Interview
Co e n D r i o n ov er zi j n w i ld e ja r en, uu r ta r i e v e n e n het flu o r i d e - a r r e st 10
nr.5 – 2007
Altijd een beetje een
zoeker
gebleven Vijftien jaar geleden richtte Coen Drion samen met een aantal andere advocaten Kennedy Van der Laan op, een “goed, leuk, commercieel, maar niet a-sociaal” kantoor dat het allemaal anders ging doen. Nu reflecteert hij publiekelijk over de toptarieven in de advocatuur en bepleit een code. En staat op de lijst voor de Hoge Raad.
door Miek Smilde foto’s Chantal Ariëns
“1 april was het. Foolsday. Die datum was toeval, de kantoorvilla aan de Koninginneweg kwam op die datum vrij. Het was een pand met openslaande deuren naar de tuin, waarin eekhoorntjes en halsbandparkieten zaten. Het tintelde in de lucht. Ik was best gelukkig bij Trenité Van Doorne, waar ik destijds werkte. Maar de mensen die ik het aardigst vond, zaten op dat kantoor wel enigszins op de linkerflank. Een aantal van hen nam het initiatief om een eigen kantoor op te richten met een eigen gezicht en, na enig aarzelen, ben ik daar met veel enthousiasme ingestapt. Goed, leuk, commercieel, maar niet a-sociaal, dat waren de uitgangspunten die de grondwet van ons kantoor vormden. Dat is nog steeds de signatuur van Kennedy Van der Laan. Wij proberen het beste van twee werelden te combineren; we bedienen grote, internationaal opererende bedrijven, maar ook ideële clubs, particulieren en overheden. We werken hard, maar er is een leven naast het werk.”
Juridisch nest “Ik ben geboren in Leiden, ik kom uit een juridisch nest. Mijn vader Jan heb ik niet goed gekend, omdat hij overleed toen ik zeven was. Hij was hoogleraar burgerlijk recht, en zat in het driemanschap dat na de dood van Meijers het Nieuw BW verder vormgaf, totdat Snijders het overnam. Mijn moeder was een van zijn studenten, maar zij deed niets met de verliefdheid totdat ze was afgestudeerd. Dat is typisch mijn moeder. Ze wilde heel bewust niet in een soort student-docentrelatie verzeilen met alle complicaties van dien. Zuiver de afstand bewaren. Na de dood van mijn vader heeft ze mij en mijn twee broers grootgebracht, en gaandeweg haar eigen carrière vormgegeven. Eerst vertaalde ze, in opdracht van het ministerie van justitie, het Nieuw BW in het Engels. Daarna werd ze waarnemend griffier bij de rechtbank Amsterdam, later rechter en nog later raadsheer bij het gerechtshof. In die tijd was het nog helemaal niet
nr.5 – 2007
11
interview
vanzelfsprekend dat vrouwen in de recht als instrument om rechtvaarrechterlijke macht werkten. Mijn digheid te bewerkstelligen. Dat moeder heeft heel bewust geprobeerd bouwwerk dat aan de ene kant ervoor te zorgen dat ook andere intern geen scheuren mag vertonen, vrouwen makkelijker tot dat bolmaar tegelijk met de ramen en deuwerk van mannelijkheid konden Coen Drion (1956) groeide op in Leiden en sturen open naar de maatschappij ook doordringen.” deerde aanvankelijk Westerse sociologie in doet wat het volgens mij moet doen, “Een kind van zeven, althans dit kind Groningen – wat hij niet afmaakte – alvorens namelijk zorgen dat de wereld een van zeven, is zich al wel bewust dat rechten te gaan studeren. Tussentijds maakte beetje rechtvaardiger wordt. Recht het iets ergs kan overkomen, zoals de hij vier jaar deel uit van de muziektheatergroep heet niet voor niets