Internationale organisaties in Den Haag. Economische betekenis

Internationale organisaties in Den Haag Economische betekenis

Opgesteld in opdracht van: Gemeente Den Haag november 2005 Opgesteld door: Decisio BV en Bureau Louter

Voor informatie: Decisio BV

Bureau Louter

Telefoon:

Sumatrakade 1005 1019 RD Amsterdam 020 - 67 00 562

Kluyverweg 24 2629 HT Delft 015 - 26 82 556

Fax: E-mail: Website:

020 - 47 01 180 [email protected] www.decisio.nl

015 - 26 82 530 [email protected] www.bureaulouter.nl

Adres:

Inhoud Samenvatting ........................................................................................................................................i S.1 Aanleiding, opdracht en aanpak onderzoek .............................................................................................. i S.2 Economische betekenis internationale organisaties................................................................................. ii S.3 Den Haag als vestigingsplaats voor internationale organisaties .............................................................. v S.4 Aanknopingspunten voor beleid ............................................................................................................ vii

1 Inleiding ...........................................................................................................................................1 1.1 Aanleiding ............................................................................................................................................... 1 1.2 Aanpak onderzoek ................................................................................................................................... 1 1.3 Afbakening ‘economische effecten’ ........................................................................................................ 2 1.4 Leeswijzer................................................................................................................................................ 3

2 Internationale organisaties in Den Haag...........................................................................................5 2.1 Korte geschiedenis van Den Haag als ‘stad van recht en vrede’.............................................................. 5 2.2 Typen internationale organisaties ............................................................................................................ 6

3 Economische betekenis internationale organisaties Den Haag ......................................................17 3.1 Introductie economische effecten .......................................................................................................... 17 3.2 Directe economische effecten internationale organisaties Den Haag .................................................... 20 3.3 Indirecte effecten ................................................................................................................................... 27 3.4 Totaal effecten (direct en indirect)......................................................................................................... 37 3.5 Ontwikkelingen en trends ...................................................................................................................... 43 3.6 Voorwaartse indirecte effecten .............................................................................................................. 44 3.7 Internationaal juridisch cluster in Den Haag.......................................................................................... 46 3.8 Buitenlandse bezoekers.......................................................................................................................... 48 3.9 Woningmarkt ......................................................................................................................................... 50

4 Den Haag als vestigingsplaats voor internationale organisaties.....................................................53 4.1 De keuze voor Den Haag ....................................................................................................................... 53 4.2 Belang en waardering van verschillende vestigingsplaatsfactoren ........................................................ 54 4.3 Vestigingsplaatsfactoren buitenlandse bedrijven in West-Holland........................................................ 60 4.4 Vestigingsplaatsfactoren voor internationale organisaties wereldwijd .................................................. 60 4.5 Voorbeeld van een concrete concurrentiestrijd: OPCW ........................................................................ 64 4.6 Den Haag vergeleken met concurrerende steden ................................................................................... 65

5 Aanknopingspunten voor beleid.....................................................................................................67 5.1 Beleid voor internationale organisaties – een introductie ...................................................................... 67 5.2 Aanknopingspunten voor het Rijksbeleid .............................................................................................. 68 5.3 Aanknopingspunten voor gemeentelijk beleid....................................................................................... 68

Economische betekenis internationale organisaties in Den Haag – eindrapportage

Bijlage 1 Gesprekspartners diepte-interviews ...................................................................................71 Bijlage 2 Klankbordgroep .................................................................................................................72 Bijlage 3 Begeleidingsgroep gemeente Den Haag ............................................................................73 Bijlage 4 Topsteden voor internationale organisaties .......................................................................74 Bijlage 5 Methodiek ..........................................................................................................................77 B5.1 Enquête ............................................................................................................................................... 77 B5.2 Economische statistische berekeningen .............................................................................................. 78

Bijlage 6 Enquête– de vragenlijst......................................................................................................82


Samenvatting S.1 Aanleiding, opdracht en aanpak onderzoek S.1.1 Aanleiding De gemeente Den Haag wil haar positie als vestigingsplaats voor internationale organisaties1 versterken. In het position paper ‘Werken aan de wereld’ geeft Den Haag aan welke investeringen zij daarbij noodzakelijk acht. Samen met betrokken overheden (regio, provincie, Rijk) zal een concreet investeringsprogramma worden uitgewerkt. Degelijk inzicht in de economische betekenis van internationale organisaties in Den Haag (en regio) is daarbij onontbeerlijk. Opdracht en aanpak Decisio en Bureau Louter kregen de opdracht om de economische betekenis van internationale organisaties te onderzoeken en te analyseren. Hierbij stonden twee vragen centraal: Onderzoeksvragen 1.

Wat zijn de economische effecten van de anno 2004 in Den Haag en omstreken gevestigde internationale

2.

Hoe kunnen deze economische effecten worden vergroot?

organisaties?

De nadruk van het onderzoek diende te liggen op het degelijk en zo objectief mogelijk beantwoorden van de eerste vraag waarbij het gaat om de economische baten. Aanknopingspunten voor beleid moeten beknopt worden behandeld. Een grootschalige enquête onder internationale organisaties, gevolgd door data-analyse en doorrekening naar economische effecten vormde de basis van het onderzoek. Daarnaast zijn verschillende vertegenwoordigers van internationale organisaties en betrokken overheden geïnterviewd en is er deskresearch gepleegd (m.n. betreffende vestigingsplaatsfactoren en steden-benchmark ). Tijdens de uitvoering van het onderzoek is verschillende keren een klankbordgroep geconsulteerd. Deze bestond uit deskundige vertegenwoordigers van betrokken overheden, de Carnegiestichting (Vredespaleis), Kamer van Koophandel Haaglanden en een hoogleraar regionale economie.

1 Op enkele plaatsen in dit rapport ook aangeduid als ‘IO’s’


i

S.2 Economische betekenis internationale organisaties Bij internationale organisaties in de regio Den Haag2 zijn ruim 12.000 mensen werkzaam, zowel van buitenlandse als Nederlandse afkomst. Deze organisaties en hun werknemers kopen op hun beurt diensten (IT, schoonmaak, beveiliging) en goederen in (meubilair, computers, kleding, auto’s). Bij de bedrijven waar deze bestedingen worden gedaan, ontstaat hierdoor evenveel (indirecte) werkgelegenheid als bij de internationale organisaties zelf (de directe werkgelegenheid). De internationale organisaties genereren relatief veel indirecte werkgelegenheid door het feit dat deze organisaties met buitenlandse geldstromen (m.n. publieke middelen) worden gefinancierd. Zowel de bestedingen als de werkgelegenheid zijn als generatief te bestempelen: waren deze organisaties niet in de Haagse regio gevestigd, dan zouden deze bestedingen en banen hier niet zijn geweest. Figuur S.1 Werkgelegenheid bij internationale organisaties in 2004

Directe werkgelegenheid totaal 12.467 (2004)

2.964

2.278 VN/ Intergouvernementeel Europees NGO’s Kennisinstellingen

1.020

Onderwijs

482

Ambassades 181

5.543

Directe werkgelegenheid bij internationale organisaties in de regio Den Haag In 2004 waren er 12.467 banen bij internationale organisaties in de regio Den Haag. Europese internationale organisaties leveren bijna de helft van deze directe werkgelegenheid. Ongeveer 3.700 van alle banen worden bekleed door Nederlanders (30%). Ongeveer 8.700 van de werknemers is afkomstig uit het buitenland (70%).

Meer dan de helft van de werknemers is hoog opgeleid: 61% (ruim 7.500 banen). Ongeveer 5.000 middelbaar - en lager opgeleiden zijn werkzaam bij internationale organisaties. Ruim 85% van de werknemers bij internationale organisaties woont in de regio Den Haag. Een klein deel (+/- 15%) van de werknemers van internationale organisaties woont buiten de regio Den Haag.

2 De ‘regio Den Haag’ omvat in dit onderzoek: Den Haag, Rijswijk, Delft, Wassenaar, Zoetermeer, Westland, Midden-Delftland, Leidschendam-Voorburg, Pijnacker-Nootdorp en agglomeratie Leiden/Bollenstreek, dit wordt in paragraaf 3.1 toegelicht.


ii

Indirecte werkgelegenheid door bestedingen internationale organisaties De totale waarde van de goederen en diensten die internationale organisaties in 2004 betrokken bij derden (bedrijven) bedroeg € 737 miljoen. Dit betreft uitgaven aan IT-diensten, meubilair, catering, computers, onderhoudswerkzaamheden gebouwen, etc. Vertaald naar werkgelegenheid behelst dit 6.000 banen voor met name Nederlandse werknemers, in de regio Den Haag3 en de provincie Zuid-Holland (samen 57% van de banen) en in de rest van Nederland (43% van de banen). Dit zijn banen voor zowel hoger – als lager opgeleide personen. Indirecte werkgelegenheid door bestedingen buitenlandse werknemers Buitenlandse werknemers (expats) gaven in 2004 ruim € 550 miljoen uit aan goederen en diensten. Indirect komt daar nog eens € 230 miljoen bij als gevolg van inkopen door werknemers van bedrijven waar de buitenlandse werknemers hun goederen en diensten inkopen (tweede orde effect). Deze bestedingen leveren bij elkaar ongeveer 6.000 banen op, waarvan 70% in de regio Den Haag (inclusief gemeente Den Haag) en 30% daarbuiten (provincie Zuid-Holland en overig Nederland). Dit zijn banen voor zowel hoger- als vermoedelijk ook relatief veel lager opgeleide personen.

Economische betekenis internationale organisaties regio Den Haag 2004 Totale werkgelegenheid gerelateerd aan internationale organisaties ruim 24.000 banen: - Ruim 12.000 banen bij internationale organisaties zelf; - Ruim 12.000 banen buiten de internationale organisaties; -

Aandeel buitenlandse werknemers bij internationale organisaties (ruim 8.700) is op totaal van ruim 24.000 aan internationale organisaties gerelateerde banen gezien 35%;

-

Aandeel ruim 24.000 IO-gerelateerde banen is ongeveer 5% in Den Haag en 3% in de regio4; Aandeel totale aan IO’s gerelateerde toegevoegde waarde in Bruto Product is 5,9% in Den Haag en 3,7% in de regio5.

In figuur S.2 wordt zichtbaar hoe de totale werkgelegenheid die is gerelateerd aan internationale organisaties (directe en indirecte werkgelegenheid) geografisch is verspreid.

3 Inclusief de gemeente Den Haag 4 Zie voetnoot 2 5 Zie voetnoot 2


iii

Figuur S.2 Totale directe en indirecte werkgelegenheid (banen) gerelateerd aan IO’s 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Den Haag

Regio Den Haag

Overig Zuid- Rest Nederland Holland

Het grootste deel van de totale werkgelegenheid die is gerelateerd aan de aanwezigheid van internationale organisaties bevindt zich in de gemeente en regio Den Haag. Figuur S.3 Verhoudingen tussen de werkgelegenheidseffecten (banen)

Verdeling directe werkgelegenheid IO's (12.467) en indirecte werkgelegenheid (12.096)

6.238 Direct bij IO's 12.467 1.705

Directe consumptie Indirecte consumptie Achterwaarts

4.153

Meer dan 24.000 banen zijn gerelateerd aan de aanwezigheid van internationale organisaties. De helft daarvan zijn banen bij internationale organisaties zelf. De andere helft betreft indirecte werkgelegenheid door uitgaven van buitenlandse werknemers (consumptie-effecten, ongeveer 25% van geheel) en de organisaties zelf (achterwaartse effecten, ook ongeveer 25% van geheel). Van alle banen die zijn gerelateerd aan de aanwezigheid van internationale organisaties betreft 35% de banen van buitenlandse werknemers bij de internationale organisaties zelf. Vermoedelijk een zeer groot deel van de resterende banen (65%) betreft banen voor Nederlandse werknemers.


iv

Buitenlandse bezoekers Internationale organisaties en hun werknemers ontvangen veel buitenlandse bezoekers. Afgaande op de enquête-uitkomsten, algemene cijfers over bestedingen van dagtoeristen en congresgangers alsmede informatie over hotelprijzen, is berekend dat de totale bestedingen van deze bezoekers in 2004 minimaal € 40 miljoen bedroegen. Voorwaartse effecten De internationale organisaties dragen ertoe bij dat Den Haag (en daarmee Nederland) op een positieve manier voor het voetlicht wordt gebracht. De stad heeft een grote naamsbekendheid door met name het Joegoslavië tribunaal en het Permanente Internationale Strafhof. Voor de internationale juridische wereld (recht en internationale rechtsorde) is Den Haag de plaats waar het gebeurt. De aanwezigheid van de vele internationale organisaties in Den Haag is een belangrijke vestigingsplaatsfactor voor weer andere internationale organisaties. Den Haag ademt door de aanwezigheid van de internationale organisaties en expats een internationale sfeer uit en is daardoor ook aantrekkelijk als vestigingsplaats voor internationale bedrijven en -last but not least- de bewoners zelf. Andere economische effecten Tevens is er een spin-off in kennisontwikkeling. De Nederlandse academische wereld participeert in de internationale juridische kennisuitwisseling op hoog niveau. Nederlandse bedrijven ontwikkelen zich mede dankzij het feit dat zij bijvoorbeeld voor ESTEC of octrooiaanvragers (gericht op EPO) werken. Zij kunnen deze expertise ook elders inzetten, bovendien zijn zij zelf weer klant van andere bedrijven en zetten zo een hele economische keten in gang.

