisto, Io, Europa en Ganymedes. Jupiter staat op een hoogte van 51° boven de zuidwestelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 16° onder de horizon en het is goed donker. Om de

Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een stabiele verrekijker voldoende.

Do. 07 maa. (21.10 uur) - Callisto is in benedenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt tussen de Aarde en Jupiter door, maar er vindt geen overgang over Jupiter plaats. We zien Callisto 3,8” ten zuiden van Jupiter's zuidpool staan.

Zo. 10 maa. (19.11 uur) - Tussen 19:11 en 1:09 uur (11 maart) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Europa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat in het westen op een hoogte van 32° boven de horizon. De Zon staat 31° onder de horizon en het is goed donker. Voor het waarnemen van de manen van Jupiter is een verrekijker op statief al genoeg.

tot een helderheid van +10,0m.

Do. 14 maa. (19.18 uur) - Tot 19:37 zijn van de Galileïsche manen van Jupiter alleen Ganymedes en Callisto zichtbaar.

Do. 17 maa. (03.21 uur) - De planetoïde 15 Eunomia is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Beker staat, heeft tijdens de oppositie een magnitude van slechts +9,6m en kan alleen met een behoorlijke telescoop worden waargenomen. Eunomia bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 25°. Dit gebeurt rond 00:23 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. Klik op het kaartje hiernaast voor een grotere kaart, met de positie van de planetoïde en sterren tot magnitude +10,6m.

Zo. 10 maa. (22.31 uur) - De Maan staat 1,4° ten noorden van Mercurius (+1,9m). De dichtste nadering gebeurt voor een waarnemer in onze streken onder de horizon. De samenstand is alleen met veel moeite zichtbaar op 11 maart rond 6:45 uur. De twee objecten staan dan boven de oostelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 2°, op een onderlinge afstand van 5,8°. Kies een waarneemplaats met vrije blik op de horizon. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor 1% verlicht.

Ma. 11 maa. (12.02 uur) - De Maan staat 5.2° ten noordwesten van Venus (-3.4m). De dichtste nadering vindt in de Lage Landen plaats op een hoogte van 33°, maar bij daglicht. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar. Ma. 11 maa. (20.51 uur) - Het is Nieuwe Maan. Vanaf de Aarde gezien staat de Maan in dezelfde richting als de Zon, zodat de verre kant van de Maan wordt verlicht en de donkere kant van de Maan naar de Aarde gekeerd is. Bovendien is de Nieuwe Maan alleen overdag boven de horizon. Vanwege deze twee oorzaken kunnen we de Maan op dit moment niet waarnemen. Doordat de Maan zowel minimaal verlicht is, als 's nachts onder de horizon staat, zijn de dagen rond Nieuwe Maan een goed moment voor het waarnemen van deepsky-objecten. Er vindt in onze streken geen zonsverduistering plaats, doordat de Maan 3,8° ten noorden langs de Zon beweegt.

Di. 12 maa. (12.21 uur) - De Maan staat 3,9° ten noordwesten van Mars (+1,4m). De dichtste nadering vindt bij ons plaats op een hoogte van 38°, maar bij daglicht. De samenstand is met veel moeite te zien rond 19 uur. De twee objecten staan dan boven de westelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 5°, 4,6° van elkaar verwijderd. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor 1% verlicht.

Di. 12 maa. (21.46 uur) - Tot 0:02 zijn van de grote Jupitermanen alleen Europa en Callisto zichtbaar. Di. 12 maa. (23.58 uur) - De planetoïde 29 Amphitrite is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Leeuw staat, heeft tijdens de oppositie een helderheid van slechts +9,0m en kan alleen met een behoorlijke telescoop worden waargenomen. Amphitrite bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 41°. Dit gebeurt rond 00:55 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. De kaart (zie hiernaast) toont de positie van de planetoïde en sterren

Zo 17 maa. (21.03 uur) - Mercurius is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting langs de ecliptica om en gaat weer in de gangbare richting bewegen. Voor een binnenplaneet gebeurt dit tussen de benedenconjunctie en grootste ochtendelongatie.

Zo. 17 maa. (23.49 uur) - De Maan bedekt SAO 93918, een ster van magnitude +6,0 in het sterrenbeeld Stier. Om 23:49 uur verdwijnt de ster achter de onverlichte rand van de Maan en om 00:34 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de verlichte maanrand. De Maan staat bij de intrede 11° boven de horizon, bij de uittrede is dat 5°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 34% verlicht.

Foto - Planetoïden (of asteroïden, zie verderop) zijn stukken materie die zich evenals planeten en dwergplaneten in een baan om de Zon bewegen. Er zijn er inmiddels ruim 300.000 bekend. Verreweg de meeste hebben banen tussen de planeten Mars en Jupiter. De grootste zijn bijna 1000 km groot, maar de overgrote meerderheid is zo klein als stof. Die laatsten zijn met een telescoop niet waarneembaar, maar ze komen veelvuldig als vallende sterren op aarde. Het materiaal is soms ijs en soms steenachtig, ijzer- of nikkelhoudend. In 2010 maakte de Verenigde Staten bekend ernaar te streven een bemande vlucht met terugkeer naar de Aarde te maken naar een planetoïde in 2025.

