Introduceren voedingsbeleid op basisschool met continu rooster
Versie 2.0 - mei 2015
Inhoudsopgave Inleiding
2
1.
Stappenplan voedingsbeleid op school
3
2.
Voedingsbeleid binnen schoolbeleid
5
Bijlage 1: Checklijst ten behoeve van analyse huidige situatie voedingsbeleid Bijlage 2: Voorbeeld voedingsbeleid
7 9
Gezonde voeding en gezond eetgedrag
12
Trakeren
13
Feestelijke gelegenheden op school
14
Uitjes
14
Allergieën en individuele afspraken
14
Voedingshygiëne en -veiligheid
15
1
INLEIDING De invoering van een continu rooster is een goede aanleiding om het voedingsbeleid op de agenda te krijgen. School wordt door invoering van een continu rooster meer verantwoordelijk voor het eten tijdens de lunchpauze. Dit biedt openingen om dit met de directie, het schoolteam en de ouders goed neer te zetten en het huidige beleid aan te passen en te herzien of een nieuw beleid op te stellen. Hierdoor kan een evenwichtig beleid ontstaan met alle eetmomenten op de dag. Dit document is voor scholen een hulpmiddel om te komen tot een voedingsbeleid op school. Voedingsbeleid staat niet op zichzelf, maar heeft raakvlakken met andere elementen in een schoolbeleid. Er is een directe relatie te leggen met bijvoorbeeld beweegbeleid, gezondheidsbeleid, jaarplan of ouderparticipatie. Het voedingsbeleid heeft grotere kans van slagen als er voldoende draagvlak is binnen de gehele school. Betrek daarom zoveel mogelijk partijen bij het tot stand komen van beleid. Personeel en ouders kunnen rechtstreeks worden betrokken, maar ook via de MR. In de bijlagen zijn hulpmiddelen zoals een checklijst voor analyse van de huidige en gewenste situatie en een voorbeeld voedingsbeleid opgenomen. Het voorbeeld voedingsbeleid is voor scholen te bewerken tot een op hun situatie gericht document. Voor advies over het proces of het feitelijke beleid kunnen scholen contact opnemen met de verpleegkundige van GGD Fryslân, afdeling Jeugdgezondheidszorg.
2
1.
STAPPENPLAN VOEDINGSBELEID OP SCHOOL
Er is gebruik gemaakt van het stappenplan uit de HEPS. Voor uitgebreide uitleg verwijzen we naar de handleiding HEPS op www.voedingscentrum.nl. (zoek op de site: “heps”). De pagina “gezonde basis op school” geeft bij stap 2 de uitgebreide versie van de het stappenplan van HEPS weer. 1.1. Voorbereiding
Zorg voor steun en commitment van de schooldirectie. Schoolbeleid ten aanzien van gezond eten en bewegen heeft meer succes als het management van de school achter het beleid staat en zich ervoor wil inzetten.
Zorg voor overeenstemming binnen de school. Een positieve houding en overeenstemming ten aanzien van het schoolbeleid binnen de school, maakt de implementatie van het beleid succesvoller. Ouderparticipatie en ouderbetrokkenheid zijn hierin van belang.
Zorg voor de juiste omstandigheden voor het ontwikkelen van het schoolbeleid. De invoering van een continu rooster is een goede aanleiding het voedingsbeleid op de agenda te krijgen. School wordt meer verantwoordelijk voor het eten en drinken tijdens de lunchpauze. Dit biedt openingen om dit met directie, het schoolteam en ouders goed neer te zetten.
1.2. Analyse van bestaand beleid en bestaande praktijk Het evalueren van verschillende factoren die van invloed zijn op gezond eten op school, zal helpen bij het bepalen van de prioriteiten en doelstellingen van het schoolbeleid. Door de test “de gezonde basis op school” in te vullen krijgt de school binnen 10 minuten een advies met verbeterpunten voor de school. De checklijst in bijlage 2 kan een hulpmiddel zijn om intern met directie, team en MR discussie te voeren over doelstellingen en prioriteiten. Denk hierbij aan bijvoorbeeld:
organisatorische zaken: wie eet met de kinderen en wanneer, aanschaf grote koelkast
fysieke omstandigheden: de plek waar gegeten wordt
individuele situaties: allergieën van een kind
1.3. Ontwikkelen en vastleggen van het beleid
Formuleer een visie met betrekking tot eten en drinken op school.