S.3 Den Haag als vestigingsplaats voor internationale organisaties Afgaande op de enquêteresultaten was het voor veel internationale organisaties van meet af aan duidelijk dat zij zich in Den Haag zouden vestigen. De aanwezigheid van de internationale organisaties (met name de juridische) en de steun van de overheid (Rijk en gemeente) zijn voor veel organisaties van doorslaggevend belang geweest bij de keuze voor Den Haag. Internationale organisaties in de regio Den Haag vinden de samenwerking met andere internationale organisaties van alle vestigingsplaatsfactoren de belangrijkste vestigingsplaatsfactor. In de praktijk blijkt deze samenwerking goed te verlopen. Het betreft met name juridische kennisuitwisseling en kennisuitwisseling betreffende personeelszaken. Een andere factor die zeer belangrijk wordt gevonden, is bereikbaarheid. Vooral de nabijheid van Schiphol is belangrijk en wordt positief gewaardeerd. De bereikbaarheid per auto wordt iets minder positief gewaardeerd (files), maar niet als slecht. Ook kantoorruimte (beschikbaarheid, kwaliteit en kosten) is belangrijk voor de internationale organisaties in de regio Den Haag. De waardering hiervoor is ‘goed’.


v

De factor personeel wordt gemiddeld belangrijk gevonden; vele internationale organisaties in Den Haag nemen personeel uit alle deelnemende landen aan. De waardering voor de expertise van Nederlandse werknemers is evenwel hoog, vooral waar het de hoger opgeleiden betreft. Ook de aan ‘wonen’ gerelateerde factoren worden door de organisaties als gemiddeld belangrijk bestempeld. De woongebieden worden wel aantrekkelijk gevonden (rustig, groen, dichtbij kust), maar over de prijs-kwaliteit verhouding van de woningen is men minder positief. Voor onderwijs en recreatievoorzieningen geldt hetzelfde: gemiddeld belangrijk, maar oordeel is ‘goed’. De ondersteuning van de gemeente ten slotte wordt iets belangrijker dan gemiddeld gevonden en wordt als goed beoordeeld. In onderstaand (verkort) overzicht wordt het belang dat internationale organisaties hechten aan en de waarderingscijfers die zij geven voor de verschillende vestigingsplaatsfactoren. De respondenten hebben op een schaal van 1 tot 5 het belang en de waardering kunnen aangeven6. S.4 Verkort overzicht belang en waardering vestigingsplaatsfactoren IO’s Vestigingsplaatsfactor Belang Waardering

Samenwerking met andere organisaties Bereikbaarheid gemiddeld Kantoorruimte gemiddeld Ondersteuning gemeente Den Haag Gemiddeld Veiligheid (risico en maatregelen) Wonen gemiddeld Kwaliteit onderwijs Kwaliteit recreatievoorzieningen Personeel gemiddeld

4,5 4,1 3,9 3,4 3,4 3,4 3,2 3,1 2,9 2,6

4,4 4,4 4,1 4,1 4,1 4,1 3,7 4,0 4,2 4,3

Als verbeterpunten gaven de internationale organisaties spontaan aan: het uitgaansleven en cultureel aanbod, de kwaliteit van de openbare ruimte, prijs-kwaliteit-verhouding van woningen en praktische ondersteuning bij de vestiging van buitenlandse werknemers. Ook geven de vertegenwoordigers van internationale organisaties aan dat er kansen zijn voor het Haagse bedrijfsleven om beter in te spelen op de behoeften van expats (m.n. serviceniveau en kwaliteitsproducten). Op deze manier zou het bedrijfsleven nog meer expat-bestedingen naar zich toe kunnen trekken. Andere zaken die volgens meerdere internationale organisaties op rijksniveau verbeterd zouden moeten worden zijn de vestigingsprocedures voor buitenlandse werknemers (EU-beleid), het Nederlandse gezondheidssysteem en de consistentie van vestigingsbeleid richting internationale organisaties.

6 Belang: 1= ‘unimportant’ en 5 = ‘very important’. Waardering: 1 = ‘very unfavourable’ en 5 = ‘very favourable’


vi

S.4 Aanknopingspunten voor beleid Zoals met dit onderzoek is bevestigd, zijn internationale organisaties een belangrijke economische factor in de Haagse economie, zowel op stedelijk als op regionaal schaalniveau. Door het huisvesten van de internationale organisaties levert Den Haag (en Nederland) bovendien een bijdrage aan de ontwikkeling van internationale samenwerking en rechtsorde. Het koesteren van de gevestigde internationale organisaties en het waar mogelijk aantrekken van nieuwe internationale organisaties is daarom de algemene beleidslijn. Het bestaande en beoogde gemeentelijk beleid met betrekking tot de vergroting van het economisch belang van internationale organisaties in Den Haag sluit goed aan op vele aspecten die zijn voortgekomen uit het onderzoek. De belangrijkste bevestigende en deels aanvullende aanbevelingen zijn: Aanwezige internationale organisaties koesteren en ondersteunen Benadrukken van aanwezigheid internationale organisaties (communicatie), daarmee de aanwezige organisaties binden en andere (‘nieuwe’) internationale organisaties aantrekken; Faciliteren en stimuleren van de onderlinge relaties tussen internationale organisaties, ook daarmee

de aanwezige organisaties binden en andere organisaties aantrekken; Uitbreiden van de ondersteuning van internationale organisaties (en hun medewerkers) zowel bij als gedurende de vestiging in Den Haag.

Bestaande kwaliteit van de stad behouden en verstevigen Woningaanbod beter toesnijden op het expat-segment (binnen markttechnische en beleidsmatige mogelijkheden); Autobereikbaarheid van Den Haag beschermen dan wel verbeteren; Upgraden en meer dan thans op buitenlandse werknemers richten van culturele voorzieningen en andere segmenten van de leisure & entertainment sector;

Waar mogelijk – in overleg met het Rijk en andere partijen –de gezondheidszorg aanpassen op de wensen van buitenlandse werknemers; Verbetering van de kwaliteit van de openbare ruimte en de ‘internationale uitstraling’ daarvan; Bedrijfsleven stimuleren de koopkracht van de expat-doelgroep beter te benutten door het aanbod van goederen en diensten op een hoger niveau te brengen.

Koppeling met hoger bestuurlijk-economisch schaalniveau De investeringen in bovengenoemde vestigingsfactoren vergen op vele manieren een afstemming op regionaal en bovenregionaal niveau. Ook hiervan is de gemeente zich bewust. De focus op internationale organisaties en benodigde investeringen in het vestigingsklimaat communiceert zij daarom op meerdere fronten; niet alleen richting Europese Unie en Rijk, maar ook richting de provincie Zuid-Holland,in Zuidvleugel-verband via de Kennisalliantie Zuid-Holland en samen met andere gemeenten in de regio. Die focus zal moeten worden gehandhaafd en versterkt. Wellicht dat in het kader van het laatste ook een grote rol van het nationale en regionale bedrijfsleven denkbaar en te definiëren is.


vii

Inzet Rijksoverheid Bij het binnenhalen van internationale organisaties speelt de Rijksoverheid een zeer belangrijke rol. Zij bepaalt de fiscale, financiële en juridische voorwaarden waaronder de internationale organisaties en haar medewerkers zich kunnen vestigen. Er is veel aandacht voor de consistentie van de vestigingscondities voor de organisaties en hun werknemers en er zijn en worden ook verbeteringen doorgevoerd. Een andere factor die met name door het Rijk wordt bepaald, is de bereikbaarheid via Schiphol. Internationale organisaties vinden de aanwezigheid van een ‘major airport’ heel belangrijk en beoordelen de bereikbaarheid van Den Haag via Schiphol als goed. Hetgeen een pleidooi is voor het in stand houden van deze bereikbaarheid. Tevens worden de woningmarkt, de gezondheidszorg en het onderwijs in belangrijke mate beleidsmatig door de Rijksoverheid bepaald. Bij de vestigingsplaatskeuze van internationale organisaties zijn deze factoren, die vooral werknemers betreffen in eerste instantie niet de allerbelangrijkste. Bovendien geven de internationale organisaties aan tevreden te zijn over het leefklimaat in brede zin. Toch zal er in het kader van ‘het koesteren’ van internationale organisaties voldoende aandacht moeten worden besteed aan klachten van buitenlandse werknemers. Bijvoorbeeld betreffende het Nederlandse gezondheidssysteem of de prijs en kwaliteit van woningen. De mogelijkheden die het Rijk kan creëren om aanpassingen door te voeren, hangen vanzelfsprekend samen met de politieke wil om de buitenlandse werknemers van internationale organisaties op maat gesneden voorzieningen te bieden.


viii

1 Inleiding 1.1 Aanleiding Den Haag wil haar positie als vestigingsplaats voor internationale organisaties versterken. Actief relatiebeheer en onthaalbeleid, ruimtelijke planning en city-marketing zijn verschillende manieren waarop Den Haag werkt aan het open uitbouwen van een internationaal concurrerend vestigingsklimaat. De gemeente wil nu tot een overwogen beslissing ten aanzien van nieuwe stimulansen komen. Een stevige voorzet daartoe is reeds gedaan in de vorm van het ‘position paper’ Werken aan de wereld in Den Haag (juni 2005). Hierin wordt ondermeer een globaal investeringsprogramma gepresenteerd. Het is nu van belang om ook andere overheden (regio, provincie, Rijk, Europese Unie) te overtuigen van het economisch belang van de internationale organisaties in Den Haag en de noodzaak van de voorgestelde investeringen. Degelijk cijfermatig inzicht in de economische betekenis van het internationale cluster en de wijze waarop deze kan worden vergroot, is hierbij onontbeerlijk. De Directie Beleid van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling en Bureau Internationale Zaken van de gemeente Den Haag hebben tegen deze achtergrond Decisio en Bureau Louter opdracht gegeven de economische betekenis van internationale organisaties te onderzoeken. Onderzoeksvragen 1.

Wat zijn de economische effecten van de anno 2004 in Den Haag e.o. gevestigde internationale organisaties?

2.

Hoe kunnen deze economische effecten worden vergroot?

De nadruk van het onderzoek diende te liggen op het degelijk en zo objectief mogelijk beantwoorden van de eerste vraag. Het verzoek was om beleidsadviezen die voortkwamen uit dit onderzoek beknopt te beschrijven, en daarbij met name te focussen op zaken die aanvullend zijn op het bestaande beleid.

1.2 Aanpak onderzoek Om een zo goed mogelijk beeld te verkrijgen van het economisch belang van het internationale cluster, is gekozen voor een meer-sporen aanpak: een grootschalige enquête gevolgd door data-analyse en doorrekening naar economische effecten middels een input-output model, diepte-interviews, deskresearch en afstemming met een deskundige klankbordgroep. 1.2.1 Enquête, berekening van economische effecten en deskresearch De enquête is de basis van het onderzoek. In de zomer is deze uitgezet onder internationale organisaties in Den Haag en omstreken (o.b.v. adressenlijst gemeente). De vragen betroffen het werknemersbestand, salarissen en andere bestedingen. Daarnaast werd gevraagd naar het belang van en oordeel over verschil-


1

lende vestigingsplaatsfactoren7. Hoewel is getracht de enquête zo eenvoudig mogelijk te houden, vergde het invullen wel enige tijd (en opzoekwerk). De respons bij de enquête was -ondanks dat en het feit dat het vakantietijd was- bijzonder hoog. Gezien als percentage van de werknemers die werkzaam zijn bij de internationale organisaties is de respons 95%8. Een begeleidende brief van burgemeester Deetman en vasthoudendheid en begeleiding van de Decisio-onderzoekers hebben daarbij zeker een rol gespeeld. Vervolgens heeft Bureau Louter de enquêteresultaten doorgerekend naar directe en indirecte economische effecten in termen van productie, toegevoegde waarde en werkgelegenheid9 op verschillende schaalniveaus. Deze resultaten vormen de kern van deze rapportage en zijn te vinden in hoofdstuk 3. Tegelijkertijd is een grote diversiteit aan bronnen onderzocht (m.b.t. steden benchmark, vergelijking belang vestigingsplaatsfactoren voor internationale organisaties, clustervorming) en geanalyseerd. 1.2.2 Afstemming met internationale organisaties en overheden Naast de enquête zijn er ook interviews gehouden met vertegenwoordigers van internationale organisaties en van betrokken overheden (EU, Rijk, Provincie en regio) alsmede de Kamer van Koophandel en een hoogleraar.10 Hierbij werd nader ingegaan op de thema’s die in de enquête zijn behandeld, maar verdere uitdieping behoefden. Denk aan thema’s als het bestedingsgedrag van expats, Den Haag als vestigingsplaats, concurrerende steden en clustervorming. De resultaten van de beschreven meersporen aanpak zijn geanalyseerd en hebben hun weerslag gevonden in een aantal presentaties en deze rapportage. Door de interviews en klankbordgroepbijeenkomsten zijn de aanpak en resultaten van het onderzoek goed gecommuniceerd met verschillende overheidsniveaus en vertegenwoordigers van internationale organisaties. De kennis en inzichten van deze mensen zijn van grote waarde geweest voor het onderzoek.

1.3 Afbakening ‘economische effecten’ Het onderzoek richt zich op de economische betekenis van internationale organisaties in (de regio) Den Haag in het jaar 2004. Het betreft non-profit organisaties, geen internationale commerciële bedrijven. Hierbij spreken we ook wel van ‘economische effecten’. Dit kan verwarring over de aard van het onderzoek opleveren omdat ‘economische effecten’ ook berekend worden in het kader van overheidsinvesteringen waarbij een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) wordt uitgevoerd. Het gaat dan veelal om effecten van een eenmalige overheids-investering.

7 Bijlage 6: De vragenlijst die internationale organisaties in de zomer van 2005 beantwoord hebben 8 Uitgaande van bestaande gegevens over werknemer-aantallen (verstrekt door gemeente Den Haag) 9 Zie ook ‘afbakening’ aan het eind van dit hoofdstuk en de uitleg van de verschillende economische effecten aan het begin van hoofdstuk 2 10 Een lijst van de gesprekspartners is opgenomen als bijlage


2

Dit onderzoek naar de economische betekenis van internationale organisaties is geen maatschappelijke kosten baten analyse. Alleen specifiek omschreven baten van de aanwezigheid van internationale organisaties in 2004 worden beschreven en niet de kosten daarvan. De economische betekenis van internationale organisaties wordt in deze rapportage beschreven in termen van directe en indirecte effecten, vertaald naar (directe en indirecte) werkgelegenheid, toegevoegde waarde en productie in het jaar 2004. In hoofdstuk 2 wordt uitgelegd wat de genoemde termen betekenen, worden de uitkomsten gepresenteerd en vergeleken met referentiecijfers (bijvoorbeeld de totale werkgelegenheid in Den Haag). Daar waar dat onderzoekstechnisch verantwoord is, wordt onderscheid gemaakt tussen economische effecten op stedelijk, regionaal, provinciaal en landelijk niveau. Ook worden uitsplitsingen tussen effecten voor verschillende economische sectoren gemaakt. Tevens is getracht een ontwikkelingsbeeld te geven: aanwas van internationale organisaties in het verleden (1996 - 2000 -2004) en de verwachte toekomstige ontwikkeling.

1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt een korte geschiedenis van Den Haag als ‘stad van recht en vrede’ geschetst en een korte typering gegeven van internationale organisaties die zijn meegenomen in dit onderzoek. Hoofdstuk 3 is het kernhoofdstuk waarin de economische betekenis van de internationale organisaties in het jaar 2004 wordt beschreven (kwantitatief en kwalitatief). Hierbij wordt ook ingegaan op het internationale juridische cluster. Hoofdstuk 4 gaat over Den Haag als vestigingsplaats voor internationale organisaties (o.a. belang en waardering van verschillende vestigingsplaatsfactoren). In hoofdstuk 5 worden de aanknopingspunten voor beleid zoals ze uit dit onderzoek zijn voortgekomen kort gepresenteerd.