Ma. 18 maa. (3.03 uur) - De Maan staat 2,3° ten zuiden van Jupiter (-1,8m). De dichtste nadering vindt onder de horizon plaats voor een waarnemer in de Benelux. De samenstand is te zien rond 0:30 uur. De twee objecten staan dan zo'n 7° boven de westnoordwestelijke horizon, 2,7° van elkaar vandaan. De Maan is voor 34% verlicht. Ma. 18 maa. (04.28 uur) - De Maan staat 2,7° ten noorden van Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier (+0,9m). De dichtste nadering vindt bij ons onder de horizon plaats. Bekijk de samenstand rond 0:30 uur. Het tweetal staat dan zo'n 5° boven de westnoordwestelijke horizon, 3,6° van elkaar verwijderd. De Maan is voor 34% verlicht. Di. 19 maa. (04.13 uur) - De Maan staat in het apogeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het verst van de Aarde ligt. De afstand tussen de Aarde en de Maan bedraagt 404261 km. Door de grotere afstand lijkt de Maan nu kleiner aan de hemel te staan dan gemiddeld: 29’33,5”. De Maan is wassend, voor 44% verlicht en is met name 's avonds (in

Guidestar | 03-2013

Di. 12 maa. (19.59 uur) - Volledige overgang van EuropaIn de nacht van 12 op 13 maart is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. De overgang begint om 19:59 uur, wanneer Europa voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 0:59 uur, wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Europa de schijf van Jupiter verlaat (om 22:26 uur) en Europa's schaduw voor de schijf van Jupiter verschijnt (22:32 uur).

Zo. 17 maa. (19.47 uur) - De Galileïsche maan Io staat op 6,4” ten zuiden van Europa. Om de manen van Jupiter te bekijken is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

061

het zuiden) en in de vroege nacht (in het westen) goed te zien. Het kaartje toont de Maan om 19:25 uur in het sterrenbeeld Orion, op 57° boven de horizon, in het zuidzuidwesten. Met een verrekijker, het liefst op statief, zijn kraters te zien, met name op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan. Di. 19 maa. (18.27 uur) - De Maan is in de fase van Eerste Kwartier. De rechter helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is met name 's avonds zichtbaar. Rond, en vooral voor Eerste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan komt de Zon net op. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en de Maan is daarmee duidelijk meer dan een gladde schijf, gezien door een verrekijker of telescoop. Wo. 20 maa. (12.02 uur) - Vandaag begint de lente: lente-equinox. De Zon trekt van het zuidelijk naar het noordelijk halfrond en staat recht boven de evenaar van de Aarde. Vandaag duurt de dag (ongeveer) even lang als de nacht (Latijn: equi = gelijk, nox = nacht), na vandaag duren de dagen langer dan de nachten. De winter duurde 88,99 dagen, de lente zal 92,75 dagen lang zijn. Het feit dat de seizoenen niet even lang zijn, wordt veroorzaakt door de elliptische baan van de Aarde om de Zon; wanneer de Aarde dichter bij de Zon staat (op dit moment is dat in de winter), beweegt zij sneller en duurt dat seizoen korter. Voor meer gegevens, zie de tabel de seizoenen. Dit wordt de astronomische lente genoemd, de weerkundige lente is op 1 maart begonnen. Op het zuidelijk halfrond zijn de seizoenen tegengesteld aan die op het noordelijk halfrond en daar begint nu de herfst. Wo. 20 maa. (20.57 uur) - In de nacht van 20 op 21 maart is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 20:57 uur zien we het begin van de overgang wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 0:25 uur, wanneer Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (om 22:12 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (23:09 uur). Do. 21 maa. (19.31 uur) - Tot 19:43 zijn van de Galileïsche manen van Jupiter alleen Ganymedes en Callisto zichtbaar.

Guidestar | 03-2013

Do. 21 maa. (19.43 uur) - Vanavond zijn een verduistering in de Jupiterschaduw en een bedekking van Europa bijna helemaal waar te nemen. De verschijnselen beginnen om 19:43 uur met het einde van de bedekking, wanneer Europa van achter Jupiter verschijnt, en

062

eindigt om 22:15 uur, wanneer Europa weer uit Jupiter's schaduw verschijnt. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Europa in de schaduw van Jupiter verdwijnt (19:47 uur). Do. 21 maa. (19.47 uur) - Tot 21:38 zijn van de grote Jupitermanen alleen Ganymedes en Callisto zichtbaar.

Do. 21 maa. (22.15 uur) - Van 22:15 tot 0:50 uur (22 maart) staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Europa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat in het westnoordwesten op een hoogte van 14° boven de horizon, dus kies een waarneemplaats met een vrije blik op de horizon. De Zon staat 35° onder de horizon en het is goed donker. Do. 21 maa. (22.40 uur) - Jupiter's satelliet Io staat 4,5” ten zuiden van Europa.

Vr. 22 maa. (04.49 uur) - De planetoïde 14 Irene (zie hieronder) is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Haar van Berenice staat, heeft tijdens de oppositie een schijnbare helderheid van +8,9m en moet met een telescoop worden waargenomen. Voor een waarnemer in Utrecht staat Irene rond 01:14 uur in het zuiden, op circa 53° boven de horizon. De kaart (zie hiernaast) toont de positie van de planetoïde en sterren tot een helderheid van +9,9m.