Stel de prioriteiten vast en formuleer doelstellingen
Maak een concept, gebruik hierbij het “voorbeeld voedingsbeleid” van GGD Fryslân (bijlage 2).
Bespreek het concept met de schooldirectie, het schoolteam, de MR en eventueel andere geïnteresseerde ouders (bijvoorbeeld in een werkgroep of klankbordgroep). De schooldirectie is verantwoordelijk voor het beleid en legt dit voor advies voor aan de MR.
Vraag zo nodig om advies bij de JGZ van de GGD over het beleid.
Pas het concept aan, na alle input van bovengenoemde partijen. Verwerk de opmerkingen en suggesties in de beleidstekst. Stel daarna het beleid vast.
1.4. Bekendmaking en communicatie over het beleid
Introduceer het beleid, communiceer hierover en maak het bekend. Zorg voor brede bekendmaking, binnen het schoolteam, bij ouders, bij leerlingen en andere betrokkenen.
Neem het beleid op in het dagelijks ritme van de school. Medewerking en steun van ouders en lokale partners kan hierbij van nut zijn. Maak dat het beleid handen en voeten krijgt en zichtbaar is binnen de dagelijkse gang van zaken.
3
Koppel de bekendmaking van het beleid aan een activiteit binnen de school waarbij leerkrachten, ouders en leerlingen betrokken zijn (bijv. schoolontbijt of sportdag).
1.5. Controle, evaluatie en bijstelling
Zorg voor een cyclus van verbetering. Controleer, evalueer en stel het beleid minimaal eens in de vier jaar bij. Betrek de MR van de school hierbij.
4
2.
VOEDINGSBELEID BINNEN SCHOOLBELEID
Voeding is een belangrijke basis van een goede gezondheid. De school kan een bijdrage leveren aan de goede gezonde toekomst van de leerlingen door het thema voeding breed in het schoolbeleid te integreren. Het voedingsbeleid heeft raakvlakken met andere beleidsterreinen zoals bijvoorbeeld het jaarplan. Een relatie of zelfs integratie met een beweegplan of nog breder gezondheidsplan behoort tot de mogelijkheden. Door het voedingsbeleid samen met alle betrokken partijen op te stellen of uit te voeren, krijgt het een groter effect. Het betrekken van schooldirectie, schoolteam, leerlingen en ouders is van groot belang voor het slagen en het levend maken van de geschreven letter. De website van Gezonde School Fryslân (www.gezondeschoolfryslan.nl) kan hierbij een hulpmiddel zijn. De website geeft over het gezondheidsonderwerp voeding op verschillende niveaus mogelijke acties en interventies om met het thema voeding binnen de school aan de slag te gaan. Naast de interne betrokkenen van de school kan er ook samenwerking worden gezocht in de omgeving van de school. Hierbij kan gedacht worden aan gemeente, de GGD, organisaties of lokale bedrijven. Tips
Geef voeding een plek in het schoolplan en/ of jaarplan.
Besteed structureel aandacht aan gezonde voeding in de lessen in alle groepen. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van lesmaterialen van het voedingscentrum of van het informatiecentrum van de GGD. Zie ook de website www.gezondeschoolfryslan.nl.
Zie ook afbeelding 1 op pagina 6.
Betrek ouders.
Koppel voedingsbeleid aan beweegbeleid/gezondheidsbeleid.
Neem duurzaamheid en milieu aspecten mee in het voedingsbeleid.
Bespreek het voedingsbeleid met de MR.
Tips voor ouderparticipatie en -betrokkenheid:
Geef het goede voorbeeld.
Doe het samen met ouders en kinderen.
Geef complimentjes.
Laat zien aan ouders wat de kinderen kunnen en doen.
Verenig het nuttige met het aangename.
