Interview Nathan Bouscher

Tiende jaargang / nummer 1 / september 2008

Jaarthema Paulus: radicaal anders?/ Katern InZicht / Synagoge Bourtange/ Interview Nathan Bouscher

Inhoud

3 4 6 7 8 9 10 10 11 12 13 14 15 16 17 17 18 18 19 20

Colofon

Actueel: Website Holy Switch Interview met Nathan Bouscher Ga en Leer: de Aarde Jaarthema Paulus: een radicale Jood? Paulus en de IJveraars van de wet Naar een nieuw Liedboek Synagogen in Nederland: Bourtange Een echo uit de synagoge op zondagmorgen Joods leven in Nederland Palestina: Tentoonstelling Tropenmuseum 60 jaar Israël Internationaal overleg Christenen en Joden Dichters en denkers Te doen onderweg Boekbesprekingen Column Boekbesprekingen Vrijwilliger aan het woord Lernen met LEV Varia

Kerk & Israël Onderweg is een uitgave van de Protestantse Kerk in Nederland en verschijnt vier maal per jaar. Vanuit de onopgeefbare verbondenheid van de christelijke gemeente met het Joodse volk wil dit blad een bron van informatie zijn voor allen die geïnteresseerd zijn in of zich verantwoordelijk weten voor de verhouding van Kerk en Israël. Uitgever: Dienstenorganisatie Protestantse Kerk in Nederland Joseph Haydnlaan 2a 3533 AE Utrecht Postbus 8504 3503 RM Utrecht telefoon (030) 880 13 40 e-mailadres [email protected] website www.pkn.nl/kerk&israel Hoofdredacteur: Marieke den Braber Redactie: Reinier Gosker, Greetje van der Harst-de Leeuwe, Co Kooman, Bart Seelemeijer, Adri van der Wal Redactieraad: René van den Beld, Anne-Wil Meeuwissen, Jacobi Vlaming Eindredacteur: Max Mesman Vormgeving en druk: Opmaak: Interface Communicatie, Ede Druk: Koninklijke BDU, Barneveld Abonnementsprijzen: Particulier abonnement 7 8 per jaar (vier nummers) Pakketabonnement 7 3,55 per jaar (vier nummers, vanaf 10 exemplaren) Kerk & Israël Onderweg is voor (visueel) gehandicapten ook verkrijgbaar in gesproken vorm op cd-rom (voor de Daisyspeler). Nadere informatie hierover is te krijgen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) te Ermelo, telefoon (0341) 56 54 77. Artikelen mogen met bronvermelding overgenomen worden in andere uitgaven. De redactie ontvangt graag een exemplaar van deze uitgaven. Wilt u eigen kopij inzenden? Neemt u dan eerst contact op met de redactie van Kerk & Israël Onderweg: [email protected]. De redactie kan plaatsing niet garanderen. ISSN 1566-9033

Bij de cover: Beeld van Paulus, voorkant ‘Basiliek van St. Paul Foto:

September 2008

buiten de muur’ te Rome. Zie ook het extra katern InZicht. Alberto Fernandez Fernandez

Kerk & Israël Onderweg

2

Jongeren en het Palestijns-Israëlisch conflict: Website Holy Switch als nieuw jongerenpodium Op 1 oktober a.s. gaat de website Holy Switch online. De site geeft middelbare scholieren van 14 tot 18 jaar op een aansprekende en speelse manier informatie over de problematiek in Israël en de Palestijnse gebieden. Bezoekers kunnen online zelf ook heel veel doen en beleven. Kijk en oordeel zelf: www.holyswitch.nl.

Het maakt nogal verschil of je als Jood of als Palestijn in het Midden-Oosten woont en leeft. Holy Switch laat ze allebei aan het woord komen. De naam verwijst naar het heilige land en het switchen tussen standpunten. De site is onder meer een uitvloeisel van het besluit van de synode (april 2008) om de voortgaande bezinning in kerk en gemeente op het Israëlisch-Palestijns conflict in de context van de Arabische wereld verder vorm te geven (IPA-nota).

Heel enthousiast Holy Switch is een gezamenlijk product van de Protestantse Kerk, Kerk in Actie, IKON en JOP. Peter Dekker, manager nieuwe media bij de IKON: ‘Ik ervaar de samenwerking tussen de verschillende partners als heel bijzonder.’ Miriam Nagtegaal (Kerk in Actie&ICCO): ‘De evenwichtigheid van de informatie spreekt mij erg aan. De verschillende visies op het Joods-Arabisch conflict worden naar voren gebracht zonder partij te kiezen. Dat is redelijk uniek als je ziet, wat er allemaal aan informatie te krijgen is op internet! En ik ben heel enthousiast over de persoonlijke verhalen die jongeren uit Israël en de Palestijnse gebieden op de website zetten. Via hen krijg je een idee wat het is om daar te leven; het brengt de problematiek dichterbij.’

Vele invalshoeken mogelijk Op de website kunnen jongeren contacten leggen, met elkaar discussiëren en informatie verzamelen. Er kan er een spannend spel gespeeld worden en ze kunnen kennismaken met de ervaringen van jongeren uit Israël en de Palestijnse gebieden, in

De site geeft een breed aanbod van informatie, waarbij de bezoeker wordt gevraagd om telkens van perspectief te wisselen. Zo wordt men gestimuleerd om een ingewikkeld probleem van verschillende kanten te bekijken. De rol van religie in het conflict en pogingen vanuit religieuze gemeenschappen om vrede te bewerken worden nadrukkelijk voor het voetlicht gebracht. Docenten godsdienst, levensbeschouwing, maatschappijleer, geschiedenis en aardrijkskunde op middelbare scholen kunnen leerlingen stimuleren om Holy Switch te gebruiken voor een profielwerkstuk. Uit deze diversiteit blijkt meteen, hoeveel invalshoeken het onderwerp kent.

Leren switchen Marieke den Braber van de Protestantse Kerk, Kerk & Israël: ‘We hopen dat jongeren geïnteresseerd raken in wat er werkelijk gaande is in Israël en de Palestijnse gebieden. Dat ze merken dat het gaat over mensen zoals zijzelf. En dat jongeren dan zelf op zoek gaan naar informatie en merken dat ze naar meerdere kanten moeten krijgen om een beeld te vormen van wat er gaande is. Moeten switchen dus. Jongeren zijn vaak razend nieuwsgierig. Ik hoop dat zij geïnteresseerd raken door de site en verder op zoek gaan naar informatie. Marieke en Marloes Keller van de IKON (en Wereldraad van Kerken) benadrukken de unieke benadering van het conflict, namelijk de rol van de religie in het geheel. Marloes:

‘Religie hoeft niet vervelend te zijn’

Ontstaan en achtergrond International Church Action for Peace in Palestine and Israel, het programma van de Wereldraad van Kerken, vraagt lidkerken om mee te werken aan meer bewustwording van de Midden-Oostenproblematiek. Voor Feije Duim (ICCO & Kerk in Actie) en Marieke den Braber (Kerk en Israël) was dit - naast de IPA-nota - aanleiding om met Holy Switch aan de slag te gaan. Als partners werken verder mee: X-plore, Arab Educational Institute te Betlehem (AEI), Jerusalem Center for Jewish-Christian Relations (JCJCR) in Jeruzalem en Social Development Committee van Haifa (SDC).

Kenmerken in het kort URL: www.holyswitch.nl 1. Informatie over geschiedenis, standpunten en ontwikkelingen, met grote aandacht voor de rol van religie. De nadruk ligt op verbondenheid met de mensen in Israël en de Palestijnse gebieden. 2. Aandacht voor de rol en positie van christelijke kerken in Israël en de Palestijnse gebieden. 3. Aandacht voor het Jodendom en de relatie daarmee. 4. Aandacht voor de Islam. Max Mesman

de vorm van weblogs en YouTube-filmpjes. Omdat jongeren vaak helemaal niet veel weten over religie en waar dat over gaat, kunnen ze informatie opvragen via rubrieken als ‘Religie voor Dummies’ en ‘Religie en het Heilige Land’.

September 2008

‘Religie kan zowel een conflictueuze als vredestichtende rol spelen.’ Marieke vult aan: ‘Religie hoeft niet als een vervelende factor aan bod te komen, zoals bij het fundamentalisme dat het vredesproces dwarsboomt. Wij zien het als een deel van de identiteit van mensen. En dus ook als deel van de oplossing.’

Max Mesman is communicatieadviseur van de Protestantse Kerk in Nederland en eindredacteur van Kerk & Israël Onderweg.


3

Interview met Nathan Bouscher: Ieder zijn eigen mesjogaas Nathan Bouscher (24) is als Joodse jongere zeer actief binnen de Joodse wereld en in diverse dialooggroepen. Onlangs werd hij door het Overlegorgaan Joden en Christenen (OJEC) gevraagd om een jongerenafdeling op te richten, die de voorlopige werktitel JOJEC draagt. Tijd voor een nadere kennismaking met Nathan.

Ido Abram stelde jaren geleden dat de Joodse identiteit in grote lijnen te herleiden is tot 5 aspecten. Kun je mij aan de hand van deze 5 aspecten introduceren in jouw eigen Joodse identiteit? Waar de Joodse cultuur voor mij voor staat, is in de loop der jaren veranderd. De eerste grondvesten werden gelegd in een liberaal nest, maar nu ben ik lid van een NIKgemeente, waar op meer traditionele wijze met Jodendom wordt omgegaan. Mijn ouders waren lid van een liberale gemeente waar wij de hoge feestdagen vierden en waar ik mijn bar mitswa heb gedaan. Zelf werd ik lid van de seculiere jongerenvereniging Haboniem. Min of meer toevallig verruilde ik deze vereniging voor de religieuszionistische jeugdbeweging Bne Akiwa. Deze bracht mij in contact met een ander soort Jodendom dan ik gewend was. Hier werd meer traditioneel omgegaan met Joodse voorschriften. Mijn ervaringen daar droegen bij aan het besluit dat ik zo rond mijn negentiende nam: de Liberale Gemeente ruilde ik om voor het traditionelere NIHS. Bij de NIHS zitten mannen en vrouwen gescheiden in de synagoge, houdt men zich strikt aan het verbod op elektriciteitsgebruik op sabbat en dergelijke. Dat concrete aspect spreekt mij aan, het biedt houvast. Meer dan de in praktische zin ‘lossere’ kijk van de liberalen. De traditionele vorm van Jodendom is volgens mij daarom ook een betere garantie voor het voortbestaan van het Jodendom. Menachem Evers en Nathan Bouscher

Nathan Bouscher

Godsbeeld Mijn eigen godsbeeld staat los van genoemde ontwikkeling; wat betreft het al dan niet bestaan van God definieer ik mijzelf (nog altijd) als agnost, maar wel inclusief een luisterende en open houding tegenover mensen die over God en Zijn bestaan duidelijkheid denken te hebben. Het tweede aspect van Abram, Israël, speelt in mijn identiteitsbeleving een grote rol. Familie en vrienden wonen in Israël, ik ben er zelf vaak geweest. Met het wel en wee van Israël voel ik mij verbonden. En hoe beleef je de Joodse geschiedenis, de Sjoa, en de Joodse wereld van vandaag? Ik ben een derde-generatiekind, wat betreft de Sjoa. Mijn grootvader zat bij een gereformeerd gezin in het oosten des lands ondergedoken. Zijn verhalen zijn deel van mij geworden. Anderen maken de Sjoa soms tot een zwaarwegend onderdeel van discussies over de legitimiteit van Israël. De enige reden voor het bestaan van Israël zou de Sjoa zijn. Dat is in mijn ogen geschiedvervalsing, ideeën over een staat Israël bestonden er al veel langer.