Zo. 24 maa. (19.36 uur) - Tussen 19:36 en 0:41 uur (25 maart) nemen we alle grote Jupitermanen ten westen van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Callisto, Io, Europa en Ganymedes. Jupiter staat in het westen op een hoogte van 26° boven de horizon. De Zon staat 27° onder de horizon en het is goed donker. Voor het waarnemen van de manen van Jupiter is een stabiele verrekijker voldoende. Zo. 24 maa. (22.38 uur) - De Galileïsche maan Io staat op 5,7” ten zuiden van Europa. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een goede, stabiele verrekijker genoeg. Ma. 25 maa. - Dit is een goed moment in het jaar om het sterrenstelsel M99, bekend als de Pin-wheel-nevel, op te zoeken. M99 staat in het sterrenbeeld Haar van Berenice, heeft een helderheid van 9,8m en zijn schijnbare afmeting bedraagt 5,4’. De opkomst van dit object is om 17:32 uur, de ondergang om 08:08 uur en het bereikt zijn grootste hoogte om 00:52 uur, op 52° boven de horizon. Zoek een donkere waarneemplaats en kijk rond Nieuwe Maan, bijvoorbeeld in de dagen rond 10 april. Wo. 27 maa. - Dit is een goed moment in het jaar om het sterrenstelsel M100 waar te

nemen. M100 is te vinden in het sterrenbeeld Haar van Berenice, heeft een helderheid van 9,4m en zijn schijnbare afmeting bedraagt 6,9’. Het object komt om 17:20 uur op, gaat om 08:12 uur onder en staat om 00:48 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 54° boven de horizon. Helder weer en een donkere, maanloze hemel zijn belangrijker voor het waarnemen van deepsky-objecten dan de precieze datum. Zoek een donkere waarneemplaats en kijk rond Nieuwe Maan, bijvoorbeeld in de week rond 10 april. Om een donker moment zonder Maan te vinden kunnen de schemerdiagrammen in het hoofdstuk De Zon van pas komen. Om detail te kunnen zien in een zwakker en contrastarm hemellichaam als dit sterrenstelsel is een

Do. 28 maa. (02.01 uur) - De Maan bedekt ψ Virginis, een ster met een helderheid van +4,8m in het sterrenbeeld Maagd. Om 02:01 uur verdwijnt de ster achter de verlichte rand van de Maan en om 03:07 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de zeer dunne onverlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 27°, respectievelijk 23° boven de horizon. De Maan is voor 99% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking erg lastig maakt.

redelijke telescoop nodig.

of op 28 maart rond 21:45 uur. Het tweetal staat in het eerste geval boven de westzuidwestelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 5°, 6,1° van elkaar verwijderd. In het andere geval is de samenstand te zien in het oostzuidoosten, op zo'n 7° boven de horizon, zo'n 4,3° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 4° onder de horizon. De Maan is voor ongeveer 98% verlicht. Do. 28 maa. (18.05 uur) - Venus is in bovenconjunctie en beweegt achter de Zon langs. De binnenplaneet is nu onzichtbaar, doordat deze zich te dicht bij de Zon bevindt. In deze positie staan Venus, de Zon en de Aarde op één lijn. De planeet beweegt vanaf de Aarde gezien niet exact achter de Zon langs, maar 1,3° ten zuiden ervan, en wordt niet bedekt door de Zon. In bovenconjunctie

Foto - De bovenstaande hemelkaart toont de sterrenhemel, met planeten, voor de huidige maand. Met dank aan Orion Optics voor het gebruik van deze kaart. Bron: Orion.

Guidestar | 03-2013

Wo. 27 maa. (10.27 uur) - Het is Volle Maan. De Maan staat vrijwel precies tegenover de Zon aan de hemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de hele nacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel de Maan als geheel op dit moment erg goed te zien is, zijn er weinig details op de Maan zichtbaar. Voor een waarnemer in het midden van het deel van de Maan dat naar de Aarde toe gekeerd is staat de Zon in het zenit, en doordat het zonlicht vanuit de richting van de Aarde komt zien we vanaf de Aarde geen schaduwen, zodat er nauwelijks contrast is. Daarnaast is de Volle Maan een stoorzender bij het waarnemen van zwakkere objecten aan de sterrenhemel.

Do. 28 maa. (15.09 uur) - De Maan staat 33' ten zuiden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering vindt onder de horizon plaats voor een waarnemer in de Benelux en bovendien bij daglicht. De samenstand is te zien rond 6 uur,

063

staat een binnenplaneet op maximale afstand (1,724 AE, ofwel 257,9 miljoen km) van de Aarde en heeft een minimale schijnbare diameter (9,8”). Voor de conjunctie bevond Venus zich aan de ochtendhemel, erna staat de planeet aan de avondhemel. Do. 28 maa. (20.11 uur) - Tot 23:33 zijn van de Galileïsche manen van Jupiter alleen Ganymedes en Callisto zichtbaar.

Vr. 29 maa. (01.38 uur) - Uranus is in conjunctie met de Zon en beweegt er vanaf de Aarde gezien achterlangs. De planeet is hierdoor op dit moment onzichtbaar. Uranus, de Zon en de Aarde staan nu op één lijn. De planeet wordt niet bedekt door de zonneschijf, maar beweegt er vanaf de Aarde gezien langs, 0,7° ten zuiden ervan. Dit is een moment waarop een buitenplaneet ver (21,1 AE, ofwel 3149 miljoen km) van de Aarde staat en een kleine schijnbare diameter heeft (3,3”).

Vr. 29 maa. (18.29 uur) - De Maan staat 3,8° ten zuidwesten van Saturnus (+0,5m). De dichtste nadering gebeurt onder de horizon voor een waarnemer in de Lage Landen en bovendien bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 23 uur. De twee objecten staan dan in het zuidoosten, op een hoogte van ongeveer 7°, 4,8° van elkaar vandaan. De Maan is voor 92% verlicht. Vr. 29 maa. (22.36 uur) - De Galileïsche maan Europa staat 8,3” ten noorden van Ganymedes.