3


4

2 Internationale organisaties in Den Haag 2.1 Korte geschiedenis van Den Haag als ‘stad van recht en vrede’ Het begin van ‘Den Haag, stad van vrede, recht en veiligheid' dateert uit 1899 toen op Huis ten Bosch de eerste wereldvredesconferentie plaatsvond. Het doel van de conferentie was “een mogelijke vermindering van het buitensporige wapentuig dat op alle naties drukt”. De Russische tsaar Nicolaas II had daartoe het initiatief genomen en de jonge koningin Wilhelmina steunde dit. Reden voor de tsaar om dit initiatief te nemen was dat Rusland de geldverslindende wapenwedloop met Duitsland, Groot-Brittannië en Frankrijk nauwelijks kon bijhouden. Na langdurige onderhandelingen kwam er een verbod op het gooien van bommen uit luchtballonnen. De bijeenkomst was een vervolg op de afspraken die in 1864 in Genève waren gemaakt met betrekking tot bescherming van gewonden op het slagveld. In 1899 werd in Den Haag afgesproken dat deze conventie ook gold voor de oorlogen op zee en voor de behandeling van krijgsgevangenen. Acht jaar later werd een tweede vredesconferentie belegd, ditmaal in de Haagse Ridderzaal. Er werden zo'n veertien conventies over oorlogsvoering opgesteld. De protocollen van de Haagse vredesconferenties en de bijna zeshonderd artikelen van de Geneefse conventies liggen ten grondslag aan de berechting van oorlogsmisdadigers door de verschillende VN-tribunalen. Tijdens de tweede vredesconferentie in 1907 werd begonnen met de bouw van het Vredespaleis met als hoofddoel het vestigen van het Permanente Hof van Arbitrage, dat in 1899 tijdens de eerste vredesconferentie was opgericht. Het treedt op in geschillen tussen landen die de Haagse Conventies hebben onderschreven. Ook treedt het hof op bij conflicten tussen internationale organisaties en tussen staten en internationale organisaties. In het Vredespaleis is het Permanent Hof van Arbitrage en het Internationaal Gerechtshof gevestigd. Het Internationaal gerechtshof is het belangrijkste gerechtelijke orgaan binnen de VN dat zich richt op geschillen tussen landen. Dit hof bestaat uit vijftien rechters, die worden benoemd door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties en de Veiligheidsraad. Bijna tachtig zaken zijn sinds de tweede wereldoorlog voor dit hof behandeld. Deze betroffen ondermeer territoriale en grensgeschillen, milieuproblematiek, luchtvaart, nucleaire proefnemingen, militaire interventie en krijgsgevangenen. Van de ruim dertig internationale gouvernementele organisaties in Nederland is het overgrote deel in Den Haag en omgeving gevestigd. De Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht is de oudste intergouvernementele organisatie in Den Haag (sinds 1893). Het Permanente Hof van Arbitrage en het Internationaal Gerechtshof hebben zich daarna gevestigd. In 1993 besloot de Veiligheidsraad het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag te vestigen. Europol vestigde zich kort daarna (1994). OPCW -de organisatie die toeziet op de naleving van het verbod op chemische wapens- vestigde zich in 1997, na als voorbereidende organisatie van start te zijn gegaan in 1993. Ook het in 1998 opgerichte permanente internationale strafhof (International Criminal Court, ICC) vestigde zich in Den Haag.


5

Secretaris-generaal Boutros-Ghali bestempelde in een toespraak (1995) Den Haag als `legal capital of the world'. Den Haag is een belangrijke VN-stad. Naast de organisaties die zich bezighouden met internationale rechtsorde zijn er ook andere typen internationale organisaties in Den Haag en omgeving. Zo vestigde zich in 1947 het Europees Octrooibureau in Rijswijk. Het Benelux Merkenbureau vestigde zich in 1971. NATO C3 is sinds de jaren ’50 (deels) in Den Haag gevestigd, deze organisatie voorziet NAVO partijen ondermeer van communicatie-, informatie- en commandosystemen. ESTEC is de grootste technische vestiging van de Europese ruimtevaart organisatie ESA (gevestigd in Noordwijk).

2.2 Typen internationale organisaties Er zijn verschillende soorten organisatie die als internationale organisaties worden beschouwd. In deze paragraaf wordt nader beschreven welke typen internationale organisaties er zijn. Definities Internationale organisatie (IO) Onder de noemer ‘internationale organisatie’ worden vele typen organisaties geschaard. In principe gaat het om organisaties met een internationale missie (gericht op meerdere landen), gefinancierd met geldstromen uit meerdere landen en met een internationale directie en personeelsbestand. Daarbij zijn er twee categorieën te onderscheiden: Internationale gouvernementele (verdrags)organisatie (IGO) Een internationale intergouvernementele organisatie is een samenwerkingsverband tussen staten op basis van (en gericht op het effectueren van) een verdrag dat zij hebben gesloten. Niet- gouvernementele organisaties (NGO’s) Niet-gouvernementele organisaties zijn het resultaat van private initiatieven en opereren onafhankelijk van landsbesturen (en zijn niet ontstaan door intergouvernementele overeenkomsten). De leden van NGO’s kunnen zowel private als publieke partijen zijn.

Daarnaast onderscheiden we in dit onderzoek ook ambassades, deze organisaties zijn internationaal georiënteerd en worden gefinancierd met buitenlands geld. De beschouwde internationale (non-profit) organisaties zijn onderverdeeld in de volgende groepen:

VN / NAVO / intergouvernementeel wereldwijd; Europees; NGO’s; Kennisinstellingen internationaal; Onderwijsinstellingen internationaal;

Ambassades.


6

Daarnaast is in het kader van dit onderzoek ook een uitsnede gemaakt van internationale organisaties die zich met rechtspraak en juridische thema’s bezighouden. Deze uitsnede gaat dwars door de bovengenoemde verdeling heen. Een aantal internationale organisaties dat in dit onderzoek wordt beschouwd, heeft wel een internationaal karakter maar is volgens de definitie in bovenstaand kader niet volledig als ‘internationaal’ te oormerken. Toch zijn er voldoende redenen om hen als internationale organisatie in dit onderzoek op te nemen. Dat heeft te maken met het feit dat Den Haag wil investeren in een internationaal vestigingsklimaat voor een brede groep internationaal georiënteerde organisaties. Daartoe horen bijvoorbeeld ook de ambassades: nationale organisaties (niet voor en door meerdere landen). maar wel met overwegend niet-Nederlandse werknemers en met veel relaties met internationale partijen. Andere voorbeelden zijn bijvoorbeeld Nederlandse NGO’s en kennisinstituten die evenwel een internationale missie hebben, sterk op internationale partijen gericht zijn en ook samenwerken met internationale partijen. The International Society of City and Regional Planners (NGO) en Clingendael zijn hiervan voorbeelden. In onderstaande schema’s staan de internationale organisaties per subgroep weergegeven. Per organisatie wordt kort het werkveld beschreven. 2.2.1 Intergouvernementele organisaties Zoals al in de korte geschiedenis van Den Haag als ‘stad van vrede recht en veiligheid’ werd beschreven, is een aantal wereldberoemde VN organisaties gevestigd in Den Haag; bijvoorbeeld het Joegoslaviëtribunaal en de OPCW. Ook zijn er minder bekende organisaties, zoals bijvoorbeeld NATO C3, waar wordt gewerkt aan ontwikkeling van communicatie-, informatie-, controle- en commandotechnologie voor NAVO landen.

Intergouvernementeel wereldwijd

Werkveld, activiteiten

(VN / NAVO)

International Court of Justice

Voornaamste justitiële orgaan van de VN. Het beslist over onderlinge disputen tussen lidstaten en geeft adviserende meningen. Permanent tribunaal voor oorlogsmisdaden – met een wereldwijd bereik

International Criminal Court (ICC)

International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY)

VN rechtbank waar rechtszaken worden gehouden van individuen die worden beschuldigd van het plegen van oorlogsmisdaden tijdens de oorlogen in Joegoslavië in de jaren ’90.

Iran-United States Claims Tribunal

Organisation for the Prohibition of

Rechtspraak over wederzijdse publieke en private claims door Iran en VS Naleving overeenkomsten m.b.t. gebruik che-


7

Chemical Weapons United Nations Environment Programme (onderdeel Global Plan of Action)

mische wapens Naleving overeenkomsten m.b.t. milieu, met name betreffende vervuiling van de zee door activiteiten aan land

Vredespaleis, Carnegie Foundation

Permanent Hof van Arbitrage

Beheerder van het Vredespaleis en de nalatenschap van Carnegie. Vereenvoudigt het oplossen van internationale geschillen, o.a. d.m.v. arbitrage, conciliatie en het verrichten van onderzoek

Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht NATO C3 Agency

Wereldwijde unificatie van internationaal privaat recht middels internationale conventies Ontwikkeling en aanbod communicatie-, informatie-, controle- en commandotechnologie voor NAVO landen

2.2.3 Europese organisaties Sommige Europese organisaties hebben directe werkverbanden met de Europese Unie, andere werken op Europees schaalniveau voor Europese partijen. De werkvelden van de Europese organisaties zijn divers: van misdaadbestrijding (Europol) tot geschiedenisonderwijs tot het bibliotheekwezen. Ook de aantallen werknemers en bestede budgetten lopen sterk uiteen. Europees

Thema, activiteiten

Europol

Organisatie voor Europese wetshandhaving, strijd tegen en voorkomen van internationale georganiseerde misdaad

European Patent Office (Rijswijk)

Benelux Bureau voor Tekeningen of Mo- dellen

Beoordelen octrooi-aanvragen en vastleggen octrooien Officiële instantie van de drie Beneluxlanden voor de wettelijke bescherming van tekeningen of modellen

Benelux Merken Bureau

Bureau Europese Commissie in Nederland

Euroclio

Eurojust

Euronaid

Officiële instantie voor de registratie van merken in de Benelux Voorlichting voor Nederlands publiek m.b.t. EU Europese organisatie voor geschiedenisleraren Internationale bundeling openbare aanklagers (openbaar ministeries) Voedselhulp en ondersteuning van voedselprogramma’s Supply Chain Management (SCM), training en diensten voor NGO’s die actief zijn op dit terrein


8

Europa Nostra

European & Developing Countries Clinical Trials Partnership

European Bureau of Library, Information and Documentation

European Library

European Network of Forensic Science

Institutes

ESTEC, European Space Research and Technology Centre The Office of the High Commissioner on National Minorities of the OSCE

Pan-Europese federatie van ruim 200 nietgouvernementele erfgoedorganisaties Ontwikkeling van nieuwe middelen om HIV/AIDS, malaria and tuberculose in ontwikkelingslanden tegen te gaan Onafhankelijke overkoepelende organisatie van nationale bibliotheek, informatie, documentatie en archief associaties / instituties in Europa Verzorgt toegang tot gecombineerde bronnen (boeken, tijdschriften, kranten, digitaal en niet-digitaal) van 43 nationale bibliotheken in Europa Uitwisseling van kennis en ervaring en werken aan overeenkomsten (werkafspraken) in het veld van de forensische wetenschap Ontwikkeling ruimtevaarttechnieken voor European Space Agency Identificatie en vroege oplossing van etnische spanningen die vrede, stabiliteit en vriendschappelijke relaties tussen OSCE en participerende staten in gevaar brengen

2.2.4 Non-gouvernementele organisaties Vele NGO’s houden zich bezig met internationale belangenbehartiging voor een bepaalde beroepsgroep en/of organiseren kennisuitwisseling tussen leden van deze beroepsgroep (waarvan een flink aantal op juridisch terrein). Zij organiseren daartoe bijvoorbeeld bijeenkomsten en cursussen voor buitenlandse vakgenoten, en treden op als vertegenwoordigende organisatie op bijeenkomsten in buitenland. Ook zijn er NGO’s die zich in de ‘slipstream’ van de grote VN-organisaties richten op thema’s als vrede en verzoening. De NGO’s zijn vaak kleine organisaties die relatief weinig te besteden hebben. NGO’s


Altus

Stimuleert wereldwijd juridische hervormingen door kennisuitwisseling, instrumenten en advies.

CEDAR International Centre for Dignity and Rights

Centre for Justice and Reconciliation

Internationaal forum voor implementatie van economische, sociale en culturele rechten i.s.m. organisaties in Afrika, Azië, en Latijns Amerika. Ontwikkeling en promotie van (we-

der)opbouwende rechtvaardigheid (mede door verzoening).


9

Coalition for the International Criminal Court

Internationaal Juridisch Instituut

International Association of Prosecutors

International Statistical Institute

ACCESS

Buitenlandse Pers Vereniging

Féderation Internationale Pharmaceutique

Foundation for Peace

International Confederation of Midwives

Institute for Environmental Security

International Federation for Housing and Planning

International Federation of Library Associa- tions and Institutions

International Foster Care Organisation

International Institute for Communication and Development

International Institute for Criminal Investi- gations

Netwerk van meer dan 2000 NGO’s die pleiten voor een rechtvaardig, effectief en onafhankelijk International Criminal Court. Voorlichting over Nederlands en buitenlands internationaal privaatrecht en buitenlands recht. Internationale samenwerking tussen openbare ministeries. Ontwikkelen en verbeteren van statistische methoden en de toepassing daarvan door promotie van internationale activiteiten en samenwerking Voorlichting aan Engelstalige expats over vestiging en verblijf in Nederland (cursussen, publicaties). Ondersteunt het werk van buitenlandse correspondenten in Nederland. Vertegenwoordigt en dient farmaceutische instellingen en – wetenschap over de hele wereld. Denktank voor individuele tot globale tot transnationale vrede door onderzoek, conflict-beheersing en onderwijs. Ontwikkeling van vroedvrouwen en verbetering van kraamzorg over de hele wereld. Globale milieuveiligheid verbeteren door behoud van de regeneratieve capaciteit van ecosystemen. Wereldwijd netwerk professionals die het brede veld van huisvesting en planologie vertegenwoordigen. Internationale belangenbehartiging van bibliotheek- en informatieaanbieders en hun gebruikers. Internationaal netwerk ter bevordering van de familiezorg aan kinderen. Instituut ondersteunt ontwikkelingslanden bij duurzame ontwikkeling door gebruik te maken van de mogelijkheden die ICT biedt. Internationale organisatie voor het opleiden van onderzoekers die zich bezighouden met het opsporen van o.a. oorlogsmisdadigers.


10

International Network for Urban Develop- ment

Internationaal netwerk ter bevordering van de wereldwijde uitwisseling van kennis en ervaring op gebied van stedelijke ontwikkeling en –vernieuwing.

International Organisation for Migration

International Society of City and Regional Planners Nederlandse Taalunie

Organisatie gericht op wereldwijde migratievraagstukken. Wereldwijd netwerk van stedelijke en regionale planologen. Beleidsorganisatie waarin Nederland, België

Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisa- tie

en Suriname samenwerken op het gebied van de Nederlandse taal, taalonderwijs en letteren. Organisatie ter waarborging en bevordering van de kwaliteit van hoger onderwijs in Ne-

derland en Vlaanderen. 2.2.5 Internationale kennisinstellingen In Den Haag is een aantal internationale instituten gevestigd dat zich bezighoudt met onderzoek en kennisuitwisseling op verschillende terreinen, in een internationale context (samenwerkend met buitenlandse organisaties). Een aantal instituten heeft een inhoudelijke link met de grote internationale organisaties in Den Haag die zich met rechtspraak bezighouden. Andere thema’s zijn economische en sociale ontwikkeling en watermanagement.

