136
IRODALOM
KÖNYVEK
G Y S I, J .: Z u r L e b e n s w e i s e d er F a m ilie in d er D D R . ( A c s a lá d o k é le t m ó d ja az N D K -b a n .) B e rlin , 1983. A k a d . d e r W is s e n s c h a fte n d e r D D R . 19 p. (D e m o g r a p h ie S e m in a r 1983.) A ta n u lm á n y e g y 19 8 1-b en v é g r e h a jt o tt r e p r e z e n ta tív v iz sg á la t a d a ta it e le m e z v e m u ta t rá az N D K -b e li c s a lá d o k é le t m ó d já n a k n é h á n y ö s s z e te v ő jé r e . A z N D K -b a n a z u r a lk o d ó cs a lá d típ u s a k is cs a lá d , m e g o s z lá s u k : 56,4u/o h á z a sp á r, n e m h áza s g y e r m e k k e l, 12,4% e g y s z ü lő s csa lá d , n e m h á za s g y e r m e k k e l és 3 1 ,2% h á z a sp á r g y e r m e k n é lk ü l. A z e g y e d ü lá lló g y e r m e k e s a n y á k 3 0 ,4 % -a h a ja d o n , 4 9 ,2 % -a e lv á lt, 1 0 ,7 % -a h aza s, 9 ,3 % -a ö z v e g y cs a lá d i á l la p o tú . A s ta tis ztik a i a d a to k m in d a cs o n k a , (egy szü lős) cs a lá d o k , m in d az é le ttá rs i k a p c s o la to k e m e lk e d ő a r á n y á r ó l ta n ú s k o d n a k . A r e p r e z e n ta tív m in ta a d a ta i a la p já n a 18— 40 év es k o r o s z t á ly o k m in te g y 2 3 % -a é l é le ttá rs i k a p cs o la tb a n . R é s z b e n e r r e a té n y re v e z e th e tő v issza , h o g y a h á z a ss á g o n k ív ü li sz ü lé s e k a z u tó b b i n é h á n y é v b e n ig e n e r ő t e lje s e m e lk e d é s t m u ta tta k : az e g é sz o rs z á g b a n a s z ü le té s e k 2 9 ,2 % -a , B e r lin b e n a s zü le té s e k 4 0 ,2 % -a s z á r m a z ik n e m h ázas a n y á tó l. A h á z a ssá g o n k ív ü l s z ü letett g y e r m e k e k tö b b s é g e é le ttá rs i k a p c s o la t o k b ó l szá rm a zik . A z é le ttá rs i k a p c s o la tb a n é lő p á r o k — a k é r d ő ív v á la s za i s z e rin t — a h á z a ssá g in té z m é n y é t n e m u ta s ítjá k el, e g y ü tté lé s ü k e t a h á z a ss á g k ö té s t m e g e lő z ő h o s s z a b b -r ö v id e b b á tm en eti á l la p o tn a k , p r ó b a h á z a s s á g n a k tek in tik . A p á r o k tö b b s é g e , 5 3 % -a a s za b a d id ő k e re té b e n , 2 9 % -a p e d ig a m u n k a h e ly e n , ille t v e o k ta tá si in té z m é n y b e n is m e r k e d e tt m e g e g y m á ssa l. A h á z a s s á g k ö té s t v is z o n y la g h o ss z ú is m e r k e d é s i id ő s z a k e lő z i m e g : m in te g y 6 0 % n á l 1— 3 év , 2 0 % -n á l 3— 5 év. A c s a lá d i é le t b o ld o g s á g a és a p a r tn e r h e z fű z ő d ő h a r m o n ik u s k a p cs o la t m in d a fé r fia k , m in d a n ő k s z á m á ra k iv é t e l n é lk ü l ig e n fo n to s . A m e g k é r d e z e tte k é rté k r e n d s z e r é b e n a z o n b a n ig e n fo n t o s h e ly e t fo g la l el a m u n k a , a h iv a tá s is ; a fé r fia k 7 0 % -a , a n ő k 6 1 % -a a c s a lá d o t és a m u n k á t a z o n o s é rté k ű n e k , je le n tő s é g ű n e k te k in ti. M in d k é t n e m b e li m e g k é rd e z e tte k e zt k a te g o rik u s a n v is s z a u ta s ítjá k , h o g y a n ő k a n y a i fe la d a ta ik m ia tt a d já k f e l g a zd a sá g i a k tiv itá s u k a t. A n ő k 9 3 % -a n e m tu d n á e lk é p z e ln i é le té t k e re ső te v é k e n y s é g n é lk ü l, s ez az a rá n y m e g h a la d ja a g a z d a s á g ila g a k tív n ő k té n y le g e s a rá n y á t (8 9 % ). A cs a lá d i é le tb e n a p a rtn e r e k e g y m á s irá n ti e lv á r á s a it 3 c s o p o r t b a le h et s o ro ln i, ú g y m in t: é rz e lm i s zfé ra , fu n k c io n á lis te r ü le t és s z e m é ly is é g je g y e k . A z é r z e lm i k o m p o n e n s e k k ö z ü l a m e g k é r d e z e tte k a r a n g s o r e ls ő h e ly é r e a k ö lc s ö n ö s tisz te le te t á llíto ttá k . A h ű s é g — m in d s ze x u á lis , m in d s z é le s e b b é rte le m b e n , á lta lá n os m a g a ta rtá si fo r m a k é n t — fo n t o s ö s s z e te v ő j e a p a rtn e r k a p cs o la to k n a k . K ü lö n ö s e n je lle m z ő ez a m e z ő g a z d a s á g i f o g la lk o z á s ú cs a lá d o k ra , m íg az é r te lm is é g i k ö r ö k b e n a h ű sé g fo g a lm a k is e b b je le n tő s é g ű . A z é r te lm is é g i c s a lá d o k h a jla m o s a k az ese tle g e s „ fé lr e lé p é s e k e t ” m e g b o cs á ta n i. A cs a lá d i és p a rtn e r k a p c s o la to k fu n k c io n á lis te r ü le té n a le g fo n t o s a b b n a k te k in te tt é rté k e k r a n g s o r b a n a k ö v e t k e z ő k : a h á z ta rtá si m u n k á k m eg osz tá sa , a h a r m o n ik u s s z e x u á lis élet, a s z a b a d id ő k ö z ö s eltöltése, k ö z ö s ö r ö m ö k . E zek az e lv á r á s o k v ilá g o s a n tü k rö z ik , h o g y a h áza s fe le k k ö z ö tti e g y e n jo g ú s á g a h a r m o n ik u s c s a lá d i é le t e g y ik le g fo n t o s a b b fe lté t e lé v é v á lt az N D K tá rs a d a lm á b a n .
#
IRODALOM A cs a lá d i é le t sta b ilitá sa é p p e n e z e k n e k az e lv á r á s o k n a k a r e a liz á lh a tó s á g á tó l fü g g . A h á z a s p á ro k k a p cs o la tá t s o rr e n d b e n az a lá b b i je lle m z ő k h a tá ro z z á k m e g : k ö lc s ö n ö s tisz telet, szeretet, és erős é r z e lm i k ö tő d é s , h a r m o n ik u s s z e x u á lis k a p cs o la t, k ö z ö s é r d e k lő d é s i kör, a z o n o s é le tfe lfo g á s . A n ők k r itik u s a b b a n íté lik m e g fé r jü k h ö z fű z ő d ő k a p c s o la ta ik je lle m z ő it, e ls ő s o r b a n a s z e x u á lis k a p c s o la t és a z é le t fe lfo g á s terén . A f é r fia k és a n ő k e lt é rő e n in te r p r e tá ljá k a s z e re te t és a tisz te le t fo g a lm á t. M íg a fé r fia k m in d k e ttő t a z o n o s a n é rte lm e z ik , a d d ig a n ő k v ilá g o s a n e lv á la s z t já k e g y m á s tó l a k é t érzést. S z e re te te n e ls ő s o r b a n é rz e lm e t, tisz teleten a fé r fin e k a c s a lá d d a l k a p c s o la to s m a g a ta rtá s á t é r t ik : a g y e r e k e k h e z v a ló v is z o n y á t, a h á z ta r tási m u n k á h o z , a z e g y e n jo g ú s á g h o z v a ló h ozzá á llá sá t. A h á zta rtá si m u n k á k k a l k a p c s o la to s ta p a sz ta la to k a k ö v e t k e z ő k b e n fo g la lh a t ó k össze. A 8 0-as é v e k b e n is h a g y o m á n y o s a n m a g as a h á zta rtá si te v é k e n y s é g r e f o r d ít o t t id ő ; a h á z ta rtá sé rt e ls ő s o rb a n a n ő fe le lő s és a f é r fi v á lto z a tla n u l csa k k is e g ítő fu n k c ió t tö lt be. A h á z ta rtá si m u n k á n a k f é r f i — n ő k ö z ö tti d e m o k r a tik u s a b b m eg o sz tá s a a m a g a s a b b k é p z e ttsé g ű , ille t v e is k o la i v é g z e ttsé g ű ré te g e k re je lle m z ő . A h a g y o m á n y o s a n n ő in e k ta rtott m u n k á k a t to v á b b r a is a n ő k v é g z ik , m íg a fé r fia k r a a te c h n ik a i e s z k ö z ö k ja v ítá s a és a k r e a tív a b b h á z ta rtá si m u n k a h áru l. A le g p o z it ív a b b v á lto z á s a g y e r m e k k e l v a ló fo g la lk o z á s te r é n ta p a szta lh a tó. A z a p á k r é s z v é te le a g y e r m e k g o n d o z á s b a n , n e v e lé s b e n term észetessé, m in d e n n a p os g y a k o rla ttá v á lt. A n n a k e lle n é re , h o g y a n ő k h á zta rtá si m u n k á r a fo r d ít o t t id e je lé n y e g esen h o ss za b b , a s za b a d id ő ta rta m á b a n n in cs lé n y e g e s k ü lö n b s é g a f é r fia k és n ő k k ö z ö t t (2,27, ille t v e 2,06 óra ). E n n ek o k a a f é r fia k h oss za b b u ta zá si id e jé b e n , a m e llé k te v é k e n y s é g e t fo ly ta t ó k és a v e z e tő á llá s ú a k m a g a s a b b a rá n y á b a n , v a la m in t a n ő k á tla g o s a n r ö v id e b b m u n k a id e jé b e n k e r e s en d ő . V a ló s z ín ű le g e rre v e z e th e tő vissza , h o g y a n a g y o b b h á zta rtá si le k ö tö tts é g e lle n é r e a n ő k e lé g e d e tte k a je le n le g i h e ly z e tte l és s z ív e s e n v á lla l já k az o tth o n i m u n k á k b ó l r á ju k h á r u ló n a g y o b b terh ek et. A sza b a d id ő e ltö lté s é b e n v a la m e n n y i tá r s a d a lm i-fo g la lk o z á s i c s o p o r t n ál első h e ly e n a g y e r m e k (e k )k e l v a ló fo g la lk o z á s s z e re p e l, m e g e lő z v e a T V n ézé st és rá d ió h a llg a tá s t. A h a r m a d ik h e ly e n áll a b a rá to k k a l, r o k o n o k k a l v a ló ta lá lk o z á s, m a jd ezt k ö v e t i a m u n k a h e ly i té m á k k a l k a p c s o la to s m e g b e s zé lé s e k , séta és k e r ti m u n k a . A v e z e tő á llá s ú a k ra a sza b a d id ő ig e n a k tív k ih a sz n á lá sa , a s o k g y e r m e k e s cs a lá d o k r a a sza b a d id ő stru k tú ra ru g a lm a s v á lto zta tá sa je lle m z ő , az a n y a g i o k tó l fü g g ően . A cs a lá d i é le tb e n fe lm e r ü lő k o n flik t u s o k á lta lá b a n a k ö v e t k e z ő o k o k r a v e z e th e tő k v is s z a : je le n t é k te le n a p ró s á g o k , a p a rtn e r e k e lté rő te m p e r a m e n tu m a, e lté rő fe lfo g á s a g y e r m e k n e v e lé s v o n a tk o z á s á b a n , az o tth o n i fe la d a to k és k ö te le s s é g e k fe lo s z tá s á b ó l a d ó d ó v itá k , v é g ü l a p a rtn e r e k m u n k a h e ly i p r o b lé m á in a k h a z a v ite lé b ő l a d ó d ó k o n flik tu s o k . L a p p a n g ó k o n flik t u s f o r r á s o k : a sza b a d id ő e ltö lté s é v e l k a p c s o la to s e lté rő e lk é p z e lé s e k , a k ö lc s ö n ös fé lté k e n y s é g , a r o k o n o k , b a rá to k n e g a tív b e fo ly á s a , a p é n z b e o s z tá s á v a l k a p c s o la to s p r o b lé m á k , e lté r ő é le tsz e m lé le t. A m e g k é r d e z e tt n ő k 1/3-a. a fé r fia k 1 /4 -e v a llo tta b e, h o g y m á r g o n d o lt a vá lá sra , de ré s zb e n a p a rtn e r irá n ti é rz e lm e k , ré s zb e n a g y e r m e k irá n ti fe le lő s s é g m ia tt le m o n d o t t a v á lá sró l. A p a r tn e r e k le g n a g y o b b ré s z é n e k v é le m é n y e s ze rin t a h á z a ssá g b a n a d ó d ó p r o b lé m á k m e g o ld h a tó k . A k o m m u n ik á c ió s k észség a h á z a sp á ro k k ö z ö t t ig e n erős, a n ő k n é l e r ő s e b b , m in t a fé r fia k n á l, a m a g s a b b is k o la i v é g z e tts é g ű e k n é l e rő s e b b , m in t a k e v é s o s z tá ly t v é g z e tte k n é l. P. M. L O P E Z , A . D .: T h e s e x m o r ta lity d iffe r e n t ia l in d e v e l o p e d co u n tr ie s . ( A h a la n d ó sá g n e m i k ü lö n b s é g e a fe jle t t o r s z á g o k b a n .) 5-3-120. p. I n : A . D. L o p e z — L. T. R u z ic k a (s z e r k .): S e x d iffe r e n t ia ls in m o r ta lity , tren d s d e te rm in a n ts a n d co n s e q u e n ce s . S e le c t io n o f th e p a p e rs p r e s e n te d at th e A N U /U N /W H O M e e tin g h e ld in C a n b e rr a 1— 7 D ec. 1981. C a n b e r ra. 1983. A u s tra lia n N a tio n a l U n iv. 498 p. A s z e rz ő d o lg o z a ta „ A h a la n d ó s á g n e m i k ü lö n b s é g e i” c. k ia d v á n y b a n je le n t m eg , a m e ly az E g y esü lt N e m z e te k S z e rv e z e te , az E g é s zs é g ü g y i V ilá g
138
IRODALOM
s z e rv e z e t és az A u s z trá lia i N em zeti E g y e te m r e n d e z é s é b e n 1981 d e c e m b e r é b en , C a n b e rr á b a n ta rto tt é rte k e z le t a n y a g á t ta rta lm a z za . A z é r te k e z le te n a v ilá g m in d e n tá já r ó l ö s s z e g y ű lt s z a k e m b e r e k a fé r fia k és n ő k m or ta litá s i d iffe r e n c iá in a k le g f ő b b v o n a tk o z á s a it v ita ttá k m eg . L o p e z rá m u ta t a rra , h o g y a s z á z a d fo r d u ló ó ta fo k o z a to s a n n ö v e k s z ik a k ét n e m h a la n d ó s á g i s z in tje k ö z ö tti k ü lö n b s é g , m in d e n ü tt a n ő k ja v á r a és a fé r fia k k á rá ra . A je le n s é g k ö v e tk e z té b e n a rá n y ta la n u l s o k az ö z v e g y e k k ö z ö tt a n ő. M iv e l a fé r fia k m o r ta litá s a a fia ta l é le t k o r b a n lé n y e g e s e n m e g h a la d ja a n ők ét, c s ö k k e n n e k a n ő k h á z a ss á g k ö té s i esé ly e i. T o v á b b i k ö v e t k e z m é n y leh et, h o g y n ö v e k s z ik a z a p ju k a t e lv e s z te tt fé lá r v á k résza rá n y a . A d e m o g r á fia i k o n z e k v e n c iá k m e lle tt m e g ta lá lh a tó k a g a zd a sá g i je lle g ű e k is. Ily e n p é ld á u l a jó l k v a lifik á lt fé r fia k id ő e lő tti h a lá lo z á s á b ó l szá rm a z ó a n y a g i v eszteség , a m e ly n e m cs a k a z é rt je le n tk e z ik , m e r t v a la k i m u n k ás é le te d e lé n h a l m eg , d e a n n a k k ö v e tk e z té b e n is, h o g y a h a lá lt e s e tle g tö b b é v ig ta rtó b e te g sé g e lő z i m eg. A h a la n d ó s á g i k ü lö n b s é g e re d e té t ille tő e n lé n y e g é b e n k ét is k o la van . A z e g y ik s z e rin t b iz o n y o s tá rs a d a lm i és k ö rn y e z e ti b e fo ly á s o k já ts z a n a k s z e re p e t a fé r fia k m a g a s a b b m or ta litá s á b a n . A m á sik ú g y v é le k e d ik , h o g y e ls ő s o r b a n a b io ló g ia i o k o k k a l m a g y a rá z h a tó a fé r fia k k e d v e z ő tle n e b b h e ly zete. A z u tó b b i v é le k e d é s ig a z o lá s a k é n t a zt s z o k tá k fe lh o z n i, h o g y m á r a m é h e n b e lü li é le tb e n ro s s z a b b a k a fé r fia k to v á b b é lé s i v a ló s z ín ű s é g e i, t o v á b b á , h o g y a n ői n em i h o r m o n o k b iz o n y o s v é d e lm e t n y ú jta n a k e ls ő s o r b a n a k o s z o rú é r b e te g s é g g e l szem b en . L o p e z ré s zle te s e n fo g la lk o z ik a je le n s é g v iz s g á la tá n a k m ó d s z e rta n á v a l. E zzel k a p cs o la tb a n a m u ta tó k k iv á la s z tá sá t ille tő e n az a le g fig y e le m r e m é l tó b b m e g á lla p ítá s a , h o g y a d iffe r e n c ia m é r té k é n e k m e g h a tá r o z á s á b a n a s z ü le té s k o r v á rh a tó á tla g o s é le tta rta m a r e le v á n s in d e x . A v á rh a tó é le tta rta m h o ss z á v a l m é r v e a k é t n em h a la n d ó s á g a k özötti k ü lö n b s é g e t, az a S z o v je t u n ió b a n (10,0 é v ), F in n o rsz á g b a n (9,0 év ), F r a n c ia o rs zá g b a n (8,1 é v), a le g n a g y o b b , d e ig en je le n t ő s L e n g y e lo r s z á g b a n (8,0 é v ), az E g y e s ü lt Á lla m o k b a n (7,9 év) és K a n a d á b a n is (7,6 é v ). A sk á la m á sik v é g é n ta lá lh a tó k tö b b e k k ö z ö t t J u g o s z lá v ia és B u lg á r ia (5,0— 5,0 év ), R o m á n ia (4,7 év) és G ö r ö g o r s z á g (4,6 é v ). M a g y a r o r s z á g 6,3 é v v e l a k ö z é p m e z ő n y b e n h e ly e z k e d ik el. (A z a d a to k á lta lá b a n az 1975— 1978 k ö z ö tti id ő sza k ra v o n a tk o z n a k .) A n a g y k ü lö n b s é g e k o k a i a k ö v e t k e z ő k le h e tn e k : 1. a fé r fia k v á rh a tó é le tta rta m a ig e n a la c s o n y (n e m z e tk ö z i ö s s z e h a s o n lítá s b a n ) és a n ő k é á tla g o s ; 2. a fé r fia k é á tla g o s és a n ő k é ig en m a g a s ; v é g ü l 3. a fé r fia k é igen a la cs o n y és a n ő k é ig en m agas. A z é le tú t m e n té n v iz s g á lv a a d iffe r e n c iá t , k itű n ik , h o g y h á r o m típus k ü lö n b ö z te th e tő m e g : 1. b im o d á lis : igen n a g y a k ü lö n b s é g a 15— 24 és az 55— 64 é v e s k o r c s o p o r tb a n (F in n o r s z á g ); 2. a le g n a g y o b b d iffe r e n c ia a fe ln ő tté v á lá s id ő s z a k á b a n je le n tk e z ik , m a jd az fo k o z a to s a n c s ö k k e n (B u l g á r ia )); v é g ü l a 3. k o r - p r o f ilr a a z je lle m z ő , h o g y v a n a d ia g r a m m n a k eg y n a g y o b b cs ú csa a 15— 24 év es k o r c s o p o r tn a k m e g fe le lő e n és e g y s o k k a l k i s e b b cs ú c sa a z id ő s e b b k o rb a n (U S A ). A h á ro m f ő típ u s a ltíp u s o k ra b o n t h ató. A to v á b b ia k b a n a r r ó l szól a szerző, h o g y m ily e n a fé r fia k és n ő k h a lá lo k i s tru k tú rá ja , ille tv e , h o g y m e ly e k a zo k a h a lá lo k o k , a m e ly e k a k ü lö n b s é g e k e t lé tre h o z z á k . F ia ta l k o r b a n az e rő s z a k o s e re d e tű h a lá lo z á so k n a k v a n e b b ő l a s z e m p o n tb ó l a le g n a g y o b b je le n tő s é g ü k . K é s ő b b a k ó rta n i e n tititá so k k ö z ü l a tü d ő r á k és a s z ív iz o m -in fa r k t u s já t s z ó k a le g n a g y o b b s ze rep et. A d o lg o z a tb a n id ő - és te r ü le ti s o r o k b iz o n y ít já k a h a lá lo k o k v á lto z ó v is z o n y la g o s s ú ly á n a k h atá sát a n e m s ze rin ti h a la n d ó s á g i k ü lö n b s é g a la k u lá sá ra . fö ld r a jz i r é g ió k szerin t. A s z e rz ő n e k az a v é g k ö v e tk e z te té s e , h o g y az é le t m ó d b a n lé v ő k ü lö n b sé g e k h o zzá k lé tre a d iffe r e n c ia tú ln y o m ó ré s z é t és a b io ló g ia i fa k t o r o k csa k n a g y o n k o r lá to z o tt s ze re p e t já ts za n a k . A c ig a r e ttá z á s , a n a g y m é rté k ű a lk o h o lfo g y a s z tá s , az e lh ízá s, a g o n d a tla n , fe le lő tle n m a g a ta rtá s a g é p k o c s i v o lá n já n á l s o k k a l g y a k o r ib b a fé r fia k , m in t a n ő k k ö r é b e n . E m e lle tt a f é r -
I
IRODALOM
139
f i ak k ö z ü l tö b b e n d o lg o z n a k e g é s z s é g re á rta lm a s m u n k a k ö rb e n . A z is j e l le m z ő , h o g y m íg a n ő k á lta lá b a n „ i d ő b e n ” fo r d u ln a k o r v o s h o z , a d d ig a f é r fia k g y a k ra n e lh a n y a g o ljá k e g é s z s é g ü k e t és n e m s z e r e tn e k o r v o s h o z m e n n i. J. P. S P E IG N E R , W .: D e m o g r a p h is c h e u n d b e v ö lk e r u n g s s o z io lo g is c h e F o r s c h u n g e n in d er D D R . (D e m o g r á fia i és n é p e s s é g s z o c io ló g ia i k u ta tá s o k az N D K -b a n .) B e rlin . 1983. A k a d . d e r W is s e n s c h a fte n d er D D R . 21 p. (D e m o g r a p h ie S e m in a r 1983.) A z N D K -b a n a d e m o g r á fia a tá r s a d a lo m tu d o m á n y o k v is z o n y la g fia ta l ága. B á r n é p e s e d é s i k é r d é s e k k e l m á r az 1940-es é v e k m á s o d ik , és a z 5 0 -es é v e k e ls ő fe lé b e n is fo g la lk o z t a k , a s z e rv e z e ti fe lté t e le k m e g te re m té s é re cs a k a 60-as é v e k b e n k e rü lh e te tt sor. 1978-ban a la p íto ttá k az N D K T u d o m á n y o s A k a d é m iá já n a k k e re té n b e lü l a S z o c io ló g ia i és S z o c iá lp o lit ik a i I n tézetet. A z In té ze t fe la d a tá t k é p e z i a n é p e s e d é s i, n é p e s s é g p o litik a i k é r d é se k k e l k a p cs o la to s k u ta tó m u n k a is. A z e lm é le ti p r o b lé m á k — m in t a n é p e s e d é si tö r v é n y a la p k é r d é s e in e k — e le m z é s é n k ív ü l az In té ze t tö b b e m p i rik u s k u ta tá st is v é g z e tt. A to v á b b ia k b a n a r e p r o d u k c ió s m a g a ta rtá s v á lt o z á sa it tü k r ö z ő 1982. é v i k u ta tá s e r e d m é n y e it k ív á n o m is m e r te tn i. A ku ta tá s a la p k é r d é s e az é r t é k o r ie n t á c ió h o z k a p c s o ló d o tt, v a g y is, h o g y m ily e n é rté k e k h a tá ro z z á k m eg , ille t v e b e fo ly á s o ljá k a g y e r m e k v á lla lá s t. A k u ta tá s e r e d m é n y e i s z e rin t a c s a lá d o k id e á lis n a k te k in te tt g y e r m e k szá m a és az is k o la i v é g z e ttsé g , s z a k k é p z e ttsé g k ö z ö tti k a p c s o la t U a la k ú g ö r b é v e l írh a tó le. A s z a k k é p z e tle n n ő k á tla g osa n 2,19 g y e r m e k e t ta rta n a k id e á lisn a k , a s z a k m u n k á s o k 2,0 4-ot, és a fe ls ő fo k ú v é g z e tts é g g e l r e n d e lk e z ő k 2,29 g y e r m e k e t. E ze k az é rté k e k a z o n b a n a té n y le g e s k ö r ü lm é n y e k tő l e l v o n a tk o zta to tt, a szó s z o ro s é r te lm é b e n vett id e á lis k ö r ü lm é n y e k k ö z ö tti g y e r m e k s z á m o t m u ta tjá k . A r e p r o d u k c ió s m a g a ta rtá st jo b b a n k ö z e lítik a té n y le g e s e n k ív á n t g y e m e k s z á m -é r té k e k , a m e ly e k f ig y e le m b e v e s z ik a csa lá d té n y le g e s é le tk ö r ü lm é n y e it, és a h iv a tá s b ó l, k e re s ő te v é k e n y s é g b ő l a d ó d ó k ö tö tts é g e k e t, k a r r ie r s z e m p o n to k a t is. A z ily m ó d o n m e g h a tá r o z o tt g y e r m e k s z á m o k á tla g a i (1,90) lén y e g e s e n e lm a r a d n a k az id e á lis n a k ta rto tt é rté k e k tő l, a 2— 3 g y e r m e k e s c s a lá d m o d e lltő l. A z id e á lis és a re á lis g y e r m e k s z á m k ö zö tti elté ré s a fe ls ő fo k ú v é g zettsé g ű n ő k k ö r é b e n a le g n a g y o b b . V a la m e n n y i tá rs a d a lm i cs o p o r tr a j e l le m ző a zo n b a n , h o g y m é g e zek az a la c s o n y a b b g y e r m e k s z á m o k is csa k m in te g y 9 0 % -b a n v a ló s u ln a k m eg. A k u ta tó k v iz s g á ltá k a g y e r m e k v á lla lá s és a to v á b b i g y e r m e k e lu ta z á s á v a l k a p c s o la to s d ö n té s e k m o tiv u m re n d s z e r é t. K itű n t, h o g y g y e r m e k e t ízért k ív á n n a k a h á z a sp á ro k , m e r t a g y e r m e k ta rta lm a t a d a z é le tn e k , de e g y b e n a s z ü lő k s z e m é ly is é g fe jlő d é s é n e k is fo n t o s ré s zé t k é p e z i. A g y e r m e k s z á m m e g h a tá r o z á s á n á l a h áza s fe le k a tá rs a d a lm i é r d e k e t cs a k n a g y o n p e r ifé r iá lis á n v e s z ik fig y e le m b e . A to v á b b i g y e r m e k v á lla lá s á t az é r t e lm i ségi ré te g e k á lta lá b a n a g y e r m e k g o n d o z á s r a , n e v e lé s r e fo r d ít h a t ó k o r lá t o z o tt id ő r e , a m u n k á s - és a lk a lm a z o tti ré te g e k az a n y a g i n e h é z s é g e k re v a ló h iv a tk o z á s s a l u ta s ítjá k vissza . F o n to s s z e re p e t já ts z a n a k a la k á s v is z o n y o k a k ív á n t g y e r m e k s z á m m e g h a tá r o z á s á b a n . A n em m e g fe le lő la k á s v is z o n y o k , la k á s m é re te k , n e m c s a k a h a r m a d ik , d e m á r a m á s o d ik g y e r m e k v ilá g r a jö v e te lé t is n e g a tív a n b e fo ly á s o ljá k . M íg a 30— 35 é v e s n ő i k o h o rs z b e fe je z e t t te r m é k e n y s é g i m u ta tó i e r ő te lje s t á r s a d a l m i - f o g l a lk ozá si d iffe r e n c iá lts á g o t m u ta tn a k (a m e z ő g a z d a s á g i fiz ik a i n ő k á tla g o s a n 2,17, az a lk a lm a z o tt n ő k csa k 1,68 g y e r m e k e t h o z ta k a v ilá g r a ), a d d ig az é v e s s z ü letési a rá n y s z á m o k tá rs a d a lm ila g hom ogének, v a g y is n in c s je le n t ő s e lté ré s a k ü lö n b ö z ő fo g la lk o z á s ú a n y á k szü lési a r á n y szá m a i k ö zö tt. E je le n s é g ok a az é r t é k o r ie n t á c ió k e lté rő fe jle t ts é g ű n ív ó já b a n , a s z ü k sé g le te k és é le t k ö r ü lm é n y e k e lté rő s tru k tú rá já b a n , v a la m in t ezen té n y e z ő k és a r e p r o d u k c ió s m a g a ta rtá s k ö z ö tti v is z o n y k ü lö n b ö z ő s é g e i b en r e jlik . A r e p r e z e n ta tív v iz s g á la t a d a ta i a la p já n a k u ta tó k n e m v á r n a k v á lto zá s t a 8 0 -a s é v e k s z ü letési m o z g a lm á b a n , v a g y is a r e p r o d u k c ió s szin t 1 0 % -k a l a szü k sé g e s a la tt m a ra d .
140
IRODALOM
A z N D K -r a is je lle m z ő a z id ő s k o r ú n é p e s s é g a rá n y á n a k n ö v e k e d é s e . E n n e k ok a az a la c s o n y te rm é k e n y s é g i a rá n y s z á m o k b a n , a v á rh a tó é le t ta r ta m n ö v e k e d é s é b e n és a p r o d u k t ív k o rú n é p e s s é g h a la n d ó s á g i a rá n y s z á m a i n a k (m in d a fé r fia k n á l, m in d a n ő k n é l) cs ö k k e n é s é b e n k e re s e n d ő . A n é p e s ség ö r e g e d é s é n e k d e m o g r á fia i-s z o c io ló g ia i k u ta tá sa , a k ö v e t k e z ő é v e k f e l a d a ta lesz. P. M.