Za. 30 maa. (23.50 uur) - De Maan bedekt κ Librae, een ster van magnitude +4,8 in het sterrenbeeld Weegschaal. Vanuit Utrecht is alleen het einde van de bedekking zichtbaar; om 23:50 komt de ster van achter de onverlichte maanrand tevoorschijn, 2° boven de horizon. De Maan is voor 84% verlicht. Zo. 31 maa. (02.00 uur) - Begin van de zomertijd. Om 2 uur Midden-Europese (winter)tijd (MET) wordt de klok een uur vooruit gezet en is het 3 uur zomertijd (MEZT).

Guidestar | 03-2013

Zo. 31 maa. (05.51 uur MEZT) - De Maan staat in het perigeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 367504 km. Door de geringere afstand lijkt de Maan nu groter aan de hemel te staan dan gemiddeld: 32’30,9”. De Maan is krimpend, voor 81% verlicht en is met name in de late nacht en vroeg in de ochtend goed te zien, in het (zuid)oosten, respectievelijk zuiden. Het kaartje toont de Maan om 04:56 uur in het sterrenbeeld Weegschaal, op een hoogte van 18° boven de zuidelijke horizon. Met een verrekijker op een statief zijn, vooral op de grens tussen licht en donker op de Maan, de maankraters goed te zien.

064

Zo. 31 maa. (05.52 uur MEZT) - De ster λ Librae, een ster met een helderheid van +5,0m in het sterrenbeeld Weegschaal, wordt bedekt door de Maan. Vanuit Utrecht is alleen het begin van de bedekking zichtbaar; de ster verdwijnt om 05:52 achter de verlichte maanrand, 17° boven de horizon. De Maan is voor 82% verlicht. Zo. 31 maa. (10.58 uur MEZT) - De planetoïde 40 Harmonia is in oppositie (zie hieronder). De planetoïde, die in het sterrenbeeld Maagd staat, heeft tijdens de oppositie een magnitude van slechts +9,9m en kan alleen met een behoorlijke telescoop worden waargenomen. Harmonia bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 40°. Dit gebeurt rond 01:57 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. De kaart (zie hiernaast) toont de positie van de planetoïde en sterren tot een helderheid van +10,6m.

Zo 31 maa. (20.48 uur MEZT) - Tussen 20:48 en 1:22 uur (01/04) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Europa, Callisto en Ganymedes. Jupiter staat in het westen op een hoogte van 23° boven de horizon. De Zon staat 24° onder de horizon en het is goed donker. Om de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al genoeg. Zo 31 maa. (23.50 uur MEZT) - Mercurius is in grootste westelijke elongatie en te vinden aan de ochtendhemel. Mercurius staat op een afstand van 27°50’ ten westen van de Zon, beweegt voor de Zon uit en komt 's ochtends voor de Zon op. De helderheid van de binnenplaneet is +0,5m, hij is voor 50% verlicht en zijn schijnbare diameter is 7,6”. De planeet komt om 06:42 uur op, 00:34 uur voor de Zon. Wanneer 's ochtends de burgerlijke schemering begint (om 06:42 uur) is Mercurius 1° onder de oostzuidoostelijke horizon te vinden. Dit is dus een zeer ongunstige ochtendverschijning (voor meer uitleg over de wisselende zichtbaarheid van de binnenplaneten, zie Waardoor zijn Mercurius en Venus soms ver van de Zon slecht zichtbaar? in de veelgestelde vragen). Zie ook de horizonkaart voor deze ochtendverschijning. De grootte van het stipje op de kaart geeft de helderheid weer. Mercurius is helderder na de grootste ochtendelongatie dan ervoor. Om Mercurius waar te nemen kan het gebruik van een verrekijker van pas komen.

Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten, baangegevens, deep-sky objecten, enz... Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky interactief rubriek op de welbekende Spacepage website.

Artikel

Zal komeet Lemmon in onze streken zichtbaar zijn ?

De komeet werd ontdekt op 23 maart 2012 door A.R. Gibbs van het Mount Lemmon Survey in Arizona met behulp van een reflectortelescoop met een spiegelgrootte die 1,5 meter bedraagt. Bij haar ontdekking had de komeet slechts een magnitude van 20,7. Later werd de komeet de naam C/2012 F6 (Lemmon) toegekend. Komeet Lemmon is een lang-periodieke komeet die een zeer langgerekte ellipsvormige baan rondom de Zon beschrijft waarop de komeet elke 10 750 jaar een omloop voltooit. Momenteel bevindt de komeet zich in het voor ons onzichtbare zuidelijke sterrenbeeld Tucana en heeft de komeet een magnitude van 5,5. Dit wil zeggen

dat de komeet daar met het blote oog zichtbaar is vanaf een donkere plaats. De komeet vertoont een zwakke staart en een heldere groenachtige coma, die de resultante is van het di-atomair gas C2 dat fluoresceert in het zonlicht.

Op 24 maart 2013 zal de komeet een tocht om de zon maken waarbij de komeet juist binnenin de baan van Mercurius rond de zon draait. Normaalgezien zou de komeet dan 's ochtends voor zonsopkomst vanaf begin mei moeten zichtbaar zijn in een asterisme dat bekend staat als 'het Herfstvierkant'. Dit is een groot, relatief makkelijk herkenbaar vierkant dat het sterrenbeeld Pegasus aan de hemel markeert. De magnitude van de komeet zal tijdens deze ochtendverschijning hoogstwaarschijnlijk rond de 6 liggen, en dit houdt dan ook in dat het gebruik van een verrekijker onontbeerlijk is. Na de verschijning van de komeet in het sterrenbeeld Pegasus vervolgt de komeet een noordwaartse beweging aan de hemel waarbij ze rond 5 juni in het sterrenbeeld Andromeda zal zichtbaar zijn. De komeet haar magnitude zal tegen dan echter al drastisch zijn afgenomen.