Een nieuwe wereld De Nederlandse (niet-Joodse) omgeving, aspect vier, was voordat ik van het Maimonides af kwam behoorlijk ver weg. Toen ik als 18-jarige aan de Vrije Universiteit ging studeren, ging daar een nieuwe wereld van mensen voor mij open. Dat leverde mij niet-Joodse vriendinnen en vrienden op. Heel verfrissend.

September 2008


Wat betreft mijn persoonlijk verhaal, het laatste aspect, ja, mijn Jood-zijn is onderdeel van mijn dagelijks leven. Ik noem de vrijdagavond etentjes met mijn familie, het alert zijn op nieuws en ontwikkelingen in Israël en het feit dat veel van mijn contacten zijn gebaseerd op één of meerdere aspecten van mijn Jood-zijn. Nathan is zeer actief in Joods Nederland. Zo organiseert hij maandelijks Joodse events, samen met Menachem Evers, een orthodox religieuze leeftijdsgenoot (zie www. GezelligJoods.nl). Hij is lid van de programmaraad van de Joodse Omroep en draagt bij aan de jongerenpagina van het Nieuw Israëlitisch Weekblad (NIW). Nu is Nathan dus door OJEC gevraagd om een jongerenafdeling op te zetten. Wat drijft je om je zo in te zetten voor de Joodse gemeenschap? Ik vind het prettig een duidelijke identiteit te hebben. Dat is voor mij een voorwaarde om mezelf te kunnen ontwikkelen en een manier te vinden om in de wereld te staan. Mijn identiteit is gegrondvest op mijn Jood-zijn. Met mijn activiteiten binnen de Joodse gemeenschap hoop ik eraan bij te kunnen dragen dat ook anderen meer kennis nemen van hun Joodse achtergrond, daar trots op leren zijn en vervolgens een eigen bijdrage leveren aan Tikoen Olam (het verbeteren van de wereld). Maar waarom zie je juist je Jood-zijn als basis van je identiteit en vind je het zo belangrijk bij te dragen aan het voortbestaan van het Joodse volk, de Joodse cultuur, de Joodse staat? Waarom baseer je je identiteit niet op bijvoorbeeld jouw politieke kleur?

De schijf van 5 van de Joodse identiteit (volgens Ido Abram): Joodse cultuur, Israël, Sjoa en antisemitisme, de persoonlijke levensgeschiedenis, Nederlandse cultuur en omgeving.

4

Als antwoord laat Nathan een geluidsfragment horen. Het is een stukje uit een voorstelling van cabaretier Hans Teeuwen:

Hans Teeuwen

‘Ik voel me... Ik voel me heel erg verbonden met het Joodse volk, Maar waarom? Omdat ik Joods ben. En met wie voel je je verbonden? Met die andere Joden. Maar waarom dan? Omdat die ook Joods zijn. Maar wat voel je dan? Een soort verbondenheid, Maar waarom dan? Omdat we allemaal Joods zijn. Maar wat is dat dan die verbondenheid? Ja, dat is... Ja, ik kan het niet uitleggen... Dat is een gevoel…’

Naast actief in Joods Nederland ben je ook actief in dialoogzaken. Hoe is dat op je pad gekomen? Gerelateerd aan CiJO (jongerenorganisatie van het Centrum Informatie en Documentatie Israël), waarvan ik bestuurslid was, kwam het spreken met andersgelovige jongeren automatisch op mijn pad. Zo organiseerde CiJO na het uitbreken van de tweede Intifada samen met de Marokkaanse jongerenorganisatie TANS twee gezamenlijke etentjes. Eén in een koosjer restaurant en één in een halal restaurant. Door mijn dialoogactiviteiten kwam ik er achter hoe weinig mensen eigenlijk over het Jodendom weten, en dan vooral moslims. Voor mij een bevestiging dat verspreiding van informatie over Joden en Israël ontzettend belangrijk is. Door het verspreiden van kennis zullen er minder vooroordelen, minder stereotypen en minder antisemitisme en discriminatie zijn. Mijn enthousiasme voor de dialoog is ook gebaseerd op mijn trots op mijn Jood-zijn. Ik sta ergens voor en spreek daar graag over met anderen. Met daarbij als leidraad een uitspraak van mijn andere grootvader: ‘Ieder zijn eigen mesjogaas’, ieder zijn eigen gekkigheid.

September 2008

Je bent betrokken bij de opstart van JOJEC. Welke onderwerpen zijn volgens jou vooral van belang in het gesprek tussen Christelijke en Joodse jongeren? In een groter wordend en globaliserend Europa is het goed je (ook) te verdiepen in de eigen Joods-christelijke roots. Naast het onderlinge gesprek tussen Joodse en Christelijke jongeren, moet JOJEC zich naar mijn idee ook in belangrijke mate op de Nederlandse samenleving in zijn geheel gaan richten, en gezamenlijk werken aan een Joods-christelijke stem in maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland (en Europa). Ook zou JOJEC een plaats kunnen zijn waar gesproken kan worden over de verbondenheid van Nederlandse Joden en Christenen met Israël, en hoe aan die verbondenheid vorm gegeven kan worden. Maar in eerste instantie lijkt mij het leuke van JOJEC juist met elkaar te overleggen wat een organisatie van Christelijke en Joodse jongeren samen zoal als taak op zich kan nemen. Christelijke jongeren nodig ik van harte uit daarover contact met mij op te nemen! Jacobi Vlaming Jacobi Vlaming is lid van de redactieraad van Kerk & Israël

Ben jij - of ken jij - een jongere met een christelijke achtergrond die het wel ziet zitten om met Joodse jongeren over geloof en samenleving in gesprek te gaan, mail dan naar Nathan: [email protected]

Onderweg.


5

Ga en leer! Elementair geloven 1: de aarde Aarde, water, vuur en lucht. De gedachte is oeroud: in onze wereld zijn vier elementen te onderscheiden. Elk blijkt een eigen verhaal te vertellen: ook in de bijbels-Joodse traditie. Een bewuste omgang met die elementen kan een nieuwe bron van vertrouwend geloven worden.

Spreek tot de aarde en zij zal het je leren, zegt Job1. Leg daarom je oor op de aarde en luister. Je kunt dit horen: Ik ben arets.2 Als je vertrouwd bent met de bijbeltaal hoor je daar vooral beweging in, rits rats roetsj, rennen. 3 En dat is zichtbaar, zeker vanuit het heelal bezien. Want ik ben een draaibol, rondtollend in eindeloze banen door het heelal. Maar dat kun je ook bij jezelf herkennen. Het is de draaierig makende levenservaring van elke dag. Maar let op mijn eerste letter: de a, de eerste letter van je alfabet. Die zegt je: “de aarde is ook een eenheid’. Het werkgebied van de Ene, de Eenmaker. Als je zo liggend en luisterend wordt naar mijn stem, raak je doordrongen van een eeuwig bewegen en je leert mee te zuchten met de Prediker.4 Maar je wordt ook doorverwezen naar het geheim van de Ene, de vierletternaam. Want zegt de psalm5 niet: Van JHWH is de aarde en wat zij aan veelheid bevat. Er zijn voetstappen

de vacht van een dier, zie het gewriemel van de mieren en weet samen zijn we opgebouwd uit dezelfde aarde. Ik ben de olam malchoet, de wereld aan de buitenkant. De plek waar Joodse mystici alle energieën van de levensboom zien samenvloeien in de werkelijkheid die wij dagelijks ervaren. De krachten van liefdevolle verbondenheid en het strenge recht, van schoonheid en de wil om zichzelf te worden.

Moeder Aarde Ik ben ook de adamah, de wereld waaruit jij, Adamskind, bent opgebouwd.8 Ga maar languit op mij liggen. Daar kom je uit, daarheen keer je terug: ik ben jouw moedergrond. Kijk om je heen, luister naar de taal van de bloemen, strijk over

September 2008

Doen en horen Ik ben de olam ha assia, de wereld van het doen. Zoals het laatste woord van de zevende dag 10 zegt: God rust van al het werk dat Hij gedaan heeft, om te doen!11 En het volk Israël bij de berg zegt: wij zullen doen en [al doende] horen.12 Je moet er soms woestijnen voor doortrekken, worstelen met een engel of met je eigen donkere kanten, maar zo word je gelovige, vertrouweling van de Verborgene die in ons is. Ik ben de letter hé, de laatste letter van de vierletternaam. Wie luisteren, gaat naar het verhaal van mij, de aarde, ontdekt de vrouwelijke kant van zijn bestaan. Je wordt ontvankelijk voor alle stemmen om je heen. En vruchtbaar in een leven van vertrouwen, al biddend: ‘aarde is al wij zijn, wat wij maken. Adem ons open, maak ons uw aarde...’ 13

…een draaibol, rondtollend in eindeloze banen… gezet op de wijde aarde, te zien als je er oog voor krijgt.6 Ik word vernoemd naar de jebasja, het vaste droge van de derde scheppingsdag7, het tegenover van de onzekere zee. Ja, gaande over het droge kun je een weg vinden uit de benauwdheid van het leven. Zekerheid voor je voeten zal ik zijn in het moeras van de wereld.

Het is ook zaak te gaan zoeken. De kleinzoon van Rabbi Baruch speelde verstoppertje met zijn vriendje. Hij verborg zich een poosje, maar zijn vriendje had het zoeken naar hem snel opgegeven. In tranen liep hij naar zijn grootvader: ‘Hij kijkt helemaal niet naar me om!’. De Rebbe zei: ‘Dat is ook Gods klacht, mijn kind, dat we Hem niet meer zoeken’.

Op mij, moeder Aarde, leven al die krachten zich uit in een eeuwig gevecht van licht en donker. En toch wordt het 'een koninklijke wereld' genoemd.9 Onder de harde bolster van het bestaan, is de stem van 'de koning' te horen. Het is een kwestie van luisteren.

Henk J. Huyser Henk J. Huyser was voorheen medewerker van Kerk en Israël, en is nog steeds fellow van de Folkertsma Stichting voor Talmudica.

1. Job 12:8.

10. Genesis 2:3.

2. Vanaf Genesis 1:1.

11. Bijna altijd wegvertaald. Alleen Chouraqui vertaalt:

3. La roets, rennen.

‘pour faire’ en in navolging de Naardense Bijbel: ‘om

4. Zie vooral Prediker 1:4-11.

te maken’. Ook op te vatten als: ‘opdat jijzelf gaat

5. Psalm 24:1.

6. Psalm 29 spelt de Naam breeduit.

12. Exodus 24:7.

7. Genesis 1:10.

13.Uit het lied ‘Overal Zijt Gij’ van Huub Oosterhuis.

8. Genesis 2:7.

9. malchoet hangt samen met het woord voor

doen als de Schepper’.

koning mèlèch.


6

Jaarthema Paulus, deel 1: Paulus en de IJveraars voor de wet Protestantse theologen maakten van Paulus in de 19e eeuw de kampioen die het christendom bevrijdde van de ketenen van het Jodendom. Ze grepen terug op Luther, die Paulus las als bevrijder uit de knelling van de katholieke kerk. Beide benaderingen polariseren Paulus, maar op verschillende wijze.