recht. Recht dood van een ouder, maar heeft nog ‘Mania’ waarin hij werkzaam was als acteur, moet recht maken wat krom is.” niet de emotionele vaardigheid om muzikant, tekst- en muziekschrijver. “Dat ik niet koos voor de sociale dat verdriet een plek te geven. Ik Hij was advocaat bij Van Doorne & Sjollema vooradvocatuur, had te maken met de merk dat ik veel herinneringen heb dat hij in 1992 het advocatenkantoor Kennedy inhoud. Ik wilde bij een kantoor verdrongen van voor mijn zevende, ik Van der Laan mede oprichtte. Zijn specialisatie is werken dat alle aspecten van het weet bijna niets meer van mijn vroeg- (internationaal) contractenrecht, vooral in relatie civiele recht zou beslaan. Ik kocht ste jeugd. Tot mijn veertiende jaar tot nieuwe technologieën. mijn eerste pak en stropdas en solliwas ik een verlegen jongen, daarna Drion heeft vele publicaties op zijn naam staan; citeerde bij wat toen Van Doorne & brak een rebelse tijd aan, ik kwam zijn (onvolledige) publicatielijst bedraagt meer Sjollema heette. Ze vroegen meteen erg in verzet. Ik bleef zitten in de der- dan vijf pagina’s. De lijst lidmaatschappen, lezinof ik de zoon was van Jan. Dat is de klas, en heb daarna twee jaar in gen, docentschappen en overige activiteiten is nou eenmaal het lot als je Drion een pleeggezin gezeten. Na mijn mid- minstens zo lang. Drion staat op de nominatie lid heet. Oudste zonen worstelen altijd delbare school had ik geen idee wat te worden van de Hoge Raad. Hij is getrouwd en met het dilemma in hoeverre ze zich ik moest gaan doen, maar rechten heeft twee dochters. spiegelen aan het rolmodel van hun was wel het laatste dat ik wilde. vader, en ik heb, denk ik, heel lang Natuurlijk had dat met mijn vader te maken. Zijn dood heeft op een onbewust niveau geprobeerd hetzij zo ver mogelijk van mij bepaald; ik ben altijd een beetje een zoeker gebleven.” hem vandaan te blijven, hetzij hem zo dicht mogelijk te naderen. Dat patroon van afstand en nabijheid heb ik pas verlaten Het grootste taboe toen ik een proefschrift wilde schrijven, met in mijn achter“Ik studeerde eerst sociologie en heb daarna vier jaar in bandhoofd de ambitie om hoogleraar te worden. Toen bleek dat ik jes gespeeld en muziektejater gemaakt. Zo schreef je dat toen. dat niet goed kon combineren met de hectiek van de praktijk – Het waren de wilde jaren tachtig, ik woonde in een kraaken ik leerde toen ook net Willemijn kennen, mijn prachtige pand in Groningen. Ik was beter in het schrijven van muziek vrouw – heb ik mij heel bewust afgevraagd hoe erg het was en teksten dan in de uitvoering ervan, en dat geldt in het algegeen doctortitel te behalen. Hoe erg het was om niet, net als meen wel voor mij; ik ben beter in het bedenken van nieuwe mijn vader, hoogleraar burgerlijk recht te worden. Het was, dingen dan in het organiseren van de uitvoering ervan. In concludeerde ik, niet erg. Eigenlijk was dat moment een bevrij1984 solliciteerde ik bij een aantal professionele theatergroeding. Vanaf dat moment werd ik Coen, en was ik niet meer pen, maar daar raadde men mij aan eerst een vak te leren en uitsluitend of voornamelijk de zoon van Jan.” naar het conservatorium te gaan, of de toneelschool, of allebei. Dat was een behoorlijke confrontatie. Ik realiseerde me Zwemmen op dat moment dat ik moest durven nadenken over de vraag “De