Foto - Komeet Lemmon, die op dit moment door de zuidelijke hemel trekt, werd genoemd naar zijn ontdekking vorig jaar tijdens de Mt.Lemmon Survey. Helderder dan verwacht, maar nog steeds te zwak om met het blote oog te ontwaren, toont komeet Lemmon een opvallend limoengroene coma en zwakke, gespleten staart in deze op 4 februari gemaakte telescoopafbeelding. Bron: Peter J. Ward.

Joeri De Ro

Naast komeet PANSTARRS die volgende maand met het blote oog zou moeten zichtbaar zijn en komeet ISON, die met wat geluk helderder zal worden dan de volle Maan, zou nog een relatief heldere komeet in het noordelijk halfrond kunnen zichtbaar worden. Het gaat om komeet C/2012 F6 Lemmon, die intussen helderder is geworden dan gedacht en samen met komeet PANSTARRS waarnemers van het zuidelijk halfrond een prachtige hemelshow bezorgt.

Guidestar | 03-2013 065

Rubriek

APOD - Saturnus' H e x a g o n e n r in g e n

Guidestar | 03-2013

APOD - Astronomy Picture Of the Day

066

Info - Rolf Jansen werkt aan de School of Earth and Space Exploration van de Arizona State University (College of Liberal Arts & Sciences) waar hij werkt aan hoge-resolutie Halpha en UV-R beeldmateriaal van nabijgelegen sterrenstelsels verkregen door GALEX, HST en Spitzer. Hij is tevens, sinds 2005, de vertaler van de Nederlandse APOD editie. Meer informatie : www.apod.nl

Waarom vormen wolken een hexagonaal patroon op Saturnus? Niemand weet het zeker. Want niemand heeft elders in het Zonnestelsel ook maar iets gezien dat te vergelijken valt met dit patroon, dat werd ontdekt tijdens de passages langs Saturnus van de Voyagers in de jaren '80. Alsof de zuidpool van Saturnus niet vreemd genoeg is, met zijn roterende wervelwind, lijkt Satunus' noordpool nog vreemder te zijn. Het bizarre wolkenpatroon is hierboven afgebeeld in groot detail in een recente opname, die werd gemaakt door de in een baan rondom Saturnus draaiende Cassini ruimtesonde. Deze en andere vergelijkbare opnamen tonen hoe stabiel de zeshoek is, zelfs meer dan 20 jaar na Voyager. Filmpjes van de noordpool van Saturnus tonen dat de wolkenstructuur zijn hexagonale patroon behoudt terwijl het

roteert. In tegenstelling tot individuele wolken op Aarde die soms een zeskantig uiterlijk vertonen, lijkt het wolkenpatroon op Saturnus zes duidelijk gedefinieerde zijden van vrijwel gelijke lengte te hebben.

Overigens zouden er vier Aardes in deze hexagon passen. Hier van opzij bezien, werpt de Joviaanse planeet (gasreus) zijn donkere schaduw over een deel van zijn grootse ringensysteem, dat rechts-boven gedeeltelijk zichtbaar is. Bron: NASA / JPL / Space Science Institute.

Wat is Saturnus ?

De samenstelling van Saturnus lijkt veel op die van Jupiter. In het centrum bevindt zich een rotsachtige kern, daaromheen een mantel van vloeibaar metallisch waterstof, gevolgd door een laag van moleculair waterstof. De temperatuur in de kern bedraagt 12 000 K. Als gevolg van het Kelvin-Helmholtz mechanisme straalt Saturnus meer energie uit dan hij van de zon ontvangt. Deze energie-uitstraling wordt versterkt door de wrijvingswarmte die vrijkomt wanneer helium in de mantel tegen

Guidestar | 03-2013

Saturnus is van de zon af gerekend de zesde planeet in ons zonnestelsel en op Jupiter na de grootste. Beide gasreuzen zijn zogenaamde 'buitenplaneten'. Saturnus is vernoemd naar de Romeinse god van de landbouw, Saturnus. Saturnus is al sinds de prehistorie bekend.

waterstof botst. Als gevolg van zijn snelle rotatie (10h 14m aan de evenaar, 10h 41m op hogere breedtegraden) is Saturnus naar de polen toe behoorlijk afgeplat en het verschil tussen diameter tussen de polen en de evenaar bedraagt bijna 10% (120 536 km vs. 108 728 km). Bij andere (gasvormige) planeten doet dit verschijnsel zich ook voor, maar nergens zo sterk als bij Saturnus. Een ander opmerkelijk feit over Saturnus is dat de gemiddelde dichtheid slechts 0,687 kg/L bedraagt: als enige planeet in ons zonnestelsel is dit kleiner dan de dichtheid van water. Als je een bak met water zou hebben waar Saturnus in zou passen, zou de planeet blijven drijven. Saturnus is met het blote oog zichtbaar als een heldere heldergele "ster" die niet flikkert. De ringen zijn niet met het blote oog te zien, met een verrekijker is wel te zien dat Saturnus niet cirkelvormig is.