Kennisinstellingen internationaal


T.M.C. Asser Instituut

Campus Den Haag Universiteit Leiden

Clingendael Nederlands Instituut voor In- ternationale Betrekkingen

International Criminal Law Network

The Hague Institute for the Internationalisa-

Platform voor internationale juridische faculteiten en internationale juridische organisaties (onderzoek, onderwijs en trainingconferenties, publikaties). Training en educatie voor professionals op internationaal juridisch / bestuurlijk terrein (postdoctoraal). Kennisontwikkeling internationale betrekkingen, bijvoorbeeld betreffende Europese integratie, transatlantische relaties, internationale conflicten en veiligheid. Door onderzoek, publikaties, cursussen, trainingprogramma’s en informatievoorziening. Ontwikkeling van internationaal strafrecht door professionele en sociale interactie tussen academici. onderzoek naar de internationalisering van


11

tion of Law (HIIL) International Institute for Social Studies

IRC Water&Sanitaion Centre

UNESCO Institute for Water Education

het recht (onlangs opgericht). Universitair onderwijs over economische en sociale ontwikkeling voor studenten uit ontwikkelingslanden (onderzoek, advies, projecten). Kennisuitwisseling voor en ondersteuning van locale watervoorzienings-organisaties in ontwikkelingslanden. Versterken en mobiliseren van kennis en onderwijs voor water resource magagement en bijdragen aan ontwikkeling watervoorziening in ontwikkelingslanden.

2.2.6 Internationaal onderwijs Aansluitend op de internationale gemeenschap in Den Haag zijn er vele vormen van internationaal onderwijs, met name in de basisvorming. In de internationale scholen zijn zowel buitenlanders als Nederlanders werkzaam (verdeling buitenlanders – Nederlanders ongeveer 70-30%). Internationaal onderwijs

Haagse Hogeschool / European University The Hague11

Deutsche Internationale Schule Den Haag HSV/ The Hague International Primary School Iranian Community School The British School in The Netherlands The International School of The Hague, Primary School

Royal Conservatoire Lighthouse Special Education12 The American School of The Hague The Indonesian School in The Netherlands

Mondriaan International Hotel & Management School X Elckerlyc – Leiden International Primary School X International College Edith Stein X The Polish School in The Hague X

De scholen die niet meewerkten aan de enquête (de onderste 4, aangeduid met X) zijn niet meegenomen in de berekeningen van de economische effecten in het volgende hoofdstuk.

11 Betreffende internationaal onderwijs / internationale studenten 12 Voor kinderen met gedrags- en ontwikkelingsproblemen


12

2.2.7 Ambassades In onderstaand kader staan alle ambassades in Den Haag vermeld. Consulaten zijn niet meegenomen in het onderzoek. Albanië Algerije Argentinië Australië Bangladesh België Bolivia Bosnië-Herzegovina Brazilië Bulgarije Canada Chili China Colombia Costa Rica Cuba Cyprus Duitsland Denemarken Ecuador El Salvador Egypte Eritrea Estland Filippijnen

Finland Frankrijk Ghana Griekenland Groot Brittannië Guatemala Honduras Hongarije India Indonesië Iran Irak Ierland Israël Italië Japan Jemen Jordanië Kameroen Kazachstan Kenia Koeweit Kongo Kroatië Letland

Libanon Libië Litouwen Luxemburg Macedonië Maleisië Malta Mexico Marokko Nieuw Zeeland Nicaragua Nigeria Noorwegen Oekraïne Oman Oostenrijk Pakistan Palestina Paraguay Peru Polen Portugal Roemenië Rusland Saudi-Arabië

Servië en Montenegro Slowakije Slovenië Spanje Sri Lanka Sudan Suriname Thailand Tsjechië Tunesië Turkije Uruguay Vaticaan stad Venezuela Verenigde Arabische Emiraten Verenigde Staten Vietnam Wit-Rusland Zuid-Afrika Zuid-Korea Zweden Zwitserland

2.2.8 Juridische uitsnede Om zichtbaar te maken wat de economische betekenis is van de grote internationale organisaties die zich met recht(spraak) en rechtsorde alsmede bezighouden, alsmede specifieke kennisontwikkeling in dat veld, is een aparte ‘juridische uitsnede’ gemaakt (onderstaande lijst). Juridische uitsnede

International Court of Justice International Criminal Court International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia

Iran-United States Claims Tribunal Vredespaleis/Carnegie Foundation Permanent Hof van Arbitrage Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht Eurojust

Europol T.M.C. Asser Instituut Campus Den Haag Universiteit Leiden


13

De NGO’s die op dit terrein actief zijn, zijn hierin om praktische redenen uitgelaten, hun omvang is relatief beperkt: Altus; CEDAR International Centre for Dignity and Rights; Centre for Justice and Reconciliation;

Coalition for the International Criminal Court; Internationaal Juridisch Instituut; International Association of Prosecutors; The Hague Institute for Internationalisation of Law (HIIL).

Op de volgende pagina een kaart van Den Haag en omgeving waarop de belangrijkste internationale organisaties zijn aangegeven.


14

Figuur 2.1 Belangrijkste internationale organisaties regio Den Haag


15


16

3 Economische betekenis internationale organisaties Den Haag 3.1 Introductie economische effecten Kenmerkend voor de economische betekenis van internationale organisaties is dat zij in het algemeen grotendeels worden gefinancierd met buitenlands geld (m.n. publieke middelen). Bestedingen door internationale organisaties en hun buitenlandse werknemers kunnen volledig als ‘generatief effect’ voor Nederland worden beschouwd. In dit hoofdstuk beschrijven we de volgende economische effecten in het jaar 2004, zoals schematisch is weergegeven in onderstaande figuur. Alleen de effecten die geheel aan de aanwezigheid van internationale organisaties zijn toe te rekenen worden meegenomen. Zonder de aanwezigheid van de internationale organisaties zouden deze effecten niet optreden. De loonkosten voor Nederlandse werknemers en de bestedingseffecten daarvan worden daarom apart benoemd en niet in de totale economische effecten van internationale organisaties meegerekend. De overweging hierbij is dat -wanneer er geen internationale organisaties in Den Haag waren- deze mensen andere inkomsten zouden hebben (andere baan of uitkering). Figuur 3.1.A Conceptueel kader economische effecten Voorwaartse indirecte effecten (o.b.v. verbetering 'imago')

Vestigingsklimaat

Directe, achterwaartse indirecte en bestedingseffecten uitgedrukt in termen van: • productie • toegevoegde waarde • arbeidsplaatsen (met onderscheid naar opleidingsniveau)

Directe effecten Internationale organisaties in regio

Nederlandse werknemers (naar woonplaats)

Achterwaartse indirecte effecten

Bestedingseffecten werknemers

Expats (naar woonplaats)


17

Directe economische effecten (par. 3.2) Werkgelegenheid bij de organisaties zelf in 2004 (inclusief informatie over opleidingsniveau en

woonplaats werknemers). Deze wordt weergegeven in banen. Elke baan is (in dit onderzoek) gemiddeld 0,8 full time equivalent (fte) of ‘arbeidsjaar’. Bestedingen van de internationale organisaties. Dit zijn de totale uitgaven van de organisaties in het jaar 2004, bijvoorbeeld aan personeel, computers en IT-diensten, meubilair, catering, onderhoud van het gebouw, etcetera. Toegevoegde waarde van de internationale organisaties, dat is het verschil tussen het budget van de internationale organisaties en hun inkopen van goederen en diensten, zie ook de uitleg over toegevoegde waarde en productie in het kader op de volgende pagina.

Indirecte effecten (par. 3.3) Consumptie-effecten. De bestedingen van buitenlandse werknemers13 worden weergegeven in productie. Dit is productiewaarde van de goederen en diensten die zij kopen14. Bij deze bestedingen wordt aangegeven welk deel daarvan ‘toegevoegde waarde’ is. Dat is het verschil tussen de omzet en inkoop van goederen en diensten bij bedrijven die leveren aan de expats. Op basis daarvan is uitge

rekend hoeveel banen dit behelst. Indirecte consumptie effecten (tweede orde effecten): De bedrijven waar expats inkopen doen, kopen op hun beurt goederen en diensten in bij andere bedrijven en instellingen. Dit levert bij de betreffende bedrijven ook weer werkgelegenheid op die er zonder de aanwezigheid van internationale organisaties (buitenlandse geldstromen) niet zou zijn geweest. Daarom is het geoorloofd dit effect op te nemen. Bij deze bestedingen wordt aangegeven welk deel daarvan ‘toegevoegde waarde’ is. Op basis daarvan is uitgerekend hoeveel banen dit behelst. Achterwaartse effecten. Het totale bedrag dat de internationale organisaties uitgeven aan producten en diensten van derden (dus anders dan aan salarissen voor werknemers). Voorbeelden: IT-diensten, vertaaldiensten, catering, onderhoud gebouw, meubilair, computers. Dit wordt weergegeven als ‘productie’, de productiewaarde van hetgeen is ingekocht. Daarbij wordt aangegeven welk deel daarvan ‘toegevoegde waarde’ is. Op basis daarvan is uitgerekend hoeveel banen dit behelst. Voorwaartse effecten: aanzuigende werking van Den Haag op andere organisaties door aanwezigheid internationale organisaties. Dit onderdeel wordt kwalitatief beschreven in paragraaf 3.6.

Nogmaals: de bestedingen van de Nederlandse werknemers worden niet meegenomen omdat zij in een ander geval (andere baan, uitkering) deze bestedingen ook gedaan hadden. De economische betekenis van het juridisch cluster wordt in bijna alle tabellen mede-gepresenteerd. Een (tekstuele) bundeling van de verschillende economische aspecten van het juridisch cluster, alsmede een kwalitatieve toevoeging, is opgenomen in paragraaf 3.7. 13 Op basis van gesprekken met vele respondenten is aangenomen dat buitenlandse werknemers gemiddeld 80% van hun bruto inkomen besteden in Nederland. Dit percentage ligt hoog omdat het grootste deel van de expats geen belasting hoeft te betalen en ook omdat het overgrote deel hier langdurig verblijft (vaak met gezin). 14 Bestedingen werknemers betreffen bijvoorbeeld: huisvesting, voedsel, kleding, auto’s, witgoed, meubilair, persoonlijke verzorging (kapper, pedicure), reparaties, verhuisdiensten.


18

Toegevoegde waarde en productie De toegevoegde waarde is de marktwaarde van de omzet (bij internationale organisaties het jaarlijks bestede budget of jaarlijkse uitgaven) minus de waarde van de gekochte en verbruikte grond- en hulpstoffen (huisvesting, computers, kantoorbenodigdheden, catering). Om ervoor te zorgen dat bij het meten van de productie in een land zaken niet dubbel worden geteld, worden alleen de toegevoegde waarden opgeteld. Niet alleen bedrijven produceren goederen en diensten, ook de overheid doet dit. Bij het bepalen van de waarde daarvan stuiten we op het probleem dat sommige door de overheid geproduceerde zaken zoals rechtspraak, bestuur en defensie ‘geen prijs’ hebben, terwijl andere goederen en diensten bewust onder de kostprijs worden aangeboden (bijvoorbeeld onderwijs). Daarvoor is als oplossing gevonden dat de toegevoegde waarde van de overheid gelijk wordt gesteld aan de lonen en salarissen van het overheidspersoneel. De optelling van de toegevoegde waarden van bedrijven en overheid geeft het bruto binnenlands product (BBP).

Voor zover mogelijk is onderscheid gemaakt tussen Den Haag, regio Den Haag Zuid-Holland en overig Nederland. Ook zijn de totale effecten onderscheiden naar sectoren. De directe en indirecte effecten worden in subparagraaf 3.4 opgeteld en weergegeven in productie(waarde), toegevoegde waarde (m.n. loonkosten) en banen. De regio Den Haag bevat in dit onderzoek drie COROP-gebieden15: Agglomeratie Den Haag, Delft / Westland en agglomeratie Leiden / Bollen-streek, zoals te zien is op het kaartje (figuur 3.1.2). De regio Den Haag is ruim gedefinieerd omdat op verzoek van de gemeente Den Haag ook organisaties uit Delft (IRC Water & Sanitation Centre en UNESCO Insitute for Water Education) en Noordwijk (ESTEC) zijn meegenomen in het onderzoek. Figuur 3.1.B Regio Den Haag

Regio Den Haag

Leiden / Bollenstreek

Agglomeratie Den Haag

Agglomeratie Delft / Westland

15 COROP komt van ‘Coördinatie Commissie Regionaal Onderzoeksprogramma’, deze heeft in 1971 een regionale indeling voor analytische doeleinden geïntroduceerd. Deze wordt ondermeer door het CBS gebruikt.


19

Andere indirecte effecten (par. 3.8 en 3.9) Ten slotte wordt informatie gegeven over andere economische effecten, zoals de aantallen buitenlandse bezoekers die de internationale organisaties en werknemers ontvangen en de bestedingen die dat met zich meebrengt. Tevens is er aandacht voor de effecten die uitgaan van alle studenten en stagiaires die vaak tijdelijk in Den Haag zijn. Bovendien wordt kort iets gezegd over de effecten op de Haagse woningmarkt.

3.2 Directe economische effecten internationale organisaties Den Haag Internationale organisaties genereren een aanzienlijke hoeveelheid directe werkgelegenheid in de regio Den Haag: ruim 12.000 banen. Een aantal Europese internationale organisaties zijn grote werkgevers (Europees Octrooibureau en ESTEC), waardoor het aandeel van de Europese organisaties in de gehele werkgelegenheid het grootste is (44%). Ook met betrekkingen de bestedingen (de bestede budgetten van de organisaties in 2004) en de toegevoegde waarde is het aandeel van de Europese organisaties groot (respectievelijk 57% en 53%). De internationale organisaties die in de gemeente Den Haag zijn gevestigd, zorgen voor 60% van het totaal aantal banen bij internationale organisaties. De organisaties die behoren tot de ‘juridische uitsnede’ leveren 3.015 banen, 24% van het geheel. Tabel 3.2.1 Directe effecten: Werkgelegenheid bij en bestedingen door internationale organisaties, ook in toegevoegde waarde Type Organisatie

Banen

Bestedingen

Toegevoegde Waarde

abs

%

abs (€ mln)

%

abs (€ mln)

%

VN/ Intergouvernementeel Europees NGO’s Kennisinstellingen

2.278 5.543 181 482

18% 44% 1% 4%

301 875 33 57

19% 57% 2% 4%

182 487 20 39

20% 53% 2% 4%

Onderwijs Ambassades Totaal

1.020 2.964 12.467

8% 24% 100%

105 173 1.544

7% 11% 100%

83 105 915

9% 11% 100%

Juridisch

3.015

24%

308

20%

201

22%

Den Haag Overig regio Den Haag

7539 4928

60% 40%

760 784

49% 51%

472 443

52% 48%

In de grafieken op de volgende pagina’s worden de verhoudingen verduidelijkt.