Luther had de kerkelijke situatie van zijn dagen op het oog. De 19e-eeuwse protestanten gingen ‘historisch-kritisch’ te werk; zij wilden Paulus in het kader van zijn eigen tijd begrijpen. Dat was een nobel streven, maar polariseerde Paulus echt tegen het Jodendom? De laatste jaren groeit de twijfel hierover, al blijven velen eraan vasthouden, ook Joodse theologen.

Echte brieven, concrete mensen Het is onloochenbaar dat Paulus in Filippenzen en Galaten kritische uitspraken doet over de wet. Maar in 1 Korintiërs drukt hij zich juist positief uit, terwijl hij in Romeinen tegelijk kritisch als lovend is. Wist Paulus niet wat hij wilde, sprak hij zichzelf tegen? Dat is serieus verondersteld. Ook werd overwogen of Paulus een ontwikkeling heeft doorgemaakt, van afwijzing via totale aanvaarding naar een middenpositie. Maar dat overtuigt niet: je komt deze verschillende elementen in al Paulus’ brieven tegen, zij het in verschillende proporties. Het ligt meer voor de hand dat hij zich door omstandigheden verschillend uitliet. Waren die bij de Romeinen anders dan bij bijvoorbeeld de Korintiërs? Ongetwijfeld. We hebben het hier over echte brieven als communicatiemiddel tussen concrete mensen. Meestal kennen we hun situatie niet in detail en krijgen we er alleen indirect een indruk van.

‘IJveraars voor de wet’ Alle genoemde brieven lijken te zijn geschreven in de jaren 50 van de eerste eeuw. Dit was een periode van groeiende spanningen in Palestina. Tussen de Joden en het Romeinse bestuur, tussen Joodse groeperingen onderling, tussen Joden en niet-Joden. Dit liep uit op de oorlog tegen de Romeinen, die Joodse ‘ijveraars voor de wet’ in het jaar 66 begonnen. Daarmee radicaliseerden de tegenstellingen nog meer. Volgens allerlei aanwijzingen waren deze ‘ijveraars’ in de twintig jaar ervoor steeds invloedrijker geworden en raakten ze steeds meer in conflict met andersdenkende Joden.

Agitatie tegen de wet? Het is aannemelijk dat dit groeiende conflict over de ‘ijver voor de wet’ ook zijn invloed had in de jonge kerk. We kunnen het aflezen aan Handelingen. In hoofdstuk 15:1 signaleert de auteur een nieuw fenomeen: druk op niet-Joodse christenen om de wet aan te nemen. Paulus en Barnabas verzetten zich. Later vermeldt Handelingen 21:20-21 ‘duizenden gelovige Joden, allen ijveraars voor de wet’. De atmosfeer is dan

zo geladen dat Paulus wordt gearresteerd op beschuldiging van agitatie tegen de wet. Een dergelijke opbouw van spanningen is ook af te lezen aan Galaten 1-2. In zijn verweer tegen de ijveraars noemt Paulus zichzelf voor zijn bekering een ‘ijveraar’ (Galaten 1:14; vgl. Filippenzen 3:6). Het schijnt dus dat deze ‘ijver voor de wet’ al in Paulus’ jonge jaren bestond maar in de jaren 50 enorm terrein won.

Na de breuk De totale breuk tussen Joden en christenen, die Paulus in de schoenen wordt geschoven, ontstond pas veel later en ook niet in één keer. Het was een proces dat zich vanaf de 2e eeuw aftekende en vanaf de 4e eeuw verhardde. Om Paulus goed te begrijpen moeten we in gedachten teruggaan naar de tijd daarvoor, toen zich spanningen ophoopten tussen Joodse groeperingen buiten en binnen de kerk. De band met het Jodendom bleef echter bestaan. Paulus zag zichzelf nog steeds met Jezus’ directe apostelen op de afgesproken ene lijn zitten (Galaten 2:7-10; vgl. Efeziërs 2:20). Peter Tomson Peter J. Tomson is hoogleraar Nieuwe Testament en Patristiek aan de universitaire faculteit voor

Verschillende perspectieven, één historische context

protestantse godgeleerdheid in Brussel.

In Galaten verzet Paulus zich duidelijk tegen de druk op niet-Joodse christenen om de Joodse wet aan te nemen, en een echo daarvan is ook te horen in Filippenzen en Kolossenzen. In 1 Korintiërs is daar bijna niets van te vernemen, maar in 2 Korintiërs weer wel. In Romeinen klinkt er een echo van, maar daarin bepleit Paulus eerder de vrijheid van Joodse christenen om volgens de wet te leven. Deze verschillende perspectieven kunnen wij in één historische context zien.

September 2008


7

Een radicale Jood? De brief van Paulus aan de Galaten is voor de Amerikaanse rabbijn Boyarin de sleutel om het denken van Paulus te verstaan. Hij ziet in Paulus de radicale Jood, die in de verrezen Christus zijn eigen historische Jood-zijn tot op de kern ervaart. Paulus is daarom in de ogen van Boyarin beslist geen antisemiet.

‘ Er is noch Jood noch Griek, er is noch slaaf noch vrije, er is noch manlijk noch vrouwelijk, want u allen bent één in Christus Jezus’. De tekst van Galaten 3:28 staat in groene letters op de omslag van ‘A radical Jew’, het boek van Daniel Boyarin. Het wordt meteen duidelijk waar het de rabbijn om te doen is. Paulus is een radicale Jood die zijn volk tot de eigen wortels wil terugvoeren. De tekst uit Galaten wordt wel het Magna Charta van Paulus genoemd.

Universeel De Magna Charta is het Koninklijke besluit in 1217 van de Engelse koning Jan zonder Land waarin vazallen meer vrijheid wordt aangekondigd en privileges van de adel worden ingekort. Het fundament voor de westerse democratieën is daarmee gelegd. Bij Paulus opent deze tekst de weg naar universaliteit: één God, één volk, één doop! De Galatenbrief is voor Boyarin, evenals voor Luther, een sleutelbrief om het denken van Paulus te verstaan. Paulus en Boyarin vinden elkaar door van binnenuit de culturele kritiek op het Jodendom in te zetten. Paulus is daarom in de ogen van Boyarin beslist geen antisemiet. Als Talmudkenner is hij ook geboeid omdat Paulus een integrerend onderdeel van de Romeinse tijd uitmaakt. Het rabbijnse Jodendom stamt uit de tijd na Paulus.

Universalisme bestond zowel in het Jodendom als in het hellenisme.

Spannend paradigma Boyarin ziet Paulus als een paradigmatische Jood. Paulus is Benjaminiet en tegelijkertijd leidt zijn Jood-zijn tot grote veranderingen op het geestelijke gebied. Zijn ontmoeting met Christus maakt hem opnieuw zoon van zijn volk, maar nu heel anders. Willen zijn lezers Paulus daarin bijvallen of aanvallen? Verdiept hij of verkwanselt hij zijn traditie? Met Galaten 3:28 wordt een oude kwestie in de bijbelse theologie en de geschiedenis van het Jodendom aangekaart. Het is de spanning tussen particularisme (de eigen verkiezing) en universalisme (de verkiezing van allen). Particularisme kan racistisch uitpakken. Het universalisme kan de angst voeden, tot een ‘abstracte’ eenheid gedwongen te worden met voorbijgaan aan het eigene. In beide gevallen zijn particularisme en universalisme niet heilzaam. Dit is meteen Boyarins kernvraag. Hij werkt deze uit langs twee lijnen. De lijn van de historische Joodse identiteit en die van de vrouwelijke identiteit. De Jood en de vrouw worden in hun bestaan afhankelijk gemaakt van de erkenning door anderen. Voor de vrouwen word de identiteit door mannen bepaald vanwege hun fallocratische (seksuele) identiteit. Denk in dit verband aan besnijdenis! Voor de volkeren worden Joden steeds tot minderheid verklaard door de macht en de kracht van de meerderheid (naties). Boyarin ziet de problematiek van gender (geslacht) en etniciteit in elkaars verlengde. Hoe loopt de weg van verlossing?

Op zoek naar de ‘ware Jood’ in jezelf …

denkt daarmee aan zijn roeping te beantwoorden. Zo nemen mensen ongemerkt elkaar de maat al naar gelang het hun past. De ware Jood is de gehoorzame, de geestelijke Jood. Als Christus nu de ware Jood openbaart is hij de nieuwe Adam waarin geen Jood en geen Griek is, geen concurrentie tussen man en vrouw. Boyarin citeert in dit verband Romeinen 2:9: ‘Verdrukking en benauwdheid zullen komen over ieder levend mens, die het kwade bewerkt, eerst de Jood en ook de Griek; maar heerlijkheid, eer en vrede voor ieder die het goede werkt, eerst de Jood en ook de Griek.’ Volgen Boyarin legt Paulus hier zijn kaarten op tafel: het gaat om de radicale Jood die in jezelf ontdekt moet worden: Christus. ‘Bij Paulus heeft Christus niet de status van de Joden veranderd, maar de status van de heidenen.’ Dat is de verassende conclusie van deze rabbijn. Meer dan genoeg voor een dialoog die Paulus zoekt met Joden en niet-Joden.

Aanstoot Eén vraag blijft voor mij zeker liggen: is het niet de gekruisigde Christus die een aanstoot is voor Joden en een dwaasheid voor Grieken (1 Korintiërs 1:23). Bepaalt dat niet nog meer de radicaliteit van de ‘true jew’ dan de besnijdenis en de vraag van etniciteit? Dus tóch Luther met de vraag naar de rechtvaardiging, dat elke mens geheiligd wordt door de genade van het geloof in God? Het bestaan zelf, van welke herkomst ook, moet ‘omgesmolten’ worden naar het ware beeld van de mens. Daaruit zal blijken dat de liefde radicaal 'de meeste' is. De heiden moet dus op zoek naar de ‘ware Jood’ in zichzelf. De opdracht om te zoeken naar de ware mens, is de theologische positie die Boyarin inneemt. Daniel Boyarin: A Radical Jew – Paul and the politics of identity. University of California Press, ISBN 0 520 21214 2.

Verborgen of ware Jood De andere lijn loopt uit op het spreken over de secret jew en de true jew in mensen. De verborgen Jood in ieder mens is de homo religiosus. Hij doet plichtmatig de wet en

September 2008


René van den Beld René van den Beld is predikant in Bilthoven en lid van de Generale Synode.

8

Een reactie vanuit Kerk & Israël-perspectief Op weg naar een nieuw liedboek… De werkgroep Eredienst van de Protestantse Kerk verspreidde dit voorjaar een cd en een katern met

liederen en teksten. Hiermee krijgen we een indruk van de verscheidenheid die het toekomstige liedboek zal kenmerken (uitgave in 2012). Met het verzoek aan gemeenten en classes om op het aangeboden setje te reageren. Vanuit Kerk & Israël-perspectief kan aandacht gevraagd worden voor vier zaken, aldus Reinier Gosker.

Vervangingstheologie

Foto: Zygmunt Frankel

De oorspronkelijke nota van de Interkerkelijke Stichting voor het Liedboek (ISK, zie www.liedboek.net) constateert dat de wereld sterk veranderd is sinds 1973. In dat jaar verscheen het ‘Liedboek voor de Kerken’. Als ingrijpende veranderingen noemt zij de entree van het Internet, het voorbij zijn van de Koude Oorlog, de veranderde positie van vrouwen in kerk en samenleving, de vorderingen op medisch gebied en (vrij vertaald) de globalisering.