067

Kortnieuws Darpa hoopt in 2016 een eerste proef te doen met project Phoenix; een ambitieuze onderneming om een soort wegenwacht in de ruimte te organiseren. De Phoenix-satellieten moeten reparaties kunnen uitvoeren, ruimtepuin opruimen en dure onderdelen, zoals antennes, van afgedankte satellieten ophalen voor hergebruik. Er moet ook iets aan de overige kunstmanen veranderen, zegt Dave Barnhart, de projectmanager van Phoenix. ‘Satellieten worden nu niet zo gemaakt dat ze gemakkelijk zijn te repareren of te recyclen.’ Nasa werkt ook aan een ruimteschip dat satellieten van nieuwe brandstof kan voorzien. Bron: AA / 21-02-2013.

Het internationale ruimtestation ISS is dinsdag enkele uren het contact kwijt geweest met de controlekamer op aarde. Dat heeft de NASA bekendgemaakt. Volgens de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie was de vluchtleiding in Houston de software aan boord van het ISS aan het bijwerken, toen het contact wegviel. Houston kon toen alleen nog met het ISS communiceren als het boven Russische grondstations vloog. Na enkele uren was het contact hersteld, meldden Amerikaanse media. Volgens de NASA is alles goed met het ISS en zijn bemanning. Ironisch genoeg had ISS-astronaut Chris Hadfield 's ochtends nog een optimistisch bericht op Twitter geplaatst over de software-update. ''Goedemorgen, aarde! Vandaag laten we de hoofdcomputers van het ruimtestation over gaan op nieuwe software. Er kan onmogelijk iets fout gaan''. Bron: ANP / 20-02-2013. Een 32-jarige Belg heeft zich officieel kandidaat gesteld om als één van de eerste astronauten ooit voet te zetten op Mars. Dat schrijft Het Laatste Nieuws. "Sommigen vinden vast dat ik gek ben. Maar ooit gaan er tóch mensen op Mars wonen. Waarom dan niet ik? ", zegt Henri Jacquemain, vader van twee kinderen. Hij meldde zich onlangs bij de Nederlandse organisatie Mars One. Die stuurt in september 2022 twee mannen en twee vrouwen de ruimte in om zich na zeven maanden vliegen te vestigen op de rode planeet. Daarna gaan om de twee jaar nog twee emigranten hen achterna. De vrouw van Jacquemain heeft het er moeilijk mee gehad. "Maar uiteindelijk ging ze overstag. Ik zal met haar en met mijn kinderen wel contact houden via internet. 'Henri Jacquemain, de eerste die op Mars ging wonen.' Dat is voer voorgeschiedenisboeken." Bron: HLN / 20-02-2013.

Tijdens zijn missie van meer dan zes maanden in het Internationaal Ruimtestation ISS zal de Italiaanse astronaut Luca Parmitano de eerste lasagne in de ruimte eten, zo heeft het Europese Ruimtevaartbureau ESA meegedeeld. Goed eten is belangrijk voor de gemoedstoestand van een astronaut, want ruimtevaarders leven ver van het huis, met een hoge werkdruk en in een nieuwe omgeving, legt ESA uit. "Zoals elke Italiaan weet, is de beste remedie voor heimwee goed eten uit eigen land", maar voedsel voorbereiden voor een ruimtevlucht is geen gemakkelijke taak. Voor Parmitano, die voor het Italiaanse ruimtevaartbureau ASI zijn vlucht zal maken, heeft vijfsterrenchef David Scabin enkele klassieke recepten klaargemaakt die 'ruimtevluchtwaardig' zijn gemaakt door het Turijnse bedrijf Argotec. Het eten is gedehydrateerd via een speciaal proces om zijn smaak te behouden. Het wordt dan verpakt in aluminiumzakken om de vibraties bij de lancering te kunnen doorstaan. Een maaltijd kan tot 36 maanden worden

bewaard en is vrij van zout. Het is gebleken dat zout niet goed is voor het beendergestel van astronauten in de ruimte, legt ESA uit. In de ruimte zelf moet de Italiaan enkel kokend water op 70 graden toevoegen om van de ingrediënten een lekkere maaltijd te maken. Het voedsel van Parminato zal eerder in het ISS aankomen dan de astronaut zelf. Bron: Belga / 22-022013.

India lanceert nog dit jaar een missie naar Mars. Dat zei president Pranab Mukherjee. Het land wil meedoen met de 'ruimterace' waar de Verenigde Staten, Rusland en China al in zijn verwikkeld. De Indiase president ontvouwde de ambitieuze ruimteplannen vandaag in het parlement. In oktober moet een onbemand ruimteschip naar de rode planeet vertrekken en na zo'n 9 maanden in een baan om Mars worden gebracht. De missie gaat naar schatting 83 miljoen dollar (ruim 62 miljoen euro) kosten. Critici van het ruimteprogramma wijzen op de grote armoede in het land. Bron: AA / 2302-2013. Europese en Amerikaanse wetenschappers hebben de kleine dubbelplanetoïde Didymos uitgekozen als reisdoel voor het prestigieuze AIDA-project. AIDA staat voor 'Asteroid Impact Deflection Assessment' en moet wetenschappers meer inzicht geven over het doen afbuigen van banen van planetoïden. Dergelijke technieken zijn één van de meest bestudeerde aangezien deze in de toekomst ooit kan gebruikt worden om de Aarde te beschermen tegen inslagen van planetoïden. Het AIDA-project zal bestaan uit twee ruimtetuigen. De Amerikaanse Double Asteroid Redirection Test (DART) ontwikkeld door het Johns Hopkins’ Applied Physics Laboratory en de Europese Asteroid Impact Monitor (AIM). Terwijl DART eigenlijk een zwaar projectiel is dat met een snelheid van 6,25 kilometer per seconde op de kleinste van de twee planetoïden zal worden afgeschoten, moet AIM metingen verrichten over het effect en de gevolgen van de botsing. Wetenschappers vermoeden dat de impact gevolgen zal hebben op de twee ruimterotsen en op hun baan om de Zon. Aangezien de kracht van de impact van DART op de planetoïde te vergelijken is met dat van een botsing tussen twee grote ruimtetuigen hopen onderzoekers en ingenieurs ook hierover meer te leren zodat men in de toekomst nauwkeurige computermodellen kan opstellen. De twee planetoïden die werden uitgekozen voor het AIDA-project hebben elk een afmeting van ongeveer 800 meter en 150 meter en bestaan vermoedelijk uit zeer poreus materiaal. De kleinste van de twee planetoïden draait om de 11,9 uur om de grootste. Indien alles verloopt volgens schema moet de AIDA-missie doorgaan in 2022. In dat jaar nadert Didymos de Aarde tot op een afstand van 'slechts' elf miljoen kilometer. Bron: Spacepage / 22-02-2013.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