20

Figuur 3.2.A Directe effecten: werkgelegenheid bij internationale organisaties

Directe werkgelegenheid totaal 12.467

2.278

2.964

VN/ Intergouvernementeel Europees NGO’s Kennisinstellingen

1.020

Onderwijs

482

Ambassades 181

5.543

Duidelijk zichtbaar is het grote aandeel van Europese organisaties in de totale werkgelegenheid bij internationale organisaties. De VN / Intergouvernementele organisaties en ambassades leveren bij elkaar ongeveer net zoveel banen als de groep Europese organisaties. Bij NGO’s is nog relatief weinig werkgelegenheid, momenteel slechts 181 banen. Figuur 3.2.B Directe effecten: bestedingen door internationale organisaties (€ mln)

Totale bestedingen IO's 1.544 mln Euro (2004)

173

301

105

VN/ Intergouvernementeel

57

Europees

33

NGO’s Kennisinstellingen Onderwijs Ambassades 875

Wanneer gekeken wordt naar de bestedingen (uitgaven) van internationale organisaties dan valt op dat bestedingen van de Europese organisaties een zeer groot deel van het geheel uitmaken (57%), nog groter dan het aandeel in de werkgelegenheid (44%). De uitgaven van VN / intergouvernementele organisaties


21

(18% van geheel) zijn meer in lijn met hun aandeel in de werkgelegenheid (19%). Het aandeel van ambassades in het geheel van bestedingen is relatief klein (11%) ten opzichte van hun aandeel in werkgelegenheid (24%). Figuur 3.2.C Directe effecten: werkgelegenheid en bestedingen. Verhoudingen internationale organisaties in Den Haag t.o.v. overig regio Den Haag (in percentages) 100% 90% 80% 70% 60%

Overig regio Den Haag

50%

Den Haag

40% 30% 20% 10% 0% Banen

Bestedingen

Internationale organisaties in de gemeente Den Haag genereren 60% van de werkgelegenheid en 50% van de bestedingen. Organisaties in de regio Den Haag (exclusief gemeente Den Haag) genereren 40% van de werkgelegenheid en 50% van de bestedingen door alle internationale organisaties. Tabel 3.2.2 Werkgelegenheid internationale organisaties naar opleidingsniveau (banen) Type Organisatie

Hoog opgeleid

abs.

%

Laag en middelbaar opgeleid

abs.

%


1.423

62%

855

38%

Europees

3.837

69%

1.706

31%

NGO’s

105

58%

76

42%

Kennisinstellingen

269

56%

213

44%

Onderwijs

532

52%

488

48%

Ambassades

1.419

48%

1.545

52%

Totaal

7.585

61%

4.882

39%

Juridisch

1.761

58%

1.254

42%

Den Haag

4.071

54%

3.468

46%


3.514

71%

1.414

29%


22

Meer dan de helft van de werkgelegenheid bij internationale organisaties betreft functies voor hoogopgeleide mensen: 7.585 personen, 61% van het geheel. Dit is een zeer groot aandeel; het aandeel hoogopgeleiden in de totale bedrijvigheid in Nederland is 27% en in de zakelijke dienstverlening (exclusief schoonmaakbedrijven) is dat 46%. Toch is ook een aanzienlijk aantal (bijna 5.000) lager en middelbaar opgeleide personen werkzaam bij internationale organisaties (39%). In de gemeente Den haag is de verhouding tussen hoger en lager (+ middelbaar) opgeleide personen bij internationale organisaties bijna gelijk verdeeld (respectievelijk 54% en 46%). In de regio (de schil rond Den Haag) is het aandeel hoger opgeleide personen bij internationale organisaties groter: 71%. Figuur 3.2.D Werkgelegenheid bij internationale organisaties naar opleidingsniveau (banen)

Hoog opgeleid

Ambassades

Onderwijs

Kennisinstellingen

NGO’s

Europees

Laag en middelbaar opgeleid


4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0

VN/Intergouvernementele organisaties en NGO’s zijn representatief voor het gemiddelde aandeel hoger opgeleid personeel (ongeveer 60% hoogopgeleid). Dit geldt ook voor de organisaties die binnen de juridische uitsnede vallen. Bij Europese organisaties zijn relatief veel hoogopgeleide personen actief: 69%. Dit komt met name door het grote aantal hoger opgeleide werknemers bij ESTEC en het Europese octrooibureau (EPO). Bij kennisinstellingen, onderwijs en ambassades zijn blijkbaar relatief meer ondersteunende werknemers actief, hier is het aandeel hoger opgeleide personen iets lager (resp. 56%, 52% en 48%), overigens nog steeds ruim boven het nationaal gemiddelde.


23

Tabel 3.2.3 Werkgelegenheid bij internationale organisaties onderverdeeld naar woongebied werknemers Type organisatie

Woongebied Regio Den Haag

Den Haag

abs

%

Overig

abs

%

abs

%


1.227

54%

936

41%

114

5%

Europees NGO’s Kennisinstellingen Onderwijs Ambassades Totaal organisaties

1.503 89 228 358 2.122 5.527

27% 49% 47% 35% 72% 44%

3.049 21 168 487 525 5.186

55% 12% 35% 48% 18% 42%

991 71 85 175 317 1.753

18% 39% 18% 17% 11% 14%

Juridisch

1.536

52%

957

32%

455

15%

Organisaties Den Haag Organisaties overig regio Den Haag

4.395 1.132

58% 23%

2.256 2.931

30% 59%

888 866

12% 18%

Een groot deel (86%) van het totale aantal werknemers bij internationale organisaties woont in de gemeente en regio Den Haag (44% + 42%). De overige werknemers (14%) zijn in de provincie ZuidHolland (voornamelijk) en overig Nederland woonachtig. Figuur 3.2.E Werkgelegenheid internationale organisaties naar woongebied werknemers (banen) 6000 5000 4000 Den Haag Regio Den Haag

3000

Overig 2000 1000 0 Totaal organisaties

Organisaties Den Haag

Organisaties overig regio Den Haag

Van de organisaties in Den Haag woont 58% van de werknemers in de gemeente Den Haag, 30% in de regio Den Haag en 12% daarbuiten. Van de organisaties in de regio Den Haag woont 23% van de werk-


24

nemers in de gemeente Den Haag, 59% in de regio Den Haag en 18% daarbuiten. Bovenstaande figuur laat deze verhoudingen goed zien, de percentagecijfers komen uit tabel 3.2.3. Tabel 3.2.4 Werkgelegenheid internationale organisaties verdeeld naar nationaliteit en opleidingsniveau Type organisatie

Buitenlanders (expats) Hoog opgeleid

Nederlanders

Middelbaar/laag

Hoog opgeleid

Middelbaar/ lager

Opgeleid

opgeleid

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

VN/ Intergouvernem.

1.212

53%

559

25%

211

9%

295

13%

Europees

3.131

56%

1.155

21%

705

13%

551

10%

NGO’s

38

21%

7

4%

67

37%

70

38%

Kennisinstellingen

41

9%

15

3%

228

47%

198

41%

Onderwijs

455

45%

219

21%

77

8%

268

26%

Ambassades

1.032

35%

877

30%

387

13%

668

23%

Totaal

5.910

47%

2.832

23%

1.675

13%

2.050

16%

Juridisch

1.309

43%

524

17%

451

15%

730

24%

Den Haag

3.085

41%

1.883

25%

986

13%

1.585

21%

Ov. regio Den Haag

2.825

57%

949

19%

689

14%

465

9%

Van het totaal aantal werknemers bij internationale organisaties is 70% (ruim 8.700) van buitenlandse afkomst (47% + 23%). Het aantal arbeidsplaatsen dat door Nederlanders wordt bekleed is ruim 3.700. De functies voor hoog opgeleide personen bij internationale organisaties worden relatief vaak door buitenlanders bekleed; 47% van alle banen (5.910). Het aandeel van hoogopgeleide Nederlanders is lager: 13% van het totaal (1.675) De banen voor middelbaar en lager opgeleide mensen zijn meer gelijk verdeeld over buitenlanders (23% van geheel) en Nederlanders (16% van geheel).


25

Figuur 3.2.F Werkgelegenheid internationale organisaties naar nationaliteit en opleidingsniveau (banen)

7000 6000 5000 4000


3000

Den Haag

2000

Nederl. middelbaar/laag opgeleid

Nederl. hoog opgeleid

Expats hoog opgeleid

0

Expats middelbaar/laag opgeleid

1000

De banen voor hoger opgeleide expats zijn ongeveer gelijk over de gemeente Den Haag (3.085) en de regio Den Haag (2.825) verdeeld. Middelbaar en lager opgeleide expats zijn relatief meer bij internationale organisaties in de gemeente Den Haag werkzaam (1.883) dan in de regio (949). Hoog opgeleide Nederlanders zijn net iets meer bij internationale organisaties in de gemeente Den Haag werkzaam (986) dan in de regio (689). Bij internationale organisaties in Den Haag zijn er meer banen voor middelbaar en lager opgeleide personen (ongeveer 1.500) dan in de regio (ongeveer 450). Tabel 3.2.5 Gemiddeld bruto inkomen per werknemer, per type organisatie (€) Gemiddeld inkomen per werknemer Buitenlandse werknemers Nederlandse werknemers VN/ Intergouvermenteel Europees NGO’s Kennisinstellingen Onderwijs Ambassades Totaal gemiddeld

€ 71.000 € 99.000 € 56.000 € 45.000 € 52.000 € 49.000 € 78.000

€ 64.000 € 87.000 € 46.000 € 62.000 € 56.000 € 39.000 € 63.000

Juridisch

€ 67.000

€ 58.000


26

Figuur 3.2.G Gemiddelde inkomens werknemersbij verschillende typen internationale organisaties

€ 120.000 € 100.000 € 80.000 Buitenlandse werknemers

€ 60.000

Nederlandse werknemers

€ 40.000 € 20.000

VN

Ju rid isc h

/I nt e

rg o Eu uv. r op Ke ee nn s isi ns tel lin On gen Am der ba w ijs ss ad es To ta al

€0

Buitenlandse werknemers bij internationale organisaties worden goed betaald. Hun bruto inkomen ligt gemiddeld op € 78.000 per jaar, een zeer groot deel van de expats hoeft bovendien geen belasting te betalen. Het bruto inkomen van Nederlandse werknemers bij internationale organisaties ligt gemiddeld bijna 20% lager. Veel internationale organisaties moeten personeel -vaak hoog gekwalificeerde specialisten- werven uit alle landen die zijn gelieerd aan de organisatie. Om werknemers te lokken, worden ‘hardship’ toelages betaald, maar ook reiskostenvergoedingen (om thuisland te bezoeken) en onderwijstoelages voor de kinderen. Bovendien hoeven vele expats (zoals gezegd) geen inkomstenbelasting te betalen. Al met al vormen de expats een kapitaalkrachtige groep consumenten in de Haagse regio.

3.3 Indirecte effecten 3.3.1 Directe consumptie-effecten Afgaande op inschattingen van onze gesprekspartners16 bij internationale organisaties, besteden de expats zo’n 80% van hun inkomen in Nederland17, vrijwel overal van het bruto salaris omdat men geen belasting hoeft te betalen. Juist voor internationale organisaties zijn de bestedingen van werknemers van belang. Aangezien de lonen van de medewerkers van internationale organisaties (veelal) vanuit het buitenland worden betaald is het uiteindelijke netto-effect op het Bruto Binnenlands Product groter dan bij Nederlandse bedrijven.

16 Veelal mensen van personeelszaken en financiële afdelingen 17 De rest sparen zij en/of besteden zij in het land van herkomst (aanhouden huis, giften aan familie).


27

Er moet daarbij een onderscheid worden gemaakt tussen werknemers uit het buitenland (expats) en Nederlandse werknemers. Bestedingen door buitenlanders in Nederland kunnen volledig als generatief effect voor Nederland worden beschouwd; voor bestedingen door Nederlanders zal dat slechts voor een klein deel gelden. Immers, deze werknemers hadden zonder internationale organisaties op een andere wijze een loon verdiend. Op basis van input-output tabellen en informatie over pendel- en koopstromen zijn de bestedingseffecten bepaald en ‘vertaald’ naar arbeidsplaatsen. Dat de extra bestedingseffecten van Nederlandse werknemers laag zouden zijn vergeleken met de bestedingseffecten van de expats hangt met de volgende factoren samen: De gemiddelde inkomens van de Nederlanders zijn lager dan van expats. Het extra inkomen indien men bij de internationale organisaties werkt (en dat dus als extra beste-

dingseffect zou kunnen worden opgevoerd), vormt slechts een deel van het totaal inkomen. Anders zou men namelijk een uitkering hebben of elders werken. Het aantal Nederlandse werknemers bij internationale organisaties is ruim minder dan de helft van het aantal expats bij die organisaties.

Besloten is om alleen bestedingen van buitenlandse werknemers als input te nemen (bestedingsimpuls: 80% van de bruto salarissen). Bedacht moet worden dat bij meenemen van de bestedingseffecten van Nederlandse werknemers zuiver beschouwd ook rekening gehouden zou moeten worden met het feit dat een deel van de expats wellicht ook in Nederland zou hebben gewoond zonder aanwezigheid van de internationale organisaties waar zij werken. Van dergelijke expats mag dan niet het volledige besteedbaar inkomen worden opgevoerd als consumptie-effect. Van bestedingen naar productie naar toegevoegde waarde naar werkgelegenheid De directe consumptie-effecten betreffen de goederen en diensten die zijn aangeschaft / betaald door buitenlandse werknemers, zoals bijvoorbeeld auto’s, meubilair, de kapper, de schoonmaker. De waarde van de aangeschafte producten en diensten noemen we ‘productie’. Bij deze bestedingen wordt aangegeven wat daarvan ‘toegevoegde waarde’ is. Dit is het verschil tussen de omzet (productie) en inkoop van goederen en diensten bij bedrijven die leveren aan expats. Op basis daarvan is uitgerekend hoeveel banen dit behelst.