H Ö H N , C H .: D e r F a m ilie n z y k lu s — Z u r N o t w e n d ig k e it e in e r K o n z e p t e r w e it e ru n g (A c s a lá d c ik lu s — A k o n c e p c ió k is z é le s íté s é n e k s z ü k sé g e ss é g é r ő l), S c h r ifte n r e ih e des B u n d e sin s titu ts fü r B e v ö lk e r u n g s fo r s c h u n g (A N é m e t S z ö v e ts é g i N é p e s s é g k u ta tó In tézet K ia d v á n y a i), B a n d 12 (12. K ö te t ), W ie s b a d en , 1982. 124 p.. A s z e rz ő a h a tv a n a s é v e k k ö z e p é n a la k u lt fe n t i k u ta tó in té z e t tu d o m á n y o s fő ta n á c s o s a és a N e m z e tk ö z i N é p e s s é g tu d o m á n y i U n ió e g y ik n e m z e tk ö z ile g is ig e n e lis m e r t ta g ja , a k in e k s z ó b a n fo r g ó ta n u lm á n y a tu la jd o n k é p p e n e g y e te m i m a g á n ta n á ri d is s z e r tá c ió ja , az e lő s z ó ta n ú sá g a szerin t. A z E lő s z ó t (9. o.) D r. K a r l S c h w a r z p r o fe s s z o r írta m é g 1982 őszén , a k i az e m líte tt é v v é g é ig a fe n ti in té ze t ig a z g a tó m v o lt. s e g y b en a N é m e t S z ö v e ts é g i K ö z tá rs a s á g N é p e s s é g tu d o m á n y i T á rs a s á g á n a k — G e s e lls c h a ft fü r B e v ö lk e r u n g s fo r s c h u n g -n a k — is e ln ö k e . M e g á lla p ítá s a s z e rin t a ta n u lm á n y tip ik u sa n in te r d is z c ip lin á r is tém á t v á la s z to tt k u ta tá sa i a n y a g á u l, m e ly k iv á ló a n a lk a lm a s e g y r é sz t a n é p e s s é g i és tá rs a d a lm i je le n s é g e k k ö lcs ö n h a tá s a in a k a fe ltá rá s á ra , m á s ré s zt a z o n b a n az id ő b e n le f o ly ó d e m o g r á fia i fo ly a m a t o k v iz s g á la tá ra is, lé v é n a c s a lá d k é p z ő d é s és -fe lb o m lá s ö n m a g á b a n is m á r e g y h o ss z a b b id ő r e k it e r je d ő fo ly a m a t , m e ly eze n tú lm e n ő e n tö b b g e n e r á c ió r é s z v é te lé t is fe lté t e le z i e b b e n a fo ly a m a tb a n . S c h w a rz p r o fe s s z o r h a n g s ú ly o zza , h o g y b á r a s z e rz ő ta n u lm á n y á n a k k ritik a i ré s z é b e n fő le g a n a p ja in k b a n „ d iv a t o s ” c s a lá d s z o c io ló g ia i e lm é le te k a la p o s k r i tik a i v iz sg á la tá t n y ú jtja , m ű v e m é g s e m c s a lá d s z o c io ló g ia i je lle g ű , h a n e m k i fe je z e t te n az e ls ő s o rb a n k v a n tita tív je lle g ű d e m o g r á fia i e le m zé s te r m é k e . F ő é r d e m é t e ls ő s o rb a n a b b a n lá tja , h o g y az e d d ig e r r e a c é lr a k id o lg o z o t t e le m zési m o d e lle k e t m e g p r ó b á lja t o v á b b fe jle s z te n i, a v a ló s á g b a n fe lm e r ü lő f o ly a m a to k h o z jo b b a n k ö z e líte n i, és e z z e l az e d d ig i e lm é le ti m e g k ö z e líté s e g y o ld a lú s á g á t m e g h a la d n i, s a je le n le g i m o d e lle k k o r é t b ő v íte n i. E zzel az e lő r e b o c s á to t t é r té k e lé s se l m e s s z e m e n ő e n e g y e t le h e t é rten i, de h a n g s ú ly o z n i k ell, h o g y C h a r lo tte H ö h n m ű v é n e k a k ie m e lte k e n k ív ü l is v a n n a k o ly a n n a g y e r e d m é n y e i, m e ly e k e t h ib a le n n e n em e m líte n i. Íg y r ö g t ö n k i e m e ln é m azt a le g k is e b b ré s z le te k ig éles e lh a tá ro lá s t a fo g a lm i e le m z é s b e n , m e ly e t a s z e rz ő e n n e k a n a g y já b ó l ö tv e n e s é v e k b e n fe lm e r ü lt fo g a lo m n a k az e g y e s s z e rz ő k fe lv e té s e i k a p csá n , m a jd e f o g a lo m to v á b b fe jle s z té s e s z e m p o n t já b ó l v o lt k ép es k id o lg o z n i. Ez a m u n k a a m o d e r n e lm é le t f e jlő d é s é n e k is k i v á ló a n a líz is e ezen a terü leten , s p o n to s s á g á t és te lje s s é g é t te k in tv e is p á r a t la n a m a g a n e m é b e n . Ez u tó b b iv a l a rra k ív á n u n k u ta ln i, h o g y az e te r ü le tb e v á g ó n e m z e tk ö z i s z a k ir o d a lo m o ly a n a la p o s is m e r e té r ő l tesz b iz o n y s á g o t ez a ta n u lm á n y , a m ily e t m a m á r a r o h a m o s tu d o m á n y o s f e jlő d é s m e lle tt t ö b b n y ir e csa k 4— 5 fős. és ig e n b e é rk e z e tt k u ta tó k b ó l á lló k o lle k t ív á k k é p e s e k csa k tö b b n y ir e k ia la k íta n i. A m o n d o tta k a t te rm é s ze te s e n n e m é rin ti, h o g y az a k v a n tita tív a n a lízis, m e ly a b ő v ít e tt és k o n ce p tu á lis á n m e g ú jíto t t m o d e lle z é s le h e tő s é g e it a N é m e t S z ö v e ts é g i K ö z tá rs a s á g n é p e s s é g i a d a ta ira é p ü lv e m u ta tj a be. ezen a k ö r ö n n e m m e g y tú l — e n n e k u g y a n is cs a k e x e m p lifik a t ív je le n t ő s é g e v a n . A m ű ta g o lá s a a k ö v e t k e z ő : A B e v e z e tő b e n (11— 14. o.) a s z e rz ő a c s a lá d c ik lu st. és a n n a k k u ta tá sá t, m in t a m o d e r n d e m o g r á fia i tu d o m á n y e g y ú j te r ü le té t f o g ja fe l és d e fin iá lja , m e ly n e k k ü lö n á lló , s a já to s m e t o d ik á ja is k if e jl ő d ő b e n v a n , ré s zb e n m in t tip ik u s fá z is o k b ó l á lló és e fá z is o n k é n t k ü lö n -k ü lö n v iz sg á lh a tó , d e a la p já b a n ö s s z e ta rto z ó és ö s s z e fü g g ő fo ly a m a t, m e ly te h á t tu la jd o n k é p p e n e g y á lla p o t id ő s o r k é n t is fe lfo g h a tó . A s z e rz ő á lta l is k é p v is e lt
IRODALOM
141
m o d e r n e b b fe lfo g á s a z o n b a n in k á b b tip ik u s fo ly a m a t o k k é n t ta r t ja h e ly e s e b b n ek e zt az e g é sz k é r d é s k o m p le x u m o t f e lfo g n i, a m e ly e t h e ly e s e b b n e m id ő s z e k v e n c iá k b a n , h a n e m id ő h o s s z m e ts z e tb e n v iz s g á ln i. E z u tó b b i m ó d s z e r fő le g a k o h o r s z m e g k ö z e líté s e n a la p s z ik teh á t, m e ly e n k e re s z tü l a te r m é k e n y s é g , a h á z a ss á g k ö té s i g y a k o r is á g és a h á z a s s á g fe lb o m lá s — a k á r v á lá s , a k á r h a lá lo z á s k ö v e t k e z té b e n — m e s s z e m e n ő e n k id o m b o r o d n a k , n o h a e g y ily e n e le m zé s tö b b o ly a n p r o b lé m á t is fe lv e t, m e ly e k e t e g y e lő r e n é p e s s é g s ta tis z tik a i e s z k ö z ö k k e l n e m le h e t m e g o ld a n i. E B e v e z e té s t k ö v e tő e n a m ű tu la jd o n k é p p e n h á ro m ré s z re ta g o ló d ik , m e ly e k k ö z ü l az e ls ő a cs a lá d cik lu s e d d ig i k o n c e p c ió it v e s z i k r itik a i v iz s g á la t alá, a m á s o d ik b a n a k is zé le s íté sh e z s zü k ség es k v a n tita tív m o d e lle n m u ta tja b e a k ü lö n b ö z ő e lté r ő k o n c e p c ió k b ó l e r e d ő k ü lö n b s é g e ket, m in t e r e d m é n y e k e t, s v é g ü l az u to ls ó ré s zb e n a z o k a t az e lm é le ti fe jt e g e t é se k e t és é r v e k e t s o r a k o z t a t ja fe l, m e ly e k a p r o b lé m a á lta la le h e ts é g e s n e k és h e ly e s n e k ta rto tt to v á b b fe jle s z t é s e m e lle tt szóln a k . A z e d d ig i k o n c e p c ió k v iz s g á la ta az e ls ő ré s z b e n G lic k 1946-os 6 -fá z is o s c s a lá d c ik lu s -m o d e lljé b ő l in d u l ki, m e ly n e k e g y t o v á b b fe jle s z te t t v á lto z a tá t é r d e m e s itt b e m u ta tn i a b b a n az a la k b a n , a h o g y azt a V ilá g E g é s z s é g ü g y i S z e r v e z e t (W H O ) 1 9 7 6 -b ó l s z á rm a z ó ú n. „k la s s z ik u s m o d e llje ” s z e m lé lte t i: (16. o.)
I. A la p ítá s II. N ö v e k e d é s III. A n ö v e k e d é s v é g e IV . V. V I.
C sökkenés A csökkenés vége F e lb o m lá s
A n n a k e lle n é re , h o g y ez a „k la s s z ik u s m o d e ll” a zo n a z e g y s z e rű s ítő h ip o té z is e n a la p u l, h o g y m in d e n k o h o r s z 1 0 0 % -b a n m e g n ő s ü l, v a la m in t, h o g y v á lá s n e m fo r d u l e lő , to v á b b á , h o g y a g y e r m e k e k a c s a lá d b ó l csa k a k k o r lé p n ek k i, ha m e g h á z a s o d n a k , m é g is az a h e ly ze t, h o g y a z u to ls ó g y e r m e k s z ü le té s é re v o n a tk o z ó a n , to v á b b á a g y e r m e k e k h á z a ss á g k ö té s é re , ille t v e a c s a lá d b ó l v a ló k ilé p é s é r e v o n a tk o z ó a n s ta tis z tik a ila g tö b b n y ir e n in cs in fo r m á c ió , v a g y le g a lá b b is k ie lé g ít ő in fo r m á c ió , s íg y e m o d e lle k b e n e z e k e t az a d a to k a t t ö b b n y ir e b e c s lé s e k k e l k e ll h e ly e tte s íte n i. A z e b b ő l fe lm e r ü lő m ó d s z e r ta n i p r o b lé m á k k a l a s z e rz ő ré s zle te s e n fo g la lk o z ik , a k á rcs a k az itt fe lh a s z n á lt sta tisztik a i m u ta tó s z á m o k k a l, e ls ő s o r b a n a k ü lö n b ö z ő fá z is o k b a n ta lá lh a tó cs a lá d ta g o k k o r m e d iá n ja in a k a fe lh a s z n á lh a tó s á g á v a l, m in t je lle g z e te s é rté k e k k e l. E f e j t e g e té s e k b ő l is fe lm e r ü l m á r e g y r é s z t a fá z is o k d iffe r e n c iá lá s á n a k a le h e tő s é g e a k é tf á zis o s m o d e llt ő l e gészen a n y o lc fá z is o s ig , v a la m in t e m o d e lle k k e re s z t m e tsze ti a n a líz is e h e ly e tt a h o ss zm e ts z e ti elem zés a lk a lm a z á s a , a k á r ré s z m o d e llr ő l, a k á r e g y ú g y n e v e z e tt te lje s m o d e llr ő l le g y e n is szó. E lő b b ie k k ö z ö tt a te r m é k e n y s é g és a h á z a ssá g k ö té si g y a k o r is á g m o d e llje it is m e r te ti k lin ik a ila g, v a la m in t e g y o ly a n r é s z m o d e llt, m e ly a h á za ssá g k ötés, v á lá s, ille t v e h a lá lo zá s s a l tö r té n ő h á za ssá g m e g sz ű n é s e és a h a lá lo z á s r é s z m o d e lljé r e te r je d ki. A z összes k o m p o n e n s e k v iz s g á la ta — a k á r m a k r o -, a k á r m i k r o -m o d e llk é n t — s z im u lá c ió n a la p u l, és b á z is á u l a k á r s ta cio n e r, a k á r s ta b il n é p e s s é g i m o d e ll h a sz n á lh a tó . E ze k k ö z ü l a s z e rz ő fő le g R y d e r és S c h w a r z m o d e lljé t e m e li k i, m a id le s zö g e z i, h o g y a m á s o d ik rész k v a n tit a t ív és e x e m p lifik a t ív e le m zé s é b e n m in d já r t e m o d e lle k o ly a n k is z é le s íté s é r e is tö re k sz ik , h o g y le h e tő le g a v á lá s fo ly t á n e lá r v u lt g y e r m e k e k r e , v a la m in t a té n y le g e s á rv á k r a is k it e r je d je n , és h o g y b e m u ta ssa , h o g y m ik é n t f e jlő d ik a csa lá d fe l a le g m a g a s a b b g y e r m e k szá m ig , m a jd o n n a n v is s z a fe lé a m eg sz ű n é s ig .
142
IRODALOM
E m á s o d ik rész a d a tb á z isá n a k , k o h o rs z k iv á la s z tá s i e lv e in e k , m a jd a v a ló s z ín ű s é g s z á m ítá s i fe ls z o r z á s i k é p le te k n e k az is m e r te té s e u tá n k ö v e tk e z ik az e r e d m é n y e k b e m u ta tá sa a m e g fe le lő h a la n d ó s á g i tá b lá n a la p u ló g r a f ik o n o k és tá b lá z a to k se g ítsé g é v e l, m e ly n e k e r e d m é n y e k é n t h á r o m á tla g os g y e r m e k s z á m -m u ta tó t k a p , ú g y m in t: 1. az összes m e g s z ü le te tte k b ő l tú lé lő g y e r m e k e k e ze r h á z a ssá g ra s zá m ítv a , 2. a fe n n á lló h á z a ss á g o k ra ju t ó g y e r m e k e k u g y a n íg y szá m ítv a , s v é g ü l 3. a h á z a s s á g s p e c ifik u s s z ü le té s s z á m o k s o m m á zata. A s z á m ítá s o k b ó l le v o n t e g y ik fo n t o s k o n k lú z ió ja a s z e rz ő n e k a b b a n je lö lh e t ő m e g , h o g y a k la sszik u s k o n c e p c ió e b b e n a f o r m á já b a n n e m a lk a l m a s s em te r m é k e n y s é g i, s em s z é le s e b b k ö rű tá rs a d a lm i, g a zd a sá g i v a g y p s z i c h o ló g ia i je lle g ű v iz sg á la tá ra sem a s z ü lő k n e k , s em a g y e r m e k e k n e k e g y ily e n cs a lá d c ik lu s a la p já n . U g y a n cs a k a tip ik u s fá z is o k m e g h a tá r o z á s á r a s e m ta rtja ezt a m ó d s z e r t a lk a lm a s n a k , h e ly e tte in k á b b a h á z a ss á g s p e c ifik u s s z ü le té s s z á m o k id ő b e n i fo ly a m a t k é n t v a ló v iz s g á la ta m e lle tt k ö te le z i el m a g át. (68— 69. o). E m á s o d ik részt egy, az e m p ir ik u s k u ta tá s o k b ó l m e r íth e tő ö s s z e h a s o n lító s ta tis ztik a i a n y a g e g észíti k i, m e ly b ő l a k la sszik u s m o d e ll a la p já n k a p o tt e r e d m é n y e k e lé ré s é re n é z v e tá m p o n to k m e n th e tő k , v a g y is, h o g y m ik é n t m ó d o s u ln a k a k a p o tt m u ta tó s z á m o k a cs a lá d s tr u k tú rá t ille tő e n , ha a v á lá s o k té n y e z ő jé t a k á r k e re s ztm e ts ze tb e n , a k á r h o ss z m e ts z e tb e n f ig y e le m b e le h e t v e n n i. A k a p o tt e r e d m é n y e k s z e rin t az N S Z K -b a n 19 6 6-b a n k ö tö tt h á z a ssá g ok k ö z e l 2 0 % -a b o m lo t t fe l az a zt k ö v e t ő 15 é v fo ly a m á n , és az ez id ő s z a k a la tt s zü letett g y e r m e k e k b ő l k ö z e l 1 3 % v á lt té n y le g e s á rv á v á , v a g y ún. „ v á lá s - á r v á v á ” , — a m i jó l m u ta tja a k la s s zik u s k o n c e p c ió h iá n y o s s á g a it, m iu tá n e je le n s é g e k a n n a k k ö ré n k ív ü l m a ra d n a k . Í g y é r k e z ik el a s z e rz ő m u n k á ja tu la jd o n k é p p e n i h a r m a d ik részéh ez, a m e ly b e n az e d d ig i c s a lá d cik lu s k o n c e p c ió t h á r o m s z e m p o n t a la p já n b ír á lja . E g y ré sz t u ta l a k o n c e p c ió n em te lje s , részleg es je lle g é r e , v a g y is, h o g y m é g a cs a lá d m a g v iz sg á la tá n á l sem te lje s a h á z a ssá g i fo ly a m a t v iz sg á la ta . A m á s o d ik s z e m p o n t a b b ó l a h iá n y o s s á g á b ó l a d ó d ik , h o g y a g y e r m e k g e n e r á c ió k a t s e m v e s zi te lje s s é g g e l szá m b a , és a m it s zá m b a v e s z b e lő le , az is ig e n n y ers m e g k ö z e líté s é t je le n ti a v a ló s á g n a k . V é g ü l — a h o g y ezt a m á s o d ik rész m e g g y ő z ő e n b iz o n y ít ja — a h a r m a d ik s z e m p o n t a b b ó l a d ó d ik , h o g y o ly a n é le t c ik lu s o k a t sem v e s z fig y e le m b e , m in t az e g y e d ü lé lő a n y á k , v a g y a g y e r m e k e k k e l e g y e d ü l é lő a p á k , v a g y is o ly a n é le tc ik lu s o k a t h a g y fig y e lm e n k ív ü l, m e ly e k le h e tő s é g e it m in d e lm é le tile g , m in d e m p ir ik u s a n ú ja b b a n m á r k id o l g o z tá k , m in t pl. B o g u e, U h le n b e r g , T ro st, F e ic h tin g e r és H a n slu w k a stb. M iv e l e ze k s o k o ld a lú s á g a , aza z a f ig y e le m b e v e e n d ő v á lt o z ó k szá m a is ig en n a g y , a k o n ce p tu a liz á lá s , k ü lö n ö s e n az o p e r a t ív c é lo k r a is a lk a lm a s fo g a lm i k is zé le s íté s ig e n n eh éz tu d o m á n y o s fe la d a t és tá v o lr ó l s em á llíth a tó , h o g y k ö z e l le n n e a m e g o ld á s h o z . A s z e rz ő m é g is a n n a k a m e g g y ő z ő d é s é n e k ad h a n g o t, h o g y e fe la d a t m e g o ld á s a n e m c s a k szü k ség es, d e le h etség es is, e g y e lő r e e g y s z ív ó s a p r ó m u n k á n k e re s ztü l, m e ly a r é s z le tp r o b lé m á k f o k o za tos m e g o ld á s á n k e re s ztü l fo g m e g v a ló s u ln i és ö s s z k o n c e p c ió v á szélesü ln i. K é ts é g te le n , h o g y ezen az ú ton a je le n ta n u lm á n y e g y je le n t ő s m é r fö ld k ő , és n e m cs u p á n a d e m o g r á fia i tu d o m á n y szá m á ra , de e ls ő s o r b a n a c s a lá d s z o c io ló g ia és a s z é le s e b b é rte le m b e n v e tt, k o m p le x e n f e lfo g o t t tá r s a d a lo m tu d o m á n y s zá m á ra is. H. R.
V O L K O V , A . G . (s z e r k .): D e m o g r a fic s e s z k a ja p o litik a . O p it s z o c ia lis z tic s e s z k ih sztra n . (N é p e s e d é s p o litik a . A s z o c ia lis ta o rs z á g o k ta p a szta la ta i.) M o s zk v a , 1983. F in a n s z i i szta tisztik a . 188 p. A S z o v je t u n ió K ö z p o n t i S ta tis ztik a i H iv a ta lá n a k T u d o m á n y o s K u ta tó In té ze te D e m o g r á fia i o s z tá ly a á lta l k ia d o tt " A k ü lfö ld i d e m o g rá fia , e r e d m é n y e i” s o ro z a t je le n k ö te te h ét e u r ó p a i s z o c ia lis ta o rs z á g d e m o g r á fu s a in a k 1979— 1981 k ö z ö tt m e g je le n t c ik k e it g y ű jt ö tt e össze. L. L u n g w itz , G . W in k le r , W . L e d e n ig , E. S tr o h b a c h c ik k e a m a r x is ta — le n in is ta n é p e s e d é s p o litik a elm é le ti a la p ja iv a l, f ő e lv e iv e l, és m a i s a já to s s á g a iv a l fo g la lk o z ik . A s z e rz ő k a lá h ú zz á k , h o g y a n é p e s e d é s p o litik a n e m cs a k
IRODALOM
143
a n é p e s s é g s z á m á n a k , v á n d o r lá s á n a k és tá rs a d a lm i m o b ilitá s á n a k b e fo ly á s o lá s á t je le n t i, h a n e m cé lk itű z é s e k , e s z k ö z ö k és in té z k e d é s e k e g ész s ok a sá g á t f o g ja á t: a s z o c iá lis b iz to n s á g g a ra n tá lá sá t, a m u n k á h o z v a ló jo g b izto sítá sá t, a k u ltu rá lis s z ín v o n a l e m e lé sé t, a n ő k e g y e n jo g ú s á g á n a k b iz to s ítá s á t stb. A n é p e s e d é s p o litik á n a k b iz to s íta n i k e ll a n ő k n e k a zt a jo g á t , h o g y s a já t m a g u k v á la s zth a s s á k m e g g y e r m e k e ik szá m á t, és a s zü letésü k k ö z ö t ti id ő t, m e ly a c s a lá d te rv e z é s fe lté t e le in e k b iz to s ítá s á b a n f e je z ő d ik k i, íg y a te r h e s ség m e g sz a k ítá s á n a k jo g á b a n is. A s z e rz ő k v é le m é n y e s zerin t, n a p ja in k b a n a n é p e s s é g és a m u n k a e r ő -t a r ta lé k o k e x t e n z ív fe jlő d é s e , m in t g a zd a sá g i t é n y e ző , a m in ő s é g i je l le m z ő k k e l s z e m b e n h á tté rb e s zo ru lt. N a g y o b b je l e n t ő ség e v a n a ta rta lé k o k és a le h e tő s é g e k k ih a s z n á lá s á n a k . A tö b b g y e r m e k v á l la lá sá ra ö s z tö n z é s n e m cs u p á n m u n k a e r ő -g y a r a p ítá s , a m o r á lis — e tik a i m e g g o n d o lá s o k fo n to s a b b a k , m e ly e k s zo ro s k a p cs o la tb a n á lln a k a s z o c ia lis ta é le t m ó d k é r d é s k ö r é v e l. A c s a lá d o k tö b b s é g e k e ttő v a g y tö b b g y e r m e k e t szeretn e. A n é p e s e d é s p o litik a fe la d a ta e n n e k r e a liz á ló d á s á t e lő s e g íte n i. A tá rs a d a lo m é r d e k e i a k k o r fo g n a k m e g v a ló s u ln i, a m ik o r a c s a lá d o k g y e r m e k s z á m te rv e i n e m ü tk ö z n e k g á tló a k a d á ly o k b a . A n e v e lő m u n k a s z e re p e is fo n t o s . A n n á l h a tá s o sa b b , m in é l in k á b b s z in k r o n b a n v a n a n é p e s e d é s p o litik á v a l. A s zerzők a te r m é k e n y s é g g e l k a p c s o la tb a n k ét fe la d a to t e m e ln e k k i: a c s a lá d o k g y e r m e k s z á m te r v e it m é r s é k lő tá r s a d a lm i— g a zd a sá g i a k a d á ly o k elim in á lá s a , v a la m in t a fo g y a s z tá s i stru k tú ra és é r té k r e n d b e fo ly á s o lá s a a s z o cia lis ta é le tm ó d irá n y á b a . A cs e h s z lo v á k ia i n é p e s e d é s p o litik a 35 é v e s f e jlő d é s é t is m e r te ti c ik k é b e n J. K o u b e k . C s e h s z lo v á k iá b a n 1945, d e k ü lö n ö s e n 1948 u tá n te tté k le a m a i n é p e s e d é s p o lit ik a a la p ja it. E n n e k c é lja a g y e r m e k e s c s a lá d o k és id ő s k o rú a k é le ts z ín v o n a lá n a k e m e lé se , az id ő sk o rú a k s z o ciá lis tá m o g a tá s a , a n é p esség e g é s zs é g i á lla p o tá n a k ja v ítá s a , a fia ta l n e m z e d é k n e v e lé s é n e k e lő s e g íté s e v o lt. A z 5 0 -es é v e k k ö z e p é ig n e m a n é p e s s é g m e n n y is é g i g y a ra p o d á s á n a k ö s z t ö n zése á llt e lő té r b e n , m e r t e d d ig az id ő s z a k ig v is z o n y la g m a g a s szü letésszá m , g y o r sa n c s ö k k e n ő h a la n d ó s á g , és e zek e r e d m é n y e k é p p e n m a g a s n é p s z a p o ru la t v o lt m e g fig y e lh e t ő C s e h s z lo v á k iá b a n . B á r m á r e b b e n a p e r ió d u s b a n is e r k ö l cs ile g tá m o g a tta a tá rs a d a lo m a z a n y a s á g o t és a cs a lá d o t, az a n y a g i e s z k ö z ö k c é lja a k ü lö n b ö z ő g y e r m e k s z á m ú c s a lá d o k é le t s z ín v o n a l-k ü lö n b s é g e in e k m e g szü n te té se , és az e g é sz n é p e s s é g é le t - és k u ltu rá lis s z ín v o n a lá n a k e m e lé se v o lt. A z ezt k ö v e t ő id ő s z a k b a n k e d v e z ő tle n n é p e s e d é s i te n d e n c iá k je le n t k e z te k ; e ls ő s o r b a n a te r m é k e n y s é g cs ö k k e n é s e , m e ly e k r e a tá rs a d a lo m a s z ü le tése k a n y a g i ö s z tö n z é s é v e l re a g á lt. A 6 0 -a s é v e k v é g é t ő l k ü lö n ö s e n p r o g r e s z s z ív n é p e s e d é s p o lit ik a i in té z k e d é s e k s zü lettek . E zek h a té k o n y sá g á t je le n tő s e n g y e n g ítik a n e m k ie lé g ítő la k á s h e ly z e t, a la k á sép ítés v is z o n y la g a la c s o n y ü te m e és a la k á s á r a k e m e lk e d é s e . A j ö v ő f o g ja m e g m u ta tn i, h o g y m e n n y ire leszn e k k e d v e z ő tle n h a tá sú a k a z 19 7 9-b en h o z o tt á rin té z k e d é s e k . A s zerz ő is m e r te ti a te r m é k e n y s é g r e h a tó in té z k e d é s e k e t, k it é r v e a c s a lá d v é d e le m e le m e ir e is. A t o v á b b ia k b a n ré s z le te z i a s z ü le té s s z a b á ly o z á s h e ly z e té t C s e h S zlo v á k iá b a n . F o g la lk o z ik a tá rs a d a lo m b iz to s ítá s és az e g é s zs é g ü g y i ellá tás f e jlő d é s é v e l, k ité r v e az id ő s k o r ú a k és a r o k k a n ta k ellá tá s á ra is. C ik k é n e k u to ls ó f e je z e t e a m ig r á c ió k é r d é s e iv e l fo g la lk o z ik , le s z ö g e z v e , h o g y ezen a te r ü le te n k ia la k u lt á lla m i k o n c e p c ió n e m létezik . A d e m o g r á fia i m u ta tó k n e m cs a k a n é p e s e d é s p o litik a h a té k o n y sá g á t tü k rö z ik , e z e k re m ás té n y e z ő k — p é ld á u l az é le ts z ín v o n a l — is h a tn a k . V . Srb c ik k é b e n e g y c s e h s z lo v á k r e p re z e n ta tív te r m é k e n y s é g i v iz s g á la t e g y es e r e d m é n y e it is m e rte ti. Á t la g o s a n 2,38 g y e r m e k e t te r v e z te k a v iz s g á la tb a n s z e re p lő 18— 44 é v e s h áza s n ő k , a k ik n e k h á r o m n e g y e d e n e m k ív á n t tö b b g y e r m e k e t. E n n e k o k a it ig y e k s z ik tisz tá zn i a sze rz ő , a k é t o rs z á g ré s z b e n , v á r o s b a n és fa lu n . L e g g y a k o r ib b o k k é n t a n ő k é le tk o r u k a t (4 3 % ), e g é szség i á lla p o tu k a t (1 9 % ) és azt je l ö lt é k m eg , h o g y e le g e n d ő n e k ta r tjá k a je le n le g i g y e r m e k szá m o t. U g y a n a k k o r a z a n y á k fe le b iz o n y o s fe lté te le k esetén s z ü ln e to v á b b i g y e r m e k e t. L e g g y a k o r ib b fe lté t e lk é n t — e g y h a rm a d u k — f é r je m a g a s a b b fiz e té s é t je lö lt e m e g , 2 2 % n em , ille t v e n e m te lje s m u n k a id ő b e n d o lg o z n a , a la k á s k ö r ü lm é n y e k ja v u lá s á t p e d ig cs u p á n 1 3 % -u k e m líte tte . A z á lla m n é p e s e d é s p o litik a i in té z k e d é s e ir ő l is m e g k é r d e z té k az a n y á k a t. T ö b b s é g ük le g h a té k o n y a b b n a k a m e g h o s s z a b b íto tt, ré s zb e n fiz e t e tt szü lé s i s z a b a d s á g o t
•
144
IRODALOM
és az a n y a s á g i s e g é ly t je lö lt e m e g . A g y e r m e k e s d o lg o z ó n ő k le g fo n t o s a b b s z o ciá lis p r o b lé m á ju k k é n t a m u n k a h e ly m e g é r tő h o z z á á llá s á t és a b ö lc s ő d e i h e ly e k b ő v ít é s é t n e v e z té k m eg . J ó v a l k e v e s e b b a n y a a g y e r m e k é v e l tö ltö tt id ő t k e v e s e llte . A p r o b lé m á k ra n g s o ra orszá g rész , te le p ü lé stíp u s és g y e r m e k szá m s z e rin t n é m ile g k ü lö n b ö z ö tt. A k ö te tb e n a m a g y a ro rs z á g i n é p e s e d é s p o litik á t K lin g e r A n d r á s : „ A n é p e s e d é s p o litik a i h a tá ro z a t e re d m é n y e i, 1973— 1979” cím ű , a S ta tisztik a i S z e m lé b e n (1980. 5— 6. szá m ) m e g je le n t c ik k e ism erteti. A. S ta n o iu ro m á n d e m o g r á fu s c ik k e a n é p e s e d é s p o litik a á lta lá n o s k é r d é s e iv e l, ta rta lm á v a l és c é lja iv a l fo g la lk o z ik . A s z e rz ő a n é p e s e d é s p o litik á n a k e g y s z ű k e b b é rte lm e z é sű d e f in íc ió já t ta rtja h e ly é n v a ló n a k . R é s z le te z i az e g y é ni és a tá rs a d a lm i é rd e k e k v is zo n y á t. H a n g s ú ly o z z a , h o g y a tá rs a d a lo m n é p e s e d é s p o litik á já t k é t té n y e z ő k o r lá to z z a : a k o n k r é t tö r té n e lm i fe lté t e le k és az etik a i m e g g o n d o lá s o k , m e ly e k k ö v e t k e z té b e n a h u m á n u s in té z k e d é s e k n e k fig y e le m b e k e ll v e n n iü k az e m b e ri s z a b a d s á g o t és m é ltó s á g o t. A p á rt és az á lla m v e z e té s e a széles k ö rű m u n k a p r o g r a m ja e r e d m é n y e k é p p e n R o m á n iá b a n 1966-tól a d e m o g r á fia k e d v e z ő tle n te n d e n c iá i m e g á llta k . H a n g s ú ly o z z a a s z e r ző, h o g y ors zá g a n é p e s e d é s p o litik a i g y a k o rla ta ö s s z h a n g b a n v a n a tá rs a d a lm i— g a zd a sá g i cé lk itű z é se k k e l. V . T r e b ic i c ik k é b e n R o m á n ia n é p e s s é g é n e k a la k u lá s á t is m e r te ti 19 4 6-tól a k ö z e lm ú ltig . A z e lte lt tö r té n e lm i je le n tő s é g ű k o r s z a k o t p e r ió d u s o k r a osztv a , k ité r az e g y e s n é p e s e d é s i m u ta tó k v á lto z á s a ira . E zzel p á rh u z a m o s a n is m e r teti a tá rs a d a lm i— g a zd a sá g i h á tte re t is. A z o rs z á g c é lja fe le m e lk e d n i a g a z d a s á g ila g f e jle t t o rs z á g o k k özé, m e ly n e k fo n t o s fe lté t e le a m e g fe le lő n é p e s e d é s p o litik a . E n n ek v é g r e h a jtá s a n em n é lk ü lö z h e ti a n e v e lő m u n k á t. 1990-re az o rs zá g n é p e s s é g é n e k el k e ll é rn i a 25 m illió f ő t ; a s z ü le té s k o r v á r h a tó á t la g o s é le tta rta m n a k a 72 é v e t; a cs e c s e m ő h a la n d ó s á g n a k a 18— 20 ezre lé k e t. A k ü lö n b ö z ő o rs z á g o k n é p e s e d é s p o litik a i in té z k e d é s e in e k ö s s z e h a s o n lí tá sá t n e m c s a k a tá rs a d a lm i fe lté te le k s a já to s s á g a i tesz ik b o n y o lu lttá , h a n e m a k ü lö n b ö z ő fe la d a to k és e s zk ö zö k s o k fé le s é g e is. E zért érté k e s V. W y n n y c z u k c ik k e , m e ly 7 e u r ó p a i s z o cia lis ta — B u lg á ria , C s e h s z lo v á k ia , J u g o sz lá v ia , L e n g y e lo r s z á g , M a g y a ro r sz á g , N D K , R o m á n ia — és 7 tő k é s ors zá g — A u s z t ria, B e lg iu m , F r a n cia o rs z á g , H o lla n d ia , N a g y -B r ita n n ia , N S Z K , S v é d o r s z á g — n é p e s e d é s p o lit ik á já t h a s o n lítja össze. A c ik k e ls ő s o r b a n az a n y a s á g o t ö s z tö n z ő és s e g ítő a n y a g i, s z o ciá lis in té z k e d é s e k e t te k in ti át. A r ö v id te r je d e le m ré s z le te s e b b e le m z é s e k re n e m n y ú jt le h e tő s é g e t, a z o n b a n jó l á tte k in th e tő tá b lá za to k s z e m lé lte tik az e g y es o rs z á g o k g y a k o rla tá t. M . M.