Werf ouders op een manier die aanspreekt.
Gebruik aansprekende insteek met positief geluid.
Geef voorlichting tijdens oudercafés of ouderochtend.
Haak aan bij initiatieven buiten school (in de wijk of gemeente).
Creëer een schoolbeleid voeding.
Bron: Tipsheet Ouderbetrokkenheid in het basisonderwijs. Tips en trucs om ouders te betrekken bij voedings- en beweegactiviteiten. http://toolkits.loketgezondleven.nl/toolkits/?page_id=1716
5
Afbeelding 1: Doorlopende leerlijn- onderwijs Voeding, Jeltje Snel, september 2012 Bron: Voedingscentrum.nl Basisonderwijs 1
2
Wat eet ik? Hoe eet ik? Waar eet ik? Waar koop ik eten? Hoe groeit het?
3
4
5
6
Wat eet ik en wat mag ik zelf kiezen? Hoe vaak en wanneer eet ik? Hoe gezond is mijn eten? Hoe wordt mijn voedsel gemaakt?
7
Rood: Onderbouw basisschool Blauw: Middenbouw basisschool Groen: Bovenbouw basisschool
6
8
Wat eet ik en is het volgens de aanbevelingen? Hoe is de balans tussen mijn eten en bewegen? Hoe zit het met gezond en duurzaam? En hoe herken ik het?
BIJLAGE 1: CHECKLIJST TEN BEHOEVE VAN ANALYSE HUIDIGE SITUATIE VOEDINGSBELEID
Geef uw score aan van 1 t/m 3
In de linker kolom geeft uw aan of het item bij uw op school van toepassing is: 1 = helemaal van toepassing; 2 = gedeeltelijk van toepassing; 3 = niet van toepassing
In de rechter kolom geeft u een prioriteit aan. 1 = lage/geen prioriteit; 2 = gemiddelde prioriteit; 3 = hoge prioriteit.
Van
Prioriteit
toepassing Schoolbeleid Onze school heeft een visie op gezonde voeding. Onze school heeft een schriftelijk schoolbeleid ten aanzien van gezonde voeding opgesteld. Het schoolbeleid ten aanzien van gezonde voeding heeft een directe verbinding met het beweegbeleid van de school. Gezonde voeding is opgenomen in het onderwijsprogramma van onze school. Er is binnen de school voldoende draagvlak onder schooldirectie, schoolteam, MR en ouders voor de uitvoering van het voedingsbeleid. Fysieke omgeving van de school Faciliteiten binnen de school zijn geschikt voor het eten en drinken op school. Er zijn voldoende mogelijkheden om voedsel veilig te bewaren. (koelkast) Schoolbrede benadering Onze school organiseert geregeld gezamenlijke activiteiten op het gebied van gezonde voeding zoals projectweken, feesten, wedstrijden en een gezamenlijk ontbijt. Gezonde voeding is een onderwerp dat deel uitmaakt van het naschoolse programma. Gezonde voeding is een onderwerp dat wordt besproken via de medezeggenschapsorganen van de school. Klassikale benadering Onze school maakt gebruik van programma’s die gericht zijn op persoonlijke vaardigheden en kennis omtrent gezonde voeding. Er zijn regels over belonen van leerlingen met snoep.
7
School en ouders Ouders worden actief betrokken bij het uitdragen van het beleid gezonde voeding (activiteitencommissie, schoolfeesten). Ouders kennen de regels (beschreven in het beleid) en worden hierop aangesproken. School en maatschappij Onze school gaat relaties aan met plaatselijke ondernemers op gebied van gezonde voeding. Bijvoorbeeld supermarkt, groenteboer of restaurant. Onze school heeft contact met en werkt samen met lokale partners als: JGZ/ GGD en de gemeente op gebied van gezonde voeding. Professionele ontwikkeling van schoolpersoneel Het is duidelijk wie op school verantwoordelijk is voor het onderwerp gezonde voeding. Onze school biedt trainingen en initiatieven aan om de kennis en vaardigheden te vergroten op het gebied van gezonde voeding. Er zijn voldoende middelen beschikbaar om het schoolpersoneel van actuele materialen op het gebied van voeding te voorzien. Hygiëne en voedselveiligheid Er zijn binnen onze school regels en afspraken om de hygiëne en voedselveiligheid te waarborgen. Onze school maakt gebruik van de richtlijn “gezondheidsrisico’s in basisschool en buitenschoolse opvang” en bijbehorende checklijst van het Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid (LCHV).