De titel Kurios Eén van de grote vragen betreft de vertaling van de titel Kurios in het Nieuwe Testament. Soms wordt de Godsnaam bedoeld, soms de titel ‘Heer’. ‘Waar de dogmatiek Vader en Zoon wel op elkaar betrekt, maar duidelijk onderscheidt, worden ze in de praktijk vaak gelijkgesteld’, las ik ergens onder verwijzing naar Gezangen als 177:2, 357:3 en 443:2. (1) De ISK-nota bindt de kerk op het hart ‘zo van haar Heer te zingen, dat anderen het ook horen en naderbij komen’. Dat is mooi. Maar wat als die ander een gelovige Jood is, die zich graag verre houdt van wat in de rabbijnse traditie schittuf wordt genoemd, het ongeoorloofd verbinden van de Naam van God met iets anders?

Deze opsomming is indrukwekkend: dit moet dus allemaal verdisconteerd worden in een nieuw liedboek! Toch mis ik iets. Vanuit de noodzaak om te komen tot een nieuw liedboek, lijkt mij nog iets heel anders van belang. In de afgelopen dertig jaar werd de kerk - langzaam maar zeker - iets op het lijf geschreven, waarop ze niet meer terug kan: het einde van de vervangingstheologie. Dat heeft consequenties voor wat zij wel en niet meer zingen kan. Zal dit een aandachtspunt zijn voor de werkgroep? Of blijven, om maar iets te noemen, kerk en Israël net zulke uitwisselbare begrippen als in het huidige Liedboek? Ik ben er niet helemaal gerust op.

Meer informatie en adressen van het ISK zijn te vinden via www.pkn.nl/kerkmuziek.

Het boek der Psalmen Verder is er besloten om de Psalmberijming van 1967 integraal in het nieuwe liedboek op te nemen. Terecht rekenen de ISK en de synode dit psalter tot het ‘culturele en liturgische erfgoed van de Nederlandse protestantse kerken’. Maar er is geen bijbelboek waar de spanning tussen Israël en de volkeren zo voelbaar is als in het boek der Psalmen.

ook in Israël en in de Joodse gemeenten bij u in de buurt’. Verder zou een verwijzing naar het boek van R. Boon, ‘De Joodse wortels van de christelijke eredienst’, niet misstaan. Het hoofdstukje over de psalmen in synagoge en kerk is buitengewoon informatief en verhelderend.

Reinier Gosker Reinier Gosker is lid van de redactie van Kerk en Israël Onderweg.

Komt deze rol voldoende uit de verf in de Psalmberijming van 1967?

Voortdurend roept Israël de andere volkeren op om de Eeuwige te prijzen, zijn eer te zingen, hem te loven en te danken. Israël en de Eeuwige zijn hier als het ware de acteurs in een drama, waarvan de volkeren getuigen zijn. Zij, die volkeren - lees: wijzelf(!) - worden voortdurend als de toeschouwers die wij zijn, opgeroepen om te applaudisseren en in te stemmen met wat er gebeurt. Wij hebben als volkeren, als kerk uit de volkeren, een bepaalde rol bij het zingen van de Psalmen.

Hoewel de beslissing over de Psalmberijming van 1967 al genomen is, blijft het mogelijk om in een ‘verantwoording’ expliciet aandacht te schenken aan de rolverdeling bij het zingen van de ‘liederen van Israël’ - zoals de Psalmen in het huidige ‘Liedboek voor de Kerken’ genoemd worden! Een zinnetje als ‘Zo is het ook in Israël geweest’ kan dan gelijk veranderd worden in: ‘Zo is (!) het

September 2008


’Liederen van Israël’

1) Op de Gezangen komen we graag terug in een volgende uitgave van dit blad.

9

Synagogen in Nederland Bourtange In deze rubriek komen aspecten van Joodse synagogen in Nederland aan bod.

Een echo uit de synagoge op elke zondagmorgen Schriftlezingen op Sjabbat en feest- en treurdagen in de synagoge

September 6 september Sjoftiem - Rechters. Deuteronomium 16:18-21:9. Jesaja 51:12-52:12. 13 september Ki Teetsee - Wanneer je uittrekt. Deuteronomium 21:10-25:19. Jesaja 54:1-10. 20 september Ki Tavo - Als je komt. Deuteronomium 26:1-29:8. Jesaja 60:1-22. 27 september Nitsaviem - Aangetreden. Deuteronomium 29:9-30:20. Jesaja 61:10-63:9. 30 september Rosj hasjana - Nieuwjaar 5769. Genesis 21:1-34; Numeri 29:1-6. Eerste dag, 1 Samuël 1:1-2:10.

Bourtange is een vestingdorp in de venen van Oost-Groningen, waar rond 1740 voor het eerst Joden kwamen wonen. De (vee)handel was hun voornaamste inkomstenbron. Er zijn aanwijzingen dat er – ondanks hun kleine aantal – al in de 18e eeuw een huissynagoge was. In 1813 had de Joodse Gemeente Bourtange (bestaande uit Vlagtwedde, Sellingen, Roswinkel en Bourtange) ook een huissynagoge. In 1835 was er sprake van een synagoge in een gehuurd pand aan de Batterijstraat. Deze synagoge werd in 1837 door de Joodse Gemeente van de overheid aangekocht. In 1842 werd een nieuwe synagoge gebouwd, die tot de Tweede Wereldoorlog dienst deed als gebedshuis. Momenteel is het ingericht als synagogaal museum. Hier is ook de litho van David Blanes te bezichtigen die aan het museum werd geschonken. Er zijn twee Joodse begraafplaatsen in Bourtange. De oorspronkelijke, met een oudste steen uit 1862, werd in 1894 buiten gebruik gesteld en ligt naast de kalkbranderijen. De andere begraafplaats ligt in Hebrecht, waarvan het eerste graf dateert uit 1895.

Oktober 1 oktober Rosj hasjana. Genesis 22:1-24; Numeri 29:1-6. Tweede dag, Jeremia 31:2-20. 4 oktober Wajeleech - En hij ging. Deuteronomium 31:1-30. Sjabbat Sjoeva - Sjabbat van inkeer. Hosea 14:2-10; Joël 2:15-27. 9 oktober Jom Kippoer - Grote Verzoendag. Leviticus 16:1-34; Numeri 29:7-11. Jesaja 57:14-58:14 (ochtend); Leviticus 18:1-30 (middag), Jona; Micha 7:18-20. 11 oktober Haäzinoe - Neig het oor. Deuteronomium 32:1-52; 2 Samuel 22:1-51. 14 oktober Soekot - Loofhuttenfeest. Leviticus 22:26-23:44; Numeri 29:12-16. eerste dag, Zacharias 14:1-21. 15 oktober Soekot - Loofhuttenfeest. Leviticus 22:26-23:44; Numeri 29:12-16. tweede dag, 1 Kon. 8:2-21. 18 oktober Sjabbat tijdens Soekot. Exodus 33:12-34:26; Numeri 29:23-31. Ezechiel 38:18-39:16. 21 oktober Slotfeest. Deuteronomium 14:22-16:17. Sjemini Atseret - achtste dag. Numeri 29:35-30:1 1 Kon. 8:54-66. 22 oktober Simchat Tora - Vreugde der Wet. Deuteronomium 33:1-34:12; Genesis 1:1-2:3. Numeri 29:35-30:1; Jozua 1:1-18. 25 oktober Beresjiet - In het begin. Genesis 1:1-6:8; Jesaja 42:5-43:10. November 1 november Noach - Noach. Genesis 6:9-11:32; Jesaja 54:1-55:5. 8 november Lech Lecha - Ga jij. Genesis 12:1-17:27; Jesaja 40:27-41:16. 15 november Wajera - En Hij verscheen. Genesis 18:1-22:24. 2 Koningen 4:1-37. 22 november Chajee Sara - De leeftijd van Sara. Genesis 23:1-25:18. 1 Koningen 1:1-31. 29 november Toledot Jitschak - De geslachten van Jitschak. Genesis 25:19-28:9. Maleachi 1:1-2:7. (*) De versnummering is in vele vertalingen anders: Genesis 28:10-32:2 (**) De versnummering is in vele vertalingen anders: Genesis 32:3-36:43

Anne-Wil Meeuwissen

September 2008

Met dank aan ds. C. Schakel, Amsterdam


10

Joods leven in Nederland Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom (nvpj) Naast het traditionele Jodendom bestaat er in Nederland een actieve gemeenschap van Progressief Joodse gemeenten. Deze gemeenten worden ook wel Liberaal Joodse Gemeenten genoemd. Elders in de wereld spreekt men ook wel van Reform Jodendom. Het progressieve Jodendom is in Europa ontstaan in het begin van de 19e eeuw.

Synagoge Zuidlaren. Foto’s: Bureau Siemer

De oudste progressieve gemeenten in Nederland zijn ontstaan in de dertiger jaren van de vorige eeuw. Na de oorlog zijn de gemeenten in Amsterdam en Den Haag opnieuw opgericht. Op het moment zijn er negen grotere en kleinere progressieve gemeenten verspreid over het hele land die regelmatig diensten en sociale activiteiten organiseren. De meeste van deze gemeenten hebben een oudere synagoge opnieuw in gebruik kunnen nemen.

Taak in deze wereld Progressief Jodendom wil een antwoord geven op de uitdaging die de moderne tijd stelt aan de Joodse traditie. Het Jodendom

was door de eeuwen heen een dynamisch geloof, dat zijn betekenis mede ontleent aan de dialoog met de omgeving. De boodschap van de Eeuwige is in de tijd niet veranderd. Maar tegelijk is er de opdracht om die boodschap op ieder moment opnieuw te horen en die in het eigen leven te vertalen. Progressief Joodse gemeenten proberen hun leden een huis te bieden, waarin zij hun Jodendom beleven en vormgeven aan de relatie met onze Schepper. Zij proberen leden te activeren om een taak op zich te nemen in deze wereld, in samenwerking met anderen, en te werken aan wat zij samen herkennen als het goede.

op, om in de diensten als voorzanger te fungeren. Albert Ringer Albert Ringer is rabbijn en werkt als geestelijk verzorger bij de krijgsmacht en het Psycho-Medisch Centrum Parnassia in Den Haag.

Opleiding geestelijk leiders De groei van de progressieve gemeenschap in Nederland heeft de laatste jaren een nieuw hoogtepunt bereikt. Dat komt tot uiting in de stichting van een opleidingsinstituut voor geestelijk leiders, de Levisson-stichting. In augustus hoopt de eerste groep leerlingen van deze opleiding (waaronder de auteur van dit artikel) hun smicha te ontvangen, hun bevestiging als rabbijn. Het instituut leidt op dit moment ook ruim twintig mensen van verschillende leeftijden

‘Net iets meer dan tachtig jaar, namelijk 83 jaar geleden ging de sjoel in Zuidlaren dicht. Een leven lang vond er niets Joods in het sjoeltje plaats. Maar afgelopen sjabbat bruist het sjoeltje van nieuw leven. Voor het eerst in 83 jaar was er een bar mitswa.’ (Tamarah Benima, Nieuw Israëlietisch Weekblad, 27 juni 2008)

De sjoel in Zuidlaren is na lange tijd weer in gebruik als sjoel voor de NVPJ, zie ook Kerk & Israël Onderweg, juni 2006.