F O L Y Ó IR A T C IK K E K
D E V A N E Y , B .: A n a n a ly sis o f v a r ia tio n s in U. S. f e r t i l i t y an d f e m a le la b o r f o r c e p a r tic ip a tio n tren d s. (A z U S A te r m é k e n y s é g i és n ői m u n k a v á l la lá si t r e n d je ib e n ta p a szta lt v á lto z á s o k e lem zése.) — D em o g r a p h y . 1983. N o. 2. 147— 161. p. A z E g y esü lt Á lla m o k te r m é k e n y s é g é t e sz á z a d b a n ú g y le h e t je lle m e z ni, h o g y a 30-as é v e k a la c s o n y te r m é k e n y s é g i a rá n y sz á m á t a 40-es és 50-es é v e k b e n e g y a n n á l jó v a l m a g a s a b b te r m é k e n y s é g k ö v e tte , m a jd a z 1960-as, 70-es é v e k b e n is m é t a te r m é k e n y s é g c s ö k k e n é s e fig y e lh e t ő m eg . E je le n
IRODALOM
145
s é g n e k e g y ik le h e ts é g e s m a g y a rá z a tá t E a s terlin p r ó b á lja k ife jt e n i tö b b m ű v é b e n , a m e ly n e k a la p v e t ő k o n c e p c ió ja a k ö v e t k e z ő : A fia ta l fé r fia k r e la tív g a z d a sá g i h e ly z e te b e fo ly á s o lja te r m é k e n y s é g ü k e t. E te r m é k e n y s é g i m a g a ta rtá s h a tá ssa l v a n a n é p e s s é g s z á m á ra és k o rs tr u k tú rá já ra , a m e ly b e fo ly á s o lja s a já t g y e r m e k e ik r e la t ív g a zd a sá g i h e ly z e té t h ú sz é v v e l k é s ő b b , a m i k o r a z o k lé p n e k a m u n k a e r ő p ia cra . A r e la t ív g a zd a sá g i h e ly z e t a la tt E a s te r lin a jö v e d e lm e k és az a s p ir á c ió k k ö z ö tti e g y e n s ú ly t v a g y e g y e n s ú ly h iá n y á t érti, a m e ly e t a jö v e d e le m v a g y a m u n k a n é lk ü lis é g m é r té k é v e l m é r h etü n k . H a a fia ta l f é r fi a m u n k á b a á llá s a k o r a jö v e d e lm é b ő l n e m tu d ja b iz to s íta n i a zo k a t az a n y a g i k ö r ü lm é n y e k e t, a m e ly e k e t a szü lei c s a lá d já b a n s ze rz e tt ta p a sz ta la to k a la p já n e lk é p z e lt m a g á n a k , v a ló s z ín ű le g lim itá ln i f o g ja s z ü le te n d ő g y e r m e k e i szá m á t. És e lle n k e z ő le g , h a az a n y a g i k ö rü lm é n y e i az e lk é p z e ltn é l jo b b a k , ez n ö v e li a te rm e lé k e n y s é g é t. A z a d a to k E a s terlin e l k é p z e lé s e it lá tsz a n a k a lá tá m a szta n i. U g y a n a k k o r éle s e lle n té tk é n t B u tz és W a r d a n ő k jö v e d e lm é t a la pu l v e v ő v iz s g á la ta in a k e r e d m é n y e i is ö s s z h a n g o t m u ta tn a k a z e m p ír iá v a l. E s z e r z ő p á r o s k id o lg o z t a a c s a lá d o n b e lü li h a tá rh a s z o n e lm é le t s a já to s v á lt o zatát, a m e ly n e k ig a z o lá s á ra v iz s g á ltá k a k o r s p e c ifik u s te r m é k e n y s é g e t és a h á z a sp á r je le n le g i és jö v ő b e n i jö v e d e lm i le h e tő s é g e it. A m á s o d ik v ilá g h á b o rú u tá n i te r m é k e n y s é g n ö v e k e d é s t m a g y a rá z n i tu d tá k a fé r fia k jö v e d e lm é n e k e m e lk e d é s é v e l, m íg a h a tv a n a s é v e k t ő l k e z d ő d ő te r m é k e n y s é g c s ö k k e n é s ö s s z e fü g g h e t a n ő k f o k o z o t t m u n k á b a á llá s á v a l és jö v e d e lm ü k e m e lk e d é sével. A s z e rz ő ez u tó b b i te ó r iá v a l s z e m b e n a zt k ifo g á s o lja , h o g y m ié r t csak a n ő k m u n k á b a á llá s á t és jö v e d e lm é t v e s z i szá m ítá sb a , és m ié r t te k in t e l a n ő k jö v e d e lm é n e k a cs a lá d r e la t ív g a zd a sá g i h e ly ze té t, és íg y a t e r m é k e n y s é g ü k e t p o z itív a n b e fo ly á s o ló h a tá sá tól. B u tz és W a r d cs a k a n ő k m u n k a v á lla lá s i le h e tő s é g e it v e s z ik s zá m b a , és e lte k in te n e k a n ő i jö v e d e le m m é r t é k é t és a m u n k a v á lla lá s t m o t iv á ló té n y e z ő k fig y e le m b e v é te lé t ő l. A s z e rz ő s z e r in t E a s terlin cs a k a fia ta l fé r fia k m u n k a v á lla lá s i és j ö v e d e lm i h e ly z e té t v iz s g á lja , és fig y e lm e n k ív ü l h a g y ja azt, h o g y a n ők m u n k á b a á llá sa ja v í t ja a cs a lá d r e la tív ga zd a sá g i h e ly z e té t, és íg y h e ly r e á llíth a tja az e s e tle g e s e lle n tm o n d á s t a cs a lá d jö v e d e lm e és a g a zd a sá g i a s p i r á c ió ik k ö zö tt. F e n tie k a la p já n a n ő k m u n k á b a á llá sa n e m cs a k te r m é k e n y s é g c s ö k k e n tő h atá sú le h e t (m in t a h o g y B u tz és W a r d á llítja ), h a n e m a cs a lá d r e la tív g a zd a sá g i h e ly z e té t ja v ítv a , te r m é k e n y s é g n ö v e lő h a tá st is k ife jt h e t . A s z e rz ő e g y r é s z t a zt a z 1947— 77 k ö z ö tti id ő s o r o k a t v iz s g á lv a m e g p r ó b á lja k im u ta tn i a fé r fia k r e la tív jö v e d e lm é n e k és a n ő i k e re s e te k e g y ü ttes h a tá sát a te r m é k e n y s é g r e és a n ő k m u n k a v á lla lá s á n a k m é r té k é re . M á srészt e le m z i a r e la tív jö v e d e lm e k és a n ő i m u n k a b é r e k a la k u lá s á n a k h a tá sá t a n ői m u n k a v á lla lá s ra és a te rm é k e n y s é g re . A z E a s te r lin -fé le r e la tív jö v e d e le m h ip o té z is a la p já n a k ö v e t k e z ő h ú sz é v b e n a te r m é k e n y s é g e m e lk e d n i fog . m iv e l e g y r e k is e b b létsz á m ú k o h o r s z o k lé p n e k a m u n k a v á lla lá s i k o rb a . F o k o z a to s a n ja v u ln a k a m u n k a v á lla lá s fe lté te le i és a jö v e d e lm e k e b b e n az id ő s z a k b a n k e d v e z ő b b e k leszn ek . E n n ek h a tá sá ra a m o s t m u n k a v á lla lá s i k o r b a n lé v ő k o h o r s z o k v a ló s z ín ű le g k o r á b b a n lé p n e k h á z a ss á g ra és k o r á b b a n s z ü lik m e g g y e r m e k e ik e t is. E zzel s z e m b e n B u tz é s W a rd a zt v a lljá k , h o g y a je le n le g i a la cs o n y te r m é k e n y s é g i s z ín v o n a l fe n n f o g m a ra d n i m in d a d d ig , a m íg a n ő k m u n k a v á lla lá s i le h e tő s é g e i és b é re i ja v u ln i fo g n a k . J e le n c ik k b e n a s z e rz ő a rra a k ö v e tk e z te té s r e ju t, h o g y a te r m é k e n y s é g és a n ő k m u n k á b a á llá sa k ö z ö tt erős ö s s z e fü g g é s v a n . A z o k a té n y e z ő k , a m e ly e k cs ö k k e n tik a te r m é k e n y s é g e t, n ö v e lik a n ő k m u n k á b a á llá si v a ló s zín ű s é g é t és fo r d ít v a . A r e la t iv jö v e d e le m , ú g y tű n ik , je le n t ő s p o z it ív h a tást g y a k o r o l a te r m é k e n y s é g re , d e v is z o n t n e g a tív k a p c s o la tb a n v a n a n ők m u n k a v á lla lá s á v a l. E zen ö s s z e fü g g é s e k a zt s u g a lljá k , h o g y a k ö v e t k e z ő két é v t iz e d e t a n ö v e k v ő te r m é k e n y s é g és a n ő k c s ö k k e n ő m u n k a v á lla lá s a f o g ja je lle m e z n i. A z e r e d m é n y e k azt m u ta tj ák. h o g y a n ők m u n k a b é r é n e k v á lto zá s a n e m c s a k e g y ik je le n t ő s t é n y e z ő je a te r m é k e n y s é g és a n ő i m u n k a v á lla lá s i
-
146
IRODALOM
s zá n d é k e lő r e b e c s lé s é n e k , h a n e m je le n t ő s m a g y a r á z ó té n y e z ő je a te r m é k e n y s é g és a n ő k m u n k a v á lla lá s i tr e n d je in e k is. A z E g y e s ü lt Á lla m o k te r m é k e n y s é g é n e k jö v ő b e n i a la k u lá s a n a g y m é r té k b e n fü g g a n ői m u n k a b é r e k jö v ő b e n i s z ín v o n a lá tó l. S a jn á la to s m ó d o n n a g y o n n e h é z a n ő i m u n k a b é r e k v á lto z á s á n a k e lő r e je lz é s e . E b b e n k ö z r e já ts z ik az is, h o g y a n ő i m u n k a b é r e k e t a m ú ltb a n n e m fig y e lt é k m e g k e llő e n . B u tz és W a rd szerin t, h a a n ői m u n k a b é r e k a je le n le g i s zin te n m a ra d n a k , v a g y e m e lk e d n e k a g a zd a sá g i p r o s p e r itá s h a tá sá ra , a k k o r a te r m é k e n y s é g c s ö k k e n n i fo g . A r e la tív jö v e d e le m n e k v a n e g y in d ir e k t h atá sa a n ő i m u n k a b é re k re , a m e ly m a g y a r á z h a tja a n ő k m u n k a v á lla lá s i k e d v é t. A m ik o r is a n ő k s z á m b a v e s z ik a jö v ő b e n i m u n k a v á lla lá s i le h e tő s é g e ik e t és d ö n té s ü k e t fo n t o lg a t já k , e g y ú tta l d ö n te n e k s z a k k é p z e ttsé g i a s p ir á c ió ik k é rd é s é b e n is. A sza k k é p z e ttsé g m e g sz e rz é s é re fo r d ít o t t e r ő fe s z íté s e ik e t a rá n y b a á llít já k az e lé r h e tő jö v e d e le m m e n n y is é g é v e l. Ez u t ó b b it n e m c s a k a b é r e k s z ín v o n a la h a tá ro zza m eg , h a n e m az! is, h o g y h á n y é v a la tt té r ü l m e g „ b e fe k t e t é s ü k ” . E ze k s z e rin t a n ő k m u n k a v á lla lá s i e s é ly e n e g a tív k a p cs o la tb a n v a n a r e la tív jö v e d e le m m e l, a m e ly a 8 0 -a s é v e k b e n n e m n a g y o n ö s z tö n z i a n ő k e t, h o g y s z a k m a ila g k é p e z z é k m a g u k a t és m u n k á b a á llja n a k . M in d e z a zt e r e d m é n y e zi, h o g y e b b e n az é v t iz e d b e n a n ő i m u n k a b é r e k a v á r tn á l jó v a l la ssa b b a n fo g n a k n ö v e k e d n i. Ez cs a k e rő s íti a zt a fo ly a m a to t, h o g y a n ők k e v é s b é á lln a k m a jd m u n k á b a , a m i a te r m é k e n y s é g e m e lk e d é s é t f o g ja e r e d m é n yezn i. M. A.
F R A U E N T H A L , J. C. — S W IC K , K . E .: L im it c y c l e o s c illa tio n s о / th e h u m a n p o p u la tio n . (A z e m b e r i p o p u lá c ió in g a d o z á s á n a k k o rlá to s c ik lu sai.) — D e m o g r a p h y . 1983. N o. 3. 285— 298. p. A m a te m a tik a i d e m o g r á fia i k u ta tá s o k lé n y e g e s , s a g y a k o r la ti a lk a l m a zá s s z e m p o n tjá b ó l n ö v e k v ő fo n to s s á g ú te r ü le te a n é p e s s é g r e p r o d u k c ió fo ly a m a tá n a k m o d e lle z é s e , a m i n ö v e lh e t i a n é p e s s é g e lő r e je lz é s e k m e g b íz h a tósá gá t. A z a lá b b ia k b a n is m e r te te tt ta n u lm á n y e g y k o r c s o p o r to k r a osztott e m b e ri p o p u lá c ió n ö v e k e d é s i m o d e lljé t v iz s g á lja . A m o d e ll k é s zítő i fe lh a s z n á ltá k R. A . E a s terlin fe lis m e r é s é t, m e ly s ze rin t az e g y é n te r m é k e n y s é g é re h atá ssa l v a n a n n a k a k o h o r s z n a k a n a g y sá g a , a m e ly b e szü letett. A s z e rz ő k m e g á lla p ítá s a s z e rin t ez a m o d e ll a z e ls ő lé p é s a z o n az ú ton , a m e ly e n f é l r e te h e tő k az o ly a n irre á lis fe lte v é s e k , m in t a h a lá lo z á si és te rm é k e n y s é g i a rá n y sz á m id ő b e n i á lla n d ó s á g á n a k h ip o té z is e . B iz o n y ítjá k , h o g y m o d e lljü k m e g o ld á s a a s zü letésszá m a la k u lá s á n a k e g y ö n g e r je s z t ő , á lla n d ó a m p litú d ó jú c ik lik u s fo ly a m a t ta l v a ló le írá s á t a d ja . A z U S A n é p s z á m lá lá s i a d a ta in a k f e l h a s z n á lá s á v a l b e m u ta tjá k , h o g y a s zü le té s i a rá n y sz á m b a n s z á z a d u n k b a n b e k ö v e tk e z e tt v á lt o z á s o k ö s s z h a n g b a n v a n n a k a m o d e llb ő l k a p o tt e r e d m é n y e k k e l. A n é p e s s é g e lő r e je lz é s g y a k o r la ta m in d m á ig a zon a r e p r o d u k c ó s e lm é le te n a la p s zik , a m e ly n e k m a te m a tik a i é r te le m b e n fo ly t o n o s m o d e lljé t A . J. L o tk a (1939), d is z k ré t v á lt o z ó jú — m á t r ix e g y e n le t e k e t fe lh a s z n á ló — m o d e lljé t P. H. L e s lie (1945) a d ta m eg . A r e p r o d u k c ió s fo ly a m a t n a k e z e k a m o d e llje i az e ls ő eg z a k t le ír á s o k a b b a n a z é rte le m b e n , h o g y a d o tt „ i n p u t ” e setén e g y é r te lm ű e n m e g h a tá r o z z á k az in p u th o z ta rto z ó n ö v e k e d é s i p á ly át. L e s lie és L o tk a m o d e llje i, a fiz ik á b ó l k ö lc s ö n z ö tt fo g a lm a k k a l élv e . a p o p u lá c ió n ö v e k e d é s i fo ly a m a t á n a k k in e m a tik á ja k é n t é rte lm e z h e tő k . M in d k é t e lm é le t a p o p u lá c ió s z á m b e li n ö v e k e d é s é n e k p á ly á já t ír ja le a k o r s p e c ifik u s te r m é k e n y s é g i és to v á b b é lé s ! rá tá k is m e r e té b e n , h a s o n ló k é p p e n , m in t a h o g y e g y test h e ly z e té t a k la s s zik u s m e c h a n ik á b a n m e g h a tá r o z h a tju k s e b e s s é g é n ek és g y o r s u lá s á n a k is m e r e té b e n . A m i e z e k b ő l a m o d e lle k b ő l h iá n y z ik , az a N e w t o n - i d in a m ik u s ö s s z e fü g g é s e k h e z h a s o n líth a tó , m e ly n e k s e g íts é g é v e l az erő . a tö m e g és a g y o r su lá s k a p c s o la ta írh a tó le. A d e m o g r á fia f o g a l m a iv a l: m e g k e ll h a tá ro zn i, h o g y m ily e n „ e r ő k ” és h o g y a n h a tn a k a k o r s p e c ifik u s te r m é k e n y s é g i és to v á b b é lé s i rá tá ra . L o tk a és L e s lie a m o d e llje i k b ő l le v o n h a t ó k ö v e tk e z te té s e k e t v iz s g á lv a , a k o r s p e c ifik u s te r m é k e n y
IRODALOM
147
ségi és h a lá lo z á s i a r á n y s z á m o k is m e r e té n e k h iá n y á b a n , e g y e tle n d o lg o t te h e tte k : fe lté t e le z t é k id ő b e n i á lla n d ó s á g u k a t. A k k o r i, m a te m a tik a ila g s zü k sé ges, d e v a ló já b a n irre á lis f e lt e v é s e ik h atá sa m in d m á ig é re z h e tő a m a te m a tik a i d e m o g r á fia i k u ta tá s o k b a n . H a a n ö v e k e d é s i rá tá t k o n s ta n s n a k fe lté te le z z ü k , a k k o r h osszú tá v o n e z k é tfé le e r e d m é n y r e v e z e th e t: e g y ik e s e tb e n a n é p e s s é g s z á m e g y r e n a g y o b b lesz, a n ö v e k e d é s a r á n y á b a n fe lg y o r s u l, m íg a m á s ik e s e tb e n a p o p u lá c ió r ö v id id ő n b e lü l k ih a l. E g y m á s ik — n u lla v a ló s z ín ű s é g g e l b e k ö v e t k e z ő — le h e tő s é g a n é p e s s é g s z á m á lla n d ó s á g á n a k fe lté te le z é s e . Ez a m e g old á s, a k iin d u ló h ip o té z is ir r e a lit á s a e lle n é r e , a g y a k o r la t b a n ig e n jó l h a s z n o s íth a tó v á v á lt é s a s ta b il n é p e s s é g e lm é le te n é v e n , e r e d m é n y e i a n é p e s s é g e lő r e je lz é s lé n y e g e s k iin d u ló p o n t ja iv á v á lta k . A to v á b b é lé s i és t e r m é k e n y s é g i rá tá k id ő b e n i á lla n d ó s á g á n a k fe lté t e le z é s e a z o n b a n h o ss z ú tá v on é p p o ly a n a b s z u r d e r e d m é n y e k h e z v e z e t, m in t a k o n ta n s n ö v e k e d é s i rá ta h i p o té zis e . E n n e k a p r o b lé m á n a k a m e g o ld á s á r a a lk a lm a z á k a d e m o g r á fu s o k a g y e n g e e r g o d ic itá s tételét. E té te l s z e rin t a v á lt o z ó n ö v e k e d é s i rá ta esetén a n é p e s s é g k o r m e g o s z lá s a cs a k a n ö v e k e d é s i ü tem je le n b e li a la k u lá s á tó l fü g g és n e m b e fo ly á s o lja a n é p e s s é g m ú lt b e li k o rö s s z e té te le . N o h a a g y e n g e e r g o d ic it á s té te lé n e k fe lh a s z n á lá s á v a l jó l v iz s g á lh a tó a te r m é k e n y s é g és a n é p e s s é g n ö v e k e d é s e g y id e jű k a p cs o la ta , k ia la k u lá s a és m ű k ö d é s e to v á b b r a is h o m á ly b a n m a ra d . A s z e rz ő k álta l k id o lg o z o t t m o d e ll k ís é r le te t tesz a fe n t i ir r e á lis fe lté te le z é s e k k ik ü s z ö b ö lé s é r e és az e lle n tm o n d á s o k fe lo ld á s á ra . A m o d e ll k id o lg o z á s a s o rá n a s z e r z ő k fe lh a s z n á ljá k R. A . E a s terlin v iz sg á la tá n a k e re d m é n y e it. B á r e z e k a m e g á lla p ítá s o k k ö z g a z d a s á g i m e g f o n t o lá s o k b ó l s zü le tte k , e x p lic it m ó d o n m a te m a tiz á lh a tó k és d e m o g r á fia i la g é r te lm e z h e tő k . E a s terlin s z e rin t e g y n ő (az e g y e d ) te r m é k e n y s é g e f o r d íto tt a rá n y b a n á ll a n n a k a k o h o r s z n a k a n a g y s á g á v a l, a m e ly b e s z ü le tett. A z e lm é le ti m o d e ll k é t k ü lö n b ö z ő m e g o ld á s t e n g e d m e g : az e g y ik e s e tb e n a s z im p to tik u s a n sta b il, — a s ta b il n é p e s s é g e lm é le té v e l m e g e g y e z ő — e r e d m é n y t ad, a m á s ik e s e tb e n e g y ö n g e r je s z t ő , v á lt o z ó p e r ió d u s h osszú , d e á lla n d ó a m p litú d ó jú cik lik u s fo ly a m a t h o z vez et. A k é t m e g o ld á s t a s ze rin t k a p ju k , h o g y a te r m é k e n y s é g i fü g g v é n y p a ra m é te r é r e v o n a tk o z ó a n m ily e n fe lte v é s s e l é lü n k . A s z e r z ő k a s z im u lá c ió s k ís é rle te k e lv é g z é s é h e z a p a r a m é te r é r t é k é r e e m p ir ik u s b e c s lé s t a d ta k a szü letési a rá n y s z á m o k 1909— 1975 k ö z ö tti, U S A -b e li é r té k e in e k fe lh a s z n á lá sá v a l. Ily m ó d o n az U S A -b a n a n e ttó r e p r o d u k c ió s e g y ü tth a tó in g a d o z á s á b a n 52 é v p e r ió d u sh o s sz ú s á g ú , á lla n d ó a m p litú d ó jú c ik lu s o k v o lta k k im u ta th a tó k . A z e r e d e ti tö r té n e ti id ő s o r o k o n , a b e ls ő k o n z is z te n c ia m e g te re m té s e é r d e k é b e n , tö b b k o r r e k c ió t h a jto t ta k v é g r e : a) k is z ű rté k a m o d e r n fo g a m z á s g á tló e s z k ö z ö k o k o z t a to r z ító h a tá s t; b) fig y e le m b e v e tté k , h o g y a s z ü lő k é p e s k o r e ls ő tíz é v é b e n az e g y é n i te r m é k e n y s é g i e g y ü tth a tó m a g a s a b b , m in t a z u to ls ó tíz é v b e n ; c) a h iá n y z ó m e g fig y e lé s e k e t in te r p o lá c ió s p o lin o m o k fe lh a s z n á lá s á v a l k a p o tt b e c s lé s e k k e l h e ly e tte s íte tté k . A te r m é k e n y s é g i f ü g g v é n y m e r e d e k s é g é t k ét k ü lö n b ö z ő m ó d s z e r r e l b e cs ü lté k . E lső e s e tb e n fe lté te le z té k , h o g y a m e g fig y e lt id ő s z a k b a n a s zü le té se k szá m a e x p o n e n c iá lis tr e n d e t k ö v e t. A t r e n d fü g g v é n y p a ra m é te re it a le g k is e b b n é g y z e t e k m ó d s z e r é v e l b e cs ü lté k . A b e c s ü lt é r té k fe lh a s z n á lá s á v a l e x p o s t és e x a n te e lő r e je lz é s t a d ta k a n e ttó r e p r o d u k c ió s e g y ü tt h a tó é r t é k é r e (R 2 = 0,75). A m á s o d ik m ó d s z e r e s e té b e n n e m a s z ü le té s szá m o t, h a n e m a te lje s n é p e s s é g s z á m o t v e tté k a la p u l. Í g y a n e ttó r e p r o d u k c ió s e g y ü tth a tó t az e g y fő r e e s ő s zü le té s s zá m re g re s s z ió s fü g g v é n y e k é n t b e c s ü lt é k (P 2 = 0,79). A s ta tis ztik a i h ip o té z is e k e lle n ő r z é s é t a tr e n d h a tá stó l m e g tis z títo tt id ő s o r o k v a r ia n c ia a n a líz is e a la p já n v é g e z té k el. A m o d e ll fe lh a s z n á lá s á v a l le h e tő s é g n y ílt az U S A te r m é k e n y s é g i a d a ta ib a n m e g n y ilv á n u ló n é h á n y ú ja b b te n d e n c ia m a g y a rá z a tá ra , d e a m o d e ll a lk a lm a z h a tó s á g á t a s z e rz ő k a f e jle t t o rs z á g o k r a is k it e r je s z t h e t ő n e k v é lik . E lm é le ti je le n t ő s é g é t az a d ja , h o g y s ik e rü lt k ik ü s z ö b ö ln i a L o t k a - és L e sli e - típ u sú m o d e lle k n é h á n y , a m o d e lle z é s k o ra i sza k a s zá b a n ugyan szü k sé g e s, d e v a ló s á g ta r ta lm á b a n ir r e á lis fe lte v é s é t. Cs. Cs.