1
Sociale aspecten en eetgedrag Er zijn binnen onze school regels en afspraken over hoe we ons gedragen tijdens eetmomenten. Er zijn binnen onze school afspraken over welk voorbeeldgedrag verwacht wordt van personeel tijdens eetmomenten.
1
www.lchv.nl of www.rivm.nl/Onderwerpen/L/Landelijk_Centrum_Hygiene_en_Veiligheid_LCHV/LCHV_Richtlijnen/Scholen 8
BIJLAGE 2: VOORBEELD VOEDINGSBELEID Onderstaand voedingsbeleid is een voorbeeld. Scholen kunnen dit gebruiken om zelf in te vullen, te veranderen en aan te vullen. Maak er een document van dat op de situatie van de school is toegeschreven.
9
Voedingsbeleid van Basisschool ....
Datum/ Jaar
10
Algemeen De invoering van het continu rooster is aanleiding om op onze school een/het voedingsbeleid te herzien/te introduceren. Naast de pauzehap, het trakteren en eten rondom feestelijke gelegenheden wordt met de invoering van het continu rooster ook de lunch een verantwoordelijkheid van onze school. Deze verantwoordelijkheid nemen wij serieus. Wij vinden als school gezonde voeding en gezond eetgedrag voor de kinderen belangrijk. Dit draagt positief bij aan hun ontwikkeling. Dit doen wij in afstemming en samenwerking met ouders. Dit voedingsbeleid houdt rekening met de adviezen en richtlijnen van het Voedingscentrum. We hebben gebruik gemaakt van het ‘voorbeeld voedingsbeleid” van GGD Fryslân.
11
Gezonde voeding en gezond eetgedrag Door duidelijke afspraken en regels op school te maken over pauzehap, lunch, tussendoortjes en traktaties, willen we als school een bijdrage leveren aan een gezonde leefstijl. We vertellen de kinderen over deze afspraken en regels, we vragen nadrukkelijk de medewerking van ouders hierbij en spreken zo nodig ouders hierop aan. We besteden aandacht aan gezond eetgedrag. Dit doen we op verschillende manieren. Wij hanteren vaste eettijden. Dit zorgt voor een herkenbaar ritme en dat geeft de kinderen rust. We eten samen aan tafel. Dit is gezellig en het zorgt voor duidelijke eetmomenten. We nemen rustig de tijd om te eten en zorgen voor een fijne sfeer, maar we tafelen niet te lang. Onze leerkrachten en klassenassistenten geven het goede voorbeeld aan tafel. Zij eten samen met de kinderen, ze begeleiden bij de maaltijd en hebben een voorbeeldfunctie. Onze leerkrachten bepalen wanneer het kind eet. Kinderen krijgen van thuis hun lunchpakket mee, ouders bepalen daarom wat het kind eet. Ouders kunnen via een sticker op het broodbakje of mondeling bij de leerkracht aangeven hoeveel het kind eet. In principe dringen wij op school geen eten op.
Ochtend pauze (van 10:00 uur tot 10:15 uur)
Ouders geven hun kinderen fruit of brood mee voor in de pauze met een beker drinken. Kinderen eten fruit of brood in de pauze. Kinderen eten geen koek of andere zoetigheden tijdens de pauze. of
Alleen op vrijdag eten kinderen koek zoals ontbijtkoek of biscuit tijdens de pauze. Eten en drinken wordt meegenomen in herbruikbare materialen. Voordat de kinderen naar buiten gaan krijgen ze in de klas tijd om hun fruit op te eten. of
Kinderen eten fruit op het schoolplein. Als de pauzehap van de kinderen voedingsmiddelen bevatten die niet passen in ons voedingsbeleid, spreken wij de ouders daarop aan. Dat wat de kinderen niet opeten of opdrinken, gaat mee terug naar huis.