28

Tabel 3.3.1 Productie door consumptieve bestedingen buitenlandse werknemers(€ mln) Type organisatie Den Haag

Gebied Overig ZuidHolland abs %

abs

%

abs

%

52 120 1 1 11 50

22% 51% 0% 0% 5% 21%

35 156 0 0 11 14

16% 72% 0% 0% 5% 6%

6 32 0 0 3 7

236 (43%)

100%

216 (39%)

100%

48

20%

33

15%

VN/ Intergouvernementeel Europees NGO’s Kennisinstellingen Onderwijs Ambassades Totaal

Regio Den Haag

Juridisch

Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

12% 65% 0% 0% 6% 14%

8 32 0 0 3 6

16% 64% 0% 0% 6% 12%

101 341 2 2 28 77

18% 62% 0% 0% 5% 14%

49 (9%)

100%

50 (9%)

100%

551 (100%)

100%

8

16%

9

18%

98

18%

Figuur 3.3.A Productie door consumptieve bestedingen buitenlandse werknemers (€ mln) 250

Ambassades

200 Onderwijs 150 Kennisinstellingen 100 NGO’s 50 Europees

0 Den Haag

Regio Den Haag

Overig ZuidHolland

Rest Nederland


Het grootste deel van de productie (de door expats aangeschafte goederen en diensten) wordt gerealiseerd in Den Haag (43%) en de regio Den Haag (39%), samen 82% van het geheel. De rest (18%) is gelijk verdeeld over overig Zuid-Holland en de rest van Nederland. De buitenlandse werknemers van Europese organisaties zijn voor een relatief groot deel verantwoordelijk voor deze productie (en derhalve toegevoegde waarde): 62%. De productiewaarde van goederen en diensten die buitenlandse werknemers van NGO’s en kennisinstellingen inkopen, zijn op het geheel gezien nihil. De buitenlandse werknemers van (het internationale deel van) onderwijsinstellingen zijn slechts voor 5% verantwoordelijk voor de productie (en toegevoegde waarde) en buitenlandse werknemers van juridische instellingen (de uitsnede) voor 20%.


29

Tabel 3.3.2 Toegevoegde waarde (door consumptieve bestedingen buitenlandse werknemers)(€ mln) Type organisatie Den Haag


Gebied Overig ZuidHolland

Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

32 72 1 1 7 30

22% 50% 1% 1% 5% 21%

21 95 0 0 7 8

16% 73% 0% 0% 5% 6%

3 20 0 0 2 4

10% 67% 0% 0% 7% 13%

4 16 0 0 2 3

16% 64% 0% 0% 8% 12%

60 202 1 1 17 46

18% 62% 0% 0% 5% 14%

143

100%

131

100%

30

100%

25

100%

328

100%

(43%) Juridisch

Regio Den Haag

29

40%) 20%

20

(9%) 15%

5

(8%) 17%

4

(100%) 16%

59

18%

De verdeling van de door aankopen van buitenlandse werknemers gegenereerde toegevoegde waarde is ongeveer hetzelfde als bij de productie (waarde van aangeschafte goederen en diensten). Tabel 3.3.3 Arbeidsplaatsen (banen) gerelateerd aan consumptieve bestedingen buitenlandse werknemers Type organisatie Den Haag


Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

Abs

%

abs

%

397 905 7 10 82 378

22% 51% 0% 1% 5% 21%

261 1176 3 3 81 102

16% 72% 0% 0% 5% 6%

43 246 2 1 22 52

12% 67% 1% 0% 6% 14%

63 243 3 1 25 48

16% 64% 1% 0% 7% 13%

764 2569 15 15 211 579

18% 62% 0% 0% 5% 14%

1778

100%

1626

100%

368

100%

382

100%

4153

100%

(43%) Juridisch

Gebied Regio Den Haag Overig ZuidHolland

361

(40%) 20%

251

(9%) 15%

64

(9%) 17%

66


(100%) 17%

742

18%

30

Figuur 3.3.B Banen gerelateerd aan consumptieve bestedingen buitenlandse werknemers 2000 1800 1600

Ambassades

1400 1200 1000 800 600

Onderwijs Kennisinstellingen NGO’s Europees VN/ Intergouvernementeel

400 200 0 Den Haag

Regio Den Haag

Overig ZuidHolland

Rest Nederland

De toegevoegde waarde -ontstaan door aankopen van buitenlandse werknemers bij bedrijven- is in tabel 3.3.3 en figuur 3.3.B uitgedrukt in werkgelegenheid, in totaal meer dan 4.000 arbeidsplaatsen. De verdeling van deze banen over de organisatietypen en schaalniveaus is hetzelfde als de verdeling van de productie en toegevoegde waarde: het grootste deel is gerealiseerd in de gemeente Den Haag en de regio Den Haag: bij elkaar 83%, ongeveer gelijk verdeeld over de gemeente (43%) en de regio (40%). In overig Zuid-Holland wordt 9% van deze werkgelegenheid gerealiseerd en in de rest van Nederland ongeveer net zoveel. De relatief hoge uitgaven van buitenlandse werknemers van Europese organisaties (zowel binnen de gemeente als in de regio) vertalen zich vanzelfsprekend ook naar een groter aandeel in de resulterende werkgelegenheid. Ook het geringe aandeel van de aankopen door buitenlandse werknemers van NGO’s, internationale kennisinstellingen en – scholen is te zien in het aandeel van de gegenereerde werkgelegenheid: bij elkaar slechts 5%. Het aandeel van VN / NAVO / intergouvernementele organisaties is 20%, net als (de uitsnede) van juridische organisaties. 3.3.2 Indirecte consumptie-effecten (tweede orde effect) De bedrijven waar expats inkopen doen, kopen op hun beurt goederen en diensten in bij andere bedrijven. Dit levert bij de betreffende bedrijven ook weer werkgelegenheid op die er zonder de aanwezigheid van internationale organisaties (buitenlandse geldstromen) niet zou zijn geweest. Daarom wordt ook dit effect opgenomen. Bij deze bestedingen wordt aangegeven welk deel daarvan ‘toegevoegde waarde’ is. Op basis daarvan is uitgerekend hoeveel banen dit behelst.


31

Tabel 3.3.4 Productie door bestedingen werknemers van bedrijven die leveren aan expats (€ mln) Type organisatie Den Haag


Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

Abs

%

12 25 0 0 3 9

24% 51% 0% 0% 6% 18%

7 39 0 0 2 5

13% 72% 0% 0% 4% 9%

5 14 0 0 1 4

21% 58% 0% 0% 4% 17%

19 66 0 0 6 15

18% 62% 0% 0% 6% 14%

43 145 1 1 12 33

18% 62% 0% 0% 5% 14%

49

100%

54

100%

24

100%

107

100%

234

100%

(21%) Juridisch


Regio Den Haag

11

(23%) 22%

7

(10%) 13%

5

(46%) 21%

19

(100%) 18%

42

18%

Tabel 3.3.5 Toegevoegde waarde door bestedingen werknemers v. bedrijven leverend aan expats (€ mln) Type organisatie Den Haag



Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

Abs

%

6 12 0 0 1 4

26% 52% 0% 0% 4% 17%

3 19 0 0 1 3

12% 76% 0% 0% 4% 12%

2 7 0 0 1 2

18% 64% 0% 0% 9% 18%

10 34 0 0 3 7

19% 64% 0% 0% 6% 13%

21 71 0 0 6 16

19% 63% 0% 0% 5% 14%

23

100%

25

100%

11

100%

53

100%

113

100%

(20%) Juridisch

Regio Den Haag

5

(22%) 22%

3

(10%) 12%

2

(47%) 18%

9


(100%) 17%

20

18%

32

Tabel 3.3.6 Werkgelegenheid door bestedingen werknemers van bedrijven die leveren aan expats (banen) Type organisatie Den Haag


Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

81 172 1 2 20 61

24% 51% 0% 1% 6% 18%

48 270 1 1 14 37

13% 73% 0% 0% 4% 10%

32 98 1 1 10 25

19% 59% 1% 1% 6% 15%

150 516 3 3 44 114

18% 62% 0% 0% 5% 14%

312 1.056 6 6 88 237

18% 62% 0% 0% 5% 14%

339

100%

369

100%

166

100%

831

100%

1.705

100%

(20%) Juridisch


78

(22%) 23%

47

(10%) 13%

31

(49%) 19%

148

(100%) 18%

304

18%

Het aantal arbeidsplaatsen dat deze indirecte consumptie-effecten opleveren is 1.705. Bijna de helft daarvan wordt gerealiseerd bij bedrijven buiten Zuid-Holland (voornamelijk Nederland). Immers: de werknemers van bedrijven die aan expats leveren, wonen relatief verder weg van de Haagse regio en doen derhalve hun aankopen (de indirecte consumptie) in een groter gebied rond Den Haag. Iets meer dan 40% van de werkgelegenheid (door de indirecte consumptie) wordt gerealiseerd binnen de Haagse regio (en daarbinnen weer de helft in de gemeente en de andere helft in de regio). De verhouding tussen bijdragen van de buitenlandse werknemers van de verschillende typen internationale organisaties is ongeveer net zo als bij de directe consumptie-effecten.

3.3.3 Totale consumptie-effecten Worden de directe en indirecte consumptie-effecten opgeteld en omgerekend naar werkgelegenheid, dan resulteren onderstaande tabel 3.3.7 en figuur 3.3.C. Het gaat hier om de werkgelegenheid die gerelateerd is aan bestedingen van expats en werknemers die werkzaam zijn bij bedrijven die leveren aan expats. Tabel 3.3.7 Werkgelegenheid door directe en indirecte consumptie (banen) Werkgelegenheid

Den Haag

Regio Den Haag

Gebied Overig ZuidHolland abs %

abs

%

abs

%

Direct consumptie effect Indirect consumptie effect

1.778 339

84% 16%

1.626 369

82% 18%

368 166

Totaal

2.117 (36%)

100%

1.995 (34%)

100%

534 (9%)

Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

69% 31%

382 831

31% 69%

4.154 1.705

71% 29%

100%

1.213 (21%)

100%

5.859 (100%)

100%


33

Figuur 3.3.C Werkgelegenheid direct en indirect consumptie-effect (banen)

Werkgelegenheid door consumptie expats 5.859 banen

1.213 2.117

Den Haag Regio Den Haag

534

Overig Zuid-Holland Rest Nederland 1.995

De werkgelegenheid die is gerelateerd aan de aankopen van buitenlandse werknemers van internationale organisaties (zowel door directe als indirecte consumptie) wordt voor het grootste deel gerealiseerd in de gemeente Den Haag (36%) en regio Den Haag (43%), samen 79%. Een kleiner deel wordt daarbuiten gerealiseerd: 9% in overig Zuid-Holland en 21% in overig Nederland. Het grootste deel van deze werkgelegenheid wordt door de directe consumptie van de buitenlandse werknemers zelf gegenereerd (71%). 3.3.4 Achterwaartse effecten De waarde van de goederen en diensten die de internationale organisaties bij bedrijven aanschaften bedroeg in 2004 ruim € 700 miljoen (bestedingen exclusief salarissen). Activiteiten die het meest worden uitbesteed zijn diensten gerelateerd aan: IT, communicatie, financiële zaken, vertalen, salarisadministratie, catering, onderhoud gebouw, schoonmaak en beveiliging. Daarnaast worden uitgaven gedaan voor computers, meubilair en kantoorbenodigdheden. De effecten in termen van productie, toegevoegde waarde en werkgelegenheid worden in onderstaande tabellen en figuren gepresenteerd.


34

Tabel 3.3.8 Productie(waarde) goederen/diensten aangeschaft door internationale organisaties(€mln) Type organisatie


Den Haag


Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

48 61 5 5 8 29

31% 39% 3% 3% 5% 19%

32 128 3 5 6 19

17% 66% 2% 3% 3% 10%

6 71 2 3 3 1

7% 83% 2% 3% 3% 1%

57 189 6 8 8 32

19% 63% 2% 3% 3% 11%

143 450 15 22 25 82

19% 61% 2% 3% 3% 11%

156

100%

193

100%

86

100%

301

100%

737

100%

(21%) Juridisch

Rest Nederland

38

(26%) 24%

25

(12%) 13%

15

(41%) 17%

49

(100%) 16%

127

17%

Tabel 3.3.9 Toegevoegde waarde m.b.t. bestedingen van internationale organisaties aan goederen en diensten van derden (€mln) Type organisatie Den Haag


Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

24 32 2 3 4 14

30% 41% 3% 4% 5% 18%

16 67 2 3 3 10

16% 67% 2% 3% 3% 10%

3 37 1 1 2 0

7% 82% 2% 2% 4% 0%

28 98 3 4 4 16

18% 64% 2% 3% 3% 10%

71 234 8 11 13 40

19% 62% 2% 3% 3% 11%

79

100%

100

100%

45

100%

154

100%

377

100%

(21%) Juridisch


19

(27%) 24%

13

(12%) 13%

8

(41%) 18%

25


(100%) 16%

64

17%

35

Tabel 3.3.10 Arbeidsplaatsen m.b.t. bestedingen van IO’s aan goederen en diensten van derden (banen) Type organisatie

Gebied Den Haag

Regio Den Haag

Overig Zuid-

Rest Nederland

Totaal

Holland

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

VN/Intergouvernementeel

357

29%

238

15%

47

7%

472

17%

1114

18%

Europees

521

42%

1.085

68%

606

84%

1.761

65%

3.963

64%

NGO’s

34

3%

23

1%

13

2%

51

2%

120

2%

Kennisinstellingen

46

4%

46

3%

22

3%

77

3%

191

3%

Onderwijs

69

6%

50

3%

28

4%

69

3%

217

3%

Ambassades

215

17%

143

9%

7

1%

268

10%

633

10%

1.232

100%

1.585

100%

723

100%

2.699

100%

6.238

100%

Totaal

(20%) Juridisch

293

(25%) 24%

196

(12%) 12%

117

(43%) 16%

418

(100%) 15%

1024

16%

Figuur 3.3.D Arbeidsplaatsen m.b.t. bestedingen van IO’s aan goederen en diensten van derden (banen) 3000 2500

Ambassades

2000

Onderwijs Kennisinstellingen

1500

NGO’s 1000

Europees VN/ Intergouvernementeel

500 0 Den Haag

Regio Den Haag

Overig ZuidHolland

Rest Nederland

Ruim 6.000 banen zijn er dankzij aankopen van internationale organisaties bij derden (bedrijven die producten en diensten aan hen leveren). Deze banen zouden er niet zijn geweest als de internationale organisaties niet in de regio Den Haag gevestigd waren. Deze werkgelegenheid wordt (analoog aan de productie en toegevoegde waarde) voor ongeveer 45% gerealiseerd in de gemeente en regio Den Haag. Ongeveer een zelfde deel (iets minder, 43%) wordt gerealiseerd in overig Nederland, en een nog kleiner deel (12%) in de provincie Zuid-Holland (exclusief gemeente Den Haag en regio Den Haag).


36

De Europese internationale organisaties doen naar verhouding de grootste uitgaven, hetgeen in een groot deel van de hieraan gekoppelde werkgelegenheid resulteert (64%). Het aandeel van de uitgaven door ambassades beslaat 10% van deze werkgelegenheid. De kennisinstellingen, scholen en NGO’s genereren samen 8% van deze werkgelegenheid.