Synagoge Zuidlaren. Foto’s: Bureau Siemer

Gelezen Remember the past Live the present Trust the future Abba Kovner

September 2008


11

Tropenmuseum Amsterdam: Tentoonstelling Palestina 1948 Op 14 mei 2008 werd feestelijk herdacht dat 60 jaar geleden de staat Israël werd opgericht. Het Tropenmuseum in Amsterdam belicht tot 5 januari 2009 een andere kant van deze gebeurtenis. Meer dan een half miljoen Palestijnen verlieten onvrijwillig de Israëlische gebieden, en vierhonderd dorpen en elf stadswijken werden verwoest. Ook die geschiedenis verdient het, om te worden gehoord.

Als er al op school en op de zondagschool aandacht voor Israël was, kregen we meestal plaatjes te zien van energieke jonge mensen die sinaasappels plukten en hoorden we verhalen over kibboetsen, waar gevolksdanst werd, en over de woestijn die tot bloei werd gebracht.

Het was toch een leeg land? Op een bijeenkomst van een classicale werkgroep Kerk en Israël, bespreken we de IPA- nota van de Protestantse Kerk. De Palestijnse kant van het verhaal komt aan de orde. De gebeurtenissen die gepaard gingen met de oprichting van de staat Israël in 1948, worden door Palestijnen herdacht onder de naam Nakba, de catastrofe. ‘Maar het was toch een leeg land?’, zegt iemand verontwaardigd. Khalil Raad (1854-1957) was Libanees van protestantse huize. In 1890 woonde hij in de Joods-Arabische wijk in West-Jeruzalem. In 1948 vluchtte hij eerst naar Hebron en later naar Libanon. De foto’s die hij rond 1930 van Palestina maakte, laten geen desolate bijbelse landschappen zien, maar het dagelijks leven van winkels, vissers en boeren.

Nakba-archief Het Nakba-archief in Beiroet verzamelt getuigenissen van Palestijnen die in 1948 vluchtten en nu nog steeds in Libanon wonen. Twaalf mensen vertellen hier op video hun verhaal. De mythe van de oorlog na 1948 wordt doorgeprikt. Voor 1948 leefden Joden, moslims en christenen redelijk goed samen. Al vóór het uitroepen van de staat Israël was er een Joods plan voor het moment dat het Brits Mandaat zou aflopen. Door de Joodse strijdgroepen werd een strategie gevolgd: een dorp werd aangevallen en veroverd, de bevolking moest gedwongen vertrekken, soms vielen er doden of gewonden, het dorp werd verwoest en in brand gestoken. Later werd er iets overheen gebouwd. Zoals het Birya Bos van het Joods Nationaal Fonds,

Mahmoud Darwish Ik ging naar de deur En de deur ging open Ik vertrok en ze sloot En ook mijn schaduw vertrok achter mij Waarom zeg ik ‘vaarwel’? Van nu af aan Ben ik voor herinnering een vreemde geworden En een vreemde voor mijn huis. Tentoonstelling Palestina 19

September 2008


waar ooit zes dorpen lagen. Ook de Britten en de Arabische Liga speelden geen fraaie rol.

Verleden onder ogen zien Alan Gignoux (Miami, 1966) koppelde foto’s van ballingen aan foto’s die hij maakte van plaatsen in Israël nu. Bestaan er ‘schone’ oorlogen? Nee. Is er rechtvaardiging mogelijk? Nee. We hoeven geen partij te kiezen, maar we kunnen wel het verleden onder ogen zien. We moeten ons ervan bewust zijn dat ons oordeel gekleurd is door onze opvoeding. Maar je kunt het verleden ook niet ongedaan maken. Erkenning is wel een eerste stap.

Reinier Gosker en Greetje van der Harst Reinier Gosker en Greetje van der Harst zijn lid van de redactie van Kerk & Israël Onderweg.

12

60 jaar Israël: Hoop op een betere toekomst Hoe wordt in Israël zelf aandacht besteed aan het 60-jarig bestaan van de staat? In Israël vond in mei de internationale ‘Israël Presidential Conference’ plaats. Het jubileumjaar brengt daarnaast ook een lange reeks nationale projecten. Beide vormen zijn vooral gericht op het vinden van nieuwe wegen, om de toekomst van Israël en omgeving leefbaarder te maken.

De oprichting van de staat Israël werd een feit op 5 ijar 5708 (Joodse jaartelling, 14 mei 1948 op onze Gregoriaanse kalender. In Nederland was er rond 14 mei 2008 veel media-aandacht voor het 60-jarig bestaan. Maar hoe werd dit nu in Israël zelf beleefd?

Kijk naar de beloften voor de toekomst De Israël Presidential Conference was een initiatief van president Simon Peres, en werd door de overheid georganiseerd. Het motto luidde: ‘Look at the promises of the future, not the threats of the past’. In aanwezigheid van vele (voormalige) staatshoofden, Joodse en niet-Joodse wetenschappers en marktleiders, vanuit de hele wereld, sprak men over het ‘morgen’ van Israël in (inter)nationale context. Politieke, wetenschappelijke en economische experts spraken over mogelijkheden om Israëls toekomst, en die van de regio, te verbeteren.

Toekomstvisie Er werd een plan gepresenteerd voor het graven van een kanaal van Eilat naar de Dode Zee. Dit kan zowel water- als elektriciteitsSpeeltuin Open House Ramle. Foto Marieke den Braber

September 2008

voorzieningen ople- Simon Peres. Foto: pressoffice.cornell.edu veren voor Israël, Jordanië en de Palestijnse gebieden. De daadwerkelijke uitvoering zou een belangrijke stap op weg naar vrede kunnen zijn. Ook sprak men over nieuwe invalshoeken voor (interreligieuze) dialoog en constructief en creatief leiderschap. Israëls Minister President Olmert eindigde zijn toespraak op deze conferentie als volgt: ‘Aan de vooravond van de zestigste verjaardag van Israël werd ik geïnterviewd door een 11-jarig Israëlisch jongetje. Hij vroeg mij hoe de Staat Israël er over tien jaar, op haar zevenHoopvol tigste verjaardag, uit zou zien. Ik antwoordde Hoe Israël tegen haar eigen 60-jarig behem te hopen dat Israël dan een land zal zijn staan aankijkt lijkt goed samengevat in de dat in vrede leeft met haar buren, dat veiligwoorden van Elie Wiesel: ‘Over de Joodse heid kan bieden aan al haar inwoners, een geschiedenis is het moeilijk profeteren. Wie land waar onderwijs de grootste post is in de had kunnen voorspellen dat Abraham de welstaatsbegroting, een land dat vooroploopt in stand van het huis van zijn vader, en diens wetenschappelijk en technologisch onderafgoden, zou verlaten om te ontdekken dat zoek, een land dat goede voorzieningen biedt God de wereld bestiert? En Mozes, de man aan al haar inwoners, een land geliefd door met een spraakgebrek, wie had verwacht dat haar inwoners.’ hij zou worden tot woordvoerder van zijn volk? Was de overwinning van Israël op vijf Kinderen van Israël goed bewapende Arabische legers voorspel Het zwaartepunt van evenementen en baar? En de aanslag, door een Joodse fanativieringen die gedurende het hele jubileumcus, op de legendarische minister-president jaar worden georganiseerd ligt bij ‘strengtheRabin? ning of Israëls children’. Dit gebeurt aan de Joodse geschiedsvorming proberen te voorhand van vele feestelijke activiteiten, zoals spellen is niet mogelijk. Dat gezegd hebbentekenwedstrijden en muziekfestivals, daarde, kan ik toch niet om de vraag naar de toenaast worden interreligieuze dialoogprojeckomst van Israël heen. Ik geloof dat, vroeger ten speciaal voor kinderen georganiseerd. of later, Israëli’s en Palestijnen samen zullen Ook worden er in het jubileumjaar in Israël leven. Ik zie hoopvol uit naar die toekomst.’ 60 speeltuinen gebouwd (een schenking van Keren Hayesod). Jacobi Vlaming Daarnaast vinden ook andere activiteiten plaats als het kiezen van een nationale vogel, Jacobi Vlaming is lid van de een jubileumlied, en theater- en dansfestiredactieraad van Kerk & Israël vals. (Voor meer informatie zie: Onderweg. israël60.gov.il)

‘Profeteren over Israël is onmogelijk’


13

Internationale overleg voor Christenen en Joden Ik ging naar Jeruzalem en nam mee… Het internationale overleg voor Christenen en Joden (ICCJ) hield zijn jaarlijkse ontmoeting dit jaar in Jeruzalem. Ik was er bij en ik nam mee…

Een warm gevoel

Internationale overleg voor Christenen en Joden. Foto: Marieke den Braber

De temperatuur natuurlijk allereerst. Maar ook van de ontmoetingen met mensen. Van Bangladesh tot Australië, van Noord-Amerika tot Denemarken kwamen er mensen om met elkaar te praten. Over de bijdrage van de Joods-christelijk-islamitische dialoog aan een weg naar vrede in het Midden-Oosten. En het was duidelijk dat alle aanwezigen, niemand uitgezonderd, die vrede willen.

Een zwaar gemoed Het was mooi om met elkaar te spreken in West-Jeruzalem. Maar de realiteit drong elke minuut bij ons binnen. Een spreekster kon niet komen, omdat men haar (als Palestijnse) bij het checkpoint niet doorliet. Een ander vertelde over zijn jaarlijkse weken als reservist in het Israëlische leger. We stonden erbij en luisterden ernaar. Want we zijn en blijven outsiders. Vele bezoekers zouden het conflictgebied na afloop van deze bijeenkomst weer verlaten. Voor Israëli’s en Palestijnen is het de dagelijkse realiteit.

Geen pretenties, maar idealen Hoop Op bezoek in het Open House in Ramle. Dalia Landau vertelde vol verve hoe het huis, dat haar ouders ooit kochten van de staat, een andere bestemming moest krijgen. Het huis was van een Arabische familie geweest, die het in 1948 gedwongen moest verlaten. Het contact met deze familie was er al jaren, maar toen het huis leeg kwam was het deze Arabische familie die vroeg of Dalia er iets mee kon doen voor het welzijn van de stad. Het werd een creche voor de Arabische kinderen van Ramle. Dat die het naar hun zin hadden, konden we horen en zien in hun speeltuin. Zo waren er talloze initiatieven. Na het congres sprak ik met nog meer geengageerde mensen. Stuk voor stuk met idealen. Geen grote politici, geen mensen met (machts)pretenties. Ze zetten zich oprecht in voor hun samenleving, waarin geleefd en niet gestreden moet worden. Een samenleving waarin ruimte moet zijn voor vrijheid van geloof en religie.

September 2008

Geloof Het kan anders. En religie kan en moet daar een belangrijke rol in spelen. Rabbijn Melchior sprak de conferentie toe. Hij benadrukte opnieuw dat religie niet los staat van oplossingen voor het conflict. Alle pogingen om religie buiten de deur te houden, die ‘zuiver politiek’ willen zijn, zijn gedoemd te mislukken. Want religie is een onlosmakelijk deel van de identiteit van mensen, of je nu moslim, christen of Jood bent. En dus moet je religie een plaats geven en aan het woord laten. Want religie beweegt mensen. Soms ten kwade, helaas. Maar vaak ook ten goede.