grootste shock toen ik ging werken als advocaat was de waarover ik nooit had willen nadenken, namelijk of rechten ontdekking dat veel van die mannen en vrouwen in pak heel niet iets voor mij zou zijn. Of mijn toekomst niet lag in het aardig waren. Komend uit de linkse hoek had ik dat niet vergrootste taboe. Aanvankelijk dacht ik nog dat ik zou kiezen wacht. Hetzelfde gold trouwens andersom; bij mijn sollicitatie voor het strafrecht, maar vanaf het liet mijn latere patroon duidelijk begin trok het civiele recht. Fascine“De grootste shock toen ik merken dat hij het wel wilde proberend, maar ook heel moeilijk. Veel ren, maar weinig vertrouwen had in mensen zeggen dat een rechtenstudie mijn kansen in de commerciële begon als advocaat was de niks voorstelt, maar ik vond het juist advocatuur. Hij vroeg zelfs naar heel lastig. Ik heb veel tijd moeten mijn politieke voorkeur, PSP desontdekking dat veel van die steken in het doorgronden van het tijds. Al snel bleek dat het goed ging. systeem in al zijn abstracties.” mannen en vrouwen in pak Dat was ook toeval. Er belandde een “Wat mij boeit, is het raakvlak tuscomputerzaak op mijn bureau, en er sen het recht als systeem en het volgden meer. Het was de tijd van heel aardig waren”
nr.5 – 2007
13
WordPerfect 4.2, niemand had verstand van ICT. In het land “Ik heb me vaak niet gemakkelijk gevoeld der blinden werd ik éénoog. Zo gaat het vaak met jonge advocaten, ze worden toch min of meer in het diepe gegooid, bij mijn inkomensniveau en de tarieven en dat kan goed zijn, mits ze een beetje kunnen zwemmen. Omdat ik al wat ouder was, ging mij dat redelijk af. Als het die ik reken. Wat maakt mijn werk bijmoeilijk werd, belde ik Kees Stuurman van het Amsterdamse kantoor. Later hebben we samen met Marian Kennedy en zonderder dan dat van een psycholoog anderen het computerrecht verder vormgegeven, eerst bij Trenité, later bij ons eigen kantoor.” die iemand helpt met een existentiële “Het leuke aan het ICT-recht is dat het bestaande recht wordt gekieteld door een heel nieuw fenomeen. We werden depressie en die 80 euro per uur vraagt?” geconfronteerd met allerlei nieuwe rechtsvragen, bijvoorbeeld of software een zaak was, en hoe je software moest beschermen, via het octrooirecht of via het auteursrecht. helemaal niet zo doordacht, ik bedacht het onderwerp ’s Kon je met software stoute dingen doen, en hoe moest je ochtends onder het scheren. Maar ik meen het natuurlijk wel daarop dan reageren? En hoe behaal je commercieel succes als ik zeg dat advocaten een publieke verantwoordelijkheid in de ICT? Dat soort vragen vind ik boeiend. Het rechtsgehebben voor een goede rechtsbedeling. Ik bepleit daarom een bied past bij me, omdat de bedrijven voor wie ik werk heel code op basis waarvan commerciële advocatenkantoren een creatief zijn. Als ICT-advocaat kijk ik mee in de keuken van bijdrage leveren aan het toegankelijk houden van het recht allerlei ondernemingen die iets nieuws maken. Bovendien zitvoor iedereen (zie kader). Of die code er komt weet ik niet, ten er heel wezenlijke maatschappelijke maar het debat moet worden gevoerd.” kanten aan dit recht. Nieuwe technolo“Dat die tarieven de laatste jaren zo zijn gie kan bijvoorbeeld een enorme bijdraDe code-Drion gestegen, heeft op de eerste plaats te ge leveren aan de ontwikkeling van derDe Code