148
IRODALOM
F R IE D L A N D E R , D .: D e m o g r a p h ie r e s p o n s e s an d s o c i o e c o n o m i c s tr u c t u r e : p o p u la tio n p r o c e s s in E n g la n d an d W a le s in th e n in e te e n th c e n tu r y , (D e m o g r á fia i r e a k c ió k és tá rs a d a lm i-g a z d a s á g i s tr u k tú r a : n é p e s e d é s i fo ly a m a t o k A n g liá b a n és W a le s -b a n , a t iz e n k ile n c e d ik s zá za d b a n .) — D e m o g r a p h y . 1983. N o. 3. 249— 272. p. A d e m o g r á fia i á tm e n e t e g y ik e lm é le te s z e rin t s zo ro s k a p c s o la t á ll fe n n a tá r s a d a lm i-g a z d a s á g i fe s z ü lts é g e k k ia la k u lá s a és a n é p e s s é g e rre a d o tt d e m o g r á fia i v á la s za , d e m o g r á fia i m a g a ta rtá s á b a n b e k ö v e t k e z ő v á l to z á sa k özött. A z e lm é le t a zt is h a n g s ú ly o z z a , h o g y a d e m o g r á fia i v á la s z e le m e in e k — a h á z a ss á g k ö té s n e k , a te r m é k e n y s é g n e k , v a la m in t a v á n d o r lá s n a k — k ü lö n b ö z ő k o m b in a t ív m ó d o s u lá s a ib ó l te v ő d h e t össze. E zek a m ó d o s u lá s o k a z o n b a n e g y e n k é n t, és k ü lö n b ö z ő v á lto z a ta ik b a n is, a tá r s a d a lm i ga zd a sá g i s z e r k e z e ttő l fü g g n e k . N y ilv á n v a ló , h o g y ezt a fe lté te le z é s t h e te r o g é n n é p e s s é g a d a ta iv a l n em le h e t ig a z o ln i. A s z e rz ő e z é rt A n g lia és W a le s 600 s z á m lá ló k ö r z e té n e k a d a ta it h a s z n á lta fe l. F e ld o lg o z t a az 1851 és 1910 k ö z ö tti n é p s z á m lá lá s o k h á z a ssá g k ötési, te r m é k e n y s é g i és v á n d o r lá s i m u ta tóit, a n é p m o z g a lm i m u ta tók a t, v a la m in t a k ü lö n fé le h a la n d ó s á g i tá b lá k a d a tait. A h e te ro g e n itá s k ik ü s z ö b ö lé s e é r d e k é b e n a n é p s z á m lá lá s i k ö r z e te k e t fo g la lk o z á s i s z e rk e ze tü k a la p já n tip iz á lta : m e z ő g a z d a s á g i, m e z ő g a z d a s á g i-t e x tilip a r i, m e z ő g a z d a s á g i-ip a r i, ip a ri, b á n y á sz, v a la m in t v á r o s i-k e r e s k e d e lm i s z á m lá ló k ö r zeti típ u s o k a t a lk o to t t az 1871. é v i n é p s z á m lá lá s o k a la p já n . E zt k ö v e t ő e n ö t d e m o g r á fia i m u ta tó é r té k e it h a tá ro zta m eg , az e lő b b e m líte tt s z á m lá ló k ö r z e ti típ u s o k b a n : a d e m o g r á fia i á tm e n e t e lő tti n u p c ia litást, a n u p c ia litá s i v á la szt, az á tm e n e t e lő tti te r m é k e n y s é g e t, a te r m é k e n y s é g i v á la szt, v a la m in t a v á n d o r lá s i v á la szt. A n u p c ia litá s t és a f e r tilitá st C o a le sta n d a rd m u ta t ó iv a l m érte. A z á tm e n e t e lő tti á lla p o t m in d ig 1871— 1880 é v e k id ő s z a k á n a k a d a ta it, a v á la s z p e d ig m in d ig az u to ls ó d e k á d (1901— 1910) és az e g ész id ő s z a k a d a ta in a k h á n y a d o s á t je lö li. A v á n d o r lá s i v á la s z az e g ész v iz s g á lt id ő s z a k r a v o n a tk o z ik és tu la jd o n k é p p e n h a tv a n n a g y és á lla n d ó a n n ö v e k v ő v á r o s n é p e s s é g é n e k és a s z á m lá ló k ö r z e te k tő l m é r t tá v o ls á g á n a k s ú ly o z o tt in d e x e . Ez az öt d e m o g r á fia i v á lto z ó — a m e ly a k ö v e t k e z ő e le m z é s e k b e n m a jd fü g g ő v á lt o z ó k é n t s z e r e p e l — s z á m lá ló k ö rz e ti típ u s o n k é n t je le n t ő s e lté r é s e k e t m u tat. S z e m b e tű n ő , h o g y a v á n d o r lá s i v á la s z m u ta tó ja az e g ész id ő s z a k a la tt a m e z ő g a z d a s á g i típu sú k ö rz e te k b e n v o lt a le g m a g a sa b b . A z á tm e n e t e lő tti k o r s z a k b a n a te r m é k e n y s é g a m e z ő g a z d a s á g i je lle g ű k ö r z e te k b e n n a g y o b b , m in t a tö b b i típ u sú k ö rz e tb e n . A te r m é k e n y s é g i v á la s z a z o n b a n a n em m e z ő g a z d a s á g i je lle g ű k ö r z e te k b e n n a g y o b b m é r v ű v olt, m in t a m e z ő g a z d a s á g i je lle g ű s z á m lá ló k ö r ze te k b en . A ta n u lm á n y m á s o d ik ré s z é b e n a s zerz ő az e lő b b e m líte tt öt v á lto z ó t re n d r e fü g g ő v á lt o z ó n a k tek in ti, és a k ö v e t k e z ő tá rs a d a lm i-g a z d a s á g i m u ta tó k a t a lk a lm a z z a m a g y a rá z ó v á lt o z ó k é n t : a m á s ik n é g y d e m o g r á fia i v á l to z ó t, a n é p s ű rű s é g e t, a n e m e k a rá n y á t a p r o d u k t ív k o rb a n , a v a llá s o s m a g a ta rtá st, a s z ü le té s k o r v á rh a tó é le tta rta m o t, az a lk a lm a z á s b a n n em á lló fe ln ő t t n ő i n é p e s s é g a rá n y át, a v á ro s ia s o d á s m u ta tó já t. E ze k n e k a v á lt o z ó k n a k az öt d e m o g r á fia i m u ta tó ra g y a k o r o lt h a tá sá t s z á m lá ló k ö r z e t típ u s o n k é n t s ta n d a r d iz á lt r e g re s s z ió s e g y ü tth a tó k k a l m éri. A re g re s s z ió s e le m z é s b ő l k itű n ik , h o g y az á tm e n e t e lő tti h á z a ss á g k ö té s le g fo n t o s a b b m a g y a rá z ó v á lt o z ó ja a n e m e k a rá n y a . A s z e rz ő a z o n ban f e lh ív ja a fig y e lm e t a rra , h o g y a n e m e k a rá n y á t je le n t ő s m é r té k b e n m e g h a tá r o z ta a v á n d o rlá s , ille t v e a v á n d o r lá s n e m e k sz e rin ti m e g o sz lá s a (a b á n y á s z és te x tilip a r i k ö r z e te k b e n ). N in cs lé n y e g e s k ü lö n b s é g a s z á m lá ló k ö r z e ti típ u s o k k ö z ö tt a h á z a s sá g k ö tési m o z g a lo m m ó d o s u lá s á b a n , v á la s z á b a n , és n a g y s á g r e n d jü k á lta lá b a n k o n z is z te n s a t ö b b i m a g y a rá z ó v á lt o z ó é v a l. A m e z ő g a z d a s á g i je lle g ű k ö r z e te k b e n az á tm e n e t e lő tti h áza s te r m é k e n y s é g s z in tjé t e ls ő s o r b a n a n ép s ű rű s é g , a k o rs z a k h á z a ssá g k ö té si m o z g a lm a és a v á r h a tó é le tta rta m b e fo ly á s o lja n e g a tív irá n y b a n . A v á r o s o k k ö z e ls é g e a z o n b a n p o z it ív h atá st g y a k o r o l a te r m é k e n y s é g re . K ie g é s z ítő
IRODALOM
149
s z ig n ifik á n s m a g y a r á z ó v á lt o z ó m é g a m u n k á t n e m v á lla ló n ő k a rá n y a . A v a llá s o s m a g a ta rtá s n e m je le n t k e z e tt s z ig n ifik á n s v á lto z ó k é n t. A h áza s te r m é k e n y s é g m e g v á lto z á sá t, azaz a g a z d a s á g i-tá r s a d a lm i f e s z ü lts é g e k re a d o tt te r m é k e n y s é g i v á la s z t e ls ő s o rb a n a v á n d o r lá s id é z i elő. A m e z ő g a z d a s á g i je lle g ű k ö r z e te k b e n a v á rh a tó é le tta rta m és a n n a k n ö v e k e d é se , v a la m in t az á tm e n e t k o rs z a k a előtti h á z a ss á g k ö té s i m o z g a lo m b e fo ly á s o lja m é g a te r m é k e n y s é g szin tjé t. A z u tó b b i k a p c s o la t o k a z o n b a n a lig je le n t k e z n e k a n e m m e z ő g a z d a s á g i k ö rze te k b e n . A v á n d o r lá s i v á la s z m á sk é n t m a g y a rá z h a tó a m e z ő g a z d a s á g i és a n e m m e z ő g a z d a s á g i k ö r z e te k b e n . A m e z ő g a z d a s á g i k ö r z e te k b e n a h ázas te r m é k e n y s é g m e g v á lto z á s a n e g a tív m ó d o n b e fo ly á s o lja a v á n d o rlá s t, a n é p s ű rű s é g p e d ig p o z it ív m ó d o n . A n e m m e z ő g a z d a s á g i je lle g ű k ö rz e te k b e n a z o n b a n e z z e l e lle n té te s e lő je lű ö s s z e fü g g é s e k m u ta th a tó k ki. A ta n u lm á n y h a r m a d ik ré s z é n e k az az e lm é le ti a la p ja , h o g y a tá rs a d a lm i-g a z d a s á g i fe s z ü lts é g e k fe lo ld á s á ra k ia la k u ló d e m o g r á fia i v á la s z o k — h á z a ss á g k ö té s i m o z g a lo m , a te r m é k e n y s é g és a v á n d o r lá s m ó d o s u lá s a — e g y m á s sa l k o r r e la t iv k a p c s o la tb a n á lln a k és ez az ö s s z e fü g g é s a g a z d a s á g i-tá r s a d a lm i s z e r k e z e ttő l fü gg . A d e m o g r á fia i v á la s z o k k ö z ö tti k a p cs o la t k é tfé le típ u sú . H e ly e tte s íth e tő a k a p cs o la t, ha n e g a tív k o r r e lá c ió k e le tk e zik k ét d e m o g r á fia i v á la s z k ö z ö tt. P é ld á u l n ő a v á n d o rlá s , d e cs ö k k e n a t e r m é k en y sé g . H a p o z itív a k a p cs o la t, a k k o r e g y m á s t k ie g é s z ítő d e m o g r á fia i v á la s z o k k a l á llu n k s ze m b e n . P é ld á u l cs ö k k e n a h á z a ssá g k ötések és a h ázas t e r m é k e n y s é g m u ta tó ja . A s z e rz ő e z e k e t a k a p c s o la to k a t m u ta tja b e s z á m lá ló k ö rz e ti típ u s o n k é n t. A g y o r s v á ro s ia s o d á s és ip a ro s o d á s fe lté t e le i k ö z ö tt a m e z ő g a z d a s á g i k ö r z e te k b e n a g a z d a s á g i-tá rs a d a lm i fe s z ü lts é g e k e t e ls ő s o rb a n a v á n d o r lá s s a l és a h á z a ssá g k ö té si m o z g a lo m cs ö k k e n té s é v e l o ld o ttá k fe l, d e elh a la s z to ttá k a h áza s te r m é k e n y s é g cs ö k k e n é s é t. A m e z ő g a z d a s á g i— t e x t il ip a ri k ö rz e te k b e n a z o n b a n cs a k a v á n d o r lá s je le n tk e z e tt a h ázas te r m é k e n y ség h e ly e tte s ítő v á la s za k é n t. A z ip a ri és a v á ro s i k e r e s k e d e lm i k ö rz e te k b e n e zz e l s z e m b e n a h á z a ss á g k ö té s e k és a h áza s te r m é k e n y s é g cs ö k k e n té s e v o lt ség h e ly e tte s ítő v á la s z a k é n t. A z ip a ri és a v á r o s i— k e r e s k e d e lm i k ö rz e te k b e n n e m e g y é r te lm ű , v a g y le g a lá b b is a fe lté te le z é s e k k e l n e m e g y b e v á g ó a k ü lö n fé le d e m o g r á fia i v á la s z o k k ö z ö tti a s sz o ciá ció . A s z e rz ő ta n u lm á n y á n a k b e fe je z ő ré s z é b e n a b e m u ta to tt e r e d m é n y e k tá r s a d a lm i-g a z d a s á g i tö r té n e ti h á tte ré t f o g la lja össze. D. D.
FU C H S, R. J.— D E M K O , G. J .: R e th in k in g p o p u la tio n d is tr ib u tio n p o lic ie s . (A n é p e ssé g te rü le ti m e g o sz lá s á r a v o n a tk o z ó p o litik á k ú jra é rté k e lé se .) — P o p u la tio n R e s e a r c h a n d P o lic y R e v ie w . 1983. N o. 2. 161— 187. p. M in d a fe jle t t , m in d a f e jlő d ő o rs z á g o k e lé g e d e tle n e k n é p e s s é g ü k t é r b e li e lo s z lá s á v a l. A k o r m á n y z a t o k tú ln y o m ó tö b b s é g e a b e ls ő m ig r á c ió m é r ték ét, irá n y á t, a ru rá lis és u rb á n u s n é p e s s é g a rá n y á t b e fo ly á s o ló b e a v a tk o zá si fo r m á k a t a la k íto tt ki. A ta p a sz ta la to k a t á tte k in tv e m e g k e ll á lla p íta n i, h o g y a s ik e re k cs a k ré szleg esek . A s z e rz ő k ta n u lm á n y u k b a n a r r ó l az E N S Z á lta l k e z d e m é n y e z e tt v iz s g á la tr ó l s z á m o ln a k be, a m e ly e t a te rü le ti n é p e s e d é s p o litik á k ta p a sz ta la ta i n a k é rté k e lé s e c é ljá b ó l fo ly ta tta k . 158 ors zá g s z a k é rtő it k é rd e z té k m e g és cs a k 19 v o lt k ö z ü lü k e lé g e d e tt n é p e s s é g é n e k te r ü le ti m e g o sz lá s á v a l, 66 v á la sz k is e b b m é r v ű te rü le ti n é p e s e d é s i p r o b lé m á r ó l, 73 p e d ig s ú ly o s p r o b lé m á k r ó l s z á m o lt be. A f e jlő d ő o rs z á g o k m é g a te rm é s ze te s s z a p o r o d á s álta l e lő id é z e tt n e h é z s é g e k n é l is s ú ly o s a b b n a k íté lté k m e g a te r ü le ti n é p e s s é g e lo s zlá s k ö v e tk e z m é n y e it. 1978-as a d a to k s ze rin t a 116 m e g k é r d e z e tt k özü l 53 o rs z á g b a n e lfo g a d h a tó n a k ta lá ltá k a te rm é s ze te s s z a p o r o d á s a rá n y át, m íg a n é p e s s é g té r b e li e lo s z lá s á v a l csa k 6 e s e tb e n v o lta k elé g e d e tte k . A le g t ö b b fe sz ü lts é g a m u n k a le h e tő s é g e k e g y e n lő tle n té r b e li e lo s z lá s á b ó l s zá rm a z ik . A ru rá lis te r ü le te k rő l az u rb á n u s z ó n á k fe lé ir á n y u ló m ig r á c ió m e g b o n t ja a v á r o s h á ló z a t e g y e n s ú ly á t, a m e tr o p o lis o k g y o rs n ö v e k e d é s e k ö v e tk e z té b e n r e g io n á lis fe s z ü lts é g e k k e le tk e zn e k . A b e a v a tk o z á s tá rg y a te
150
IRODALOM
h át m in d e n e k e lő t t a m ig r á c ió s fo ly a m a t la ssítá sa , ir á n y á n a k b e fo ly á s o lá s a . 158 m e g k é rd e z e tt o rs z á g k ö zü l 93 ta rtotta s z ü k ség esn ek , h o g y b e fo ly á s o lja a n é p e s s é g re g io n á lis e lo s zlá s á t és 78 v á la s z s z á m o lt b e a rró l, h o g y a k is és k ö z é p v á r o s o k fe jle s z té s é n e k e lő s e g íté se e lő n y ö k e t k ín á ln a . E cé lo k a t n a g y já b ó l a k ö v e t k e z ő n é g y típ u sb a s o r o lh a t ó te rü le ti n é p e s e d é s i p o litik á k s z o l g á ljá k :
IRODALOM
151
A te r ü le ti n é p e s e d é s p o lit ik á k e r e d m é n y e it á lta lá b a n n e m v iz sg á ltá k m ó d s z e re s e n . G y a k ra n a c é lo k m a g u k s in c s e n e k p o n to s a n k ö rv o n a la z v a . S z ü le te tt n é h á n y á tfo g ó e le m zé s , e z e k a z o n b a n tú ln y o m ó részt a k ü lö n fé le p o litik á k le írá s á t ta rta lm a z zá k . A z e g y e s p r o g r a m t íp u s o k a t e le m e z v e a v is z o n y la g e re d m é n y e s n e k m o n d h a tó „z á r t v á r o s ” m ó d s z e r e veti fe l a le g t ö b b p r o b lé m á t. E m ó d s ze r lé n y e g e , h o g y fé k e z z e a fa lu — v á r o s irá n y ú m ig rá ció t. G y a k o r la ta a S z o v je tu n ió , n é h á n y k e le t -e u r ó p a i o rs zá g , és e g y es f e jlő d ő o r s z á g o k k ö ré b e n m o n d h a tó á lta lá n o s n a k . N e m k ív á n a to s m e llé k h a tá s a i k ö z ö tt e m líth e tő a n ö v e k v ő és h o sszú tá v ú in g á zá s, a „ z á r t v á r o s ” k ö z ig a z g a tá s i te r ü le té v e l h a tá ro s r é g ió k tú lz s ú fo lts á g a , a h a tá r o k o n b e lü l é lő la k o s s á g e lö re g e d é s e . H a a p o litik a h atá sos, a k k o r a le te le p e d é s i k o r lá t o k a t k ü lö n b ö z ő ille g á lis m ó d s z e re k k e l, k o r r u p c ió ú tjá n stb. s z e g ik m eg . A ru sz tik á ció s p r o g r a m o k a t e g y e s á zsia i o r s z á g o k g y a k o r o ljá k . E re d m é n y e s n e k m o n d h a tó k , a m e n n y ib e n r ö v id id ő a la tt v is z o n y la g n a g y tö m e g e k e t m o z g a tn a k m eg . K é r d é s a z o n b a n , h o g y m ily e n g a zd a sá g i és fő k é n t m e k k o r a tá rs a d a lm i á ld o z a to k á rá n . L e h e ts é g e s , sőt v a ló s z ín ű , h o g y e m ó d s ze r az u rb á n u s p r o b lé m á k n a g y ré s z é t n e m s zü n teti m eg , h a n e m csa k e g y s z e rű e n t o v á b b ít ja a ru rá lis te r ü le te k re . A v á r o s fe jle s z t é s i p r o g r a m o k , a slu m sza n á lá si és a sz a te llita ép íté s i p r o g r a m o k a zt a k é r d é s t v e tik fe l, h o g y v a ló b a n e z - e a z o p tim á lis m e g o l dás. A z o rs z á g la k o s s á g á n a k ui. v is z o n y la g cs a k kis, v á r o s la k ó h á n y a d á ra k o r lá to z z á k a r á fo r d ítá s o k a t, m ik ö z b e n a n e m v á r o s i n é p e s s é g h e ly z e te to v á b b r a is m e g o ld a tla n m a ra d . A v á r o s fe jle s z t é s i p r o g r a m o k ezen k ívü l t o v á b b i m ig r á c ió t is k iv á lth a tn a k . H a s o n ló a h e ly z e t a k is - és k ö z é p v á r o s o k fe jle s z t é s é r e v o n a tk o z ó p r o g r a m o k k a l is. M e g o ld h a t ó u g y a n , h o g y a le írt m ó d s z e r e k k e l a m ig r á c ió t e te le p ü lé s e k fe lé te r e ljé k , á m az íg y k iv á lto tt fo ly a m a t o k e lv ile g u g y a n ú g y k o n tr o llá lh a ta tla n o k m a ra d n a k , m in t a m e t r o p o lis o k b a irá n y u lo k . A k o m p le x ru rá lis fe jle s z t é s i p r o g r a m o k k a l m é g k e v és ta p a sz ta la t á ll re n d e lk e z é s re . A le g p r o b le m a tik u s a b b a k a b e ls ő k o lo n iz á c ió s p r o g r a m o k . Igaz, h o g y r e n d k ív ü li r á fo r d ít á s o k á rá n s ik e rü lh e t a n é p e s s é g á th e ly e zé s e , á m n e m b iz to s , h o g y a m á s o d ik g e n e r á c ió b a n n em in d u l m e g a v issza á ra m lá s. A n é p e s s é g té r b e li e lo s z lá s á ra v o n a tk o z ó p o litik á k m in d tö b b h e ly e n k e r ü ln e k fe lü lv iz s g á la tr a . T is z tá z a n d ó k a k a p c s o la ta ik a g a zd a sá g i te rv e zé s té r b e li d im e n z ió iv a l és a z á g a za ti p o litik á k k a l. Ú jra k e ll fo g a lm a z n i azt is, h o g y m ily e n c é lo k é r d e k é b e n tö r té n ik a n é p e s s é g té r b e li e lo s z lá s á n a k m ó d o s ítá s a . A p o litik a i b e a v a tk o z á s t e g y e d ü l a fa lu b ó l v á r o s b a irá n y u ló m ig r á c ió té n y e n e m in d o k o lja . E zt csa k a tá rs a d a lm i, ga zd a sá g i, d e m o g r á fia i k o n z e k v e n c iá k e le m z é s e a la p já n le h e t e ld ö n te n i. U g y a n a k k o r azt. is le k ell szö g e z n i, h o g y a n é p e s s é g té r b e li m e g o sz lá s á r a v o n a tk o z ó p o litik á k n em o ld h a tjá k m e g a z o k a t a p r o b lé m á k a t, a m e ly e k csa k s tru k tu rá lis , in té z m é n y e s v á lto z á s o k á rá n k ü z d h e tő k le. A te r ü le ti n é p e s e d é s p o litik á k c é lja it az o rs z á g o s fe jle s z té s i c é lo k b ó l k e ll le v e z e tn i. E c é lo k m e g fo g a lm a z á s á h o z e le m e z n i k e ll a m u n k a h e ly e k , a m u n k a e r ő -k ín á la t, a jö v e d e lm i v is z o n y o k te r ü le ti a la k u lá s á t is. H a s o n ló k é p p e n k e ll e ljá r n i a te r ü le ti n é p e s e d é s p o lit ik á k e s z k ö z r e n d s z e ró t ille tő e n is. itt az a d o tt o rs z á g m ig r á c ió s v is z o n y a it m e g h a tá r o z ó té n y e z ő k e le m z é s é b ő l k e ll k iin d u ln i. В. K.
152
IRODALOM
G O L D M A N , N .— L O R D , G .: S e x d if fe r e n c e s in l ife c y c l e m e a s u r e s o f d o w h o o d . (A z ö z v e g y i é le tc ik lu s m u ta tó s z á m a in a k n e m e k sz e rin ti lö n b s é g e i.) — D e m o g r a p h y . 1933. N o. 2. 177— 195. p.
w i kü
A z E g y e s ü lt Á lla m o k b a n az e lm ú lt n e g y v e n é v b e n az ö z v e g y n ők szá m a fo ly a m a t o s a n e m e lk e d e tt, 1950 és 1979 k ö z ö tt 5,7 m illió r ó l 10,4 m il lió ra , u g y a n a k k o r a z ö z v e g y fé r fia k 2 m illió k ö r ü l in g a d o z ó s z á m a 10 szá z a lé k k a l c s ö k k e n t. A v á lto z á s o k e r e d m é n y e k é p p e n je le n le g az ö z v e g y n ők szá m a ö ts z ö r ö s e az ö z v e g y fé r fia k é n a k . A z ö z v e g y n ő k és fé r fia k r e la tív s z á m á b a n b e k ö v e t k e z e tt v á lt o z á s o k o n k ív ü l m eg n ö v e k e d e t t a v a la h a m e g ö z v e g y ü lt n ő k a rá n y a , a m e g ö z v e g y ü lt fé r fi és n ői n é p e s s é g á lta l ö z v e g y cs a lá d i á lla p o tb a n le é lt é v e k szám a, n ö v e k e d e tt az ö z v e g y ü lé s e k á tla g o s é le tk o ra , v a la m in t a z o k n a k a h á z a s p á r o k n a k a szá m a , a k ik m a g a s a b b é le t k o r t é rn e k m eg. A z ö z v e g y n ő k a b s z o lú t s z á m á n a k n ö v e k e d é s e ré s zb e n az id ő s k o r ú n é p e s s é g s z á m á n a k á lta lá n os e m e lk e d é s é v e l fü g g ö t t össze. A z e lm ú lt é v t i z e d e k b e n u g y a n is az E g y e s ü lt Á lla m o k b a n a 65 év es és id ő s e b b n é p esség s zá m a k ö z e l k é ts z e re s é re e m e lk e d e tt. A z a tén y, h o g y az ö z v e g y fé r fia k s z á m á b a n n e m k ö v e tk e z e tt b e h a s o n ló a rá n y ú n ö v e k e d é s , fő k é p p e n a h a lá lo zá s i a rá n y s z á m o k b a n , a h á z a ss á g k ö té s i é le tk o rb a n , v a la m in t az ú jr a h á z a so d á si a rá n y s z á m o k b a n m u ta tk o z ó n e m e k s ze rin ti k ü lö n b s é g e k k e l m a g y a rá z h a tó. A z ú jr a h á z a s o d á s o k n e m e k s ze rin ti k ü lö n b s é g e i — n e v e z e te se n az, h o g y az ö z v e g y fé r fia k ú jr a h á z a s o d á s i a rá n y sz á m a i je le n le g n é g y s ze re s é t teszik a n ő k é n e k — cs a k az a d o tt id ő p o n t b e li ö z v e g y f é r fi és n ői n é p e s s é g s zá m á t é rin tik , és n e m a zo k a t je lle m z ik , a k ik é le tü k so rá n v a la h a ö z v e g g y é v á ln a k . A z ö z v e g y á lla p o tb a n to v á b b é lé s e s é ly e it k ö z v e tle n ü l a n e m e k s ze rin t e lté rő é le tta rta m és h á z a ss á g k ö té s i é le t k o r h a tá ro zz a m eg. A s zerz ő e b b e n a ta n u lm á n y b a n a h á z a ss á g k ö té s se l k e z d ő d ő és az e g y ik h á za stá rs h a lá lá v a l v é g z ő d ő é le tc ik lu s t á llít ja a k ö z é p p o n tb a és a z t v iz s g á lja , h o g y az u tó b b e m líte tt k ét d e m o g r á fia i té n y e z ő m ik é p p e n h a t az ö z v e g y ü lé s e k r e és az ö z v e g y cs a lá d i á lla p o tb a n e lt ö ltö t t é le tc ik lu s je l le m ző ire . A z E g y e s ü lt Á lla m o k b a n m in d a v á rh a tó életta rta m , m in d a h á z a ss á g k ö té si é le t k o r v á lto z á s a i az e lm ú lt é v tiz e d e k b e n o ly a n irá n y b a n h a totta k , h o g y a fe le s é g tú lé lé si e s é ly e it e rő s íte tté k m e g f é r jé v e l s ze m b e n . B á r az é le tta rta m X X . szá za d i fo ly a m a t o s e m e lk e d é s e m in d k é t n e m e t é rin te tte , a h a la n d ó s á g ja v u lá s a s o k k a l g y o r s a b b v o lt a n ő k n é l, m in t a fé r fia k n á l, k ü lö n ö s e n 1940 után. 1920 óta, a m ik o r m é g a n ő k s z ü le té s k o r v á rh a tó é le t ta rta m a m in d ö s s z e 1,9 é v v e l h a la d ta m e g a fé r fia k é t, a k ü lö n b s é g je le n t ő se n m e g n ö v e k e d e tt. és 1979-re e lé rte a 7,9 évet. A h á z a ss á g k ö té s e k n é l a n ő k r e n d s z e rin t n é h á n y é v v e l id ő s e b b fé r je t v á la s zta n a k és ez to v á b b n ö v e li a zt az esély t, h o g y fé r jü k e t tú lélik . A h á z a s tá rsa k k ö z ö tti á tla g o s , k é t — h á ro m é v e s k o r k ü lö n b s é g az e lm ú lt n e g y v e n é v b en m e g k ö z e lít ő le g k on sta n s m a ra d t. A v iz s g á la to k s z e rin t a z o n b a n az á t la g o s k o r k ü lö n b s é g t ő l v a ló eltérés a fé r j h á z a ss á g k ö té s i é le tk o r á n a k e m e l k e d é s é v e l p á rh u z a m o s a n n ö v e k s z ik és a h á z a ss á g o k je le n t ő s rés zé b e n n a g y k o r k ü lö n b s é g e k ta p a sz ta lh a tók . P é ld á u l az 19 7 6-b a n h á z a so d o tt 45— 54 éves fé r fia k 22 s z á z a lé k a 35 é v e s n é l fia ta la b b n ő t v e tt fe le s é g ü l. A z a d a to k s ze r in t m íg a 20— 29 é v e s fé r fia k á lta lá b a n 1— 2 é v v e l fia ta la b b n ő k k e l h á z a s o d n a k össze, az 50 é v k ö r ü lie k r e n d s z e r in t 7— 8 é v v e l fia ta la b b n ő t v á la s z tan ak. I ly m ó d o n a h á z a ssá g k ötési é le t k o r lé n y e g e s ö s s z e te v ő je le h e t a h á zastá rs tú lé lé s i e s é ly e in e k , k ü lö n ö s e n a zo k n á l, a k ik id ő s e b b é le tk o r b a n h á za so d n a k . A s z e rz ő M y e r s k o r á b b i v iz s g á la ta ira tá m a sz k o d v a , a te lje s n é p e s sé g re k is zá m íto tt, n e m e k s z e rin t b o n t o tt h a la n d ó s á g i tá b lá k fe lh a s z n á lá s á v a l k é s zíte tte e l a h áza s n é p e s s é g ö z v e g y ü lési tá b lá it. A z ö z v e g g y é vá lá s v a ló s z ín ű s é g e in e k k is z á m ítá s á n á l az a la p fe lté te le z é s az v o lt. h o g y a m e g fig v e lt é v e k b e n (1950. I960. 1970 és 19771 a h á z a ss á g o k m e g k ö té s é r e m in d a n ő k n é l, m in d a fé r fia k n á l a h á z a ss á g k ö té s e k á tla g o s é le t k o r á b a n k e rü l sor. íg y p é ld á u l 19 7 7-b en a n ő k n é l 23. a fé r fia k n á l 25 é v e s k o rb a n . M in th o g y csa lá d i á lla p o t s z e rin t d iffe r e n c iá lt h a la n d ó s á g i tá b lá k n e m á llta k r e n d e lk e -
IRODALOM
153
zésre, a s z e rz ő fe lté te le z te , h o g y a h a lá lo z á s o k a la k u lá s a fü g g e tle n a cs a lá d i á lla p o ttó l. F e lté te le z te to v á b b á , h o g y a h á za ssá g m e g sz ű n é s é re csa k az e g y ik h á za stá rs h a lá lá v a l k e rü l s o r , és a h á za ssá g m e g sz ű n é s é t n em k ö v e t i ú jra h á z a so d á s. A k is z á m íto tt m u ta tók íg y a rra a d n a k vá la szt, h o g y m e n n y i le n n e a h á z a ssá g o k p o te n c iá lis ta rta m a a v á lá s o k h iá n y á b a n , és m e n n y i le n n e az ö z v e g y cs a lá d i á lla p o tb a n e lt ö ltö t t é v e k p o t e n c i á l i s szá m a , ha az ö z v e g y ü lé s t n e m k ö v e t n é ú jra h á z a so d á s. A z e r e d m é n y e k s ze rin t, h a a n ő 23 és a f é r fi 25 é v e s v o lt a h á z a ss á g k ö té s k o r, az 1977. é v i h a lá lo z á si v a ló s z ín ű s é g e k fe n n m a r a d á s a esetén a fe le s é g n e k 70 s zá za lé k o s e s é ly e v a n arra, h o g y f é r jé t tú lé lje . A z ö z v e g y ü lé s á tla g o s é le tk o r a az é le tta rta m n ö v e k e d é s é v e l p á r h u z a m o s a n m in d k é t n e m n é l n ö v e k e d e t t a X X . szá za d fo ly a m á n , az 1970-es é v e k b e n f ig y e le m r e m é ltó a n jo b b a n , m in t az 1960-as é v e k b e n . A m e g ö z v e g y ü lt (a h á z a stá rsá t tú lé lő ) h áza stá rs h a lá lá ig le é lt é v e k á t la g o s szá m a 1950 óta cs a k m é r s é k e lte n v á lto zo tt, az ö z v e g y ü lé s i é le tk o r k é s ő b b r e to ló d á s a és az id ő s e b b é le t k o r b a n v á r h a tó é le tta rta m n ö v e k e d é s e m iatt. F ig y e le m r e m é ltó , h o g y a n ő k n e m cs a k 2 ,2 -szer n a g y o b b v a ló s z ín ű s é g g e l v á ln a k ö z v e g g y é , m in t a fé r fia k , d e m a g a s a b b v á r h a tó é le tta rta m u k m ia tt 1 ,4 -szer h o s s z a b b ö z v e g y s é g is v á r rá ju k . A h á z a ss á g k ö té s tő l az e g y ik fé l h a lá lá ig t e r je d ő é le tta rta m h osszá n a k n ö v e k e d é s é v e l je le n tő s e n m e g n ö v e k e d e tt az e g y ü tt le é lt é v e k szá m a is. M íg a X I X , szá za d v é g é n a h á z a s p á ro k kb. 28 é v h á z a ss á g b a n e g y ü tt tö ltö tt id ő ta r ta m r a szá m íth a tta k , a d d ig az 1970-es é v e k v é g é n a v á r h a tó á tla g os h á z a ssá g ta rta m — a m e n n y ib e n v á lá s s a l n e m sza k a d m e g a h á z a ssá g — m á r m e g h a la d ja a 43 évet. A h á z a ssá g k ö té si é le t k o r és az ö z v e g y ü lé s v a ló s z ín ű s é g é n e k ö s s z e fü g g é se it v iz s g á lv a k id e r ü lt, h o g y a fe le s é g ö z v e g g y é v á lá s á n a k v a ló s z ín ű s é g é b e n az e lm ú lt é v tiz e d e k b e n ta p a sz ta lh a tó fo ly a m a t o s e m e lk e d é s t e ls ő s o rb a n n e m a h á z a ssá g k ö té si é le tk o r b a n b e k ö v e t k e z e tt v á lto z á s o k , h a n em a fé r fia k m in d e n é le tk o r b a n k ö v e tk e z e te s e n m a g a s a b b h a lá lo z á si a rá n y a i id é z té k elő. A za z , m é g a k k o r is, ha m in d k é t fé l u g y a n a z o n é le tk o r b a n k ö tötte a h á za ssá g o t, a z 1977-es a d a to k a la p já n a fe le s é g n e k 65 s zá za lé k o s e s é ly e v o lt arra, h o g y f é r jé t tú lé lje . F ig y e le m b e v é v e , h o g y a h á z a stá rsa k k ö zö tti k o r k ü lö n b s é g n a g y sá g a je le n tő s e n b e fo ly á s o lh a tja a tú lé lé s i es é ly e k e t, a s z e rz ő a zt is m e g v izs g á lta , h o g y m ik é p p e n v á lto z n a k az é le tc ik lu s je lle m z ő i a f é r j és a fe le s é g h á z a s sá g k ö té si é le tk o r á n a k fü g g v é n y é b e n . A h á z a ss á g k ö té s i é le t k o r o k k ü lö n b ö z ő v a r iá c ió it v iz s g á lv a k itű n t, h o g y m íg a n ő k é le t k o r u k t ó l fü g g e tle n ü l á tla g osa n h á r o m é v v e l id ő s e b b f é r je t v á la s zta n a k , a d d ig a zo k a fé r fia k , a k ik m a g a s a b b é le tk o r o k b a n le n n e k h á z a ssá g ra , é le tk o r u k e lő r e h a la d tá v a l e g v re fia ta la b b fe le s é g e t vá la szta n a k . A lá ts z ó la g p a r a d o x h e ly z e t a n n a k a k ö v e t k e z m é n y e , h o g y m íg a k ö z é p k o r ú fé r fia k s o k k a l fia ta la b b n ő k k e l k ö tö tt h á za ssá g a i az ily e n k o rú fé r fia k h á z a ss á g k ö té s e in e k je le n t ő s h á n y a d á t k é pez ik , a d d ig a fia ta l n ő k h á z a ss á g k ö té s e i között, lé n y e g e s e n a la c s o n y a b b h á n y a d o t k é p v is e ln e k a k ö z é p k o rú fé r fia k k a l k ö tö tt h á z a ssá g ok . A h á z a stá rs a k k ö z ö tti á tla g os k o r k ü lö n b s é g a s z im m e trik u s a la k u lá sa a zz a l já r, h o g y a 20 és 50 é v e s k o r k ö zö tt b á r m e lv é le t k o r b a n h á z a so d ó n ő k e t a z ö z v e g y ü lé s k e v é s s é e lté rő — m in te g v 68— 70 s zá za lé k o s — v a ló s z ín ű s é g e je lle m z i. E zzel s ze m b e n , m in é l id ő s e b b a f é r fi a h á z a ss á g k ö té s kor, a n ö v e k v ő k o r k ü lö n b s é g m ia tt e g y r e c s ö k k e n s zá m á ra a n n a k a v a ló s z ín ű s é g e , h o g y fe le s é g é t t ú lé li. Íg y a zo k a fé r fia k , a k ik 2 0 é v e s k o r u k b a n k ö tn e k h á za ssá g o t. 33 s zá za lé k o s v a ló s z ín ű s é g g e l, a zo k a fé r fia k p e dig, a k ik 50 é v e s k o r u k b a n h á z a so d n a k , m in d ö s s z e 25 s zá za lé k o s v a ló s z ín ű s é g g e l é lik túl h á za stá rsu k a t. V á lá s és ú j ra h á z a so d á s h iá n v á b a n a v á rh a tó é le tta rta m és a h á z a ss á g k ö té si é le tk o r je le n le g i k ü lö n b s é g e i s ta c io n é r n é p e s s ég b en . az ö z v e gy f é r fia k sz á m á h o z v is z o n y ít v a az ö z v e g y n ő k h á r o m s z o r n a g y o b b szá m á t e r e d m é n y e z n é . A z 1979-es té n y le g e s n é p e s s é g b e n v is z o n t a v á lá s o k és az ú jr a h á z a so d á so k k ö v e tk e z té b e n az ö z v e g y n ő k szá m a ö ts z ö r ö s é t tette ki az ö z v e g y fé r fia k szá m á n a k .
i
1 54
IRODALOM
L eh e ts é g e s , h o g y ez a z a rá n y az id ő s e b b é le t k o r o k b a n v á rh a tó é le t ta rta m n e m e k sz e rin ti k ü lö n b s é g e in e k c s ö k k e n é s é v e l v is s za e s ik . U g y a n a k k o r a z o n b a n az is leh etség es, h o g y az ú jr a h á z a s o d á s o k fo k o z o t t e lt e r je d é s e a h á z a stá rsa k k ö z ö tti k o r k ü lö n b s é g n ö v e k e d é s é v e l já r és ez to v á b b n ö v e li az ö z v e g y n ő k a rá n y át. A n n y i m in d e n e s e tr e b iz o n y o s , h o g y a z id ő s e b b k o rú n é p e s s é g szá m á n a k to v á b b i n ö v e k e d é s é v e l a z ö z v e g y n ő k és fé r fia k s zá m á b a n is je le n t ő s e m e lk e d é s v á rh a tó . A le g ú ja b b e lő r e s z á m ítá s o k s z e rin t 2000-ig a 65 év es és id ő s e b b n é p e s s é g a rá n y a az E g y esü lt Á lla m o k b a n 45 s zá z a lé k k a l n ö v e k s z ik . A z ö z v e g y n ő k s zá m a v á rh a tó a n e lé ri a 19 m illió t, az ö z v e g y f é r fia k szá m a p e d ig a 14 m illió t. CS. M.