Het lijkt zo makkelijk, als je er zelf niet woont Terughoudendheid Over land gesproken, bleek de christelijke theologie heel verschillend. Een NoordAmerikaanse spreker had mooie woorden en beelden. Maar de Palestijnse theoloog die op zijn verhaal reageerde, zag een hele andere realiteit. Het ging niet zomaar over land, maar over de grond waarop hij woont. En dat maakt theologiseren wezenlijk anders. De Joodse die hierop reageerde was geschokt. Want de theologie van het land van deze christenen, uit NoordAmerika en uit de Westbank, was haar vreemd.


De workshop was na anderhalf uur afgelopen, maar de discussie ging door. We kwamen er niet uit. Later bleek wel dat er een teer punt geraakt was. Juist hier bleek weer hoe ‘makkelijk’ het is om over Israël te praten, als je er zelf niet woont. Hoe anders is het als het je thuisland is. En hoe anders is de theologische beleving tussen christenen en Joden. (En tijdens deze workshop waren er nog niet eens moslims aanwezig …)

Trots op de Protestantse Kerk Met de laatste nota over het IsraëlischPalestijns conflict (april 2008) gaf de synode van de Protestantse Kerk in Nederland een duidelijke richting aan: niet polariseren, maar helpen om bruggen te bouwen naar vrede. En deze richting werd door mijn Palestijnse en Israëlische gesprekspartners goed ontvangen. Op de terugreis bracht ik een koffer vol papieren, een hoofd vol informatie en een fototoestel vol prachtige beelden mee uit een schitterend land. Van dat laatste kunt u dit nummer al meegenieten. Marieke den Braber Marieke den Braber is hoofdredacteur van Kerk & Israël Onderweg.

14

Ontmoeting tussen twee Joodse dichters: Heinrich Heine en Juda Halevi Heinrich Heine (1797-1856) kwam uit een Joodse koopmansfamilie te Düsseldorf en had zich in 1825 - bij wijze van ‘entreebiljet’ tot de Westerse cultuur - bekeerd tot het christendom. Maar later keerde hij toch weer terug naar het geloof van zijn voorvaderen. Dit artikel gaat over de invloed van de gedichten en de levensgeschiedenis van Juda Halevi (1075-1141) op zijn werk.

Vanaf 1831 woont Heine in Parijs, waar hij in 1841 trouwt met Mathilde Mirat (1815-1883). Aan het einde van zijn leven kluistert een ziekte hem aan zijn ‘matrassengraf’. In 1849 noemt hij zichzelf ‘een arme doodzieke Jood’ en uit het nawoord van zijn dichtbundel Romanzero van 1851 blijkt dat hij is teruggekeerd tot het Jodendom. Het langste gedicht uit deze bundel is: Juda Halevi, dat uit vier delen bestaat en 224 kwatrijnen telt.

Liefde voor Jeruzalem ‘Moge de tong mij bij het likken kleven / aan het verhemelte, en verdorren / mijn rechterhand, indien ik jou ooit / vergat, Jeruzalem’. Deze woorden van Psalm 137 doen Heine aan Juda Halevi denken. Hij geeft een lyrische levensbeschrijving. Halevi, omstreeks 1100 in Toledo geboren, genoot een Joodse opvoeding als voorbereiding op de Talmoed. De halachische passages uit de Talmoed hebben hem als rabbijn leren denken, getuige zijn Kuzari, maar de haggadische gedeelten ontwikkelden de dichter in hem. Halevi schreef gedichten, feestliederen, klaagzangen en impressies van zijn reis naar het Heilige Land. Steeds was Jeruzalem het voorwerp van zijn liefde, zoals Heine hem ook portretteert in zijn gedicht: Heinrich Heine, geschilderd door Moritz Oppenheim, 1831

Jene, die der Rabbi liebte, War ein traurig armes Liebchen, Der Zerstörung Jammerbildnis, Und sie hieß Jerusalem. (II, 24)

Van onschatbare waarde is het Tsionslied dat Juda stervend voor Jeruzalems poorten zong: Also saß er und sang, Wie ein Seher aus der Vorzeit Anzuschaun - dem Grab entstiegen - Schien Jeremias, der Alte -

Zo zat hij daar en zong, En leek een profeet uit de oudheid De oude Jeremia scheen Opgestaan uit zijn graf –

Doch ein frecher Sarazene Kam desselben Wegs geritten, Hoch zu Roß, im Bug sich wiegend Und die blanke Lanze schwingend -

Maar een brutale Saraceen Kwam langs dezelfde weg gereden, Hoog te paard, wiegend op zijn zadel En zijn blanke lans zwaaiend –

In die Brust des armen Sängers Stieß er diesen Todesspeer, Und er jagte rasch von dannen, Wie ein Schattenbild beflügelt. (III, 50-53)

In de borst van de ongelukkige zanger Stootte hij deze speer des doods, En ging er snel vandoor, Als een schaduwbeeld vervliegend.

Divan Tegenwoordig neemt men aan dat Halevi rond 1070 in Toledo of Tudela is geboren. De staatsman en dichter Mozes ibn Ezra organiseerde literaire salons en ontdekte de poëtische begaafdheid van de jonge Halevi. Men denkt dat Juda de Talmoedacademie te Lucena heeft bezocht. Hij studeerde geneeskunde en was arts in Toledo. Politieke omstandigheden brachten Halevi in het islamitische Andalusië en in het christelijke Noorden. Hij trouwde en had een dochter. Zijn Divan telt zo’n 1000 gedichten.

Hoofdwerk Zijn filosofisch hoofdwerk Kuzari schreef hij rond 1140 in het Arabisch. Kuzari was koning van het volk der Chazaren, dat zich in de 7e eeuw tot het Jodendom zou hebben bekeerd. De koning laat zich door een filosoof, een christen, een moslim en een Jood voorlichten over godsdienst. Overtuigd door de laatste bekeert hij zich tot het Jodendom. Aan het einde van Kuzari neemt de Jood afscheid om naar het land Israël te vertrekken. Zo blijkt ook

September 2008

Degene die de rabbi liefhad Was een armzalig liefje, Jammerlijk beeld van verwoesting, En zij heette Jeruzalem.


hier Halevi’s verlangen naar Jeruzalem. Halevi verliet als zeventigjarige zijn vaderland voor een gevaarlijke zeereis naar Israël dat in handen was van de kruisridders. Na een oponthoud in Egypte ging hij in 1141 scheep naar zijn eindbestemming. Dan verdwijnt hij uit het zicht: heeft hij zijn doel ooit bereikt, de heilige bodem gekust, Jeruzalem gezien? Terug naar het gedicht van Heine. Heines vrouw vindt het maar onzin om de Divan van Halevi zo te koesteren, waarop de dichter sneert dat de Parijse opvoeding te oppervlakkig is om de sefardische poëzie naar waarde te kunnen schatten. Hij raadt haar aan om Hebreeuws te leren zodat zij Halevi’s gedichten in het origineel kan lezen. Rolf Post Rolf Post geeft lezingen en cursussen over onder andere Jehudah Halevi.

15

Te doen onderweg Aankondigingen van activiteiten, waaraan lezers dit kwartaal kunnen deelnemen.

Uitgebreide info op onze web rmatie vindt u in de age nda site, www.p kn.nl/kerk& israel.

In de provincie Groningen Bourtange. De Vesting Bourtange participeert in het Jaar van het Religieus Erfgoed met een tentoonstelling in de Synagoge: Joodse bewoners langs de grens. De expositie is toegankelijk t/m 14-11-2008. Zie ook het artikel op blz. 10. Inlichtingen: (0599) 35 46 00.

In de provincie Friesland Sneek. In de Zuiderkerk, Rienck Bockemakade 7 worden in het kader van Ontmoeting Onderweg op 15-9, 14-10, 3-11, 15-12, 27-1 en 24-2 avonden georganiseerd over verschillende onderwerpen. Sprekers zijn ds. C. Glashouwer, prof. H. Jansen, drs. M. den Hartog, ds. B Gijsbertsen, H. Hein-van der Hoek en legerrabbijn Boosman. Inlichtingen: (0515) 41 71 22. Drachten. Grote Kerk: Rectificatie. De avond van Simon Schoon over ‘Een jaar Nes Ammim’ is verschoven van 8-10 naar 19-11. De eerste avond van het leerhuis over het Onze Vader is niet op 6-10 maar op 16-10. Inlichtingen: (0512) 51 05 54. Beetsterzwaag. Commissie Kerk en Israël organiseert op 6-11 om 19.30 uur in de Ontmoetingskerk een avond met rabbijn A. Soetendorp over 60 jaar Israël. Inlichtingen: (0512) 38 58 08. Beetsterzwaag/Drachten. De Olterterperkring organiseert diverse cursussen. Op 29-9 komt ds. René van den Beld met zijn voorstelling ‘Menswording op kousenvoeten’. Op 13-10, 10-11, 8-12, 5-1, 2-2, 9-3, 30-3 zijn er dan lezingen over ‘Menswording’. De cursus ‘Iemand had twee zonen’ is op 27-10, 24-11, 15-12, 19-1, 16-2, 23-3, 30-3. Informatie: (0512) 51 26 00

In de provincie Drenthe Emmen. Kerk en Israël Emmen heeft in de Centrale Bibliotheek aan het Noorderplein

September 2008

twee avonden gepland. Op 12-11 Dr. S.P. van ’t Riet over de verschillende groepen en stromingen in het Jodendom in de tijd van Jezus en op 4-2 prof. C.J. den Heyer. Inlichtingen: (0591) 61 07 94.

In de provincie Overijssel Elburg. Provinciale Ontmoetingsdag Kerk en Israël op zaterdag, 4 oktober 2008 van 11.30-15.30 uur in en rond de synagoge Elburg. Doel van de ontmoeting is inspiratie en uitwisseling ervaringen. Daarna rondwandeling door Elburg en een bezoek aan de pas gerestaureerde synagoge. Informatie: (0523) 63 83 88.

In de provincie Gelderland Dieren. Het Joods Leerhuis organiseert in de Ontmoetingskerk, Adm. Helfrichlaan 54 twee avonden. Op 29-10 houdt pater Henk Jongerius een inleiding over Abraham Joshua Heschel en op 10-12 wordt het Achttiengebed behandeld door mw. drs. Dodo van Uden. Inlichtingen: (0313) 42 11 36. Oosterbeek. Het Leerhuis Oosterbeek organiseert in de Vredebergkerk, Van Toulon van der Koogweg 3 een serie avonden over het boek Deuteronomium. Op 14-10, 28-10, 1-11, 25-11 en 9-12, 1301, 27-01, 10-02, 24-02 en 1-03. Inlichtingen: (026) 334 06 41. Varsseveld. Op woensdag 8 oktober komt ds. Paul Wansink uit Winterswijk spreken over:’Pasen bezien als breuklijn tussen kerk en synagoge’. Plaats: Keurhorster kerk. Leerhuis op 12-11, 10-12, 14-01, 11-02 en 18-03, hier worden columns uit het Lev-cahier besproken. Inlichtingen: (0315) 24 30 77.

In de provincie Utrecht Driebergen. In de Maranatha/Morgensterkapel drie Tenachon leerhuisavonden over ‘Waardig ouder worden, en de zorg voor ouderen in de Joodse traditie’ door


dr. Marcus van Loopik. Op 6-10, 20-10 en 27-10. Inlichtingen (0343) 53 13 92. Driebergen. De werkgroep Kerk en Israël Driebergen verzorgt in ’t Hoge Licht op 8-10 een avond met Pieter Oussoren. Inlichtingen: (030) 244 18 51.