bevordering effectieve maken met de internationalisering van de de-wereldlanden, maar aan de andere toegang tot de rechtsbedeling advocatuur. Nederlandse kantoren zijn kant zie je dat de digitale kloof tussen de beoogt advocatenkantoren te zich – als eerste op het continent – gaan derde wereld en het westen alleen maar stimuleren hun verantwoordeconcentreren, en die grotere kantoren toeneemt met het gevolg dat deze landen lijkheid te nemen ten aanzien kregen internationale ambities. Wie serinog meer op afstand worden gezet. van een goede rechtsbedeling. eus genomen wil worden in de internatioInternet overbrugt de grenzen en verDe code heeft geen verplicht nale markt moet serieuze tarieven rekegroot tegelijkertijd de kloof. Dat is een karakter, maar door zich eraan nen. Een paar jaar geleden hebben we een interessant dilemma.” te binden zouden kantoren zich grote onderneming als klant gehad die wel kunnen profileren als maatvoor een bijzondere vraag op het gebied Serieuze uurtarieven schappelijk verantwoorde ondervan ICT bij ons kwam, terwijl hij zijn “Kennedy Van der Laan is een commernemingen. Drion stelt drie voorandere juridische zaken had ondergecieel kantoor, maar het gaat ons niet om waarden, die de kantoren zelf bracht bij een ander groot kantoor. Toen het grote geld, en de lat van de declarakunnen invullen: ze moeten bleek dat onze superspecialist veel minder bele uren ligt lager dan bij de andere, allereerst capaciteit ter beschikrekende dan wat de generalisten van de grootste kantoren; 1200 uur is het streking stellen aan andere kantohuisadvocaat in rekening brachten, dacht ven. Daarnaast stimuleren we activiteiren die betaalbare rechtshulp de klant dat wij dús niet serieus en goed ten buiten het directe advocatuurlijke bieden, maar een bepaalde deskonden zijn. In zijn perceptie betekende werk, zoals publiceren, en is het mogekundigheid missen; een soort goed en serieus per definitie duur. Dat is lijk parttime te werken, ook als compagcollegiale pro-deodienstverleeen bizarre redenering, maar zo werkt het non. Sommige advocaten hebben ons ning dus. Op de tweede plaats wel. Wil je serieus worden genomen, dan kantoor verlaten, omdat zij het niet meer zouden de kantoren zelf betaalmoet je serieuze uurtarieven rekenen. Het verantwoord vonden in hun markt de bare rechtshulp moeten gaan gaat allemaal om beeldvorming.” uurtarieven te rekenen die inmiddels ook bieden op het gebied van hun “Een ander element is de manier waarop bij ons gangbaar zijn. Ik weet het mijne specialisaties, en ten slotte zouveel advocatenkantoren zijn opgebouwd niet eens precies, het is geloof ik 330 den ze geld moeten storten in met de leverage die moet worden geleverd euro. Particulieren, maar ook kleine en een pro-deofonds waaruit en de rat race van onder naar boven. Dat middelgrote bedrijven kunnen die tariemodel genereert een autonome groei, en bepaalde projecten zouden kunven niet altijd meer betalen. Daarover een aanzienlijk kostenniveau. De rekeninnen worden gefinancierd. De heb ik een commentaar in het Nedergen van advocaten zijn vaak behoorlijk, Nederlandse Orde van Advocalands Juristenblad geschreven. Dat was en de betaaltermijnen ook. Er wordt dus ten zou jaarlijks kunnen toetsen in hoeverre kantoren invulling hebben gegeven aan hun publie14
nr.5 – 2007
ke verantwoordelijkheid.