3.4 Totaal effecten (direct en indirect) 3.4.1 Totale productie, toegevoegde waarde en werkgelegenheid Optelling van de gepresenteerde directe en indirecte effecten resulteert in totaalcijfers voor productie, toegevoegde waarde en werkgelegenheid. Deze worden gerealiseerd door de internationale organisaties zelf, door hun uitgaven aan producten en diensten van derden en door de uitgaven van de buitenlandse werknemers bij internationale organisaties. Tabel 3.4.1 Productie direct en indirect (€ mln) Type organisatie Den Haag

VN/ Intergouvernementeel Europees NGO’s Kennisinstellingen Onderwijs Ambassades Totaal Juridisch

Regio Den Haag

Gebied Overig Zuid-

Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

413 342 39 36 110 261

34% 28% 3% 3% 9% 22%

74 1.062 3 32 36 38

6% 85% 0% 3% 3% 3%

17 117 2 3 7 12

11% 74% 1% 2% 4% 8%

84 287 6 8 17 53

18% 63% 1% 2% 4% 12%

588 1.811 51 82 170 365

19% 59% 2% 3% 6% 12%

1.201

100%

1.247

100%

159

100%

458

100%

3.066

100%

405

34%

65

5%

28

18%

77

17%

575

19%


37

Tabel 3.4.2 Toegevoegde waarde direct en indirect (€ mln) Type organisatie Den Haag

Gebied Overig Zuid- Rest Nederland

Regio Den

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

VN/ Intergouvernementeel Europees NGO’s Kennisinstellingen Onderwijs Ambassades

244 195 23 21 82 153

34% 27% 3% 3% 11% 21%

40 587 2 25 25 21

6% 84% 0% 4% 4% 3%

9 63 1 1 4 6

10% 73% 1% 1% 5% 7%

42 148 3 4 9 26

18% 64% 1% 2% 4% 11%

334 993 29 51 120 207

19% 57% 2% 3% 7% 12%

Totaal

717

100%

699 100%

86

100%

232

100%

1.733

100%

Juridisch

254

35%

5%

15

17%

38

16%

344

20%

36

Tabel 3.4.3 Werkgelegenheid direct en indirect (banen) verdeeld naar typen IO’s en geografisch Type organisatie Den Haag

VN/ Intergouvernementeel Europees NGO’s Kennisinstellingen Onderwijs Ambassades Totaal Juridisch

Regio Den Haag

Gebied Overig Zuid-

Rest Nederland

Totaal

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

abs

%

3.113 2.589 223 345 1.010 3.618 10.888

29% 24% 2% 3% 9% 33% 100%

548 7.083 27 245 326 281 8.508

6% 83% 0% 3% 4% 3% 100%

122 950 16 24 60 83 1.256

10% 76% 1% 2% 5% 7% 100%

685 2.520 57 81 138 430 3.912

18% 64% 1% 2% 4% 11% 100%

4.468 13.131 322 694 1.536 4.413 24.563

18% 53% 1% 3% 6% 18% 100%

3.747

34%

494

6%

212

17%

632

16%

5.085

21%


38

Figuur 3.4.A Werkgelegenheid direct en indirect (banen) verdeeld naar typen IO’s en geografisch

Verdeling (dir. + indir.) werkgelegenheid (totaal 24.563) naar typen IO's en geografisch 12.000 Ambassades

10.000

Onderwijs

8.000

Kennisinstellingen

6.000

NGO’s

4.000

Europees

2.000

VN/ Intergouvernementeel d ed er lan N

nd id -H Zu

rig Ov e

Re st

ol la

H en oD

Re gi

De n

Ha a

aa g

g

0

Bij elkaar zijn er meer dan 24.000 banen direct of indirect gerelateerd aan de aanwezigheid van internationale organisaties in de regio Den Haag. Het aantal banen bij de internationale organisaties zelf is ruim 12.000. Derhalve kan gesteld worden dat elke baan bij een internationale organisatie daarbuiten een baan oplevert.18 Bijna 80% van alle werkgelegenheid die gerelateerd is aan de aanwezigheid van internationale organisaties bevindt zich in de gemeente Den Haag en de regio Den Haag (44% in Den Haag, meer dan 10.000 banen en 35% in de regio, 8.500 banen). Het aandeel banen in ‘overig Zuid-Holland’ is relatief laag, dit is verklaarbaar door enquête-uitkomsten (vestigingsplaats bedrijven die leveren aan internationale organisaties, woongebieden buitenlandse werknemers) en het feit dat de ‘massa’ aan economische activiteiten hier laag is ten opzichte van de rest van Nederland (verband input-output-modellen). In de gemeente Den Haag leveren drie typen internationale organisaties een aanzienlijk deel van de (directe en indirecte) werkgelegenheid: VN/intergouvernementeel (29%), Europees (24%) en ambassades (33%). De Europese internationale organisaties zijn voor meer dan de helft verantwoordelijk voor de totale (directe en indirecte) werkgelegenheid, deze banen bestaan met name in de regio Den Haag. Het aandeel

18 Wanneer de werkgelegenheid in full time equivalents (fte’s) zou zijn weergegeven, dan zou zowel het cijfer voor de directe werkgelegenheid als voor de indirecte werkgelegenheid 20% lager liggen, waarmee het nog steeds het geval zou zijn dat elke fte bij een internationale organisatie een fte daarbuiten oplevert.


39

van de NGO’s, kennisinstellingen en scholen in de totale (directe en indirecte) werkgelegenheid is slechts 10%.

3.4.2 Verhoudingen tussen directe en indirecte effecten Zoals al werd geconstateerd, is de directe werkgelegenheid even groot als de indirecte werkgelegenheid. Dit geldt vanzelfsprekend ook voor de toegevoegde waarde: de toegevoegde waarde gerealiseerd door internationale organisaties is ongeveer even groot als de toegevoegde waarde die door hun bestedingen aan derden en de bestedingen door buitenlandse werknemers wordt gegenereerd. De indirecte effecten betreffen voor de helft consumptie effecten (direct en indirecte consumptie door buitenlandse werknemers) en voor de andere helft achterwaartse effecten (bestedingen internationale organisaties aan goederen en diensten van derden). Tabel 3.4.4 Verhoudingen tussen directe en indirecte effecten Toegevoegde waarde Werkgelegenheid abs. (mln) % abs. Direct bij IO's Directe consumptie Indirecte consumptie Achterwaarts Totaal

915 328 113 377 1.733

53% 19% 7% 22%

12.467 4.153 1.705 6.238

% 51% 17% 7% 25%

24.563

Figuur 3.4.B Verhouding directe en indirecte werkgelegenheid (banen) Verdeling directe werkgelegenheid IO's (12.467) en indirecte werkgelegenheid (12.096)

6.238 Direct bij IO's 12.467 1.705

Directe consumptie Indirecte consumptie Achterwaarts

4.153


40

3.4.3 Indirecte effecten verdeeld naar economische sectoren Middels input-output-modellen is berekend in welke sectoren de toegevoegde waarde en werkgelegenheid worden gerealiseerd. Het betreft hier de effecten door de consumptie van buitenlandse werknemers, en de bestedingen van de internationale organisaties aan producten en diensten van derden. Tabel 3.4.5 Consumptieve en achterwaartse effecten per sector Economische sector

Toegevoegde waarde (€ mln.) Zuid-Holland Overig Nederland abs. abs. % %

Arbeidsplaatsen Zuid-Holland Overig Nederland abs. abs. % %

23

3%

29

8%

232

3%

219

Overige industrie Bouwnijverheid Handel Horeca Cultuur, sport en recreatie Transport Post en telecom Banken/verzekeringen Handel in onroerend goed Zakelijke diensten Overheid en onderwijs Zorgsector Overig

38 66 35 29 21 16 28 36 153 187 36 44 88

5% 8% 4% 4% 3% 2% 4% 5% 19% 23% 5% 6% 11%

53 25 15 9 9 11 25 29 5 129 4 2 34

14% 7% 4% 2% 2% 3% 7% 8% 1% 34% 1% 1% 9%

291 514 617 819 412 278 212 320 340 1.913 464 1.296 475

4% 6% 8% 10% 5% 3% 3% 4% 4% 23% 6% 16% 6%

372 229 235 205 143 141 209 238 10 1.544 68 61 237

6% 10% 6% 6% 5% 4% 4% 5% 6% 0% 39% 2% 2% 6%

Totaal

799

100%

379

100%

8.184

100%

3.912

100%

Grafische industrie/uitgeverijen

Het grootste deel van de indirecte werkgelegenheid wordt (op basis van de verhoudingen die in de inputoutputtabellen worden gehanteerd) gerealiseerd in de zakelijke dienstverlening. Verder is de werkgelegenheid in kleinere delen over alle sectoren verdeeld, waarbij de zorgsector de grootste is.


41

3.4.4 Economische effecten internationale organisaties in Haags perspectief Gezien op de gehele Haagse economie (gemeente) beslaat de directe en indirecte werkgelegenheid door uitgaven van internationale organisaties en hun werknemers 5,6% van de gehele werkgelegenheid in de gemeente Den Haag (gegeven beschikbaar in ‘arbeidsjaren’, zie tabel 3.4.6). Gezien het feit dat de ‘banen’ waarmee is gerekend (directe en indirecte werkgelegenheid) waarschijnlijk niet allemaal full time banen (volle ‘arbeidsjaren’) betreffen zou het percentage van 5,6% ook iets lager kunnen uitvallen, tot ongeveer 4,5%19. Ter vergelijking: de sector ‘bestuur en internationale organisaties’, biedt in 2005 29% van de werkgelegenheid in de gemeente Den Haag. De zakelijke dienstverlening biedt 18% en de gezondheidszorg 13% van de Haagse werkgelegenheid. 20 De bijdrage van de internationale organisaties en de ‘toeleverende bedrijven’ (consumptie-effect buitenlandse werknemers en bestedingseffect door de organisaties zelf) aan het stedelijk bruto product (de totale in de gemeente gerealiseerde toegevoegde waarde) is 5,9%21. Tabel 3.4.6 Economische betekenis internationale organisaties in economie Den Haag Indicator

Directe en indirecte effecten internationale organisaties Direct Indirect

Totaal direct en indirect

Totale economie Den Haag

Arbeidsjaren % van totaal

7.539 3.9%

3.349 1.7%

10.888 5.6%

195.400

Toegevoegde waarde % van totaal

€ 472 mln. 3.9%

€ 245 mln. 2.0%

€ 717 mln. 5.9%

€ 12.210 mln.

In de regio als geheel (inclusief gemeente Den Haag) maakt de directe werkgelegenheid bij en indirecte werkgelegenheid door uitgaven van de organisaties en hun werknemers de internationale organisaties 3,9% van het totaal uit. In termen van toegevoegde waarde genereren de internationale organisaties 3,7% van het geheel (regionaal bruto product). Ook hier geldt dat als we moeten uitgaan van full time banen (volle ‘arbeidsjaren’)we het totaalcijfer bij de directe en indirecte werkgelegenheid met ongeveer 20% moeten verminderen. Hierdoor zou waardoor het percentage uitkomen op 3,1% (aan IO’s gerelateerde werkgelegenheid als deel van de totale werkgelegenheid in de regio).

19 Stel 1 baan is ongeveer 0,8 arbeidsjaar, dan totaal direct en indirect verminderen met 20% en delen door 195.400, dan resulteert percentage van 4,5% 20 Staat van de Haagse economie 2005. Banen vanaf 12 uur per week worden meegerekend. Toch geven de cijfers een goede indicatie van de verhoudingen tussen de sectoren en het relatieve aandeel. 21 Bron arbeidsjaren en toegevoegde waarde gemeente Den Haag en regio Den Haag: CBS.


42

Tabel 3.4.7 Economische betekenis internationale organisaties in economie regio Den Haag Indicator

Directe en indirecte effecten internationale organisaties Direct Indirect

Totaal direct en indirect

Totale economie Regio

Arbeidsjaren % van totaal

12.467 2.5%

6929 1.4%

19396 3.9%

493.000

Toegevoegde waarde % van totaal

€ 915 mln. 2.4%

€ 501 mln. 1.3%

€ 1416 mln. 3.7%

€ 37.816 mln.

3.5 Ontwikkelingen en trends Ontwikkeling sinds 1996 Op basis van wat in de enquête gemeld is22, kunnen we wel stellen dat zowel het aantal internationale organisaties als de omvang van de internationale organisaties is gegroeid. Tussen 1996 en 2004 is het aantal internationale organisaties met 16 toegenomen. In 2004 waren er meer dan 1.200 mensen bij deze organisaties werkzaam, dit is 10% van de totale werkgelegenheid bij de internationale organisaties. Belangrijke nieuwe organisaties zijn OPCW (556 werknemers), ICC (300 werknemers) en Eurojust (100 werknemers). Een belangrijke organisatie die is vertrokken is ISNAR (100 werknemers, kennisontwikkeling en uitwisseling met betrekking tot agrarische ontwikkeling in ontwikkelingslanden). Verder zijn er geen noemenswaardig grote organisaties vertrokken23. Toekomstige ontwikkeling Van de 47 organisaties die zich uitspraken over de verwachtingen voor de toekomst, zegt 32 ‘groei’ te verwachten (is twee derde van het aantal organisaties dat hier antwoord op geeft), 9 organisaties verwachten een 0-groei (m.n. NGO’s) en 6 organisaties verwachten te zullen krimpen. De organisaties die aangeven dat zij verwachten te krimpen zijn verschillende typen organisaties, doch geen grote. Vier grote organisaties verwachten groei, er zijn ook vier grote organisaties die hier geen uitspraken over doen. De helft van de NGO’s die hierop antwoord hebben gegeven verwacht te zullen groeien, iets minder dan de helft verwacht een 0-groei. De antwoorden op de vraag met hoeveel men verwacht te groeien zijn zeer grove schattingen, op basis hiervan kunnen geen degelijke uitspraken gedaan worden.

22 De beschikbare gegevens over het verleden (1996 en 2000) zijn onvolledig, doordat een aantal internationale organisaties vragen hierover niet of onvolledig hebben ingevuld. De gegevens over ambassades zijn zo onvolledig dat deze niet zijn meegenomen in de analyse van de groei. 23 Vertrokken na 2000, ISNAR (agrarische organisatie), ITPA (International Tea Promotion Association), Het Schotse Hof (lockerbie affaire) is opgeheven (missie volbracht).