In de provincie Noord-Holland Heemstede. Het Leerhuis Heemstede houdt 5 avonden in De Pauwehof. Het thema is: Synagoge en ecclesia - kerk en synagoge. Samen en tegenover: beelden en beeldvorming tussen Jodendom en christendom en de interpretatie daarvan. De inleider op 2-10 is drs. D. v.d. Sluis, op 9-10 drs. B. v.d. Berg, op 30-10 rabbijn Ruben Bar Ephraim, op 13-11 dr. E. Ottenheim en op 27-11 dr. U. Kollaard. Inlichtingen (023) 528 24 84. Hoofddorp. Het Leerhuis Haarlemmermeerhoudt in de Marktpleinkerk. Op 16-10 E. van Voolen over Babylonische Talmoed, op 20-11 A. van der Wal over Qumran. Inlichtingen: (023) 564 23 23.

In de provincie Zuid-Holland Oud-Beijerland. De commissie Kerk en Israël verzorgt in de Thomaskerk, Margrietstraat 2 op 23-10 concert door het ensemble ‘Ot Azoj’; op 20-10 Rudie Cortissos uit Amsterdam over ‘De geschiedenis van de Portugese Joden in Nederland’. Inlichtingen (0186) 61 44 79.

Volgende uitgave: december 2008. U kunt uw activiteiten tijdens de winter van 2008 aanmelden, door uw lijst voor 1 oktober 2008 op te sturen naar de redactie van Kerk & Israël Onderweg, Postbus 8504, 3503 RM Utrecht, onder vermelding van Te Doen Onderweg. E-mail: kerk.israë[email protected] Vermeld datum, plaats en telefoonnummer voor verdere informatie.

16

Boekbespreking

Column Hans Abbink

Het woord Jood

Decennia lang durfde ik het woord ‘Jood’ nauwelijks uit te spreken. Ik wilde voor geen prijs discriminerende uitdrukkingen gebruiken of door vrienden-theologen terecht gewezen worden op een naar antisemitisme neigend woordgebruik. Alain Badiou is filosoof, wiskundige, romancier en dramaturg. Hij gaat in dit boekje de werking van het woord Jood na. Hoe het - ook in het taalgebruik - is geworden tot een heimelijk verscholen ideologie met catastrofale gevolgen, en Hitler als afschrikwekkende exponent. Tegelijk laat hij zien hoe het voor de Joden zelf geleid heeft tot een slachtofferpositie. Zoals de allergische reactie, wanneer Israëli’s of anderen kritiek op de staat Israël geven. Volgens Badiou is het tijd om maar gewoon te spreken van Joden als je Joden bedoelt, zoals je met zwarten geen witten

Waar kom je vandaan? Elie Wiesel heeft zijn sporen ruimschoots verdiend. Als nazi-jager, romanschrijver en Nobelprijswinnaar. Dit boekje bevat een verzameling teksten van redevoeringen en inleidingen die hij ooit heeft gehouden. In sommige werkt hij een bepaalde idee uit, zoals de vraag wat hoop of solidariteit is. Andere geven commentaar op bijbelverhalen of bijbelse figuren, bijvoorbeeld Jozua. Een beetje midrasjiem. De eerste categorie vind ik het meest interessant.

Hans Abbink over Kerk en Israël in Friesland. bedoeld en met zigeuners geen Friezen. Dan klaart ieder gesprek op. ‘De beste manier om het antisemitisme te verpletteren is een werkzame broederschap met de zeer vele Israëliërs, die weten dat ze op een dag de broeder van de Palestijnen worden’ (blz. 100). Aanbevolen. Na het lezen van dit boek begrijp ik mijn eerder genoemde schroom nog beter. René van den Beld Alain Badiou, Het woord ‘Jood’. Ten Have. ISBN 978 90 25957 85 8. Prijs € 14,90.

In het voorwoord schrijft hij dat drie vragen voor een mens essentieel zijn: Waar kom je vandaan? Waar ga je naartoe? En: Wie zijn je voorbeelden? Je achtergrond overkomt je, kies je niet zelf. Je bestemming houdt soms een opdracht in: je kunt er wel of geen gehoor aan geven. In de keuze van je voorbeelden ligt je speelruimte om jezelf te ontwikkelen en je leven vorm te geven. Greetje van der Harst

Elie Wiesel, Waar kom je vandaan? (Vertaald door Mia Veltman). Skandalon, Vught, 2007. ISBN: 978 90 76564 48 7. Prijs: € 22,50.

Abonnement/Proefnummer

Afzender

Geef u op voor een abonnement of proefnummer

Mevrouw/de heer *

met behulp van deze bon. Een particulier abonne-

(doorstrepen wat niet van toepassing is)

ment kost € 8 per jaar; u ontvangt voor de betaling een acceptgirokaart. Pakketabonnementen zijn mogelijk. Nadere informatie kunt u krijgen bij de

Voorletter(s)

abonnementenadministratie van Kerk & Israël Onderweg, tel. (030) 880 17 25, e-mail [email protected].

Achternaam

(Kruis aan wat van toepassing is) 0 Ik abonneer me op Kerk & Israël Onderweg voor € 8 per jaar.

Straat en huisnummer

0 Stuur mij het eerstvolgende nummer van Kerk & Israël Onderweg als gratis proefnummer. 0 Informeer mij over een cadeau-abonnement.

✁

Eerder die week was rabbijn Tzvi Marx in Leeuwarden. De Provinciale Commissie Kerk en Israël had hem uitgenodigd om zijn licht te laten schijnen over de vraag: ‘Wat dient de houding van de kerk te zijn ten aanzien van de staat Israël?’ Hij noemt de nota van de PKN (april 2008) ‘een akte van ondermijning’. Hij vraagt zich af waar onze vreugde is wat Israël betreft: ‘Je vrienden moeten blij met je zijn. Waar is de vreugde bij de christenen?’ Zoals altijd is Tzvi Marx scherp, confronterend, meeslepend. Is dit zo bijzonder? Min of meer. Wat ik wel bijzonder vind, is dat in Leeuwarden de Talmoed wordt vertaald. Drs. Jacob Nathan de Leeuwe (inderdaad, een nazaat van rabbi Jehuda Löw, de Maharal van Praag, 1520-1609) publiceerde in mei 2007 de Nederlandse vertaling van de Babylonische Talmoed Tractaat Berachot, Hoofdstuk 1. Nu verschijnt Hoofdstuk 2. Onlangs heb ik hiervan de Nederlandse tekst gecorrigeerd. De basis van dit vertaalwerk ligt op de zondagavond. Elke zondagavond lezen we Talmoed in de synagoge in Leeuwarden. Onze leraar is Jacob de Leeuwe. Het is heel inspirerend. Ik ervaar het als een verrijking om aan deze Talmoedgroep mee te kunnen doen. Kortom: in de provincie Friesland gebeurt wat. Jodendom leeft, ook in de mediene! Hans Abbink is interim-predikant van

Postcode en woonplaats

de Protestantse gemeente Tytsjerk en vanaf 1994 secretaris van de

Kopieer deze bon of knip hem uit, vul uw gegevens

Provinciale Commissie Kerk en Israël

in en stuur de bon in een envelop zonder postzegel op naar: Kerk & Israël Onderweg

Omrop Fryslân vroeg mij dit voorjaar of ik wilde meewerken aan het radioprogramma Prelude. Dat is een programma met religieuze muziek en ruimte voor een overweging. Mijn bijdrage op zondag 18 mei stond in het teken van ‘60 jaar staat Israël’.

Datum

van Friesland.

t.a.v. de servicedesk Antwoordnummer 53019 3503 VB UTRECHT

September 2008

Handtekening


17

Boekbespreking Etnische zuivering van Palestina Twintig jaar geleden publiceerde de JoodsIsraëlische historicus Simha Flapan zijn The birth of Israël: Myth and realities. Mythen over de geboorte van de staat Israël werden ontkracht. Flapan inspireerde nieuwe historici zoals Benny Morris en Ilan Pappe tot het schrijven van kritische vervolgstudies over deze periode. Het sprookje van de edele David die de agressieve Goliat versloeg moest plaats maken voor de feiten van een snoeiharde verdrijving van toenmalige Arabische bewoners van Palestina. De nieuwe historici verschillen echter van mening over de interpretatie van deze feiten. Benny Morris verwijt Ben Goerion dat hij te soft is opgetreden. Ilan Pappe doet het omgekeerde. Hij beschrijft de gebeurtenissen van 1948 niet in termen van oorlog, maar in die van een ‘etnische zuivering van Palestina’. Wie weten wil wat Palestijnen en kritische Israëli bij het woord Nakba denken kan in dit boek terecht. Volgens Ilan Pappe is deze pijnlijke (v)erkenning van het verleden de enige weg naar vrede. Ik heb sinds lang niet zo’n aangrijpend boek gelezen. Reinier Gosker

Vrijwilliger aan het woord Floris Visser In deze rubriek staat telkens een vrijwilliger centraal die zich in zijn of haar eigen woonplaats of regio inzet voor het werk van Kerk en Israël.

Naam: Floris Visser.

Floris Visser

Leeftijd: 67 jaar. Dagelijks leven: Milieu bij Verkeer en Waterstaat, nu vrijwilligerswerk en een volkstuin. Betrokken bij Kerk en Israël sinds: 1993 Functie in Kerk en Israëlwerk: Tien jaar secretaris Leerhuis Haarlemmermeer. Op dat moment verzorgt Floris de rubriek Te Doen Onderweg in dit blad.

Ilan Pappe, De etnische zuivering van Palestina. Omniboek, Kampen, 2008. 347 blz. ISBN 978 90 5977 299 1. Prijs € 24,90.

Letters van licht Monique van der Feer verdiepte zich als beeldend kunstenaar en leerling van de Kabbala in vorm en betekenis van de letters van het Hebreeuwse alfabet. Beknopt schetst ze de geschiedenis ervan met afbeeldingen en verhalen. Iedere letter belicht ze afzonderlijk vanuit haar eigen bezinning en ervaring. En ze stipt mogelijkheden van spirituele ontwikkeling aan door meditatief dansen en tekenen van de letters. Het boekje is mooi vorm gegeven. Haar benadering doet sympathiek aan, maar roept bij mij vragen op. Kan de universele betekenis van een letter zo snel worden aangegeven als zij doet? Had ze zich niet beter kunnen beperken tot de betekenis in de Joodse context? Alsof ze dit zelf beseft, klinkt de slotzin: ‘Wanneer je meer wilt weten over de Kabbala of de letters, wend je dan tot een solide groep met een ervaren leraar.’ Co Kooman Monique van de Feer, Letters van licht. Over de verborgen betekenis van het Hebreeuwse alfabet. Amphora Books, Amsterdam 2006. 112 blz. ISBN 10 90 6446 044 2. Prijs € 17,50

September 2008

Vanwaar je betrokkenheid? Door alles wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd, is mijn belangstelling voor het Jodendom ontstaan en nadien gebleven. Je dacht: dit nooit meer. Maar toch zie je in de wereld telkens weer onmenselijkheden gebeuren.