K E L L Y , W . R .— CU T R IG H T , P .: D e te r m in a n ts o j n a tio n a l fa m ily p la n n in g e f f - r t . (A n e m z e ti cs a lá d te rv e z é s i e r ő fe s z íté s e k e t m e g h a tá r o z ó té n y e zők .) — P o p u la tio n R e s e a r c h an d P o lic y R e v ie w . 1983. N o. 2. 111— 130. p. A z u tó b b i id ő k k u ta tá si e r e d m é n y e i s z e rin t a cs a lá d te r v e z é s i p r o g r a m o k je le n t ő s h a tá st g y a k o r o ln a k a te r m é k e n y s é g r e a f e jlő d ő o rs z á g o k b a n . E rre te k in te tte l a s z e rz ő k e g y tö b b v á lt o z ó s m o d e llt d o lg o z ta k ki a n e m ze ti cs a lá d te rv e z é s i e r ő fe s z íté s e k b e n m u ta tk o z ó k ü lö n b s é g e k és a z a z o k a t m e g h a tá ro z ó té n y e z ő k b e cs lé s é re . A m o d e llb e n a v á lt o z ó k h á r o m típ u s á t k ü lö n ít ik e l: 1. a c s a lá d te r v e z é si p r o g r a m o k irá n ti s z ü k sé g le te t k ia la k ító té n y e z ő k e t; 2. a p r o g r a m o k b e v e z e té s é t és b ő v íté s é t s e g ítő t é n y e z ő k e t; 3. a p r o g r a m o k b e v e z e té s é t és b ő v íté s é t g á tló té n y e z ő k e t. A te r m é k e n y s é g s za b á ly o z á s á ra m o t iv á ló , te h á t a c s a lá d te rv e z é s i p r o g ra m irá n ti ig é n y t k ia la k ító té n y e z ő k k ö z é e ls ő s o rb a n a tá r s a d a lm i-g a z d a sági, d e m o g r á fia i és e g é s z s é g ü g y i s z e m p o n to k ta rto zn a k . A s z e rz ő k ú g y te k in tik , h o g y a cs a lá d te rv e z é s i p r o g r a m b e v e z e té s e e lő tti te r m é k e n y s é g c s ö k k en és a p r o g r a m irá n ti k e re s le te t f e je z i ki, a p r o g r a m s z olg á lta tá sa i irá n ti o b je k t ív ig é n y t tü k rö z v e . A z ig é n y a z o n b a n m é g n e m elég. A cs a lá d te rv e z é s i p r o g r a m o k b e v e z e té s é h e z és tá m o g a tá s á h o z szü k ség es, h o g y az a d o tt o r s z á g o k k o r m á n y a i fe lis m e r jé k a tú l m a g a s te r m é k e n y s é g h á trá n y o s k ö v e t k e z m é n y e it, és h a jla n d ó k le g y e n e k c s a lá d te r v e z é s i p r o g r a m k ia la k ítá sá ra . A cs a lá d te rv e z é s i e r ő fe s z íté s e k e t s e g ítő té n y e z ő k k ö z é s o r o lh a t ó k a s z e r v e z e ti, o k ta tá sü g y i, k ö z le k e d é s i és e g é s z s é g ü g y i in fra s tru k tú ra e lem ei. A z e rő fe s z íté s e k e t g á tló v a g y h á trá lta tó k ö r ü lm é n y e k o ly a n n e m ze ti k u ltu rá lis s a já to s s á g o k le h e tn e k , m in t p é ld á u l a v a llá s i e lő ír á s o k s zé le s k ö rű k ö v e té se . A s z e rz ő k s z e rin t h á r o m fö ld r a jz i, ille t v e d e m o g r á fia i je lle m z ő sietteti a cs a lá d te rv e z é s i p r o g r a m o k m ie lő b b i b e v e z e té s é t. E ze k : a m e z ő g a z d a s á g i la g m ű v e lh e tő fö ld t e r ü le t k o r lá t o z o tt s á g a ; az o rs z á g szig e te n v a g y f é ls z i g e te n tö r té n ő e lh e ly e z k e d é s e ; a n é p e s s é g szá m a , m iv e l v é le m é n y ü k s ze rin t a n é p esség m a g as szá m a e setén az o rs z á g v e z e tő i h a m a r a b b lá tjá k b e a g y o rs n é p e s s é g n ö v e k e d é s h á trá n y a it. A z e le m z é s 84 f e jlő d ő o rs z á g a d a ta in a la p u l. A fü g g ő v á lt o z ó a n e m z e ti cs a lá d te r v e z é s i e r ő fe s z íté s L a p h a m és M a u l d in á lta l k id o lg o z o t t m u ta tó ja , a m e ly a m o d e r n fo g a m z á s g á tló e s z k ö z ö k te r je s z té s é r e és h a t é k o n y a lk a lm a z á s á r a ir á n y u ló s z e r v e z e tt e rő fe s z íté s t s zá m sz erű síti. F ü g g e tle n v á lt o z ó k : a cs a lá d te r v e z é s i p r o g r a m irá n ti ig é n y (a n y ers s zü le té s i a rá n y sz á m a la k u lá s a 1958 és 1965 k ö z ö t t); a tá r s a d a lm i-g a z d a s á g i in fra s tru k tú ra (u rb a n iz á ció , cs e c s e m ő h a la n d ó s á g , az ír n i-o lv a s n i tu dás, az ú js á g o k olv a s o tts á g a , a z e g y f ő r e ju tó o r v o s o k s z á m a ); a k u ltu rá lis és v a l lá si k o r lá t o k : a k o r m á n y z á s d e m o k r a tik u s je l le g e ; a re n d e lk e z é s r e á lló m ű v e lh e tő fö ld t e r ü le t ; az o rs z á g s z ig e te n v a g y fé ls z ig e te n v a ló fe k v é s e ; a n é p e s s é g n a g y s á g a : a cs a lá d i á lla p o t (a 15— 44 é v es, h á z a ss á g b a n v a g y a n n a k m e g fe le lő e g y ü tté lé s i fo r m á b a n é lő n ő k a rá n y a ).
IRODALOM
155
A c s a lá d te rv e z é s i e r ő fe s z íté s e k e t m e g h a tá r o z ó té n y e z ő k je le n t ő s é g é n e k és r e la tív fo n to s s á g á n a k b e c s lé s é r e a s z e rz ő k az e g y s z e rű le g k is e b b n é g y ze te k m ó d s z e r é t a lk a lm a z z á k . N é g y v á lt o z ó (a k a to lik u s o k a rá n y a , a m o h a m e d á n o k a rá n y a , a p o litik a i d e m o k r á c ia fo k a és a cs a lá d i á lla p o t) h atása n e m b iz o n y u lt s ta tis ztik a ila g s z ig n ifik á n s n a k . A fü g g e tle n v á lt o z ó k r e la tív fo n to s s á g á t az e g y e n le tb e n a s ta n d a rd iz á lt r e g re s s z ió s e g y ü tth a tó k m u ta tjá k . E zek s z e rin t az in fra s tru k tú ra , a c s a lá d te r v e z é s i p r o g r a m irá n ti ig é n y , a f ö ld r a jz i e lh e ly e z k e d é s és a m ű v e lh e tő fö ld t e r ü le t n a g y s á g a lé n y e g é b e n a zo n o s fo n to ss á g ú té n y e z ő k . A n é p e s s é g n a g y s á g á n a k h a tá sa k e v é s b é je le n tő s , d e s ta tis ztik a ila g sz ig n ifik á n s . A fü g g e tle n v á lt o z ó k é rté k e i a la p já n a s z e rz ő k — r e g re s s z ió s e g y e n le t s e g íts é g é v e l — m e g h a tá r o z z á k a c s a lá d te rv e z é s i e r ő fe s z íté s v á r h a tó m é r té k é t az e g y e s o rs z á g o k b a n . A z e lő r e je lz é s h ib á ja a v á rh a tó és a té n y le g e s m é rté k k ö z ö tti e ltérés. T á b lá n m u ta tjá k b e a z o k a t az o rs zá g o k a t, a h o l az e rő fe s z íté s vá rt, és té n y le g e s m é r té k e k ö z ö tt je le n t ő s e b b eltérés v o lt. E le m z é s ü k ö s s z e fo g la lá s a k é n t m e g á lla p ítjá k , h o g y a z 1960-as é v e k b e n és az 1970-es é v e k e le jé n b e v e z e te tt cs a lá d te rv e z é s i p r o g r a m o k a t e ls ő s o rb a n a z o k b a n az o rs z á g o k b a n k e z d e m é n y e z té k , a m e ly e k a tá rs a d a lm i-g a z d a s á g i fe jle t ts é g te ré n a t ö b b i f e jlő d ő o rs z á g n á l k e d v e z ő b b h e ly z e tb e n v o lta k , és a m e ly e k b e n a te r m é k e n y s é g cs ö k k e n é s e m á r m e g in d u lt. A p r o g r a m o k b e v e z e té s é n e k és b ő v ít é s é n e k h á tte ré b e n — m á s o d ik o k k é n t — a z o rs z á g o k n a k a fe jle t ts é g t ő l és a k o r á b b i te r m é k e n y s é g c s ö k k e n é s tő l fü g g e tle n fö ld r a jz i és n é p e s e d é s i je l le m z ő i á lltak , m íg a p r o g r a m s z ü k ség esség ét fe lis m e r ő , d ö n té s h o z ó c s e le k v é s az a h a r m a d ik ok, a m e ly a c s a lá d te rv e z é s i p r o g r a m o k k e z d e m é n y e z é s e m ö g ö tt áll. B e fe je z é s ü l a s z e rz ő k á tte k in tik az E gy esü lt Á lla m o k n a k a f e jlő d ő o rs z á g o k c s a lá d te rv e z é s i p r o g r a m ja it tá m o g a tó p o litik á já t . Ez ré s zb e n a re le v á n s in fra s tru k tú ra fe jle s z t é s é h e z n y ú jto t t tá m o g a tá s b ó l és a m a g á n s z e m é ly e k e t k is e b b cs a lá d n a g y s á g ra ö s z tö n z ő p r o g r a m o k s e g íté s é b ő l áll, ré s z b e n a k o n k r é t p r o g r a m o k b e v e z e té s é t b e fo ly á s o ló te v é k e n y s é g b e n n y il v á n u l m eg . A v o n a tk o z ó jo g s z a b á ly o k a fe jlő d é s k ü lö n b ö z ő a s p ek tu sa it e g y m á ssa l k ö lcs ö n h a tá s b a n á lló k n a k tek in tik , a m e ly e k e ls z ig e te lt k e z e lé s e n em c é lr a v e z e tő . A h a n g s ú ly a s z e g é n y e b b ré te g e k é le ts z ín v o n a lá n a k e m elésén , a cs e c s e m ő h a la n d ó s á g c s ö k k e n té s é n , a tá p lá lk o zá s ja v ítá s á n , a n ő k h e ly z e tén e k ja v ítá s á n és az a n a lfa b é tiz m u s v is s z a s z o rítá s á n va n . A tá m o g a tá s ra szá n t ö s s ze g e k fe lh a s z n á lá s a k o r k ét jo g s z a b á ly i k o r lá t é r v é n y e s ü l: n em le h e t a z o k a t a b o r tu s z o k v a g y s te riliz á lá s ra ö s z tö n z ő k ifiz e té s e k f in a n s z ír o zá sá ra fe lh a s z n á ln i. A z E g y esü lt Á lla m o k n a k a f e jlő d ő o rs z á g o k te r m é k e n y s é g é n e k c s ö k k e n té s é t é r in tő p o lit ik á ja te h á t m e g o s z lik a h a té k o n y s z ü le té s s z a b á ly o z á s i m ó d o k te r je s z té se és az eg é s zs é g ü g y i, o k ta tá si és é le t s z ín v o n a l p o litik a tá m o g a tá sa k ö zö tt. V . G.
K O O , H. A . — J A N O W IT Z , B. K .: In te r r e la tio n s h ip s b e t w e e n f e r t i l i t y and m a rita l d is s o lu tio n : r e s u lts o f a sim u lta n e o u s lo g it m o d el. (K ö lc s ö n ö s k a p c s o la to k a te r m é k e n y s é g és a h á z a ssá g fe lb o m lá s a k ö z ö t t: e g y e g y id e jű lo g it m o d e ll e r e d m é n y e i) — D e m o g ra p h y. 1983. N o. 2. 129— 145. P A h á z a s p á ro k g y e r m e k v á lla lá s i s z á n d é k a és a h á za ssá g sta b ilitá sá n a k k a p c s o la tá v a l m á r szá m o s s z e rz ő fo g la lk o z o tt. A je le n cik k ú js z e rű s é g e az, h o g y e lle n té tb e n a k o r á b b ia k k a l, e k é t je le n s é g e g y id e jű , k ö lc s ö n ö s fü g g ő s é g ét v iz s g á lja . F e lh a s z n á lt a d a ta ik e g y 1970-es te r m é k e n y s é g i és e g y 1973-as c s a lá d n ö v e k e d é s i a d a t fe lv é te lb ő l s zá rm a zn a k . E lm é le ti m e g fo n to lá s o k és k o r á b b i ta p a sz ta la to k a la p já n a t e r m é k e n y s é g n e k k é t e le m e g y a k o r o lh a t h atá st a h á za ssá g s ta b ilitá sá ra . A z e g y ik a g y e r m e k e k szá m a és s zü le té s ü k k ö z ö tt e lte lt id ő. a m á s ik p e d ig a h á z a s sá g ta rta m a g y e r m e k v ilá g r a jö tt e k o r . A g y e r m e k e k szá m a e rő s íth e ti a há za ssá g szilá rd sá g á t, m iv e l e g y r é s z t e m e li a v á lá s s a l já r ó k ia d á s o k a t, és a s z o c iá lis ju tta tá s o k is e m e lk e d n e k . M á s ré s zt m ég a m e g r o m lo t t h á z a ss á g o k -
156
IRODALOM
b a n is fé ltik a s z ü lő k g y e r m e k e ik e t a v á lá s o k o z ta é r z e lm i s é rü lé se k tő l, a n y a g i v e s z te s é g tő l, e z é r t a g y e r m e k e s h á z a s p á ro k e s e tle g a k k o r is e g y ü tt m a ra d n a k , h a e g y é b k é n t m á r e lv á lta k v o ln a . A z o n b a n a g y e r m e k e k szám a, je le n lé t e a cs a lá d b a n cs ö k k e n th e ti is a h á z a ss á g b ó l fa k a d ó é rz e lm i, a n y a g i e lő n y ö k e t. A g y e r m e k s zü letése k ö r ü li e s e m é n y e k is n ö v e lh e t ik a h á z a sp á r k ö zö tti fe sz ü lts é g e t. E d d ig i ta p a sz ta la to k a la p já n ú g y tű n ik , a sok g y e r m e k is o ly a n g o n d o t r ó a szü lők re, a m e ly e k fo k o z z á k e lv á lá s u k v a ló s z ín ű s é g é t. A te r m é k e n y s é g m á s ik e m líte tt e le m e a g y e r m e k e k s zü le té s é n e k id ő z íté s e . A h á za ssá g k ü lö n b ö z ő sza k a s za ib a n s z ü letett g y e r m e k e k k ü lö n b ö z ő h atá st g y a k o r o ln a k a h á z a sp á r k a p cs o la tá r a . P é ld á u l a k i túl fia ta lo n , v a g y tú l k é sőn szü l g y e r m e k e t, e lté r a tá rs a d a lm i n o r m á tó l, s ez n ö v e li a s z ü lő k k ö z ö tti fe sz ü lts é g e t. A tá rs a d a lm i e lv á rá s n a k n e m csa k a „s z o k a t la n ” id ő b e n s z ü le tett g y e r m e k e k n em fe le ln e k m eg , h a n e m az is, h a a szo k á s o s id ő n túl is g y e r m e k te le n m a ra d a h á za sp á r. A k ö r n y e z e t a z o n b a n e g y id ő után e lfo g a d ja ezt az á lla p o to t, s k é s ő b b a h á z a ssá g szilá rd s á g a s z e m p o n tjá b ó l in k á b b e lő n y , m in t h á trá n y lesz a g y e r m e k te le n s é g . A h á za ssá g sta b ilitá sa és a te r m é k e n y s é g k ö z ö tti k a p c s o la t fo r d ít o tt ir á n y b a n is fe n n á ll: a h á z a stá rsa k k ö z ö tti fe s z ü lts é g e k b e fo ly á s o ljá k g y e r m e k v á lla lá s i szá n d ék u k a t. D is z h a rm ó n ia e setén a h á z a sp á r ú g y d ön th et, h o g y e g y á lta lá n n e m lesz g y e r m e k ü k , ille t v e n e m k ív á n n a k a m e g le v ő k m e l lé e g y ú ja b b g y e r m e k e t. A z is e lő fo r d u lh a t a zo n b a n , h o g y a n e m k ie lé g ítő h á z a ssá g b a n a s z ü lö k a g y e r m e k m e g s z ü le té s é tő l v á r já k k a p c s o la tu k jo b b r a fo rd u lá s á t. H o g y a fe n ti k é t v is e lk e d é s i fo r m a k ö z ü l m e ly ik e t v á la s z tjá k , a t tó l is fü g g , h o g y a h á z a ssá g m ió ta á ll fe n n . F ia ta l h á z a ss á g o k b a n m in d k e ttő le h e tség es, h o s s z a b b h á z a ss á g ta rta m esetén — a m ik o r az u tó d v á lla lá s k o r sza k a m á r lezá ru lt — g y a k o r la tila g csa k a m á s o d ik v á lto z a t k é p z e lh e tő el. L á th a tó teh át, h o g y a h áza ssá g s ta b ilitá sa és a te r m é k e n y s é g k ö z ö tti k a p cs o la t igen összetett, sok szín ű , s r e a liz á c ió ja a la p v e tő e n fü g g a h áza ssá g ta rta m á tól. A z e le m z é s s o rá n h a sz n á lt e g y id e jű lo g it m o d e ll e g y ún. sta n d a rd m o d e ll t o v á b b fe jle s z té s é b ő l szá rm a z ik . E n n ek s o rá n cs a k a h á za ssá g e g y a d o tt n -ik é v é b e n é le tb e n lé v ő g y e r m e k e k szá m á n a k h a tá sá t v iz sg á ltá k a h á z a s ság s ta b ilitá sá ra . A k a p c s o la t le írá s a e g y e tle n e g y e n le tte l tö r té n ik . E s ta n d a rd m o d e lln e k k ét lé n y e g e s h ib á ja v o lt : az e g y ik az, h o g y fig y e lm e n k ív ü l h a g y ta a h áza ssá g n -ik é v e és fe lb o m lá s a k ö z ö tt s zü letett g y e r m e k e k szá m át. Í g y h a llg a tó la g o s a n azt té te le zte fe l, h o g y e n n e k az id ő s z a k n a k a te r m é k e n y s é g e n em b e fo ly á s o lja a h á z a sp á r k ö z ö tti k a p c s o la t szorossá g á t, h o l ott, m ás v iz s g á la to k b e b iz o n y íto ttá k , h o g y ú js z ü lö tt, ille t v e is k o lá s k o r o n a lu li g y e r m e k je le n lé t e a cs a lá d b a n n ö v e li a h á z a ssá g fe lb o m lá s á n a k v a ló s z ín ű ségét. A m á sik h iá n y o s s á g a az e m líte tt m o d e lln e k , h o g y a fo r d ít o tt irá n y ú ö ss ze fü g g é s t, v a g y is a h áza ssá g s ta b ilitá sá n a k h a tá sá t a g y e r m e k e k szá m á ra n e m v iz sg á lja . F e lte h e tő , h o g y a h á z a ss á g o k d ö n tő tö b b s é g é b e n (k ü lö n ö se n a h o s s z a b b ta rta m ú h á z a ss á g o k b a n ) a k ü lö n v á lá s h o z v e z e tő o k o k csa k az azt m e g e lő z ő n é h á n y é v b e n m e r ü lte k fel, e z é rt a h á z a ssá g in sta b ilitá s a n e m é rin ti a h áza ssá g k o r á b b i id e je a la tt s z ü letett g y e r m e k e k szá m á t, h a n e m csa k a h á za stá rsi k a p cs o la t m eg sz a k a d á s a e lő tti n é h á n y e s z te n d ő te r m é k e n y ség ét. E zek a la p já n a s ta n d a rd m o d e llt ú g y k e ll m ó d o s íta n i, h o g y a h á za ssá g n -ik é v é ig s zü letett g y e r m e k e k s zá m a b e fo ly á s o lja a h á za ssá g sta b ilitá sá t a r á k ö v e tk e z ő i é v b e n is, és u g y a n e b b e n az id ő s z a k b a n a te r m é k e n y s é g e t is. E két u tó b b i v á lto z ó k ö zö tt p e d ig k ö lc s ö n ö s fü g g ő s é g i v is z o n y á ll fen n , a m e ly e m o d e ll a la p v e tő k a p cs o la ta . S zü k ség es to v á b b á e g y h a r m a d ik te r m é k e n y s é g i v á lto z ó b e v o n á s a is : v a n -e a h á z a sp á rn a k h á z a ssá g u k n -ik é v é t k ö v e t ő id ő s z a k e le jé n ig e n fia ta l g y e r m e k ü k (2— 3 é v e s n é l fia ta la b b ), a h á za s s á g ta rta m tó l fü g g ő e n . M in d h á r o m te r m é k e n y s é g i v á lt o z ó h á tté r v á lto z ó ja a h á za ssá g ta rta m . A z é r t, h o g y ez a té n y e z ő s e m a r a d jo n ki az e le m z é s b ő l, a m o d e llr a v o n a tk o z ó b e cs lé s e k e t az n -ik é v u tán e g y m á s t k ö v e t ő n ö v e k v ő h o sszú sá g ú in te r v a llu m o k o n k ell e lv é g e z n i. M iv e l a v iz sg á la t id e je a la tt k ü lö n v á lt és e g y ü tt m a ra d t h á z a sp á ro k te r m é k e n y s é g e az e lté rő h osszú sá gú id ő s z a k o k m ia tt n e m h a s o n líth a tó k ö s z sze, e zért ezen id ő in t e r v a llu m o k a t v a la m ik é p p e n e g y e n lő v é k e ll ten n i. E c é l-
IRODALOM
157
b ó l az in ta k t h á z a ss á g o k b a n o ly a n s z a k a s z o k a t je lö lt e k ki v é le tle n s z e rű e n , a m e ly e k n e k e lo s z lá s a m e g e g y e z ik a fe lb o m lo t t h á z a ss á g o k n - ik é v é n tú li ta rta m a in a k e lo s z lá s á v a l. E zu tá n e v é le tle n s z e r ű e n k ije lö lt in te r v a llu m o k b a n s z á m lá lt sz ü le té s e k s zá m a i ö s s z e h a s o n líth a tó k a m e g s z a k a d t h á z a ss á g o k te r m é k e n y s é g é v e l. A m á s ik te r m é k e n y s é g i v á lt o z ó az n - ik é v ig szü letett g y e r m e k e k szá m a . E ze k e t k a te g ó r iá k b a s o r o lt á k ú gy, h o g y a g y e r m e k te le n e k m in d e n e s e tb e n k ü lö n c s o p o r t o t a lk otta k , h isz en a g y e r m e k te le n és g y e r m e k es c s a lá d o k k ö z ö tti e lté r é s m in ő s é g ile g m á s, m in th a e g y v a g y k é t g y e r m e k e t n e v e ln e k a s zü lő k . A 2— 3 é v e s k o r a la tti g y e r m e k je le n lé t e — je lle g é n é l f o g v a — d ic h o t o m v á lto z ó , íg y 0 é r té k e t k a p ha n in cs , és 1 -et, h a v a n ily e n k o rú g y e r m e k a cs a lá d b a n a v iz s g á lt id ő s z a k e le jé n . A m o d e ll le írá s a k ét szto ch a s z tik u s e g y e n le tte l le h e tsé g e s. A z e ls ő azt ta rta lm a zza , h o g y a h á z a sp á r k ü lö n v á lá s á n a k v a ló s z ín ű s é g é t h o g y a n b e f o ly á s o lja az n -ik é v e t k ö v e t ő te r m é k e n y s é g és e g y é b fü g g e tle n v á lt o z ó k ö s zs ze ssé g e (a m á s ik k é t te r m é k e n y s é g i v á lto z ó , g y e r m e k k o r i la k ó h e ly , h á z a s s á g k ö té s i k o r, e lv á lt a k -e a s z ü lő k a m e g k é r d e z e tt g y e r m e k k o r á b a n s tb .). A m á s o d ik e g y e n le t p e d ig a zt f e je z i ki, h o g y az a d o tt id ő s z a k te r m é k e n y s é g e h o g y a n fü g g a h á za ssá g fe lb o m lá s á t ó l és m á s fü g g e tle n v á lt o z ó k tó l. A v é le tle n s z e rű e n k ije lö lt id ő in t e r v a llu m o k b a n h á z a ss á g ta rta m tó l fü g g ő e n 67— 87 ll/o - b a n n e m s z ü le te tt g y e r m e k , íg y a h á z a ssá g fe lb o m lá s á t le ír ó v á lto z ó n tú l a te r m é k e n y s é g i v á lt o z ó is d ic h o t o m n a k te k in th e tő . E ze k e t a m in ő s é g i v á lt o z ó k a t lo g it m ó d s z e r r e l fo ly to n o s s á tr a n s z fo r m á lv a , m a jd m a x im u m li k e lih o o d e ljá r á s t a lk a lm a z v a , a szü k ség es p a r a m é te r e k m e g b e c s ü lh e tő k . Ez te h á t az e g y id e jű lo g it m o d e ll. A fe n ti m ó d s z e r r e l a s z e r z ő k a k ö v e t k e z ő e r e d m é n y e k r e ju to tta k . A te r m é k e n y s é g i v á lt o z ó k csa k n a g y o n k e v é s e s e tb e n é re z te tté k s z ig n ifik á n s h a tá s u k a t a h á za ssá g s ta b ilitá sá ra . H a s o n ló a n , a k ü lö n v á lá s b a n m e g n y ilv á n u ló h á za stá rsi v is z á ly k o d á s re n d s z e r in t n e m b e fo ly á s o lta s z ig n ifik á n s a n a te r m é k e n y sé g e t. A z o n b a n a v á lá s és az a zt m e g e lő z ő n é h á n y é v b e n s z ü letett g y e r m e k e k szá m a k ö z ö tt s zo ro s k a p c s o la t o t ta lá lta k a s z e rz ő k . A z e r e d m é n y e k a zt m u ta tjá k , h o g y a h á z a ssá g k é s ő b b i s za k a s zá b a n (12— 16 év ) e g y g y e r m e k s zü le té s e k o m o ly fe s z ü lts é g e k e t o k o z h a t a h á z a stá rs a k k ö z ö tt. E zzel p á r h u z a m o sa n a v á ls á g b a ju to t t h á z a ss á g o k b a n n a g y o b b a v a ló s z ín ű s é g e egy (ú ja b b ) g y e r m e k v ilá g r a jö tt é n e k . S a jn á la to s m ó d o n , a m o d e ll p o n to s k ia la k ítá s á t, a k ü lö n b ö z ő m ó d s z e r e k a lk a lm a z á s i m ó d ja it e b b ő l a c ik k b ő l az o lv a s ó n e m tu d ja re k o n stru á ln i, m iv e l az e g z a k t le ír á s o k a t a s z e rz ő k n e m k ö zö lté k . G . É.