12
Lunchpauze (van 11:45 uur tot 12:00 uur)
Ouders geven hun kind een lunchpakket mee. Kinderen krijgen voor de lunch melk of ander mager melkproduct mee van thuis. Eten en drinken wordt meegenomen in herbruikbare materialen. Ouders kunnen bij de leerkracht aangeven of op een sticker op het broodbakje aangeven hoeveel het kind moet eten. Dat wat de kinderen niet opeten of opdrinken, gaat mee terug naar huis. Als kinderen geen drinken van thuis mee krijgen, krijgen ze van school water, thee of melk aangeboden. Als kinderen geen lunch van thuis mee krijgen, krijgen ze van school.... Tijdens de lunch eten de kinderen geen koek of snoep. Als de lunchpakketten van de kinderen voedingsmiddelen bevatten, die niet passen in ons voedingsbeleid, spreken wij de ouders daarop aan. Kinderen krijgen geen limonadesiroop of diksap van school. Uitleg: Limonadesiroop en diksap bevatten veel calorieën en suikers en dit vergroot de kans op overgewicht en tandbederf.
Trakeren Een verjaardag betekent feest en bij zo’n verjaardag hoort vaak een traktatie. Wij vinden het belangrijk dat de eetbare traktaties zo gezond mogelijk zijn. Ouders kunnen de richtlijnen trakteren van het Voedingscentrum raadplegen. Voor traktatie-ideeën adviseren wij het boek ‘Feest! 46 traktaties voor school of thuis’ van het Voedingscentrum en de website www.gezondtrakteren.nl. Trakteren
Niet- eetbare traktaties zijn welkom.
Eetbare traktaties zijn zo klein mogelijk en niet te calorierijk.
Er is aandacht voor de hoeveelheid suiker, zout en verzadigd vet in de traktaties.
Leerkrachten krijgen dezelfde traktatie als de kinderen.
Eetbare traktaties kunnen ook in plaats van een pauzehap of lunch worden gegeven.
13
Feestelijke gelegenheden op school Bij sommige gelegenheden krijgen kinderen vanuit school eten of drinken aangeboden. Hiervoor hanteren wij een aantal uitgangspunten. Deze uitgangspunten zijn ook van toepassing op eten en drinken dat door ouders verzorgd wordt.
Uitjes Tijdens uitjes zoals schoolreis, excursies of vierdaagse lopen, verzorgt de school het drinken en zorgt voor tussendoortjes. Kinderen nemen zelf niets mee, tenzij dit specifiek is aangeven bij ouders. Dezelfde uitgangspunten als bij feestelijke gelegenheden op school gelden ook bij onze uitjes.
Feest op school
De hoeveelheid suiker, zout en verzadigd vet in voeding wordt zoveel mogelijk beperkt.
Bij speciale gelegenheden biedt de school zeer incidenteel snoep aan.
Belonen voor een prestatie bij voorkeur in een andere vorm dan snoep.
Kinderen krijgen op school geen cola of andere koolzuurhoudende dranken of dranken met
veel suikers. Kinderen krijgen op school geen leverworst. Uitleg: In leverworst zit namelijk veel vitamine A. Het kan schadelijk zijn als een kind structureel teveel vitamine A binnenkrijgt, aangezien het kind thuis al leverworst zou kunnen krijgen, biedt school uit voorzorg geen leverworst aan. Producten van rauw vlees, zoals filet americain, ossenworst, carpaccio of niet-doorbakken tartaar worden op school niet gebruikt. Dit geldt ook voor rauwe of voorverpakte gerookte vis. Hierin kunnen ziekmakende bacteriën zitten. De hoeveelheid afval wordt zoveel mogelijk beperkt.