Wat heeft je geroerd of geraakt in dit werk? In het leerhuis valt de positieve levenshouding in het Joodse geloof op. Anders had een volk dat heel vaak in een vijandige omgeving leefde en leeft, het niet volgehouden. Je leert dat in moeilijke perioden je geloof niet moet afnemen, maar het juist moet worden versterkt.

door begrijp je je eigen christelijk geloof ook beter. De Bijbel blijkt heel goed in elkaar te zitten en de schrijvers van de Bijbel hebben beseft een hele belangrijke morele taak te vervullen. Een morele taak in een lang niet altijd morele wereld.

Wie zou je graag eens willen spreken? Simon Peres, die zich al zo lang inzet om van de staat Israël het beste te maken.

Heb je een aanrader? Het boek Het fascisme en de nieuwe vrijheid van Jacques de Kadt, die al voor de Tweede Wereldoorlog het demonische van het fascisme beschreef.

Wie of wat inspireert je? De waarde van een leerhuis is dat je het Jodendom beter leert begrijpen. En daar-

Vrijwilligers gezocht! Handig met de computer? Of vindt u het juist veel leuker om mensen op te bellen? Ervaring met het zoeken van afbeeldingen? Aardigheid in het corrigeren van gegevens en opschonen van bestanden? Dan zoeken we u! Regelmatig kunnen we de hulp van vrijwilligers gebruiken. Het gaat om heel diverse eenmalige klus-


sen, maar ook om langere inzet. Jong en oud(er) is van harte welkom. Wij bieden een plezierige werkomgeving, of sturen het materiaal op zodat u thuis aan de slag kunt. Natuurlijk is een vergoeding voor de kosten bespreekbaar. Iets voor u of voor iemand in uw omgeving? Neem dan contact op met Marieke den Braber, [email protected] of (030) 880 18 65 (di, wo, do).

18

Lernen met LEV Een boete bij schuldbekentenis? In deze rubriek bespreken medewerkers van de Stichting LEV (Leren en Vernieuwen) gedeelten uit de Tora. LEV ontwikkelt onder meer studiemateriaal voor leerhuizen en ‘lerngroepen’. In de 35e afdeling van de week – Naso (Numeri 4:21-7:89) – staan we stil bij Numeri 5:6-7. Vooral bij de woorden: ‘en een vijfde daarvan daaraan toevoegen’.

Vragen In Numeri 5:6-7 is sprake van omkeer. 1. Wat houdt omkeer volgens u in? 2. Welke elementen zijn volgens deze tekst nodig bij omkeer?

Belijden van schuld In de tekst die voor ons ligt, wordt gesproken over de mens die een overtreding begaat en dit wil goed maken. We beginnen met een citaat van Rambam1 : “Indien iemand een van de geboden van de Tora heeft overtreden, of het nu een gebod of een verbod is, hetzij met opzet hetzij per ongeluk, dan moet hij, wanneer hij omkeer doet en terugkeert van zijn zonde, deze belijden […], want er staat geschreven: ‘Wanneer een man of een vrouw enige zonde begaat … dan moeten zij de zonde die zij begaan hebben belijden’ (Numeri 5:6-7); dit is de belijdenis met woorden. […] (Misjne Tora, Hilchot Tesjoeva 1,1) We lezen hier dat een overtreder zijn overtreding moet erkennen en die erkenning ook moet uitspreken. Of zoals Rambam het formuleert: “Iemand die zijn naaste heeft benadeeld en hem geldelijk verlies heeft toegebracht, ook al heeft hij hem terugbetaald wat hij hem schuldig is, wordt niet verzoend, tot hij belijdenis doet en zich omkeert om nooit meer iets dergelijks te doen, zoals er geschreven staat: ‘Van alle zonden die een mens doet’ (Numeri 5:6).” (Misjne Tora, Hilchot Tesjoeva 1,1) Terugbetalen is vanzelfsprekend, maar dat is niet voldoende. Hier is niet alleen sprake van een juridische benadering, maar ook van een morele. Zonder erkenning van de fout kan er geen sprake zijn van verzoening.

Een vijfde toevoegen We lezen in Num. 5,7 nog een aanvulling: “Zij zullen hun zonde die zij gedaan hebben

1

Rabbi Mosje ben Maimon (Maimonides) 1135-1204,

Spanje, Marokko, Egypte.

September 2008

belijden. Hij zal wat hij schuldig is in zijn geheel terugbrengen en een vijfde daarvan daaraan toevoegen.”

ze [pas] als hij het uit zichzelf erkent” (Misjne Tora, Hilchot Gezelah wa-Avedah 7,8)

Bij het terugbetalen van de schuld moet men dus ‘een vijfde toevoegen’. Waarom? Wat is de bedoeling hiervan? Laten we proberen om dit probleem scherper in beeld te krijgen door een andere tekst van Rambam te lezen: “[De algemene regel is:] Degene die een ander geld verschuldigd is […] en dit ontkent en vals zweert, is verschuldigd het bedrag dat hij ontkent terug te geven en een vijfde toe te voegen. En hij is verschuldigd een offer te brengen en wel het ‘schuldoffer van roverij’. […] [Maar:] Degene die [vals] gezworen heeft dat hij geen geld schuldig is, betaalt die ‘vijfde’ pas als hij uit zichzelf [zijn schuld] erkent. Maar als er getuigen komen en hij blijft bij zijn ontkenning, dan betaalt hij alleen het bedrag, op grond van wat de getuigen zeggen en niet de ‘vijfde’.” (Misjne Tora, Hilchot Gezelah wa-Avedah 7,1+8)

Als men zich niet met daad én hart omkeert, dan heeft het schuldoffer, en ook de toevoeging van de ‘vijfde’ geen waarde. Zoals gezegd: de ‘vijfde’ is geen geldboete of straf maar een teken van oprechtheid.

Vraag Wat vindt u van de gedachte dat verzoening alleen plaatsvindt als de overtreder oprecht omkeer doet – met woord, daad en hart? Voor meer informatie: www.stichtinglev.nl Telefoon: 06 40 22 89 23.

Dit is vreemd: iemand die zijn schuld belijdt moet méér betalen dan degene die ontkent en op grond van een getuigenis schuldig is bevonden. Wordt hier de zondaar beloond? En wordt degene die omkeer extra gestraft met een boete?

Morele betekenis Dit is echter zeker niet de bedoeling van Rambam uitleg? De ‘vijfde’ heeft hier geen juridische maar een morele betekenis. De ‘vijfde’ is geen straf of geldboete, maar je maakt hiermee duidelijk dat je het meent. Dat is ook te lezen in de volgorde van ons vers: Belijden van de zonde, schuld terugbetalen en daarna pas de ‘vijfde’ toevoegen. Volledige omkeer kan niet zonder belijdenis (mond), schuld terugbetalen (handelen) en zeker niet als je het niet meent (hart). Of zoals Rambam het zegt: “De ‘vijfde’ met het schuldoffer brengen verzoening, maar hij [de overtreder] brengt


19

Varia

Jiddisjkeit! Nidche Israël Jechanes is een kleinere synagoge in de binnenstad van Amsterdam. In 1884 werd ze opgericht door Russische immigranten. Midden in de oude Joodse buurt houdt men sinds 1889 diensten en is er onderwijs voor volwassenen. Er is nu een film ‘Jiddisjkeit’ beschikbaar over het verleden, heden en toekomstperspectief van deze kleine gemeenschap en de betekenis die zij voor haar bezoekers heeft. De film kan in Amsterdam bekeken worden tijdens een excursie, of is te koop om zelf - tijdens een gemeenteavond bijvoorbeeld - te bekijken. Informatie: Synagoge Nidche Israël Jechanes, Postbus 3, 1000 AA Amsterdam. Tel. (020) 671 23 45.

Verdieping en ontmoeting: reis naar Israël Thema: ‘Hongeren en dorsten naar gerechtigheid’. Simon Schoon en Meta Floor organiseren deze reis naar Israël en de Palestijnse gebieden. Aanleiding is de IPAnota, over het Israëlisch-Palestijns conflict in de context van de Arabische wereld van het Midden Oosten. Deelnemers zullen vooral ontmoetingen hebben met Joodse en Palestijnse bewoners. Doelgroep: kerkelijk kader (waaronder leden van Kerk & Israëlgroepen en ZWOcommissies). Wanneer: van donderdag 5 t/m zondag 15 maart. Kosten: ongeveer €1400 Meer informatie: www.simonschoon.web-log.nl Aanmelden: voor 5 januari bij Meta Floor, [email protected]

Gesprekshandleiding IPA-nota Wilt u de nieuwe nota over het IsraëlischPalestijns conflict bespreken met uw kerkenraad? Of er een gesprek over hebben op de gemeenteavond? Vanaf half september zal er gespreksmateriaal beschikbaar zijn. Meer informatie:www.pkn.nl/kerk&israël.

September 2008

Israëlzondag Op 5 oktober is het weer Israëlzondag. Er is dit jaar gekozen voor de lezing uit Genesis 37 in combinatie met Matteüs 21. In beide verhalen staat een ’uitverkoren’ zoon centraal. De collecte heeft als thema ‘Investeren in vrede’. Hier past het project Net@ in, waarbij jongeren in Israël leren omgaan met de computer en zo bruggen te bouwen naar elkaar. Meer informatie: www.pkn.nl/ kerk&israël. Kijk hier ook voor nieuwe foto’s en verhalen over de jongeren van Net@!

Theologenconferentie in Israël European Churches and the State of Israel during 60 years. Wat deden Europese kerken in hun theologie met het bestaan van de staat Israël? En hoe kijken ze er nu na 60 jaar tegenaan? Op deze internationale conferentie gaan de Zweedse, Duitse en Nederlandse kerken met elkaar in gesprek. Namens de Protestantse Kerk houdt André Drost, lid van de Protestantse Raad, een referaat. Kees Jan Rodenburg zal spreken over Nederlandse gebeden voor de vrede van Jeruzalem. Doelgroep: theologen en theologiestudenten. Waar: Tantur Ecumenical Institute, Israel. Wanneer: 30-31 oktober 2008. Informatie: www.pkn.nl/kerk&israel > Agenda > landelijk Kosten: circa € 195 (conferentie en verblijf)

Dialoog in het ‘Heilige Land’ Studiereis Israel en Palestijnse gebieden. De nadruk zal bij deze reis liggen op studie en ontmoeting. We zoeken mensen op, die in de gespannen situatie van Israel en Palestina toch de ontmoeting willen aangaan en alternatieve geluiden laten horen.


We vragen naar de mogelijkheden en onmogelijkheden van de dialoog. Doelgroep: mensen die al eerder (toeristisch) in Israël zijn geweest; theologisch, politiek geïnteresseerden. Reisleiders: Simon Schoon en Douwe van der Sluis. Wanneer: 8-18 januari 2009. Kosten: € 1325 (excl. stijging van brandstofprijzen), op basis van halfpension. Informatie: Simon Schoon: [email protected], www.simonschoon.web-log.nl

CIS: Studentenreis Het Centrum voor Israëlstudies (CIS) organiseert een studentenreis, met als thema: Feiten en mythen rond Chanoeka en Kerst. Naast interessante excursies staan ook bijzondere lezingen en ontmoetingen op het programma. Doelgroep: studenten die doorvragen. Reisleiding: C.J. Rodenburg. Wanneer: 19-29 december 2008. Kosten: € 999. Informatie: [email protected] of www.centrumvoorisraelstudies.nl

20

Interview Nathan Bouscher

Recommend Documents