veel voorgefinancierd; de groei wordt voorgefinancierd, en veel van de debiteuren ook. Pas achteraf komt de rekening en de betaling. Sommige kostenpercentages van kantoren liggen wel op zestig tot zeventig procent van de omzet, wat veel is. Dat genereert ook een zelfstandige druk om de tarieven omhoog te gooien. Op de kosten kun je minder makkelijk sturen dan op de inkomsten. Daarnaast heb je natuurlijk de menselijke kant van de zaak; de jonge partner die net een huis heeft laten bouwen met een flinke hypotheek krijgt een zelfstandig eigen belang om niet in een inkomens-squeeze terecht te komen. En tot slot zijn er mensen in, met name, de ondernemingsrechtspraktijk – waarop veel kantoren draaien – die de neiging hebben zichzelf beter en belangrijker te vinden naarmate de transacties waarmee zij bezig zijn een hogere waarde hebben. Als jij degene bent die een bepaalde transactie mogelijk maakt, en het gaat over zes miljard, wordt het raar gevonden om voor jouw essentiële bijdrage een rekening van ‘maar’ 50.000 euro te sturen. Ook door dat mechanisme worden de tarieven omhoog gestuwd.” “Ik heb me geregeld afgevraagd of het wel maatschappelijk verantwoord is om dit soort inkomens te verwerven. Ben ik het persoonlijk waard dat iemand voor mijn inspanningen 330 euro per uur moet neerleggen? Wat maakt mijn werk zo bijzonder, dat het zoveel meer waard is dan dat van een psycholoog die iemand helpt met een existentiële depressie en die 80 euro per uur vraagt? Wat maakt mij beter, anders, specialer dan die psycholoog? Helemaal niets. Ik heb me vaak niet gemakkelijk gevoeld bij mijn inkomensniveau en de tarieven die ik reken. Maar sinds ik twee dochters heb – een tweeling, Faye en Florence – realiseer ik mij dat ook ik het belangrijk vind een comfortabel leefniveau te kunnen garanderen, ook voor hen. Het vaderschap heeft het perspectief wel enigszins gekanteld. Toen ik werd gevraagd om lid van de Hoge Raad te worden, heb ik wel even op een bierviltje berekend of het financieel allemaal kon. Natuurlijk kan het. Ik heb nooit de neiging gehad bij een groot kantoor te werken waar nóg hogere inkomens worden gegenereerd. Ik weet niet of ik mij dan nog onder ogen zou durven komen.”
De pil van mijn oom “Mijn vader had een broer met wie hij bijna een twee-eenheid vormde, Huib. Huib was ook hoogleraar burgerlijk recht, werd later lid van de Hoge Raad en heeft tevens naam gemaakt met zijn pleidooi ouderen onder bepaalde omstandigheden toegang te geven tot middelen om een einde aan hun leven te kunnen maken. De pil van Drion is de pil van mijn oom. Hij was ongetrouwd, en had zelf geen kinderen. Na de dood van mijn vader trok hij zich ons lot aan, en kwam hij elke zaterdag bij ons eten. Die man was Gods genade. Zo warm, bescheiden en inspirerend. Hij heeft een enorme invloed op mij gehad. Hij legde aan ons kinderen casusposities voor van de Hoge Raad. Het fluoride-arrest bijvoorbeeld uit de jaren zeventig. Daarin ging het
om de vraag of het drinkwater van overheidswege met fluoride mocht worden verrijkt, en wat dat zou betekenen voor mensen die daartegen gewetensbezwaren hadden. Voor mij lag die zaak heel helder, want ik was bang voor de tandarts, dus ik was voor alles wat tegen gaatjes hielp. Maar de Hoge Raad dacht daar anders over.” “Ik heb tijdens mijn loopbaan nooit gedacht aan de Hoge Raad, nooit. Daarvoor is dit kantoor te veel een baby’tje van – ook – mij. Ik heb nooit gedacht ooit dit kantoor te verlaten. Het is een eer te zijn gevraagd, ja, en een erkenning van mijn pogingen bij te dragen aan rechtsontwikkeling en rechtsvorming. Maar het is ook een totaal andere wereld. De benoeming zal waarschijnlijk over een jaar of twee, drie, plaatsvinden, als de Tweede Kamer en de Kroon ermee instemmen, natuurlijk. Daarna zal mijn agenda nooit meer worden gestuurd door bellende cliënten, want de telefoon bij de Hoge Raad gaat zelden.” “Huib leefde nog toen ik werd gevraagd, en die vond het een leuk plan. Mijn moeder, die ook nog leeft, heeft soms moeite om haar trots te laten zien, omdat ik mij zo tegen haar heb verzet. Ze wil voorkomen mij het gevoel te geven dat ze mij een bepaalde kant op stuurt, omdat ze in mijn puberteit heeft meegemaakt waar dat toe kan leiden. Mijn vader zou ook wel trots zijn geweest, denk ik. Maar hoe sterk hij dat zou hebben geuit, weet ik niet.” ■
nr.5 – 2007
15