In deze voordracht wordt op een wetenschappelijke manier enkele fundamentele vragen over de huidige klimaatverandering beantwoord; warmt de Aarde echt op? Is dit te wijten aan een stijgende CO2 concentratie? Stijgt de concentratie CO2 door toedoen van de mens? Er wordt eveneens een overzicht gegeven van de fysische feedbackmechanismen, met aandacht voor de zekerheden en onzekerheden. Daarbij rijst een nieuwe vraag: zal de klimaatverandering zich beperken tot een stijging in de temperatuur?

Guidestar | 03-2013

Datum - Zaterdag 9 maart 2013. Vanaf 14.30 uur. Toegang: gratis. Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien, Rozier 44 te 9000 Gent. www.armandpien.be.

069

Voordracht : Klimaatverandering

Rubriek -Sasteria onder de sterren

Minder gekende objecten in Cassiopeia

Filip Feys

Een tijdje terug in het september nummer van 2010 omschreef ik 2 supernova's in het sterrenbeeld Cassiopeia.

Info - Geboren in het jaar 1961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mijn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwd in 1981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij. Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid. Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al tijd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mij thuis hier op Kreta en ben ik één van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.

Guidestar | 03-2013

Meer informatie : www.sasteria.com

070

Beiden zijn het moeilijke objecten om waar te nemen. Om die trend verder te zetten heb ik nog zo een object voor jullie. Nu dat Cassiopeia terug in het zenit vertoeft, is het moment daar om het zwakste lichtdeeltje opgevangen door de spiegel te ontleden. We starten met de minder moeilijke reflectie nevel de VDB1. Je kunt dit neveltje vinden op circa 25' ten ZZO van de heldere ster Beta-Caph. Ga op zoek naar 3 sterren met een magnitude die schommelt tussen 8,3 en 8,7. Dus tamelijk helder en dicht bij elkaar in een gebied van 2'. De 3 sterren vormen een soort pijlpunt die NNO gericht is. Wanneer je de sterren in het vizier hebt al naargelang de kijker opening zou je een vormloos neveltje moeten zien rond de sterren. Vanaf een 30 cm objectief, moet er wat detail beginnen opduiken in de vorm. En vanaf 40cm moet het mogelijk zijn om helderheid nuances waar te nemen. Met de 20” Newton is het nevelcomplex heel gemakkelijk haalbaar. De rond overkomende nevel bezit een inkeping ten NW en maakt zo plaats voor 2 hoofddelen. Een deel die de tip van de pijlpunt omspant en een tweede deel die de basis van de pijlpunt omspant. De helderheidstoename van de nevel rond de sterren valt heel goed op en vertoont een zwakke aanzet tot sliert vorming. De randen van de reflectie nevel zijn tamelijk uitgelijnd om dan plots heel zwak uit te waaieren in de achtergrond. Waarneming verricht met LPR en 188x vergroting met een beeldveld van circa 26'. Geschatte grote van het helderste deel circa 4'. En nu gaan we voor iets heel zwak, in de zelfde moeilijkheidsgraad zoals de twee super nova waarnemingen gemaakt in september. Dus zet jullie maar schrap en schroef de UHC of OIII filter nu maar op het oculair. Zonder deze filters en een heel donkere transparante hemel is er niets te bespeuren. Een 40cm telescoop is een minimum liefst met een kleine F-verhouding onder de F/5! Het gaat om de SH2-188 of Simeis 22. Een L-vormig planetaire nevel op 1°.4' van de NGC 457. Na het invoeren van de nodige coördinaten komt er op aan om eerst een bepaald sterren patroon op te zoeken. Dit met of zonder LPR en liefst een groot beeldveld, 1° is oké. Het eerste obstakel dat je moet verwerken, is de hoeveelheid aan sterren in het beeldveld. Meestal ga ik dan via de sterrenkaart op de pc de grensmagnitude instellen op een lagere waarde. Dit rond magnitude 12 a 12.4. Dit verminderd sterk het aantal sterren en verbeterd zo het algemeen overzicht. Door dit toe te passen breng ik de helderste sterpatronen naar de voorgrond. Vergeet niet dat het beeldveld op je pc, best dezelfde grote bezit of dicht in de buurt komt met het

beeldveld van het gebruikte oculair. Zoek nu voor herkenbare sterpatronen tussen kijker en pc-scherm. Als je montering goed is uitgelijnd zou je via GoTo heel dicht bij het object moeten uitkomen. Zonder GoTo, is het starhoppen tot aan de opvallende NGC 457 en dan 1°.4 oostwaarts bewegen tussen de sterren. Eens de locatie met zekerheid herkend wordt, centreer je nu het gebied in het beeldveld. Verwissel van oculair liefst met OIII en ga onmiddellijk naar een beeldveld van circa 45'(113x met de 20”Newton).