Allergieën en individuele afspraken Wij houden rekening met allergieën van kinderen. Er is ook ruimte om individuele afspraken te maken wanneer het noodzakelijk is om af te wijken van het voedingsbeleid, bijvoorbeeld bij een dieet of een bepaalde (geloofs)overtuiging. Jaarlijks informeren bij ouders naar voedselallergie, -intolerantie en dieet van kinderen Samen met ouders bepalen welke maatregelen noodzakelijk en/of wenselijk zijn
14
Voedingshygiëne en -veiligheid Wij gaan veilig om met het eten van de kinderen om te voorkomen dat ze ziek worden. Bij het bewaren en bereiden van voeding hanteren wij de onderstaande aandachtspunten. Als richtlijn gebruiken wij de richtlijn “gezondheidsrisico's in basisschool en buitenschoolse opvang” van het Landelijk Centrum voor Hygiëne en Veiligheid en de bijbehorende checklijst. De bewaarwijzer met de veilig eten-kaart en de hygiënecode voor kleine instellingen zijn te vinden via de site van het Voedingscentrum. Dit zijn richtinggevende documenten. Wij informeren ouders over de volgende zaken:
koude producten tijdens de reis koel houden (met bijvoorbeeld een koeltas of een koelelement), zeker bij warm weer.
melkproducten, brood met kaas en/of vleeswaren gaan direct na binnenkomst in de koelkast. Bewaren De (koel)kast waarin lunchpakketten bewaard worden, wordt 1 keer per 2 weken gereinigd. De temperatuur van de koelkast wordt tussen de 2-7°C ingesteld. Er ligt een thermometer in de koelkast om temperatuur te controleren (logger). De temperatuur van de koelkast wordt minimaal maandelijks geregistreerd
Registratie en controle Wij controleren wekelijks de volgende onderdelen: Temperatuur koelkast en eventueel diepvries. De houdbaarheidsdata van producten
Hygiëne De kinderen en leerkrachten wassen voor en na het eten de handen.
Opruimen en schoonmaken Speel- en leermaterialen worden voor het eten opgeruimd. Verf-, klei- of andere vlekken worden van de tafels verwijderd als de lunch gebruikt wordt in een leslokaal. De tafels worden na het eten schoongemaakt. Geknoeide etensresten worden van de vloer verwijderd. Vaatdoekjes die voor het reinigen van de tafels worden gebruikt worden dagelijks vervangen of gereinigd.
15
Bereiding van voedsel op school Voorbereiding: De kinderen en leerkrachten wassen de handen met water en zeep voor het eten en voor het bereiden van voedsel, na het aanraken van rauw vlees en rauwe groente en na toiletbezoek. Ingevroren producten afgedekt ontdooien in de koelkast of in de magnetron op ontdooistand. Het aanrecht, keukengerei en snijplanken zijn schoon. Groente en fruit wassen om stof en vuil te verwijderen. Klaarmaken: Rauwe producten gescheiden houden van bereid eten. Warm eten goed verhitten, vooral vlees, kip, eieren en vis. Geen rauwe eieren verwerken in gerechten die niet worden verhit. Restjes door en door verhitten. Het eten enkele keren omscheppen tijdens opwarmen in de magnetron. Bewaren: Gebruik stickers om de datum waarop het product geopend is, te vermelden. Verpakkingen direct na gebruik sluiten. Gebruik afsluitbare bakjes om eten te beschermen tegen uitdrogen, bacteriën en schadelijke stoffen. Bederfelijke producten, zoals vleeswaren direct na gebruik weer in de koelkast (4 ˚C). Bederfelijke producten weggooien als de ‘te gebruiken tot’ datum is verlopen. Restjes verdelen in kleinere porties, laten afkoelen en binnen 2 uur in de koelkast zetten. Restjes maximaal 2 dagen bewaren in de koelkast. Geef dit aan op een sticker. Een product met ‘gekoeld bewaren’ hoort in de koelkast. Producten met het bewaaradvies ‘koel bewaren’ bewaren in een donkere ruimte bij een temperatuur van 12 tot 15˚C. Producten die de ‘ten minste houdbaar tot’ datum hebben overschreden, alleen gebruiken als de verpakking onbeschadigd is en/of de aanblik, de geur en de smaak van het product goed zijn.
16