M O R R IS O N , P. A . — A B R A H A M S E , A . F .: Is p o p u la tio n d e c e n tr a liz a tio n le n g th e n in g c o m m u tin g d is ta n c e s ? (M e g h o s s z a b b ít ja -e a n é p e s s é g d e c e n tr a liz á c ió ja az in g á zá si tá v o ls á g o k a t ? ) — P o p u la tio n R e s e a r c h an d P o l i c y R e v ie w . 1983. N o. 2. 189— 206. p. A z E g y e sü lt Á lla m o k b a n a h e tv e n e s é v e k b e n m e g fig y e lh e t ő v o lt, h o g y a n a g y m e t r o p o lis o k v e s z íte tte k n é p e s s é g ü k b ő l, és k is e b b (500 000 f ő n é l a la c s o n y a b b ) n é p e s s é g s z á m ú te le p ü lé s e k n é p e s s é g n ö v e k e d é s t m u ta tta k . A d e c e n tr a liz á c ió s fo ly a m a t á lta lá b a n ú g y z a jlo t t le, h o g y a m e tr o p o lis o k h o z c s a tla k o z ó r é g ió k n ö v e k e d te k . N ö v e k e d te k u g y a n a k k o r a z o k a tá v o la b b i k ö z p o n t o k is, a m e ly e k az in g á z á s v o n a lá b a estek . A k is e b b u rb á n u s k ö z p o n tok b a , ru rá lis te r ü le te k re v a ló k ö ltö z é s h o s s z a b b m u n k a h e ly i u ta zá sok a t tesz szü k ség essé. F e lv e tő d h e t a z a k érd és, h o g y m ily e n to v á b b i tá rsa d a lm i, g a zd a sá g i és p o litik a i k ö v e t k e z m é n y e k k e l já r e z ? H o g y a n h a t ez p é ld á u l a g é p k o cs ih a s z n á la t, az e n e r g ia ig é n y a la k u lá s á r a ? E g y á lta lá n , m e g h o s s z a b b o d n a k -e az in g á zá s i tá v o ls á g o k a k ite le p ü lé s s o r á n ? A k é rd é s m e g v á la s z o lá s á r a e g y o rs z á g o s m in tá n le fo ly ta t o tt v iz s g á la to t is m e r te tn e k a sze rz ő k , a m e ly a rra a k é rd é s re k e re s e tt v á la s z t a z e lm ú lt é v tiz e d b e n la k ó h e ly e t v á lto z ta tó m u n k a v á lla ló k k ö r é b e n , h o g y m ily e n m é r té k b e n v á lto z ta k m e g az in g á zá si t á v o ls á g o k a n é p e s s é g d e c e n t r a liz á c ió ja so rá n , s a m ig rá ció , ille t ő le g a k ö ltö z é s típu sa s z e rin t k ü lö n b ö z ik -e az in
158
IRODALOM
gá zá s tá v o lsá g a , to v á b b á , h o g y m e g á lla p ít h a tó k -e az in g á zá s i m in tá k je lle m ző i, m in t a m e ly e k tip ik u sa k és e lk ü lö n ü ln e k a m ig r á c ió s z e m p o n t já b ó l. A z e le m z é s a m ic h ig a n i e g y e te m á lta l le fo ly t a t o t t lo n g itu d in á lis j ö v e d e le m fe lv é te l a d a ta ib ó l in d u lt ki. E n n e k a k e r e t é b e n 5000 h á z ta rtá st f i g y e ln e k m e g 1968 óta . A z é r té k e lh e tő 4802 e le m e t ta rta lm a z ó m in t á b ó l k i e m e lte k 3013 h ázta rtá st, e z e k n e k a m ig r á c ió s és in g á zá s i v is e lk e d é s é t v iz s g á lták . A k ie m e lé s a m u n k a h e ly m e g k ö z e lít é s i m ó d já n a la p u lt. A m ig r á c ió : n é g y típ u s á t k ü lö n íte tté k el a m e t r o p o lis i ö v e z e tb ő l m á s ik m e t r o p o lis i ö v e ze tb e , a m e t r o p o lis b ó l n e m m e t r o p o lis b a , a n e m m e t r o p o lis b ó l m e tr o p o lis b a és a n e m m e t r o p o lis i ö v e z e t b ő l m á s ik n e m m e t r o p o lis i ö v e z e tb e tö r té n ő k ö ltö zé s t. A m in ta to v á b b i része o ly a n h á z ta rtá so k a t ta rta lm a z ott, a m e ly e k n e m v á lto z ta tta k la k ó h e ly e t az a d o tt id ő s z a k b a n . A z e r e d m é n y e k a zt m u ta ttá k , h o g y a m ig r á c ió s o rá n az in g á zá si tá v o ls á g o k k e v é s s é v á lto z ta k . A k ü lö n b s é g e k á lta lá b a n n e m s zig n ifik á n s a k . A m ig r á c ió s típ u s o k sz e rin ti e le m z é s s o rá n k ir a jz o ló d o t t, h o g y a m e t r o p o lis — n e m m e t r o p o lis irá n y ú m ig r á c ió s o rá n a k ö lt ö z ő k re n d s z e r in t á tla g o s a n 6 m é r fö ld d e l k ö z e le b b k e r ü lte k m u n k a h e ly ü k h ö z . M ás m e t r o p o lis i ö v e z e tb e tö r té n ő k ö ltö z é s s o rá n u g y a n a k k o r a tá v o ls á g á tla g o s a n 14 m é r fö ld d e l n őtt. Ez a k é t v é g le t s ta tis z tik a ila g s z ig n ifik á n s n a k te k in th e tő . U g y a n ez a te n d e n cia v o lt m e g fig y e lh e t ő a n e m m e t r o p o lis i ö v e z e tb ő l k ö lt ö z ő k e s e té b e n is : á tla g o sa n 7— 8 m é r fö ld d e l k e rü lte k k ö z e le b b m u n k a h e ly ü k h ö z , azaz a m á sik n e m m e t r o p o lis i ö v e z e th e z , és 12 m é r fö ld d e l tá v o la b b , h a m e t r o p o lis i ö v e z e tb e k ö ltö z te k . (A z u tó b b i k é t eset s ta tis z tik a ila g n e m s z ig n ifik á n s .) E le m e z té k a v iz s g á lt id ő s z a k a la tt n e m v á n d o r ló , h e ly b e n m a r a d ó c s o p o r t o k in g á zá si s zo k á s a it is. M e g le p ő m ó d o n a n a g y v á r o s i ö v e z e tb ő l n e m n a g y v á r o s i ö v e z e tb e k ö lt ö z ő k n e m in g á z ta k t á v o la b b r ó l, m in t a z o k a h e ly b e n la k ók , a k ik h e z cs a tla k o z ta k . Ez a r r a u tal, h o g y tú ln y o m ó r é s z t u g y a n a z o k a t a m u n k a h e ly i le h e tő s é g e k e t v e tté k ig é n y b e . Ö s s z e fo g la lv a az az e r e d m é n y s z ű rh e tő le, h o g y a n a g y v á r o s i ö v e z e tb ő l tö r té n ő k ik ö ltö z é s n e m já r az in g á zá s i tá v o ls á g o k m e g n ö v e k e d é s é v e l, sőt á lta lá b a n in k á b b le h e tő v é teszi a n n a k a cs ö k k e n té s é t. A z é r in te tte k n e k v i s z o n y la g cs a k kis h á n y a d a v á lla l a k o r á b b in á l n a g y o b b in g á zá si tá v o ls á g o k a t és v á lik h o ss z tá v ú in g á z ó v á , m íg a n a g y o b b ik h á n y a d k ite le p ü lé s e in k á b b a m u n k a le h e tő s é g e k h e z ig a zo d ik . A z e le m z é s te h á t azt az e lm é le te t ig a z o lta , a m e ly s z e rin t a n a g y v á r o s o k b ó l v a ló k ik ö ltö z é s m ó d o t ad a m u n k a h e ly h e z k ö z e le b b i la k ó h e ly v á la sztásá ra , a s za te llita te r ü le té n b e lü l, v a g y az a h h o z c s a tla k o z ó n a g y v á ro s i ö v e z e tb e n és íg y v é g e r e d m é n y b e n n e m n ö v e li, h a n e m c s ö k k e n ti az in gá zá s tá v o lsá g a it. A m i a g é p k o c s ih a s z n á la t és a z e n e r g ia fe lh a s z n á lá s p r o g n ó z is á t illeti, a n é p e s s é g d e c e n t r a liz á c ió ja k e v é s s é h a t az e n e rg ia fe lh a s z n á lá s n ö v e k e d é sére. A z s em v á rh a tó , h o g y a n é p e s s é g d e c e n t r a liz á c ió ja m ia tt a k ö z le k e d é s i ig é n y e k e g y részét az in fo r m á c ió k á ra m lá s á v a l, a tá v k ö z lé s i fo r m á k f e jle s z té s é v e l k e ll k iv á lta n i. Ez s o k te k in te tb e n h a s z n o s u g y a n , d e a m ig r á c ió s te n d e n c iá k v á lto z á s a e g y e d ü l n e m in d o k o lja . A g é p k o c s iv a l s z e m b e n tá m a s zto tt ig é n y e k n ö v e k e d é s e s em v á rh a tó , e lk é p z e lh e tő a z o n b a n az, h o g y m e g v á lto z ik az ig é n y e lt g é p k o c s itíp u s o k k ö r e és e lő t é r b e k e rü l a k is e b b tá v ú fo r g a lo m r a a lk a lm a s, pl. az e le k t r o m o s ü zem ű g é p k o c s ik irá n ti k ereslet. B. K .
M Y E R S , G. C. — M C G IN N IS , R. — M A S N I C K , G .: T h e d u ra tio n o f r e s i d e n c e a p p r o a c h to a d y n a m ic s to c h a s tic m o d e l o f in te r n a l m ig r a tio n : a te s t o f th e a x io m o f c u m u la tiv e in ertia . ( A b e ls ő v á n d o r lá s d in a m ik u s s z to ch a s z tik u s m o d e lljé n e k o ttla k á s i id ő s ze rin ti m e g k ö z e lít é s e : a k u m u la tiv in e r c ia a x ió m á já n a k e g y p r ó b á ja .) — S o cia l B io lo g y . 1982. N o. 3— 4. 387— 392. p. A fo ly ó ir a t e g y ig e n n a g y é r d e k lő d é s cia l S cie n ce s C ita tio n b e n m e g je le n é s e ó ta
k o r á b b i s z á m á b a n u g y a n e z a cik k m á r m e g je le n t, és m u ta tk o z o tt irá n ta . E zt m u ta tja , h o g y az S SC I — S o I n d e x = T á r s a d a lo m tu d o m á n y i Id é z é s i M u ta tó k ö te t e i fo ly a m a t o s a n e lő fo r d u l, a m i azt je le n ti, h o g y m in d e n
IRODALOM
159
k ét h ó n a p b a n e g y v a g y tö b b c ik k b e n h iv a tk o z n a k rá. A le g t ö b b h iv a tk o z á s 1975— 76— 7 7 -b e n je le n t m eg . A n a g y v is s z h a n g ra v a ló te k in te tte l k ö z ö lte ú jr a a S o c ia l B io lo g y . A s z e rz ő k e lő s z ö r r ö v id e n le ír já k a v á n d o rlá s M a r k o v - lá n c o k k a l v a ló m o d e lle z é s é t. H a a n é p e s s é g la k ó h e ly e k k ö z ö tti k e z d e ti elo s ztá sá t ao v e k to r ír ja le, a M a r k o v - lá n c o k e lm é le te a la p já n a t id ő e lm ú ltá v a l e lő á lló a t e lo s z lá s t m e g t u d ju k a d n i ú g y , h o g y a P á tm e n e t v a ló s z ín ű s é g -m á t r ix o t a l k a lm a z z u k a 0-ra . A M a r k o v -t u la jd o n s á g o k a k ö v e t k e z ő k : a) A z at e lo s z lá s e g y e d ü l az a t-1 e lo s z lá s á tó l fü g g , te h á t az e lő z ő é v i la k ó h e ly -e lo s z lá s t ó l, ezt a re n d s z e rt k o r á b b i tö r té n e te n e m b e fo ly á s o lja . b) S ta c io n a r itá s : A z á tm e n e tv a ló s z ín ű s é g e k m á tr ix a fü g g e tle n a ttól, h o g y m e ly ik t é v e t v iz s g á lju k , m in d e n t esetére u g y a n a z. E g y e g y é n re n é z v e az a zt je le n ti, h o g y a n n a k v a ló s z ín ű s é g e , h o g y a (t, t + 1) id ő sza k b a n S i - b ő l S j - b e k ö ltö z ik , b á r m e ly t é v b e n u g y a n a n n y i. E k ik ö té s e k tú lsá g osa n s z o ro s m e g k ö té s e k e t je le n t e n e k a v á n d o rlá s i f o ly a m a t v iz sg á la tá b a n , e z é rt tö b b s z e rz ő d in a m ik u s a b b m o d e ll a lk a m a zá s á t ja v a s o lta . A v á n d o r lá s a d a ta in a k v is z g á la ta szá m os k u ta tó t a k ö v e t k e z ő f e l is m e r é sh e z v e z e te tt: M in é l to v á b b él v a la k i e g y h e ly e n , a n n á l k is e b b a v a ló s zín ű sé g e , h o g y o n n a n e lk ö ltö z ik . Ez az a la p v e tő elv , m e ly e t a k u m u la tív in e r c ia e lv é n e k n e v e z n e k , le h e tő s é g e t ad a v á n d o rlá s fo ly a m a t a M a r k o v lá n c á n a k fe lté t e le i á ta la k ítá sá ra . L e g y e n S = Sí ,S2 S3 . . . , S „ la k ó h e ly e k véges, zá rt h a lm a za , P( t ) az á t m e n e tv a ló s z ín ű s é g e k m á tr ix a , e le m e i p e d ig a í é v b e n i - b ő l j - b e k ö ltö z é s v a ló s z ín ű s é g e i. O sszu k fe l a p ú 't o e le m e k e t az ottla k á s d h ossza szerin t (d = 1, 2, . . . ) ré s ze k re , íg y a Pro m á t r ix o t dPro m á t r ix o k ö s s z e g é r e b o n t ju k . k u m u lta tív in e r c ia e lv e s z e rin t a dPtt> m á t r ix fő á t ló já n a k m in d e n e le m ére dP t t r o ' y d-lPlKi)’d
СО
E b b ő l a z o n n a l k ö v e tk e z ik , h o g y a dPnro s zig o rú a n m o n o to n n ő , és lim dPu(t> = 1, a m in e k az a s z e m lé le te s je le n té s e , h o g y h a e g y te le p ü lé s e n e lég la k ó h e ly v a n , a z e ln y e lő v é v á lik . A Pro m á t r ix p e d ig a dPro m á t r ix o k sú ly o z o tt ö s s z e g e k é n t á ll e lő : a h o l nWt a v a ló s z ín ű s é g e a n n a k , h o g y v a la k i az S í h e ly s é g b e n d é v ig él. A re n d s z e rt k é t to v á b b i fe lté t e lle l e g é s zítik k i: dPro — d P, a za z a d é v o ttla k á s u tá n i á tm e n e tv a ló s z ín ű s é g e k s ta cio n á riu sa k , és
D
dPti —
D1 — 1 - ,P*
rtPtt .
i
.
Pи ------------------------------------- í Ф ]
azaz az 5 ,- b ő l S y -b e k ö lt ö z ő la k o s o k a rá n y a
fü g g e tle n az S^-ben le é lt é v e k
d szá m á tó l. A z á tm e n e tv a ló s z ín ű s é g e k v á n d o r lá s i a r á n y o k k é n t fo g h a t ó k fe l. Ily e n fe lté te le k m e lle tt a v á n d o r lá s t le ír ó m á t r ix v á lto z h a t a la k o s s á g o ttla k á s i id ő s ze rin ti ö ss z e té te lé n e k v á lto z á s á v a l, a n n a k e lle n é re , h o g y az e g y e s ottla k á si id ő s ze rin ti a r á n y o k v á lt o z a tla n o k m a ra d n a k , é p p e n ú g y , a h o g y a s ta b il n é p es s é g e k e le m z é s e e setén v á lt o z h a t a h a la n d ó s á g i a rá n y a k o rö s s z e té te l v á l toz á sá v a l, b á r a k o r s p e c ifik u s h a la n d ó s á g i a rá n y sszz á m o k v á lto z a tla n o k . A c ik k m á s o d ik ré s z é b e n 1700 S e a ttle -i fő is k o la i h a llg a tó v á n d o rlá s i tö r té n e té t d o lg o z z á k fe l, e zz e l az e le m z é s s e l tá m a sz tv a a lá a k u m u lta tív in e r cia e lv é t. V é g k ö v e t k e z t e té s b e n m e g á lla p íth a tó , h o g y az o ttla k á s i id ő h o s s z á n fo r m á c ió n e m cs a k fo n t o s té n y e z ő a v á n d o r lá s v iz sg á la tá b a n , rró ó l k a p o tt iin h a n e m a M a r k o v -lá - lá n c m o d e lle k m e g fe le lő m ó d o s ítá s i le h e tő s é g é t is a d ja . A m a te m a tik a i m o d e ll to v á b b i v iz sg á la tá h o z , a s zerz ő v é le m é n y e szerin t, o ly a n a d a to k k e lle n e k , a m e ly e k e lé g n a g y m e n n y is é g ű e k a c e llá n -b e lü li v á n d o rlá s i v a ló s z ín ű s é g e k m e g b íz h a tó m e g á lla p ítá s á h o z. E k k o r f ig y e le m b e v e h e tő k m a jd a je le n tő s s z o c io ló g ia i je lle m z ő k is (pl. k o r, cs a lá d i s z e re p stb .). V é g e z e tü l m e g á lla p ítjá k , h o g y az e g y é n i v á n d o r lá s tö r té n e te k a jö v ő v á n d o r lá s -k u ta t á s á b a n n a g y s z e re p h e z ju tn a k m a jd . N. I .
160
IRODALOM
P O S T , R. H .: B r e a s t c a n c e r , la cta tio n , an d g e n e tic s . (M e llrá k , te je lv á la s z tá s és g e n e tik a i ö s s z e fü g g é s e ik .) — S ocia l B io lo g y . 1982. N o. 3— 4. 357— 386. p. A n ő i m e llr á k o t o k o z ó té n y e z ő k k ö z ö tt n é g y je le n s é g k ö r (h o r m o n h á z tartás, csa lá d , e tn ik u m és g y e r m e k s z ü lé s ) e lté ré s e in e k k ó r o k i s z e re p e e lég széles k ö r b e n e lfo g a d o tt, a z o n b a n a p o n to s h a tá s m e ch a n iz m u s m ég n e m is m ert. S z erző (M ich ig a n i E g y etem H u m á n g e n e tik a i O sztá ly ) ir o d a lm i a d a tok , v a la m in t a n e m z e tk ö z i s z e rv e z e te k (W H O , F A O ) sta tisztik a i a d a ta in a k á tte k in té s é v e l b e m u ta tja a m e llr á k k a l és a la k tá c ió v a l k a p cs o la to s is m e r e te k e p id e m io ló g ia i, g e n e tik a i, tö r té n e lm i, k u ltú rtö rté n e ti v o n a tk o z á s a it. A f e l s o ra k o z ta to tt a d a to k im p o n á ló a n s z é le s k ö rű e k . O r v o s tö r té n e ti je le n t ő s é g ű k ö z le m é n y e k , re le v á n s tö r té n e lm i, k u ltú r tö r té n e ti, rég észeti a d a to k és a m o d e r n g e n e tik a i is m e r e te k , v a la m in t h iv a ta lo s n e m z e tk ö z i s ta tis ztik a i a d a to k a la p já n a m e llrá k g y a k o ris á g á b a n é s z le lh e tő e lté ré s e k m a g y a rá z a tá ra fig y e le m r e m é ltó h ip o té z is t k o n s tr u á l a sze rz ő . E sze rin t az ú n. k a u k á z u si n é p e s s é g b e n m in d k é t n e m b e n é s z le lh e tő m a g a s a b b m e llrá k g y a k o r is á g o t (ille tv e az e g y é b ra sszo k b a n m u ta tk o z ó a la c s o n y a b b g y a k o r is á g o k a t) a te rm észetes k iv á la s z tó d á s (sz e le k ció ) g y e n g ü lé s é v e l k ie lé g ítő e n le h e t m a g y a rá zn i. S z e rz ő a s z e le k c ió s hatás g y e n g ü lé s é n e k n y e z ő k k e l tá m a sz tja a lá :
m a g y a rá z a tá t a k ö v e t k e z ő t é
1. A so k k ö r n y e z e ti hatás, fe lté t e le z h e tő k ó r o k i s z e r e p e m e lle tt, a g y e r m e k sz ü lés, v a la m in t a m e llrá k g y a k o r is á g k ö z ö tti ö s s z e fü g g é s b iz o n y íto ttn a k v e h e tő . A n e m s zü lt n ő k k ö r é b e n m a g a s a b b a m e llrá k m orta litá s. 2. A s zü lé s t k ö v e t ő la k tá c ió m é r té k e és a m e llr á k in c id e n c ia k ö z ö tti ö s s z e fü g g é s v a ló s z ín ű , m iv e l p é ld á u l az is m e r e tle n a la c s o n y a b b t e je l v á la sztá si k é p e s s é g g e l r e n d e lk e z ő (á lta lá b a n a b a l) e m lő g y a k r a b b a n b e te g s z ik m e g rá k b a n . 3. A m e llrá k c s a lá d o n b e lü li h a lm o z ó d á s a a n ői á g o n je lle m z ő , íg y a g e n e tik a i ö s s z e fü g g é s — s z e m b e n a k ö rn y e z e ti h a tá s o k k ó r o k i sze r e p é v e l — te k in th e tő m e g h a tá r o z ó n a k (a fé r fia k k ö z ö tt is v a n m e ll rá k ). d e a la k tá c ió g e n e tik a i m e g h a tá r o z o tts á g a is b iz o n y ít o tt n a k v e h ető. 4. F e lté te le zh e tő , h o g y a c s ö k k e n t te je lv á la s z tá s és a m e llrá k g y a k o risá g a zo n o s g é n e k h e z k ötött. 5. A k a u k á z u si n é p c s o p o r tb a n a tö r té n e lm i id ő k óta is m e r t a t e jt e r m e lő á lla to k ta rtá sa é s a te jfo g y a s z tá s , a m i a c s e c s e m ő k m ű v i tá p lá lá sá b a n is m e g m u ta tk o z o tt. A m ű v i c s e c s e m ő tá p lá lá s és a te jfo g y a s z tá s a tö b b i ra sszb a n n em é s z le lh e tő (k iv é te l az a fr ik a i n é g e re k ). 6. A k ö rn y e z e ti té n y e z ő k m e g h a tá r o z ó s z e re p e az ir o d a lm i a d a to k s z e rin t n e m lá ts z ik v a ló s zín ű n e k . M in d e z e n té n y e z ő k — szerző v é le m é n y e s z e rin t -— ú g y m a g y a rá z h a tó k , h o g y a c s ö k k e n t te jte r m e lé s ű n ő k c s e c s e m ő i a m ű v i tá p lá lá s le h e tő s é g é h e z h o z z á ju tv a n a g y o b b v a ló s z ín ű s é g g e l ju to tta k e l a r e p r o d u k tív k o rb a , s z e m b en az e g y é b ra s s z o k c s e c s e m ő iv e l. K ö v e t k e z é s k é p p e n a m e llr á k o t és a c s ö k k e n t te je lv á la s z tá s t á tö r ö k ítő h ib á s gén t a k a u k á z u si c s o p or tb a n g y a k r a b ban ö r ö k íte tté k át a n é p c s o p o r t tö r té n e te fo ly a m á n . A jo b b k ö r n y e z e ti f e lt é telek m ia tt te h á t a te rm é s ze te s k iv á lo g a tó d á s s z e le k ció s h atá sa az id ő k f o ly a m án g y e n g ü lt. A z a m e rik a i n é g e re k k ö ré b e n — e g y e tle n k iv é te lk é n t — n em é sz le lh e tő a z a la c s o n y a b b m e llr á k g y a k o ris á g , a zo n b a n s z e rz ő ezt a je le n s é g e t a zza l m a g y a rá zza , h o gy a je le n le g i is m e r e te in k s ze rin t, csa k az a fr ik a i n é g e r t ö r z se k n é l v o lt m é g szok á s a cs e c s e m ő k m ű v i tá p lá lá sa , b á r az 6 e s e tü k b e n n e m t e j j el, h a n em n ö v é n y i tá p lá lé k k a l s e g íte tté k át a c s e c s e m ő k e t a k ritik u s id ő sz a k on . (A m e llrá k je le n le g i is m e r e te in k s ze rin t so k k ó r o k r a v is s z a v e z e th e tő k ó rk é p , m e ly n e k p o n to s ok a i m é g m in d ig n e m is m e r e te s e k , cs a k ú g y , m in t a b e te g sé g k ia la k u lá s á h o z v e z e tő fo ly a m a t k e zd e ti, m e g h a tá r o z ó lé p é s e i. A
IRODALOM
161
s z e rz ő a s o k k ó r o k k ö z ü l e g y fe lte h e tő e n ig en fo n t o s té n y e z ő r e h ív ja fe l a fig y e lm e t, a z o n b a n a g e n e tik a i té n y e z ő k n e k k iz á r ó la g o s s z e re p e t t u la jd o n íta n i — a h o g y a n e zt a s zerz ő s em teszi — n em lehet.) K. GY.
R IC H A R D S , Т .: W e a th e r , n u tr itio n , an d th e e c o n o m y : s h o r t- r u n flu c tu a tio n s in b irth s, d ea th s, an d m a rria g es , F r a n c e 1740— 1909. (Id ő já rá s , tá p lá l k o zá s és a g a z d a s á g : a szü letések , h a lá lo z á s o k és h á z a ss á g k ö té s e k r ö v id tá v ú in g a d o z á s a i F r a n cia o rs z á g b a n , 1740— 1909 k ö z ö tt.) — D e m o g ra p h y . 1983. N o. 2. 197— 212. p. A d e m o g r á fu s o k m á r tö b b s z ö r is ré s zle te s e n e le m e z té k a tá p lá lk o zá s és a te r m é k e n y s é g , a cs e c s e m ő h a la n d ó s á g és a te r m é k e n y s é g , a h á z a ss á g k ö té s i m o z g a lo m és a g a zd a sá g , v a la m in t a h a lá lo z á s k ö z ö t ti öss ze fü g g é s t. A b io m e t e o r o ló g u s o k p e d ig az id ő já r á s és a h a lá lo z á s, v a la m in t a te r m é k e n y s é g k ö z ö tti k a p c s o la to k a t k u ta ttá k . M in d e z e k az e le m z é s e k a fe ls o r o lt té n y e z ő k p á ro s k a p c s o la tá t tö r e k e d te k m e g v ilá g íta n i, m íg a s z e rz ő je le n ta n u lm á n y á b a n a h á r o m d e m o g r á fia i m u ta tó t e g y e tle n k ö z ö s r e n d s z e r e n d o g é n v á lt o z ó in a k te k in ti, a g a zd a sá g i, tá p lá lk o z á s i és id ő já r á s i v is z o n y o k j e l le m z ő it p e d ig u g y a n a z o n re n d s z e r e x o g é n té n y e z ő in e k . E zz e l a cé lk itű z é ss e l v iz s g á lja a f e ls o r o lt fa k t o r o k k ö z ö tti k ö lc s ö n ö s k a p c s o la t o k a t F r a n cia o rs z á g 1740— 1909. é v i a d a ta i a la p já n . A z a d a to k L o u is H e n r y és Y v e s B la y o k ö z lé s e ib ő l, v a la m in t a h iv a ta lo s sta tisztik a i k ia d v á n y o k b ó l s zá rm a z n a k . A tá p lá lk o z á s i és g a zd a sá g i v is z o n y o k k ö z ö s m u ta t ó ja k é n t a b ú za á rá n a k s o ra it a l k a lm a z z a L a b r o u s s e n e v e z e te s m ű v e a la p já n . A z id ő já r á s a la k u lá s á t P á rizs h ő m é r s é k le té n e k a d a ta i é rz é k e lte tik . A c ím b e n is f e ls o r o lt té n y e z ő k k ö lc s ö n ö s e g y m á s ra h a tá sá t e le m z ő m o d e ll b e m u ta tá sa e lő t t a s zerz ő r ö v id e n je lle m z i F r a n c ia o r s z á g X V I I I . és X I X . szá za d i d e m o g r á fia i és ga zd a sá g i v is z o n y a it. K ie m e li, h o g y F r a n c ia o r s z á g a v iz s g á lt id ő s z a k b a n a z á lla n d ó a n c s ö k k e n ő te r m é k e n y s é g és a c s ö k k e n ő h a la n d ó s á g m u ta t ó iv a l je lle m e z h e tő . A h á z a ss á g k ö té s in te n z itá s a elle n b e n ú g y s z ó lv á n á lla n d ó n a k lá tszik , b á r az á tla g o s h á z a ss á g k ö té s i k o r cs ö k k e n é s e a n y e rs m u ta tó to r z ítá s á t érz é k e lte ti. A X V I I I . s zá za d b a n a já r v á n y o k r ö v id tá v ú z a v a r o k a t id é z te k e lő a d e m o g r á fia i fo ly a m a t o k b a n . A X I X . s zá za d b a n e z e k a p e r tu r b á c ió k m á r m é r s é k lő d te k , b á r a h á z a ss á g k ö té s i m o z g a lo m e b b e n az id ő s z a k b a n is re a g á lt a g a zd a sá g i és a h á b o rú s k ríz ise k r e . A n n a k e lle n é re , h o g y a X I X . s z á z a d b a n m á r m e g k e z d ő d ö tt az ip a ro s ítá s és a m e z ő g a z d a s á g g é p e síté s e , F r a n c ia o r s z á g o t m é g a X I X . s zá za d v é g é n is m e ző g a z d a s á g i je lle g ű o rs z á g n a k le h e te tt m in ő s íte n i, a h o l a g a b o n a , n e v e z e te sen a b ú za ára a g a zd a sá g i és a tá p lá lk o z á s i v is z o n y o k le g jo b b m u ta tó ja . 1700-ban p é ld á u l az á tla g o s m u n k á s jö v e d e lm é n e k k é th a rm a d á t g a b o n a fé lé k re k ö lt ö tt e és k a ló ria s z ü k s é g le té t ú g y s z ó lv á n k iz á r ó la g e z e k b ő l fe d e z te . 1 800-ban az á tla g m u n k á s jö v e d e lm é n e k m á r cs a k a h a r m a d á t— fe lé t k ö lt ö t te g a b o n a fé lé k r e , d e jö v e d e lm e le g f e lje b b 3000 k a ló ria k ö lts é g e it fe d e zte . E zek k ö z ö tt a k ö r ü lm é n y e k k ö z ö tt az é le ts z ín v o n a la t e ls ő s o r b a n a g a b o n a fé lé k á rá n a k h u llá m zá s a , és n e m a n o m in á lis b é r e k a la k u lá s a h a tá ro zta m eg. A n o m in á lis b é re k m o z g á s a e g y é b k é n t is s o k k a l k ie g y e n lít e tt e b b v o lt, m in t a g a b o n a fé lé k é . M in d e z t ö s s z e fo g la lv a , b e c s lé s e k s z e rin t F r a n c ia o r s z á g b a n a X I X . s zá za d b a n a m u n k á s o k h a r m a d a a lu ltá p lá lt v olt. A s z e rz ő h á r o m lin e á ris id ő t é n y e z ő t n e m ta rta lm a z ó e g y e n le tte l ír ja fe l az e lő z ő e k b e n e m líte tt v á lt o z ó k k ö lc s ö n ö s k a p c s o la t re n d s ze ré t. В = D =
f B (D . M , Р, W , ев ) f D(B , Р, W , ев )
М = f M(D , Р, ем ) a h o l В a szü le té se k , D a h a lá lo z á so k , М a h á z a ss á g k ö té s e k , Р a b ú z a ára, £ a szto ch a s z tik u s z a v a r ó tén y ez ő. A z e g y e n le te k e lv ile g a k ö v e tk e z ő fe lté te le z é s e k e t ta rta lm a z zá k . O ly a n tá rs a d a lm a k b a n , a h o l a h á z a ss á g o n k ív ü li s zü le té s e k a rá n y a k ics i, v a la m e ly é v b e n k ö tö tt n a g y s z á m ú h áza ssá g a k ö v e t k e z ő é v b e n v a ló s z ín ű le g a s z ü le
162
IRODALOM
tések sz á m á n a k m e g n ö v e k e d é s é t id é z i e lő. A sz ü le té s e k s zá m á n a k n ö v e k e d é s e a k o r a b e li c s e c s e m ő h a la n d ó s á g i v is z o n y o k m ia tt m e g n ö v e li a h a lá lo zá so k a t. A s z ü le té s e k n e k a h a lá lo z á sr a g y a k o r o lt h a tá sá t a h a la n d ó s á g i t á b lá v a l ír h a tju k le. A h a lá lo z á s k é tfé le m ó d o n b e fo ly á s o lja a te r m é k e n y s é g e t: az a n y a t e jje l tá p lá lk o z ó c s e c s e m ő k h a lá lo z á sa n ö v e li az a n y á k te h e rb e e s é s i v a ló s z ín ű s é g é t, és a m e g h a lt c s e c s e m ő k e t e g y m á s ik g y e r m e k sz ü lé s é v e l p ó t o ljá k , a k ív á n t c s a lá d n a g y s á g e lé r é s e é r d e k é b e n . A h a lá lo z á s h a tá st g y a k o r o l a h á z a ss á g k ö té s i m o z g a lo m r a . A z o k a t az id ő s o r o k a t u gy a n is, a m e ly e k b en m e g n ö v e k e d e tt a h a lá lo z á s o k szá m a , r e n d s z e rin t g y a k o r i h á z a ssá g k ötés k ö v e ti, m e r t a h á z a ssá g k ötés (az ú jr a h á z a s o d á s ) a v a g y o n ú jra e lo s z tá sá n a k , á lta lá b a n a csa lá d , a h ázta rtá s a n y a g i a la p ja i m e g te re m té s é n e k ig en f o n tos e szk öze, fo r m á ja . A h a lá lo z á s n a k a te r m é k e n y s é g r e és a h á z a ss á g k ö té s re g y a k o r o lt h a tá sa k ü lö n b ö z ik a h á z a ss á g k ö té s e k n e k a te r m é k e n y s é g re , v a la m in t a te r m é k e n y s é g n e k a h a la n d ó s á g ra g y a k o r o lt h a tá sá tól, m e r t az e ls ő k é t ö s s z e fü g g é st és az ö r ö k lé s t m a g a ta rtá s b e li e le m e k és n e m tiszta d e m o g r á fia i té n y e z ő k b e fo ly á s o ljá k . Ez a m e g g o n d o lá s a s z e rz ő k é s ő b b ie k b e n le írt b e c s lé s i e l já rá s á t je le n t ő s m é r té k b e n k ö r ü lh a tá r o lja . A z e x o g é n v á lt o z ó k k ö z ü l a b ú z a á rá n a k p o n to s és id ő b e n le h a tá ro lt h atása n e m is m eretes. A rossz te r m é s s e l p á r o s u ló m a g a s b ú z a á r, az e lé g te le n tá p lá lk o z á s m iatt, v a ló s z ín ű le g n ö v e li az in fe k u n d itá s es é ly e it. Ez a b io ló g ia i fo ly a m a t a z o n b a n p á r o s u lh a t a ro s s z g a zd a sá g i v is z o n y o k m ia tt k ia la k u ló , v a g y a z t a n tic ip á ló s z ü le té s k o rlá to z á s s a l is. A z a lu ltá p lá lts á g m e g n ö v e li b iz o n y o s k o r o k h a la n d ó s á g á n a k m é r té k é t és á lta lá b a n cs ö k k e n ti a b e te g sé g e k k e l s z e m b e n i e llen á llá st. A m a g a s b ú z a á r a k , a ro s s z g a zd a sá g i v is z o n y o k a h á za ssá g elh a la sz tá sá t id é z ik e lő. V é g ü l az id ő já r á s s a l k a p c s o la to s k u ta tá s o k b e ig a z o ltá k , h o g y a n a g y h id e g k e d v e z ő tle n ü l b e fo ly á s o lja a h a la n d ó s á g o t és a te r m é k e n y s é g e t, a n a g y m e le g p e d ig a te r m é k e n y s é g e t. M in d e z e k e t a z ö s s z e fü g g é s e k e t e g y k issé e g y s z e rű s ítv e , a s z e rz ő e g y ú j b e cs lé s i m o d e llb e n fo g la lja össze, b e ik ta t v a az id ő té n y e z ő t, ille t v e a k é s le l tetési e ljá r á s t. N é g y é v r e teszi a d e m o g r á fia i és a g a zd a sá g i v á lt o z ó k , és k é t é v r e az id ő já r á s i té n y e z ő k h a tá sá n a k é rv é n y e s ü lé s é t. A r e k u rz ív , o s z to tt k é s le lte té sű m o d e llb e n a le g k is e b b n é g y z e te k e lv e s ze rin t v é g e z te el a p a r a m é te re k b e cs lé s é t. A z a u t o k o r r e lá c ió k k is z ű ré s é re a k é t fo k o z a tú le g k is e b b n é g y ze te k e ljá r á s á t is e lv é g e z te e g y k ü lö n s z á m ító g é p e s p r o g r a m c s o m a g s e g ítsé g é v e l. a m e ly a n em lin e á ris e g y e n le te k e t lin e a riz á lta és a k é s le lte té s le fu t á sát e le m e z v e , m e g a d ta a k u m u lta tív e la s z tic itá s é rté k é t is. A z ú j e g y e n le te k r e n d re a k e re s z te lé s e k — h á z a ss á g k ö té s e k a rá n y á t (B ). a h a lá lo z á s h a tá sá t (D ) és a h á z a ss á g k ö té s e k — k e re s z te lé s e k a rá n y á n a k m e g k ö z e líté s é t s zo lg á ljá k .