Geef je ogen even de tijd en er zou een zwak licht balkje, zichtbaar moeten worden. Dit

diffuse nevelbalkje is oost-west gericht en circa 2.5' lang. Visueel is dit voor mij het helderste deel van de L-vormige nevel. Ga nu opzoek om de afbuiging richting noord te vinden. Dat is waar perifeer waarnemen een nood wordt. Met toepassen van deze techniek kon ik een extreem zwak vormloos vlekje ontwaren. De twee delen waren niet met elkaar verbonden maar de locatie tussen de sterren was perfect zoals op de sterrenkaarten. Nu de nieuwsgierigheid aangewakkerd is en het object met zekerheid haalbaar is, moet er meer uit te halen zijn. Dus 188x was de logische stap om de geheimen van deze planetaire nevel verder te ontrafelen. Onmiddellijk viel het eerste licht op van het helderste balkje. Dit neveltje bezit een korrelachtige structuur met enkele fijne fonkelende sterretjes ingebed. Het nevelbalkje toont nu iets langer, circa 3.5' en waaiert randloos uit in de ruimte. Het noordelijk gericht deel is waarneembaar zonder perifeer kijken maar blijft een moeilijk nevelstrookje. De grote schat ik op 2', de twee delen sluiten nog steeds niet aan elkaar. Een heel zwakke achtergrond nevel is waarneembaar bij perifeer waarnemen, deze volgt wel de L-vorm die de planetaire nevel bezit op foto's. Na verder uitvergroten kwamen er geen nieuwe details vrij. Vergeet niet terwijl je in de buurt bent van de open cluster “de NGC 457” deze eens nader te bekijken. Er is iets moois te zien in het sterrenpatroon. Dit groepje sterren is altijd geliefd onder de toeschouwers. Eens ze te horen krijgen dat ze ofwel een Uil of beter nog het kleine ruimtewezentje E.T. kunnen zien tussen de sterren. Wordt het drummen om als eerst aan het oculair te geraken. Dus zeker eens doen en je verbeelding de vrije loop laten gaan. Het groepje is in bereik van de kleinste kijkers en bezit een magnitude van 6.4 en een radius van 13'.

Nu eens een object dat geschikt is voor de wat kleinere kijkers. Een tijdje terug in het nummer “GuideStar”10 van 2012 had ik jullie beloofd dat ik het gebied “Ina Caldera” nog eens zou bezoeken. Wel op 18 februari was het zover, de 15cm Maksutov werd buiten geplaatst om af te koelen en de plaats waar Ina zich bevond werd nog eens grondig bestudeerd. Dit door

gebruik te maken van de 20” Newton. De maan stond in het zenit en de seeing was perfect. Oppervlakte details lagen zo voor het rapen rond het gebied van de krater Yangel. Ina was gemakkelijk haalbaar met de 20” kijker, dus hopen maar dat dit ook het geval is met de 15 cm Maksutov F/12. Eerst vlug de collimatie controleren van de Maksutov, het secundaire spiegeltje wat bij regelen. Viola, perfecte buigingsringen waren te zien in het 7mm Nagler oculair.

Wel ik ga jullie niet langer laten wachten, met een vergroting van 120x met een 15mm oculair kon ik een lichte verheldering zien op de plaats waar Ina zou moeten liggen. Alle andere nodige kratertjes beschreven in het vorige nummer om “Ina” te lokaliseren waren goed haalbaar. Een vergroting van 257x is wel een must met deze kijker om het gebied “Ina Caldera” met zekerheid te zien. De twee dicht bijgelegen bergpieken waren gescheiden te zien. Zoals reeds beschreven in het vorige nummer, gebruik je deze bergpieken als basis zijde van een gelijkbenige driehoek. De punt van de driehoek wijst naar de plaats waar de kleine D-vorm ligt. Waarneming werd verricht met de 7mm Nagler zonder filter gebruik. Ina kwam over als een klein afgebakend helderder gebiedje die doorgaans de D-vorm prijs gaf. Goed nieuws voor degene die enkel kunnen beschikken over een 15cm telescoop. Er is wel een vereiste aan verbonden, de lengte van het brandpunt zal minimum 1500mm moeten zijn. Ik denk dat anders de afbeelding te klein zal zijn om “Ina” te zien. De vergroting opvoeren is niet altijd de oplossing, dit zal leiden tot onscherpe beelden. Een vuistregel bij maximaal uitvergroten is, het getal gelijk aan het objectief diameter in mm. Dus 150mm is hier 150x uitvergroten. Maar mijn ondervinding is, bij een goed gecollimeerde kijker en natuurlijk gebruik van degelijke optiek is het dubbel zeker mogelijk. Het is nu aan jullie, wacht tot de maan hoog staat aan de hemel en de seeing perfect is. Neem een foto of de laptop mee met de locatie van “Ina” en ga op zoek. Wie weet wordt “Ina” waargenomen met nog een kleinere kijker! Groeten, en wie weet ontmoeten we elkaar hier op het mooie Kreta !

Guidestar | 03-2013 071