a h o l a W b az á tla g o s téli h ó n a p o k h ő m é r s é k le te , s ú ly o z v a a z é v h ó n a p ja in a k m a x im u m és m in im u m h ő m é r s é k le ti k ü lö n b s é g e iv e l; a W D p e d ig az á tla g o s téli h ó n a p o k h ő m é rs é k le te , s ú ly o z v a a n y á r i h ó n a p o k á tla g o s h ő m é r s é k le té v e l. A z e g y e n le te k a la p já n s z á m íto tt e r e d m é n y e k az a lá b b ia k a t ta rta lm a z z á k : H a m a g a s a h a lá loz á s, a k k o r cs ö k k e n a s z ü le té s e k szá m a . A s z ü le té s e k
IRODALOM
163
s zá m á n a k c s ö k k e n é s e a z o n b a n k é t— h á r o m é v k é s é s se l k ö v e t i a h a lá lo z á s o k m a x im á lis é rték ét. A b ú z a m a g a s á ra a z o n n a l, m á r u g y a n a z o n é v b e n cs ö k k e n ti a te r m é k e n y s é g e t, v a ló s z ín ű le g a te r m é s k ilá tá s o k k o r á b b i b e c s lé s e és a sz ü le té s k o rlá to z á s e lte r je d ts é g e m ia tt. A ro s s z te rm é s te r m é k e n y s é g r e g y a k o r o lt h a tá sa a z o n b a n n é h á n y é v m ú lv a m e g sz ű n ik . A z id ő já r á s h a tá sa a te r m é k e n y s é g r e k ic s i. A z e n y h e tél a z o n b a n m e g n ö v e li, a n y á ri n a g y m e le g p e d ig cs ö k k e n ti a te r m é k e n y s é g e t. A m á s o d ik e g y e n le t a la p já n a b ú z a á rá n a k e m e lk e d é s e , ille t v e a rossz tá p lá lk o z á s k e z d e tb e n cs a k kis m é r té k b e n n ö v e li a h a lá lo z á st. L e g n a g y o b b h atá sa a ro s s z te r m é s t k ö v e t ő m á s o d ik é v b e n je le n t k e z ik — fe lte h e tő e n a zért, m e r t a ro s s z term és é v é b e n s zü letett g y e r m e k e k ren d es, m á r n e m a n y a t e jje l v a ló tá p lá lk o z á s á t h á trá lta tja . A rossz term és h a la n d ó s á g r a g y a k o r o lt h atása ö t é v m ú lv a fe ls z á m o ló d ik . A z e n y h e té l és a h ű v ö s n y á r c s ö k k e n ti a h a la n d ó s á g o t, m e g le p e té ss z e rű e n a z o n b a n e g y é v k éséssel. V a ló s z ín ű m a g y a rá za ta , h o g y a h ő m é r s é k le ti v is z o n y o k e ls ő s o r b a n a m o r b id itá s t és n e m a m o r ta litá s t sza b á ly o zz á k . H a r m a d ik e g y e n le té b e n a s z e rz ő fe lt é t elezte, h o g y a h a lá lo z á s o k e m e l k e d é s e cs ö k k e n ti a h á z a ss á g k ö té s i m o z g a lm a t. A s zá m ítá s o k s z e rin t a z o n b a n a z é ró k é s le lte té s s e l je lz e tt e g y ü tth a tó ig e n k ics i és n e m s z ig n ifik á n s . A h a lá lo z á s o k e m e lk e d é s e u tá n a m á s o d ik és a h a r m a d ik é v b e n m e g n ö v e k e d ik a h á z a ss á g k ö té s e k szá m a . E g y é b k é n t a h a lá lo z á s k u m u la tiv e ö s z t ö n z ő le g h at a h á z a ss á g k ö té s e k re . A s z e rz ő ta n u lm á n y a v é g é n e r e d m é n y e it ö s s z e h a s o n lítja R. D. L e e , A n g liá r a v o n a tk o z ó , h a s o n ló m ó d s z e r e k e t a lk a lm a z ó , e le m z é s é n e k e r e d m é n y e i v e l. A h a s o n ló s á g o k e lle n é r e k ie m e li, h o g y F r a n c ia o r s z á g b a n a z id ő já r á s v á lt o z ó h atá sa az e le m z e tt d e m o g r á fia i fo ly a m a t o k r a k ics i, és á lta lá b a n s ta tisz tik a ila g n e m s z ig n ifik á n s . T o v á b b á m e g á lla p íth a tó , h o g y a k ö lc s ö n ö s ö s z s z e fü g g é s e k s z ig n ifik á n s n a g y s á g r e n d je r e n d s z e rin t r ö v id id ő ta r ta m r a v o n a tk o z ik , aza z k u m u la tív h a tá su k k ics i. V é g ü l le g e r ő t e lje s e b b e n a b ú z a á r á n a k v á lto z á s a b e fo ly á s o lta a d e m o g r á fia i fo ly a m a to k a t. A s z e rz ő m in d e b b ő l a rra a k ö v e tk e z te té s r e ju t, h o g y F r a n c ia o r s z á g b a n a d e m o g r á fia i fo ly a m a t o k r ö v id tá v o n ig e n é r z é k e n y e n re a g á lta k a ga zd a sá g i k ríz ise k r e , d e a h osszú tá v ú f e jlő d é s t a lig m ó d o s íto ttá k . D. D.
S IN G L E Y , F. d : L e s e c o n d m a ri. (A m á s o d ik fé r j.) — P o p u la tio n . 1983. N o. 1. 9— 28. p. A k o r á b b i s z á z a d o k b a n a h á z a ss á g k ö té s t á lta lá b a n a fia ta lo k — a n ő t le n e k és h a ja d o n o k — e lő jo g á n a k te k in te tté k , és az id ő s e b b k o rú a k , ille t v e a z ö z v e g y e k h á z a so d á sa it ro s s z a llá s s a l szem lélték . A X X . s zá za d b a n az ú jra h á z a s o d á s k iv é te le s je lle g e m e g s z ű n ő b e n v a n , és je le n t ő s m é r té k b e n h o z z á já r u l a h a lá l v a g y v á lá s o k o z ta k á r o k h e ly r e á llítá sá h o z. F r a n c ia o r s z á g b a n 1 976-ban a h á z a ss á g ra lé p ő fé r fia k 10, a n ő k 9 szá za lé k a ö z v e g y v a g y e lv á lt v o lt. B á r a rá n y u k a t te k in tv e a z ú jr a h á z a s o d á s o k s ta tis ztik a ila g m á s o d re n d ű s z e re p e t já ts z a n a k az e ls ő h á z a ss á g k ö té s e k m e l lett, ta n u lm á n y o z á s u k m ég is s zü k sé g e sn e k lá tszik , m e r t e g y r é sz t r á v ilá g íta n a k a h á za ssá g i p ia c s z a b á ly o z ó m e c h a n iz m u s a ira , m á srészt p e d ig in fo r m á c ió t n y ú j ta n a k a h áza ssá g, m in t in té z m é n y s z e re p é rő l. A s z e rz ő e b b e n a ta n u lm á n y b a n az I N S S E á lta l 19 7 5-b en v ég z ett, 250 e z e r 65 é v e n a lu li n ő r e k it e r je d ő c s a lá d v iz s g á la tb ó l k iv á la s zto tt, 11 283 ú jr a h á z a s o d o tt n ő t m a g á b a n f o g la ló m in ta a la p já n az e ls ő és a m á s o d ik h á z a s sá g k ö z ö tti e lté ré s e k e t v iz s g á lta m e g , az e ls ő és a m á s o d ik f é r j tá r s a d a lm i fo g la lk o z á s i k a te g ó r iá já n a k f ig y e le m b e v é te lé v e l. E lső m e g k ö z e líté s b e n a s z e rz ő a rra k e re s te a v á la szt, h o g y a z o k a n ők, a k ik ú jra h á z a s o d n a k , a m á s o d ik h á z a ss á g k ö té s n é l az első p á rv á la s z tá s h o z h a s o n ló k r ité r iu m o k a la p já n v á la s z ta n a k -e h áza stá rsa t.
164
IRODALOM
G ira rd , A . s z e rin t az első h á z a s s á g k ö té s e k n é l a n ő a p já n a k tá r s a d a lm i fo g la lk o z á s i k a te g ó r iá ja d ö n tő je le n t ő s é g ű : 10 m u n k á s szá rm a z á sú n ő k ö z ü l 6, az a lk a lm a z o tta k le á n y a i k ö z ü l 4, a k ö z é p k á d e r e k le á n y a i k ö z ü l 2 és a v e z e tő k á d e r e k le á n y a i k ö z ü l 1 k ö t a m u n k á s o s z tá ly b a ta rto z ó f é r fiv a l h á za ssá got. A m á s o d ik f é r j tá r s a d a lm i-fo g la lk o z á s i k a te g ó r iá já t az e ls ő f é r jé v e l ö s z s z e h a so n litv a k itű n ik , h o g y az e ls ő fé r j tá rs a d a lm i p o z íc ió ja h a s o n ló je lle g ű h a tá st g y a k o r o l a m á s o d ik fé r j k iv á la s z tá sá ra , m in t az a p a tá rs a d a lm i p o z í c ió ja az e ls ő fé r j k iv á la s ztá sá ra . M in é l g y e n g é b b az e ls ő f é r j tá rs a d a lm i p o z íc ió ja , a n n á l n a g y o b b lesz a n n a k a v a ló s z ín ű s é g e , h o g y a n ő „ a la c s o n y ” tá rs a d a lm i p o z íc ió t b e tö lt ő f é r fiv a l f o g ú jr a h á z a so d n i. M íg az e lő z ő le g v e z e tő k á d e r e k fe le s é g e in é l 23 s z á z a lé k o s a n n a k az esély e, h o g y a z ún. „ n é p i” o s z tá ly o k h o z ta rto z ó f é r fiv a l (m u n k á s, s z o lg á lta tó s z e m é ly z e t, m e z ő g a z d a s á g i m u n k ás, a lk a lm a z o tt) fo g n a k ú jra h á z a s o d n i, a k ö z é p k á d e r e k n é l ez az esély 43 szá za lék os, a k is ip a r o s o k fe le s é g e in é l 44, a z a lk a lm a z o tta k n á l 61, a m u n k á s fe le s é g e k n é l 74 és a m e z ő g a z d a s á g i m u n k á s o k fe le s é g e in é l p e d ig 80 szá za lé k o s . A m á s o d ik h á z a ss á g b a n az e ls ő h á z a ss á g h o z h a s o n ló k r it é r iu m o k a la p já n tö r té n ő p á rv á la s z tá s t je lz ik a tá rsa d a lm i h o m o g á m ia in d e x e i is. A k ét e g y m á s t k ö v e t ő f é r j tá r s a d a lm i-fo g la lk o z á s i k a te g ó r iá ja s z e rin t a m á s o d ik h á z a s s á g o k n a k k ö z e l 40 s zá za lé k a h a s o n lít az e ls ő h ö z . A m e g fi g y e lt h o m o g á m ia -in d e x a z első f é r j tá rs a d a lm i p o z íc ió ja s ze rin t v a r iá ló d ik : az e ls ő íz b e n m u n k á ssa l, v e z e tő k á d e rre l, ö n á lló g a z d á lk o d ó v a l ö s s z e h á z a so d o tt n ő k in k á b b h á z a so d n a k ú jr a a zo n o s tá rs a d a lm i p o z íc ió b a n le v ő f é r fia k k a l, m in t a z o k a n ők , a k ik a lk a lm a z o tth o z , m e z ő g a z d a s á g i m u n k á s h o z v a g y k ö z é p k á d e r h e z m e n te k e lő s z ö r fé r jh e z . A tá rs a d a lm i h o m o g á m ia in d e x e in e k k ö z e le b b i v iz sg á la tá t m e g e lő z ő e n a s ze rz ő a z t a h ip o té z is t á llíto tta fe l, h o g y az ú jra h á z a s o d á s o ly a n fo r d u ló p o n to t je le n t a n ó é le té b e n — k ü lö n ö s e n az e lv á lta k e s e té b e n — , a m ik o r az e lő z ő h á z a ssá g n e g a tív h atá sai, a n ő tá rs a d a lm i é rté k é n e k d e v a lv á ló d á s a lá th a tó v á v á ln a k az e ls ő és a m á s o d ik f é r j tá rs a d a lm i p o z íc ió ja k ö z ö tti e lt é rés rév én . A m e g fig y e lt, és az ú jr a h á z a s o d á s o k v é le tle n s z e r ű e lo s zlá s a a la p já n k i szá m ított, h o m o g á m ia -in d e x e k ö s s z e h a s o n lítá s a a z o n b a n c á f o lja a fe n t i h ip o tézist. A z ú jra h á z a s o d á s tén y e ö n m a g á b a n n e m je le n t i a n ő s zá m á ra tá rs a d a lm i é rté k é n e k cs ö k k e n é s é t. S őt, so k k a l n a g y o b b az ú jr a h á z a s o d á s o n k e re s ztü l tö r té n ő ú jr a é r té k e lő d é s r e , a tá rs a d a lm i fe le m e lk e d é s r e ir á n y u ló te n d e n cia , m in t e n n e k az e lle n k e z ő je . A m á s o d ik h á z a ssá g g a l b e k ö v e t k e z ő tá rs a d a lm i d e v a lv á ló d á s v e s z é ly e e ls ő s o rb a n az első h á z a ss á g u k b a n is a la c s o n y a b b tá r s a d a lm i-fo g la lk o z á s i k a te g ó riá k b a ta rtozó n ő k e t érin ti. A z ú jra h á z a so d á ss a l b e k ö v e t k e z ő tá rs a d a lm i d e v a lv á ló d á s a z o n b a n n e m a k o r á b b i h á z a ssá g m e g sz ű n é s é n e k k ö r ü lm é n y e ib ő l s zá rm a z ó tá rs a d a lm i m e g b é ly e g z é s e r e d m é n y e , h a n e m a n n a k a tá rs a d a lm i e g y e n lő tle n s é g n e k a k ö v e tk e z m é n y e , hogy a k e d v e z ő tle n a n y a g i v is z o n y o k k ö z ö tt é lő n ő k s o k k a l in k á b b k é n y s z e rü ln e k ú jr a h á z a s o dá sra m é g n á lu k a la c s o n y a b b tá rs a d a lm i k a te g ó r iá k b a ta rto zó fé r fia k k a l is, m in t a v e z e tő k á d e r e k ö z v e g y v a g y e lv á lt fe le s é g e i. A v iz s g á la t s z e rin t az e lv á lt n ő k jo b b a n m e g ő r z ik tá rs a d a lm i é rté k ü k et, m in t a z ö z v e g y n ők . Ú g y tű n ik teh á t, h o g y a h á z a ssá g „ k u d a r c a ” n e m já ts z ik k ö z r e a h áza ssá gi p ia c o n v é g b e m e n ő é rté k e lé s b e n . F ig y e le m b e k e ll a z o n b a n v e n n i, h o g y a z o k az e lv á lt n ők , a k ik e ls ő fé r jü k n é l m a g a s a b b tá rs a d a lm i p o z íc ió b a n le v ő fé r fia k k a l k ö tn e k ú ja b b h á za ssá g ot, a z esetek je le n t ő s h á n y a d á b a n v a ló s z ín ű le g ré s z b e n a z é rt is v á lt a k el, m e r t m á r is m e r té k jö v e n d ő h á za stá rsu k a t. Ezt tá m a sz tja alá az, h o g y a zo k n a k az e lv á lt n ő k n e k , a k ik v á lá s u k u tán e g y é v e n b e lü l ú jr a h á z a s o d n a k , jó v a l m a g a s a b b a f e lfe lé ir á n y u ló tá rs a d a lm i m o b ilitá s a (37,5 szá za lé k ), m in t a zok é, a k ik v á lá s u k u tá n cs a k n é h á n y é v v e l h á z a s o d n a k ú jr a (27,3 sz á z a lé k a z o k e s e té b e n , a k ik a v á lá s u tá n n é g y é v v e l k ö tn e k ú j h á za ssá g ot). A s z e rz ő s z e rin t a v iz s g á la t e r e d m é n y e in e k é rté k e lé s é n é l te k in te tb e k e ll v e n n i a fe lh a s z n á lt a d a to k e g y d im e n z ió s je lle g é t. M é ly e b b v iz sg á la th o z fe lté t le n ü l szü k ség es le n n e a tá r s a d a lm i-fo g la lk o z á s i k a te g ó riá k s zin tetik u s
IRODALOM
165
je lz ő s z á m a it to v á b b i m u ta tó k k a l is k ie g é s zíte n i. Í g y p é ld á u l az e le m zé s to v á b b fe jle s z té s é n e k e g y ik lé n y e g e s s z e m p o n tja le h e tn e a n ő és az első, ille t v e a m á s o d ik h á za stá rs é le tk o ra és tá r s a d a lm i-fo g la lk o z á s i k a te g ó r iá ja k ö z ö tti ö s s z e fü g g é s e k v iz sg á la ta . CS. M.
U D R Y , J. R : D o c o u p le s m a k e f e r t i li t y p la n s o n e b ir th a t a t i m e ? (E g y e n k é n t te r v e z ik -e m e g a h á z a sp á ro k a s z ü lé s e k e t?) — D e m o g r a p h y . 1983. N o. 2. 117— 128. p. A s ze rz ő a c ik k é b e n a te r m é k e n y s é g i d ö n té s e k m e g h o z a ta lá n a k k é t a la p v e t ő m o d e lljé t á llít ja fe l. A z e ls ő m o d e ll s z e rin t a h á z a ss á g k ö té s k o r a p á r o k e ld ö n tik , h o g y h á n y g y e r m e k e t k ív á n n a k v ilá g r a h o z n i (eg y szeri d ö n té s m o d e llje ), és te r v e ik m e g v a ló s ítá s á ra tö r e k sz e n e k , b á r h o g y is a la k u ln a k k ö r ü lm é n y e ik . A m á s o d ik m o d e ll s z e rin t a c s a lá d te r v e k á lla n d ó ú jr a é r té k e lé s a la tt á lln a k (so r o za to s d ö n té s e k m o d e llje ) , a m e ly s ze rin t a s z ü lő k a v á lt o z ó g a zd a sá g i k ö rü lm é n y e k e t, a h á z a ss á g o n b e lü li é rz e lm i és e g y é b v á lto z á s o k a t, a g y e r m e k n e v e lé s p r o b lé m á it és h a s o n ló té n y e z ő k e t fig y e le m b e v é v e v á lt o z ta t já k e lk é p z e lé s e ik e t s z ü le te n d ő g y e r m e k e ik s zá m á ró l. A z e g y s z e ri d ö n tés m o d e llje a zo n az e lk é p z e lé s e n a la p u l, h o g y a te r m é k e n y s é g g e l k a p c s o la to s é rté k e k és p r e fe r e n c iá k a g y e r m e k - és fia ta lk o r i s z o c ia liz á c ió s fo ly a m a t b a n a la k u ln a k ki. E m o d e ll s z e rin t a h á z a su la n d ó k a h á za ssá g k e z d e té n k ia la k ítjá k g y e r m e k s z á m r a v o n a tk o z ó e lk é p z e lé s e ik e t, a m e ly m e lle tt a to v á b b ia k b a n is k ita rta n a k . A z e g y sz eri d ö n té s m o d e ll jé n e k e lő n y e e g y s z e rű s é g é b e n re jlik , a m e ly s z e rin t k e v é s a d a t b irto k á b a n is e lő r e je le z h e tő a te r m é k e n y s é g a la k u lá sa . A s o ro z a to s d ö n té s e k m o d e llje lé n y e g ile g a h a s z o n e lm é le tb e n g y ö k e re zik , a m e ly s z e rin t m in d e n g y e r m e k s zü le té s é n e k te r v e z é s e k o r fig y e le m b e v e s z ik a v á r h a tó k ö lts é g e k e t és e lő n y ö k e t, s e ze k m é r le g e lé s e a la p já n d ö n te n e k m in d e n g y e r m e k m e g sz ü le té s é rő l, s z ü le té s é n e k e lh a la s z tá s á ró l, v a g y e s e tle g a r e p r o d u k c ió s fo ly a m a t b e fe je z é s é r ő l. íg y a h á z a sp á ro k á lla n d óan é r z é k e lik a g a zd a sá g i és tá rsa d a lm i k ö r n y e z e tü k v á lto zá s á t, és eh h ez ig a z ít já k cs a lá d te rv e ik e t. A s z e rz ő e k é t d ö n té s i m o d e lltíp u s t k ív á n ja v iz s g á ln i m á r le b o n y o lí to tt lo n g itu d in á lis te r m é k e n y s é g i v iz s g á la to k a d a ta in a k se g ítsé g é v e l. A z t v iz s g á lja , h o g y m e n n y ir e je le z h e tő e k e lő r e a te r m é k e n y s é g i e lk é p z e lé sek, v a la m in t m a g a a te r m é k e n y s é g . E n n ek é r d e k é b e n t ö b b v á lt o z ó s r e g re s s z ió s z á m ítá s t a lk a lm a z , a h o l a fü g g e tle n v á lt o z ó k k ö z ö tt m e g ta lá lju k a v iz s g á la t k e z d e té n e lk é p z e lt g y e r m e k s z á m o t, v a la m in t az e zt k ö v e t ő i d ő sza k b a n b e k ö v e t k e z e tt v á lto z á s o k a t k if e je z ő m u ta tók a t. A z e g y ik e g y e n le t n é l a fü g g ő v á lt o z ó az ú jr a k ik é r d e z é s n é l r ö g z íte tt cs a lá d te rv , m íg a m á sik e g y e n le tn é l a k é t k ik é rd e z é s k ö zö tt s zü letett g y e r m e k e k szá m a . A s z e rz ő s z e rin t a k k o r fo g a d h a t ju k e l az e g y s z e ri d ö n té s m o d e lljé t , h a a fü g g ő v á l to z ó k e lő r e je lz é s é h e z cs a k az első k ik é r d e z é s k o r r e g is z trá lt c s a lá d te r v e k já ru ln a k h ozzá , te h á t az e zt k ö v e t ő id ő s z a k b a n b e k ö v e t k e z e tt v á lto z á s o k a t k if e je z ő m u ta tó k n e m já ts z a n a k s e m m ily e n s z e re p e t a k é s ő b b i te r m é k e n y s é g i e lk é p z e lé s e k a la k ítá s á b a n . M in d e n e lle n k e z ő eset a fo ly a m a t o s d ön tési m o d e ll é r v é n y e s ü lé s é t tá m o g a tja . A k ét r e g re s s z ió s e g y e n le te t k é t lo n g i tu d in á lis v iz s g á la t a n y a g á n is k ip r ó b á lja . A z e ls ő e g y e n le t a zt m u ta tja , h o g y a k e z d e ti cs a lá d te r v e k m a g y a rá zzá k a k é s ő b b i c s a lá d te r v e k v a r ia n c iá já n a k h á r o m n e g y e d részét, teh á t a v a r ia n c ia fe n n m a r a d ó ré s zé t az e g y é b fü g g e tle n v á lt o z ó k m a g y a rá zzá k . Ez in k á b b a fo ly a m a t o s d ö n té s i m o d e ll e lk é p z e lé s é t tá m o g a tja . E n n él lé n y e g e s e b b m é r té k b e n tá m a sz tja alá e m o d e ll h e ly e s s é g é t a m á s o d ik e g y e n le t, a m e ly b e n a fü g g ő v á lto z ó s z e re p é t a k é t k ik é rd e z é s k ö z ö tti te r m é k e n y s é g tölti be. A z e ls ő k ik é r d e z é s n é l g y e r m e k te le n n ő k e s e té b e n a k e z d e ti csa lá d terv ek a lig fe lé t m a g y a rá ztá k a p e r ió d u s te rm é k e n y s é g i v a r ia n c iá já n a k . m a jd a g y e r m e k s z á m m a l m a g y a rá z o tt v a r ia n c ia h á n y a d a n é m ile g e m e lk e d e tt. A fü g g e tle n v á lto z ó k k ö z ü l a le g n a g y o b b m a g y a rá z ó e r ő v e l a n ő i fo g la lk o z t a to tt s á g v á lt o z ó ja
165
IRODALOM
re n d e lk e z e tt. A to v á b b i fin o m a b b v iz s g á ló d á s a zt b iz o n y íto tta , h o g y n em a n ő i fo g la lk o z ta to tts á g b e fo ly á s o lja a te r m é k e n y s é g e t, h a n e m a te r m é k e n y ség v a n je le n t ő s h a tá ssa l a n ő k m u n k a v á lla lá s á ra . A v á lt o z ó k k ö z ü l a n ő i' fo g la lk o z ta to tts á g m u ta tó já n a k e lh a g y á s a m e g n ö v e lt e m á s m u ta tó k szerep ét, íg y p é ld á u l az is k o lá z o tts á g i v á lto z ó k é t, ö s s z e f o g la lv a , ez a z e g y e n le t is a fo ly a m a t o s d ö n té s i m o d e llt tá m a sz tja alá. A s z e rz ő ú g y v é li, m iv e l n e m v o lt le h e tő s é g e a f é r j cs a lá d te r v e lk é p z e lé s e it is s zá m b a v e n n i, ezz el v a ló s z ín ű le g c s ö k k e n t a z e g y s z e ri d ö n té s m o d e lljé n e k h a ték on y sá g a . A re g re s s zió s e g y e n le te k b e n fe lh a s z n á lt fü g g e tle n v á lt o z ó k s zá m a a s o ro z a to s d ö n té s e k m o d e lljé n é l m é g to v á b b b ő v íth e tő , s ez v a ló s z ín ű le g a ta p a sz ta ltn á l jo b b a n f o g ja ig a z o ln i m a jd e d ö n té s i m o d e ll e lm é le té n e k h e ly e s sé g é t. E h h ez a z o n b a n m ég to v á b b i k u ta tá s o k ra v a n szü kség. M. A. W A L L E R , J. H .: A c h i e v e m e n t a n d s o c ia l m o b i l it y : r e la tio n s h ip s a m o n g IQ s c o r e , ed u ca ti n, and o c c u p a tio n in tw o g e n e r a tio n s . (T e lje s ítm é n y és tá rs a d a lm i m o b ilitá s : az in t e llig e n c ia -te s z t e r e d m é n y e , az is k o la i v é g z e tts é g és a fo g la lk o z á s k ö z ö tti ö s s z e fü g g é s e k k ét n e m z e d é k b e n .) — S ocia l B io lo g y . 1982. N o. 3— 4. 252— 259. p. C y ril B u rt fe lté te le z te , h o g y a z a p á k és a fiú k in te llig e n c iá ja k ö z ö tti k a p c s o la t la za sá g a k ö v e t k e z té b e n a f e jle t t tá rs a d a lm a k b a n lé t r e jö n b iz o n y o s m e n n y is é g ű „ a la p v e t ő m o b ilit á s ’ ' a n n a k k ö v e tk e z té b e n , h o g y a zo k a fiú k , a k ik n e k az in te llig e n c ia s z in tje m a g a s a b b , m in t a tá rs a d a lm i k a te g ó riá ju k á tla g a , fe le m e lk e d n e k , és a zo k , a k ik é a n n á l a la c s o n y a b b , le s ü lly e d n e k a tá rs a d a lo m b a n . O. D . Du n c a n a tá rs a d a lm i m o b ilitá s t le ír ó ú t m o d e llje ib e s zin tén b e é p íte tte az in te llig e n c iá t a tá rsa d a lm i m o b ilitá s t m e g h a tá r o z ó té n y e z ő k k özé. Ö a z o n b a n k ü lö n b ö z ő a d a t fe lv é te le k b ő l s z á rm a z ó a d a to k ö s s z e s z e rk e s z té s é v e l é p íte tte fe l m o d e lljé t. A z itt le írt v iz sg á la t fo g la lk o z á s i, is k o la i v é g z e ttsé g i és in te llig e n c ia a d a ta i 131 a p á r a és 173 fiú ra v o n a tk o z n a k , a k ik e r e d e tile g a z a m e rik a i M in n e s o ta á lla m b a n éltek . A z a p á k in te llig e n c ia -v iz s g á la t á t 16 év es k o r u k ban v é g e z té k el, a fiú k é t 13 é v e s k o rb a n . A d a t a ik a t az is k o la i n y ilv á n ta r tá s o k b ó l k e re s té k ki. A z a p á k fo g la lk o z á s i és is k o la i v é g z e ttsé g i a d a ta it á tla g o sa n 52 é v e s k o ru k b a n , a fiú k é t 27 é v e s k o r u k b a n g y ű jt ö tt é k össze, k é r d ő ív e s fe lm é ré s s e l. A z e m líte tt a d a to k o n k ív ü l fe lv e tt é k az a p á k és f ia ik te s tv é re in e k s zá m á t is. A k ü lö n b ö z ő tá rs a d a lm i k a te g ó riá k b a ta rto z ó a p á k in te llig e n c ia -s z ín v o n a la a v á rtn a k m e g fe le lő e n e lté rő v olt. U g y a n cs a k a v á r a k o z á s o k n a k m e g fe le lő en a k ü lö n b ö z ő tá rsa d a lm i k a te g ó r iá k b ó l s z á rm a z ó fiú k in te lli g e n c iá ja k ö zö tt k is e b b v o lt a k ü lö n b s é g , m in t az a p á k in te llig e n c ia s z in tje k ö zö tt, m iv e l a m a g as és az a la c s o n y in te llig e n c iá jú a p á k fia in a k e g y része az á tla g fe lé ten d á lt. A szá rm a z á si k a te g ó r iá ju k á tla g á n á l m a g a s a b b in te lli g e n c iá jú fiú k fe lfe lé , az a la c s o n y a b b in te llig e n c iá jú a k á lta lá b a n le fe lé v o l ta k m o b ila k . Í g y a fiú k elért tá rs a d a lm i k a te g ó riá i k ö z ö t t is m é t n a g y o b b in te llig e n c ia -k ü lö n b s é g e k m u ta tk ozta k . A tö b b s z ö r ö s re g re s s z ió sz á m ítá s e r e d m é n y e i a zt m u ta ttá k , h o g y a fiú IQ teszt e r e d m é n y e az a p a fo g la lk o z á s á tó l és is k o la i v é g z e tts é g é tő l fü g g e t le n ü l is lé n y e g e s e n b e fo ly á s o lta a z á lta la e lé rt is k o la i v é g z e ttsé g e t és f o g la lk ozá st. A z o n b a n — és ezt a ta n u lm á n y n e m h a n g s ú ly o z z a — , az a p a fo g la lk o z á s á n a k és is k o la i v é g z e tts é g é n e k a fiú in t e llig e n c iá já t ó l fü g g e tle n h atása is h a s o n ló k é p p e n erős. T e h á t azt a k ö v e tk e z te té s t v o n h a t ju k le, h o g y e g y r é sz t az in te llig e n c ia b e fo ly á s o lja a tá rs a d a lm i m o b ilitá s t, a zo n o s tá rsa d a lm i h ely zetű a p a in te llig e n s e b b fia i in k á b b fö lfe lé , a la c s o n y a b b in te llig e n c iá jú fia i le fe lé m o z d u ln a k el a tá rs a d a lm i h ie r a r c h iá b a n , d e m á s részt a k e d v e z ő b b tá rsa d a lm i h e ly z e tű a p á k fia in a k is k o la i v é g z e ttsé g i és fo g la lk o z á s i k a rrie r e s é ly e i a zo n o s in te llig e n c ia m e lle tt is k e d v e z ő b b e k , m in t az a la c s o n y a b b tá rs a d a lm i h e ly ze tű e k é . A . R.
IRODALOM
167
Y U D K I N , P. L .— B A R A S , M .: A n e w a p p r o a c h to a ssessin g th e e f f e c t o f b ir th o r d e r o n th e o u tc o m e o f p r e g n a n c y . (Ú j m e g k ö z e lít é s m ó d a s zü lé si s o rre n d te r h e s s é g k im e n e te lre g y a k o r o lt h a tá sá n a k m e g á lla p ítá s á ra .) — J o u rn a l o f B io s o c ia l S c ie n c e . 1983. N o. 3. 307— 316. p. A s z e rz ő k a zt v e t ik fe l, h o g y m ik é n t leh et p o n to s a b b a n m e g á lla p íta n i a szü lé si s o rre n d és a te rh e s s é g i k o c k á z a t o k e lő fo r d u lá s a k ö z ö tti k a p c s o la tot. A te r m é k e n y s é g i v iz s g á la to k á lta lá b a n az ún. te r m é k e n y s é g tö rté n e t a la p já n s z o k tá k b e cs ü ln i a „n e m é r e tt é lv e s z ü lé s s e l” v é g z ő d ő te r h e s s é g e k k o ck á za tá t. A ta n u lm á n y b a n k ö z ö lt e le m z é s m ó d o t a d a n n a k m e g á lla p í tá sá ra is, h o g y a z e ls ő te r h esség n e m é rett é lv e s z ü lé s s e l v a ló b e fe je z ő d é s é n e k e s é ly e k é ts z e re s e a n n a k , h o g y a to v á b b i te r h e s s é g e k k im e n e te le is h a s o n ló lesz, a 2. és az 5. sorszá m ú szü lés k ö z ö tt a z o n b a n ily e n k ü lö n b s é g m á r n e m fig y e lh e tő m eg . A z v is z o n t fe ltű n ő , h o g y h a e g y e lő z ő terh esség n e m é re tt é lv e s z ü lé s s e l v é g z ő d ö tt, a k k o r a n n a k esély e, h o g y a k ö v e tk e z ő te r h e s s é g is íg y f o g v é g z ő d n i, a n é g y s z e re s é re n ö v e k s z ik . A szü lé si s o r r e n d és a p e r in a tá lis m o r ta litá s k ö z ö tti k a p c s o la t n é h á n y ö s s z e te v ő je jó l ism ert. B á r e te k in te tb e n m e g le h e tő s e n n a g y e lté ré s e k v a n n a k a k ü lö n b ö z ő o rs z á g o k n é p e s s é g e i k ö z ö tt. E u ró p á b a n , v a la m in t É sza k A m e r ik á b a n az je lle m z ő , h o g y a p r o b le m a tik u s k im e n e te lű te r h e s s é g e k e s é ly e i az e ls ő te r h e s s é g r ő l a m á s o d ik ra , a m á s o d ik r ó l a h a r m a d ik r a c s ö k k e n n e k . a to v á b b i te rh e s s é g e k re n é z v e p e d ig n ö v e k s z e n e k . N é h á n y s z e rz ő m e g k ís é re lte ó v a to sa n ú jr a é r t e lm e z n i ezt a „ J ” a la k ú g ö rb é t, a zt h a n g o z ta tv a , h o g y a m a g as szü lési s o rre n d ű s zü lé s e k in h e re n s m ó d o n k o c k á z a to s a b b a k , m in t az a la c s o n y a b b s o rre n d ű e k . A z in te r p r e tá c ió k b ó l a zo n b a n n e m le h e te tt fig y e lm e n k ív ü l h a g y n i azt a tén yt, h o gy a n e g y e d ik , v a g y az ö tö d ik szü lé s n é l ta rtó n ői n é p e s s é g r e la tív e m a g a s a b b a rá n y b a n fo g la l m a g á b a n ún. „v e sz ély eztetett,” n ők et, o ly a n o k a t, a k ik m á r e ls ő te r h e s s é g ü k n é l is az á tla g osn á l g y a k r a b b a n v o lt a k „v e s z é ly e z t e te t te k ” . A p r o b lé m a v iz sg á la tá ra k o h o r s z -e le m z é s e k is k észü ltek , a m e ly e k az e g y e s n ő i k o h o r s z o k h a la n d ó s á g á t v iz s g á ljá k szü lé s i s o rre n d szerin t. Ez a m ó d s z e r s e m v e z e te tt a z o n b a n m e g b íz h a tó e re d m é n y h e z , m iv e l te r m é s z e t sze rű e n m a g á b a n h o r d o z ta a z t a „t o r z ító té n y e z ő t” , h o g y a k ö v e t k e z ő te r h e ss é g e k re v a ló h a jla n d ó s á g o t m in d ig e rősen b e fo ly á s o lja a z e lő z ő n e k a k im e n e te le . Y u d k is és B a ra s e g y ú js z e rű m e g k ö z e lít é s m ó d d a l p r ó b á lk o z ta k . M in d e n e k e lő tt a szü lé si s o r r e n d e t (a m ely a g y a k o r la tb a n á lta lá b a n é lv e s zü lé s i s o r r e n d e t je le n t) a p a ritá s te r m in u s á v a l h e ly e tte s íte tté k , v a g y is az (előző) é lv e s z ü lé s e k szá m á n k ív ü l a 28, v a g y t ö b b te rh esség i h ét u tán b e k ö v e t k e z ő h a lv a s z ü lé s e k szá m á t is fig y e le m b e v e tték . (A m o s t is m e r te te tt ta n u lm á n y — k iz á r ó la g a z a d a to k k ö n n y e b b á tte k in té s e m ia tt — az a b o r tu s z o k szá m á t n e m v e s zi fig y e le m b e .) M e g k e lle tt b ir k ó z n io k e g y o ly a n m ó d s z e rta n i n e h é z s é g g e l is. h o g y b á r m ily e n n ő i n é p e s s é g e t v iz sg á ln a k , a zo n b e lü l a n ő k ig e n k ü lö n b ö z ő szá m ú g y e r m e k k e l re n d e lk e z n e k . Í g y in te r d is z c ip lin á r is m ó d s z e re k h e z f o ly a m o d v a , e lő s z ö r o ly a n á lla tk ís é rle te k e lv é g z é s e lá ts z o tt cé ls z e r ű n e k , a h ol b iz to s íta n i tu d tá k , h o g y m in d e n e g y e s e g y e d n e k a z o n o s szá m ú s zü lése le gye n . Is m é te lte n m e g te r m é k e n y íte tté k az á lla to k a t, m in d a d d ig , a m íg a k í v á n t m é rté k ű p a ritá s b e n e m k ö v e tk e z e tt, s fo ly a m a to s a n m e g á lla p íto ttá k a p e r in a tá lis m o r ta litá s e lő fo r d u lá s a it az első, a m á s o d ik és a to v á b b i szü lések után. E zu tá n k e rü lt csa k s o r k ö z e l 14 e z e r e s e t v iz sg á la tá ra Á z s ia , A m e r ik a és E u ró p a e g y e s o rs z á g a in a k n ői n é p e s s é g é b e n . A z e le m z é s b e n fe lh a s z n á lt v á lt o z ó k : a te rh e s s é g k im e n e te le ; az é lv e -, és 28 te rh e s s é g i h é t u tán h a lv a s zü le té s e k szá m a (p a r itá s ); az a n y a é le t k o r a ; te s ts ú ly a ; m a g a s s á g a : tá rs a d a lm i c s o p o r t ja ; d o h á n y z á s i s z o k á s a i; a szü lések k ö z ö tti id ő -in t e r v a llu m o k ; v a la m in t az a n y a é d e s a p ja szü letési h e ly é n a la p u ló e tn ik a i cs o p o rt. A fe lh a s z n á lt tö b b v á lt o z ó s e le m z é s i m ó d s z e r e k ig a z o ltá k , h o g y a te r h e ssé g k o c k á z a to s s á g a s z e m s z ö g é b ő l le g fo n t o s a b b fa k t o r a te r m é k e n y s é g tö rté n e t. Egy. v a g y tö b b (k o r á b b i), n e m é r e tt é lv e s z ü lé s s e l v é g z ő d ő terh es s é g s zo ro s k a p c s o la to t m u ta t az é p p e n a k tu á lis te r h esség k o c k á z a t a iv a l
IRODALOM ily e n k a p cs o la to t m á r s zá m os m á s s z e rz ő is k im u ta to tt, a m ik o r a p r o b le m a tik u s k im e n e te lű te r h e s s é g e k e s é ly e it a m e g e lő z ő m ű v i a b o rtu s z o k k a l h o ztá k ö s s z e fü g g é s b e . K o r á b b a n is is m e r t v o lt a z az ö s s z e fü g g é s is, h o g y a s zü lé s e k k ö zö tti r ö v id id ő -in te r v a llu m k e d v e z ő tle n ü l h a t az ú ja b b t e r h e ssé g k im e n e te lé re . E zek et a s z e r z ő k v iz sg á la ta i is ig a z o ltá k . S z o ro s k a p c s o la t m u ta tk o z o tt a n e m é re tt é lv e s z ü lé s s e l v é g z ő d ő te r h esség és a d o h á n yzá s, v a la m in t az a n y a r e la tív e k is te s ts ú ly a k özött. F ig y e le m r e m é ltó k ü lö n b s é g e k je le n t k e z te k az e g y es e tn ik a i c s o p o r t o k k özött. A z a la c s o n y a b b tá rs a d a lm i cs o p o rt, to v á b b á az a n y a r e la tív e n a g y testsú ly a , m a g a ssá g a és é le tk o r a n em g y a k o r o lt s z ig n ifik á n s h a tá st a te rh e s s é g k im e n e te lé re . A k ís é rle t k o n k lú z ió ja k é n t a s z e rz ő k m e g á lla p íto ttá k , h o g y a „n e m é re tt é lv e s z ü lé s ” k o c k á z a ta az e ls ő te r h esség e s e té b e n lé n y e g e s e n m a g a s a b b , m in t m a g a s a b b p a ritá s esetén . M á s k é p p e n s z ó lv a : a n e m é rett é lv e s zü lés k o ck á z a ta n ö v e k v ő p a ritá s m e lle tt, n e m v á lto z ik . Y u d k in és B a ra s szá m o s e r e d m é n y e — a s z e r z ő k a já n lá s a i s z e rin t — a szü lészeti p r a k tik u m b a n k ö z v e tle n ü l is fe lh a s z n á lh a tó , a tá r s a d a lo m k u ta tó k szá m á ra p e d ig a z é rt é r d e m e l fig y e lm e t, m e r t k ís é r le tü k e g y fo n t o s d e m o g r á fia i p r o b lé m a in te r d is z c ip lin á r is m e g k ö z e líté s ű v iz sg á la tá ra m u ta t é rd e k e s p éld á t. S. M . E.
D E M O G R Á F IA I
f o l y ó ir a t s z e m l e
DEMOGRAFIE a cs e h s z lo v á k S z ö v e ts é g i S ta tis ztik a i H iv a ta l fo ly ó ir a ta
1983. No. 3. M U S IL , J.— R Y S A V Y , Z .: A r e g io n á lis fo ly a m a t o k a la k u lá sa cseh fö ld ö n , az 1869— 1980 k ö z ö tti id ő s z a k b a n . V E R E S , P .: A te r m é k e n y s é g a la k u lá sa S z lo v á k iá b a n , az 1880— 1910 k ö z ö tti években. Z A H Á L K A , J.: É s za k -C s e h o rs z á g n é h á n y d e m o g r á fia i s a já tossá g a . C T R N Á C T , P .: A m u n k a h e ly i ingázás., az 1980. é v i n é p s z á m lá lá s szerin t. P IS T O R A , L .— S R B , J.: P rá g a , az é s z a k -c s e h o r s z á g i in g á zá s k ö z p o n tja . A C s e h s z lo v á k D e m o g r á fia i T á rs a s á g te v é k e n y s é g é b ő l. S z e m in á r iu m a n é p e s s é g o p tim u m r ó l. A F r a n cia T ö r té n e ti D e m o g r á fia i T á rs a s á g h ú sz e s z te n d e je .
1983. No. 4. L E S N Y , I.: A z e lv á lta k h á z a ss á g k ö té s e i C s e h s z lo v á k iá b a n . K U C E R A , M .: A h á z ta rtá so k s zá m á n a k és s z e rk e z e té n e k e lő r e je lz é s é v e l k a p cs o la to s s zá m ítá sok . M A T E S O V A , J .: A cs e h n é p e s s é g k ih a lá s i r e n d jé n e k h osszú tá v ú a la p tr e n d je i. B U Z I N K A Y O V Á , L .— K A U E R O V Á , V .: A s z lo v á k ia i m u n k á s o k is k o lá z o tt sá gi és s za k k é p z e ttsé g i s zin tje. S U G A R EV Á , M .— R Y C H T Á R I K O V Á , J .: A te r m é k e n y s é g a la k u lá s á n a k ú ja b b s z e m p o n tja i B u lg á r iá b a n és C s e h s z lo v á k iá b a n , 1965— 1980 k ö z ö tt. H A M E R S K Á , H .: A te r ü le ti s z e rk e z e t k a p cs o la ta i és a la p fo g a lm a i. A C s e h s z lo v á k D e m o g r á fia i T á rs a s á g te v é k e n y s é g é b ő l.
IRODALOM
169
DEMOGRAPHY az A m e r ik a i N é p e s s é g i T á rs a s á g fo ly ó ir a ta
1983. No. 3. F R IE D L A N D E R , D .: D e m o g r á fia i r e a k c ió k és tá r s a d a lm i— g a z d a sá g i stru k tú r a : n é p e s e d é s i fo ly a m a t o k A n g liá b a n és W a le s b e n , a tiz e n k ile n c e d ik szá za d b a n ANDERTON, D. L .— C O N A T Y , J.— P U L L U M , Th. W .: A n é p e s s é g s zá m b e c s lé s e i lo n g itu d in á lis n y ilv á n ta r tá s o k b ó l, de e g y é b k é n t h iá n y o s a d a t a n y a g b ó l. F R A U E N T H A L , J. C.— S W I C K , K . E .: A z e m b e ri p o p u lá c ió in g a d o z á s á n a k k o rlá to s cik lu s a i. S E L L , R. R .: A v á n d o rlá s i d ö n té s e k e le m z é s e : k in e k a d ö n té s é n m ú lik az e ls ő lé p é s ? S T O K E S , C. S h .— H SIE H , У. S h .: A n ő k fo g la lk o z ta tá s a és r e p r o d u k c ió s m a g a ta rtá sa T a iw a n o n , 1980. P A R K , Ch. B .: F iú p r e fe r e n c ia , cs a lá d n a g y s á g és n e m i a r á n y : e m p irik u s v iz s g á la t K o r e á r ó l. S L O A N E , D. M .— LEE, Ch. F .: A z e lő z ő g y e r m e k e k n e m e és a to v á b b i szü lé s i s z á n d é k o k az E g y e s ü lt Á lla m o k b a n , 1965— 1976. O ’C O N N E L L , M .— R O G E R S , C. C .: A z E g y esü lt Á lla m o k K u r r e n s N é p e s ségi F e lm é r é s b ő l (C P S) vett, k o h o r s z o k sz e rin ti „ v á r t s zü le té s s z á m ” a d a -
tok kiértékelése, 1971-1981.
C H E R L IN , A .— G R IF F IT H , J.— M C C A R T H Y , J .: M e g je g y z é s a z 1980. jú n iu s i K u r re n s N ép e ssé g i F e lm é ré s (C P S) a d a ts z o lg á lta tá s á ró l a h á z a ss á g o t fe lb o n t o t t fé r fia k g y e r m e k ta rtá s a tá rg y á b a n . T R U S S E L L , J.— O L S E N , R .: A z O ls e n -fé le eljá r á s , a te r m é k e n y s é g n e k a g y e r m e k h a la n d ó s á g r a v a ló re a g á lá s a b e cs lé s é re . S M IT H , S. K .— L E W IS , В. В .: N é h á n y ú j e ljá r á s a „la k á s e g y s é g ” m ó d s z e r n e k a h e ly i n é p e s s é g b e c s lé s é r e v a ló a lk a lm a z á s á ra és e n n e k to v á b b i e re d m é n y e i.
DEMOSTA a
C s e h s z lo v á k
S z ö v e ts é g i
S ta tis ztik a i H iv a ta l f o ly ó ir a ta
D e m o g r á fia i
In té z e té n e k
1983. No. 1— 2. N E N T V IC H O V Á , B .: C s e h s z lo v á k ia tá r s a d a lm i— g a zd a sá g i f e jlő d é s e 1981— 19 8 2-b en . A L E S , М .: A n é p e s s é g f e jlő d é s e C s e h s z lo v á k iá b a n , 1982-ben. C E S Á K O V Á , D .: F ia ta lo k s z a k m á ra v a ló fe lk é s z íté s e C s e h s z lo v á k iá b a n . P O R U B S K Á , A .: N y u g d íja s o k g a zd a sá g i a k tiv itá s a C s e h s z lo v á k iá b a n . P R O C H Á Z K A , R..: A b é re k a la k u lá s a C s e h s z lo v á k iá b a n . V I D L Á K O V Á , О .: A C s e h s z lo v á k T u d o m á n y o s A k a d é m ia k e r e té b e n m ű k ö d ő C s e h s z lo v á k D e m o g r á fia i T á rs a s á g te v é k e n y s é g e 1982 -b e n .
170
IRODALOM EUROPEAN DEMOGRAPHIC INFORMATION BULLETIN az E u ró p a i N é p e s s é g tu d o m á n y i K u ta tó K ö z p o n t fo ly ó ir a ta
1983. No. 1. H O F S T E N , E .: In m e m ó r iá m G u n th e r B ey er. v a n d e К А Л , D. J .: D r. G . B e y e r : 1904— 1983. V A L K O V I CS, E .: A k o r sz e rin ti á lta lá n o s te r m é k e n y s é g i a rá n y sz á m le zésén ek in d ir e k t m ó d s z e re .
m o d e l
POPULATION a fr a n c ia N e m ze ti N é p e s s é g tu d o m á n y i K u ta tó In té ze t fo ly ó ir a ta
1983. No. 4— 5. T iz e n k e tte d ik je le n t é s F r a n c ia o r s z á g d e m o g r á fia i h e ly z e té rő l. C L IG N E T , R .: A k o h o r s z fo g a lm á n a k b e fo ly á s a a f e jlő d ő o r s z á g o k d e m o g r á fiá ja , N y u g a t-K a m e r u n p é ld á já n b e m u ta tv a . M E S L É , F .: A rá k és a tá p lá lk o z á s : a b é lr á k és a v é g b é lr á k esete. S A R D O N , J. P .: L e h e te t le n -e m é r n i a c s e c s e m ő h a la n d ó s á g s z e z o n á lis m o z § á s á t? H E N R Y , L .— B L A N C H E T , D .: A n g lia n é p e s e d é s e 15 4 1-től 1871-ig. M O N N IE R , A .: A d e m o g r á fia i h e ly z e t a la k u lá sa E u ró p á b a n és a te n g e r e n tú li f e jle t t o rs z á g o k b a n . H O U D A IL L E , J .: A f o r r a d a lo m h a d s e re g e a k a to n a i la js t r o m o k n y ilv á n t a r tása szerin t. C H A M L A , M . C.— D E M O U L IN , F .: A z a lg é r ia i A u ré s e g y ik fa lu s i b e r b e r n é p e s s é g é n e k é le t k ö r ü lm é n y e i és d e m o g r á fia i stru k tú rá ja . V E R O N , J.: E g y v á r o s v ir á g z á s a és h a n y a tlá s a : B erlin . C A L O T , G .: O rs zá g o s s z e m in á riu m K ín á b a n a n é p s z á m lá lá s és a n é p e s s é g e lő re s z á m ítá s o k m ó d s z e rta n á n a k k ié r t é k e lé s é r ő l és e le m z é s é rő l. S A U V Y , A .: M e g e m lé k e z é s F r a n k N o v e s t e i n - ról.
POPULATION ET FAMILLE a b e lg a N é p e s s é g - és C s a lá d k u ta tó K ö z p o n t f o ly ó ir a t a
1981. No. 3. (54.) D U C IIĚ N E , J.— V A N H O U T E -M IN E T , M .: A r á k h a la n d ó s á g a la k u lá sa B e l g iu m b a n , 1955 óta . és a rá k h a la n d ó s á g o t m e g h a tá r o z ó té n y e z ő k . A N D R É , R .— G O S S IA U X , A . M .: B e lg iu m re g io n á lis h a la n d ó s á g i tá b lá i, k ü lö n fé le h a lá lo k o k szerin t, 1969— 1972. A c s a lá d r e k o n s tr u k c ió m ó d s z e r e in e k e ls ő e r e d m é n y e i és k ilá tá sa i. (E lőszó a J a p á n b a n és B e lg iu m b a n v é g z e tt v iz s g á la t o k h o z ): H A Y A M I . A .: J a p á n d e m o g r á fiá ja a T o k u g a w a k o rs z a k b a n . L E B O U T T E . R .: A d e m o g r á fia i á tm e n e t e g y m á s ik m e g k ö z e líté s e . A b e lg i u m i L ie g e ta r to m á n y A ls ó -M e u s e -m e n t i m u n k á s p o p u lá c ió in a k d if f e re n ciá lis elem zése.
IRODALOM
171
POPULATION IN DEX a P r in c e t o n E g y e te m N é p e s s é g k u ta tó H iv a ta la és az A m e r ik a i N é p e s s é g i T á rsa sá g fo ly ó ir a ta
1983. No. 2. L E W IS , G . L .: A fo g a m z á s g á tlá s p r e v a le n c iá já n a k fe lm é r é s é r e ir á n y u ló p r o je k t ta rta lm a és h e ly ze te .
POPULATION STUDIES a
lo n d o n i
K özgazdasági
F ő is k o la
N é p e s s é g k u ta tó
B iz o tts á g á n a k
fo ly ó ir a ta
1983. No. 3. C A L D W E L L , J. C.— R E D D Y , P. H .— C A L D W E L L , P .: A h á z a ss á g k ö té s e k v á lto z á s á n a k o k a i D é l-In d iá b a n . K I E R N A N , K . E.— D IA M O N D , I .: H á n y é v e s k o r b a n k e z d e n e k a n ő k s z ü ln i? — L o n g itu d in á lis v iz sg á la t. D a V A N Z O , J.— B U T Z , W . P .— H A B IC H T , J. P .: H o g y a n v a r iá ló d n a k a b io ló g ia i té n y e z ő k , és a v is e lk e d é s b e fo ly á s a i a h a la n d ó s á g ra , M a la y s iá b a n , a g y e r m e k e k e ls ő é le t é v é b e n ? T R U S S E L L , J.— B L O O M , D. E .: A h á z a ss á g k ö té s i k o r t és az e ls ő szü lési k o rt e g y ü tte s e n b e fo ly á s o ló v á lt o z ó k b ecslése. M A R T I N , L. G .— T R U S S E L L , J.— R E Y E S S A L V A I L , F .— S H A H , N. M .: A cs e c s e m ő h a la n d ó s á g o t eg y ü tte s e n b e fo ly á s o ló v á lt o z ó k a F ü lö p -s z ig e t e k en , In d o n é z iá b a n és P a k is ztá n b a n . V é le tle n m o d e lle k r e é p ü lő e lem zés. T A N , J. P .: H áza s te r m é k e n y s é g id ő s e b b k o rb a n , N e p á lb a n , B a n g la d e s b e n és S ri L a n k á n . LE E , R .— L A M , D .: A k o r m e g o s z lá s k iig a z ítá s a az 1821— 1931 k ö z ö tti a n g o l n é p s z á m lá lá s i a d a to k h o z .
POPULATION TRENDS a b rit N é p s z á m lá lá s i és S ta tis ztik a i F e lm é ré s i H iv a ta l fo ly ó ir a ta
1983. No. 33. W E R N E R , В .: A c s a lá d n a g y s á g és a szü lési k o r tr e n d je i és e lő re s z á m ítá s a i. M A R M O T , M .— A D E L S T E IN , A .— B U L U S U , L .: A b e v á n d o r ló k h a la n d ó s á g a A n g liá b a n és W a le s b e n . 1970— 1978 k özött. P E A R C E , D .: A k o m m u n á lis lé te s ítm é n y e k b e n é lő n ép esség. A n é p e s s é g g e l k a p cs o la to s fo g a lm a k d e fin íc ió i.
STUDIA DEMOGRAFICZNE a
le n g y e l
Tudom ányos
A k a d é m ia
D e m o g r á fia i
In té z e té n e k
1983. No. 2. (72.) R O SSE T , E .: A n é p e s e d é s p o litik a „ r e g io n a liz á lá s a ” . 2. rész.
fo ly ó ir a ta
IRODALOM
172
HOLZER. J. Z .: A K ín a i N é p k ö z tá rs a s á g je le n le g i n é p e s e d é s i h e ly ze te , n é p e s e d é s p o lit ik á ja , és k ilá tá sa i. K U R Z Y N O W S K I , A .: A c s a lá d p o litik a és a g y e r m e k g o n d o z á s é s -n e v e lé s fu n k c ió ja fia ta l d o lg o z ó a n y á k c s a lá d já b a n , a z 1960— 1982 k ö z ö tti é v e k ben . O K Ó L S K I, M .— P U Ł A S K A , В .: A h a la n d ó s á g tr e n d je i és s ze rk e z e te a h á b o r ú u tá n i L e n g y e lo r s z á g b a n . V IE L R O S E , E.. A d e m o g r á fia i je le n s é g e k té r b e li s tru k tú rá ja . J Ó Z W I A K , J .: A n é p e s s é g n e k a s ta b il s tru k tú ra fe lé v a ló k o n v e r g e n c iá já n a k p r o b lé m á ja . S T R Z E L E C K I, Z .: L e n g y e lo r s z á g k e d v e z ő d e m o g r á fia i kilá tása i. J Ó Z W I A K , J .: B e s z á m o ló a B e r lin b e n ta rto tt IV . N e m z e tk ö z i D e m o g r á fia i S z e m in á r iu m r ó l.
Z E IT SC H R IF T FÜ R B E V Ö L K E R U N G S W IS S E N S C H A F T a n y u g a tn é m e t
S z ö v e ts é g i
N é p e s s é g tu d o m á n y i
K u ta tó
In té ze t
fo ly ó ir a ta
1983. No. 2. H A U S E R , J. A .: A h a la n d ó s á g h o lis z tik u s e lm é le té n e k m e g k ö z e líté s e . V á zla t. S C H W E IT Z E R , W .: D e m o g r á fia i tá b lá k sze rk e s zté s e M a r k o v - lá n c o k e lm é le té n e k s e g ítsé g é v e l. B U T Z , W .: A h a la n d ó s á g e lő r e b e c s lé s i m ó d s z e r e i a n é p e s s é g -e lő r e s z á m ít á s ok b a n . S C H W A R Z , K .: A z e g y e d ü l élők . H E B E R E R , T h .: A z e tn ik a i k is e b b s é g e k k e l s z e m b e n fo ly ta t o tt n é p e s e d é s p o litik a a K m a i N é p k ö z tá rs a s á g b a n . H Ö H N , C h .: J e len tés e g y R o m á n iá b a n tett ta n u lm á n y ú ir ó l. SCH W ARZ, K .: N e m z e tk ö z i p r o je k t a s z ü le té s g y a k o ris á g m e g fig y e lé s é re , n e m z e tk ö z i ös s ze h a s o n lítá s b a n . S C H W A R Z , K .: J e le n té s a N é m e t N é p e s e d é s tu d o m á n y i T á rsa sá g M ü n s te r b e n (V e s z tfá lia ), 1983. m á rc iu s 23— 25. k ö z ö tt ta rtott, 1983. é v i k o n fe r e n c iá já r ó l.
IN DEX 25 191 DEMOGRAFIA M egjelenik negyed éven kén t F elelős szerk esztő: Dr. K iinger A ndrás S zerk esztőség: Budapest, KSH N épességtudom ányi Kutató Intézet, v ., V eres P álné utca 10. Postai irá n y itószá m u n k : 1053 T e le fo n : 174-832 K iad óh ivatal: 1033 Budapest, Kaszás u. 10—12. T e le fo n : 803-311 Kiadásért felel a Statisztikai K iadó Vállalat igazgatója T erjeszti a M agyar Posta. E lőfizeth ető bárm ely postahivatalnál, a kézbesítőknél, a Posta hírlapüzleteiben és a Posta K özpon ti Hírlap Irodánál P ostai irányítószám : 1051 (KHI, B udapest V., J ó z se f nádor tér 1. P osta cím : 1900 Budapest) közvetlenül, vagy p ostautalványon, valam int átutalással a KHI, 215—96162 p én zforga lm i jelzőszám ra E lőfizetési d í j : fé lév re 110,— Ft. egész évre 220,— Ft 40 1382 — Pátria N yom da, Budapest F elelős v e ze tő : V ass S án dor igazgató