43

3.6 Voorwaartse indirecte effecten Voorwaartse indirecte effecten behelzen de vestiging van nieuwe organisaties en bedrijvigheid door de aanwezigheid van internationale organisaties. De aanzuigende kracht van Den Haag als’ legal capital of the world’ Den Haag is dé stad waar internationaal recht wordt gesproken en waar een grote groep internationale topjuristen (w.o. rechters) actief is. Dit staat niet ter discussie bij de mensen die tot deze mondiale groep juristen behoren, of ze nu in Den Haag werkzaam zijn of elders. In dit kader is het feit dat secretarisgeneraal van de Verenigde Naties Boutros-Ghali in een toespraak (1995) Den Haag als `legal capital of the world' bestempelde exemplarisch. Tijdens het onderzoek werd vanuit verschillende hoeken bevestigd dat dit imago nog even sterk is als 10 jaar geleden. De positie van Den Haag als ‘legal capital of the world’ en ‘city of peace and justice’ oefent aantrekkingskracht uit op (potentiële) andere internationale organisaties, zo bleek opnieuw bij de vestiging van het permanente strafhof (ICC). Of deze positie van Den Haag er toe leidt dat er zich ook opnieuw nieuwe organisaties zullen vestigen, hangt vanzelfsprekend samen met mondiale ontwikkelingen op het gebied van veiligheid (oorlogsmisdaden, terrorisme). Tevens hangt dit samen met internationale politieke besluitvorming over de aard van veiligheidsmaatregelen en rechtspraak en de wijze waarop (en derhalve waar) deze uitgevoerd moet worden. Daarbij is de bereidheid van de Nederlandse regering om gastland te zijn doorslaggevend. De aantrekkingskracht die het internationaal juridisch cluster uitoefent op de vestiging van advocatenkantoren en juridische bureaus in Den Haag is gering24. De internationale organisaties beschikken zelf over de benodigde expertise: juristen afkomstig uit alle aangesloten lidstaten. Wanneer externe expertise wordt ingezet (bijvoorbeeld advocaten) zijn het ook experts die van over de hele wereld naar Den Haag komen. In het volgende hoofdstuk wordt het internationale juridische cluster nader beschreven. Andere internationale organisaties en imago Den Haag In het algemeen geldt dat internationale organisaties een groot belang hechten aan de aanwezigheid van andere internationale organisaties in de stad waar zij zich (potentieel) vestigen.25 Naast de bekende internationale juridische organisaties zijn er legio andere typen internationale organisaties (denk aan de talloze NGO’s en de ambassades) die elk bijdragen aan het imago van Den Haag als internationale stad. De groep internationale organisaties is breder dan alleen het internationaal juridisch cluster dat zich met internationale rechtsorde bezighoudt. Ook zijn er belangrijke organisaties die zich met privaatrechtelijke zaken bezighouden. Het Europees Octrooibureau bijvoorbeeld heeft aantrekkingskracht op bedrijven die octrooiaanvragen begeleiden, zowel technisch als juridisch. Ook NATO C3 werkt veel samen met verschillende (vaak kleine) bedrijven. ESTEC (European Space Research and Technology Centre) besteedt 24 Aangegeven door meerdere gesprekspartners alsmede in publikatie ‘Legal Capital of the World’: Polititical Center formation in The Hague, Netherlands, H. van der Wusten, GaWC Research Bulletin 160, dec. 2004 25 In het volgende hoofdstuk worden deze en andere vestigingsplaatsfactoren nader beschreven.


44

een groot deel van haar R&D-werk uit aan bedrijven. Dit uit zich in de aanwezigheid en kennisontwikkeling van vele technische bedrijven in deze sector. Deze bedrijven oefenen op hun beurt weer aantrekkingskracht uit op andere bedrijven, waardoor een keten van bedrijvigheid zich ontwikkelt in de regio (en overigens ook daarbuiten). Deze clusters zijn werelden op zich, die voornamelijk bekend zijn bij een selecte groep internationale professionals. Dit kleurt voor hen het beeld dat zij van Den Haag (en omgeving) hebben, waardoor Den Haag specifiek op deze subgroepen (en de organisaties waarin zij actief zijn) een aantrekkingskracht zal uitoefenen. Dit kan op den duur als gevolg hebben dat nieuwe organisaties binnen deze clusters zich in de regio vestigen. Internationaal expat-klimaat en -voorzieningen De werknemers van de internationale organisaties zijn voor een groot deel (70%) van buitenlandse origine. Hierdoor is een internationaal expat-klimaat ontstaan dat ook in de privé-sfeer voor expats van belang is. Vele expats leiden een leven waarin ze om de paar jaar verhuizen naar een ander land. Hierdoor hebben ze een bepaalde levensstijl en zijn ze gevoelsmatig minder dan ‘gewone burgers’ gebonden aan het land waarin zij gevestigd zijn. Deze factoren dragen ertoe bij dat expats vaak het gezelschap van andere expats opzoeken. De aanwezigheid van die andere expats is derhalve een vestigingsplaatsfactor geworden; een expat woont daarom liever in Den Haag dan in een stad (of regio) waar minder expats te vinden zijn. Uit de enquête blijkt dat het Haagse leefklimaat (m.b.t. wonen, onderwijs, recreatievoorzieningen) door de internationale organisaties als redelijk goed26 beoordeeld wordt. In het volgende hoofdstuk meer over de waardering van vestigingsplaatsfactoren. De aanwezigheid van een groot aantal expats in Den Haag heeft de nodige bestedings-effecten (zoals beschreven in paragraaf 3.3). Waarschijnlijk is het zo dat ondernemers hun aanbod (winkels, horeca, persoonlijke dienstverlening) deels hebben toegesneden op de vraag van expats. Maar volgens veel expats kan dit nog een stuk beter en laat het Haagse bedrijfsleven kansen liggen. In ieder geval lijkt het niet zo te zijn dat door de massa van expat-consumenten er een specifiek internationaal expat-aanbod is ontwikkeld dat vervolgens (mede) aantrekkingskracht uitoefent op nieuwe internationale organisaties en internationale bedrijven.

26 Gemiddelde waardering 4 op schaal van 1 (very unfavourable) tot 5 (very favourable)


45

3.7 Internationaal juridisch cluster in Den Haag 3.7.1 Clusters Groepen van organisaties of bedrijven die dichtbij elkaar gevestigd zijn, worden als ‘cluster’ aangeduid. Een ‘cluster’ kan ontstaan doordat deze bedrijven (/organisaties) vanwege eenzelfde vestigingsplaatsfactor nabij elkaar gevestigd zijn (denk aan Schiphol). Met de typering ‘cluster’ kan ook worden bedoeld dat er samenwerkingsverbanden zijn tussen de organisaties (leveringen, transacties), en dat zij onderdeel uitmaken van economische ketens (leveranciers en afnemers). Binnen deze clusters zijn er ook bedrijven (/organisaties) die met elkaar concurreren om klandizie. Clusters kunnen van groot economisch belang zijn; zowel in termen van bestaande werkgelegenheid als bij het ontwikkelen van nieuwe activiteiten (spin-offs) en derhalve nieuwe werkgelegenheid. 3.7.2 Het internationaal juridisch cluster in Den Haag De meest kenmerkende groep organisaties binnen het internationaal juridisch cluster houdt zich bezig met internationale rechtsorde (Joegoslavië-tribunaal, Internationaal Strafhof). Den Haag is de locatie waar deze expliciet onafhankelijke organisaties ‘toevallig’ allemaal zitten. Er is formeel geen binding met de stad Den Haag of Nederlandse staat en elke schijn daarvan moet vermeden worden. Het zijn onafhankelijke internationale organisaties die deels ‘echt’ met elkaar samenwerken (wederzijdse diensten) en deels kennis met elkaar uitwisselen tijdens congressen, seminars en trainingsprogramma’s. Een belangrijk platform daarvoor wordt geboden door het T.M.C. Asser Instituut in samenwerking met de Haagse Academische Coalitie. Ook de activiteiten van de onlangs opgerichte The Hague Institute for the Internationalisation of Law (HIIL) sluiten hier goed op aan. Het is de afspraak om binnen de organisaties internationale professionals (uit de landen die verbonden zijn aan de organisatie) in te schakelen en daarbij niet het land of stad van vestiging te bevoordelen. Mede daarom is er nauwelijks sprake van een economische spin-off in de vorm van opdrachten aan locale advocatenkantoren of juridische advieskantoren. De onafhankelijke internationale organisaties hebben zelf expertise in huis: academici afkomstig uit de landen die verbonden zijn aan de organisaties. Daar waar externen worden ingeschakeld (bijvoorbeeld de advocaten van verdachten) gaat het in het overgrote deel van de gevallen om niet-Nederlandse partijen. Wel is er een spin-off via de academische lijn: er zijn verschillende juridische kennisinstituten in Den Haag die conferenties organiseren, trainingsprogramma’s verzorgen en internationale juridische berichtgeving bieden. Omdat het grootste deel van de internationale doelgroep (rechters, juridische medewerkers) in Den Haag gevestigd is, kunnen zij hun hier deze faciliteiten bieden. Zodoende kunnen zij de academische vorming en onderlinge relaties van partijen in het internationaal juridisch cluster versterken. Daarmee versterken ze tevens de positie van Den Haag als stad van internationaal recht en vrede. Bovendien brengen en houden dit soort activiteiten ook de Nederlandse medewerkers en studenten van Campus Den Haag en de Universiteit van Leiden op een hoog niveau.


46

De genoemde activiteiten op het gebied van kennisuitwisseling genereren bestedingen in Den Haag met betrekking tot congresfaciliteiten en verblijf van internationale juristen. Op het inhoudelijke niveau zijn er zoals gezegd weinig relaties met bedrijven in de Haagse regio (of Nederland i.h.a.). 3.7.3 Economische betekenis juridisch cluster Van de gehele werkgelegenheid die is gerelateerd aan de aanwezigheid van internationale organisaties (direct en indirect) is 21% (ruim 5.000 banen) gerelateerd aan het juridisch cluster (zie paragraaf 2.2.8 voor duiding van de ‘juridische uitsnede’). Van de directe werkgelegenheid bij internationale organisaties bestaat een kwart (ruim 3.000) uit banen bij de grote internationale juridische organisaties. Het aandeel van deze juridische organisaties in de totale bestedingen door internationale organisaties (achterwaartse effecten) en de indirecte werkgelegenheid die dat oplevert, is iets lager (17% à 16%, ruim 1.000 banen). De consumptie door buitenlandse werknemers van het internationaal juridisch cluster en de indirecte werkgelegenheid die dat oplevert, bedraagt 18% van de gehele indirecte werkgelegenheid door consumptieve bestedingen. Dat dit lager is dan het aandeel in de werkgelegenheid (25%, ruim 3.000 banen), komt doordat de buitenlandse ‘juridische werknemers’ gemiddeld een lager salaris genieten (gemiddeld € 67.000 bruto per jaar) dan de gemiddelde internationale organisatie – werknemer (gemiddeld € 78.000 bruto per jaar). Het aandeel van de (juridisch cluster) werknemers dat uit het buitenland komt, is iets lager dan het gemiddelde: 60% (het gemiddelde is 70%). De verhoudingen tussen hoger en lager opgeleide werknemers is gemiddeld (60% hoger opgeleid). Meer dan de helft van de internationale juridische werknemers (52%) woont in de gemeente Den Haag, dit is meer dan het gemiddelde aandeel van werknemers bij internationale organisaties dat in de gemeente Den Haag woont (gemiddeld is 44%). Ruim dertig procent (32%) woont in de regio Den Haag (de schil), terwijl dat gemiddeld iets meer is: 42%. Spin-off juridische private sector Zoals gezegd is er niet of nauwelijks sprake van een economische spin-off in de vorm van opdrachten aan locale advocatenkantoren of juridische advieskantoren vanuit het internationaal juridisch cluster dat zicht richt op internationale rechtsorde. Grote internationale advocatenkantoren in Nederland zitten veelal in Amsterdam en houden zich voornamelijk met privaatrechtelijke zaken bezig. Een andere relatie tussen het internationaal juridisch cluster en het Haagse (Zuid-Hollandse) bedrijfsleven ligt meer op het faciliterende vlak: het aanbod van congresruimte en hotels waar de congresgangers bijeenkomen en overnachten, alsmede andere horecagelegenheden en ook winkels.


47

3.7.4 ESTEC, EPO, NATO C3 Organisaties die wel een duidelijke spin-off in uitbestede activiteiten voor het bedrijfsleven opleveren, zijn ESTEC, EPO en NATO C3. Er zijn vele bedrijven actief die andere bedrijven ondersteunen en vertegenwoordigen (octrooigemachtigden) bij het aanvragen van octrooien bij EPO. Deze octrooigemachtigden zijn zowel juridisch als technisch gespecialiseerd. In 2004 heeft EPO bijna 60.000 octrooien vastgelegd. EPO zelf gaf in 2004 bijvoorbeeld ruim € 66 miljoen uit aan IT-activiteiten. ESTEC gaf in 2004 minstens € 100 miljoen uit aan opdrachten voor externe bedrijven. Voorbeelden van activiteiten die ESTEC uitbesteedt zijn de ontwikkeling en productie van luchtfilters, gespecialiseerde satellietnavigatiesystemen en testfaciliteiten. Ongeveer 40 Nederlandse bedrijven krijgen regelmatig opdrachten van ESTEC, zoals Dutch Space, Stork, Bradfort en het NLR. De genoemde bedrijven leveren met name kennisintensieve diensten en producten. Er zijn vindingen die uit de ruimtevaartindustrie worden ingezet voor andere doeleinden. Andersom komt het ook voor dat bestaande vindingen worden toegepast in de ruimtevaartindustrie. Er zijn ook bedrijven die minder kennisintensieve activiteiten voor ESTEC verrichten zoals bouw en onderhoud van de gebouwen op de ESTEC-site (BAM-utiliteitsbouw, Boskalis). NATO C3 schakelt regelmatig kleine bedrijven in bij de ontwikkeling van (specifieke onderdelen van) ‘communication, command and control’ –technieken. Echter een groot deel van de ontwikkelde technieken worden exclusief door NATO C3 ingezet (bedrijven zijn geheimhouding verplicht), hetgeen een inzet voor en dus spin-off naar activiteiten voor andere bedrijven beperkt.

3.8 Buitenlandse bezoekers Naast de genoemde indirecte economische effecten door uitgaven van internationale organisaties en hun werknemers benoemen we in deze paragraaf nog enkele andere indirecte economische effecten. De voorwaartse effecten worden beschreven in de volgende paragraaf. Buitenlandse bezoekers Veel internationale organisaties hebben regelmatig bezoekers uit het buitenland. Uit de enquête blijkt dat het in 2004 om meer dan 40 duizend bezoekers ging en om meer dan 140 duizend overnachtingen. Dit is een bescheiden cijfer, omdat met betrekking tot de ambassades alleen het bezoekersaantal is meegenomen dat de ambassades die meewerkten aan de enquête (totaal 25 van de bijna 100). Tegelijkertijd moeten we daarbij aangeven dat een deel van de buitenlandse bezoekers van ambassades overnachten in de residentie van de ambassadeur. Het gemiddelde aantal hotelovernachtingen in Den Haag in 2003 ligt op 2,1 (per buitenlandse bezoeker). De buitenlandse bezoekers van internationale organisaties blijven gemiddeld 3,5 nachten en zijn daarmee relatief aantrekkelijke klanten voor hotels. Een hotelovernachting in Den Haag kostte in 2004 gemiddeld


48

€ 10027. De hotelsector heeft in 2004 derhalve ruim € 14 miljoen omzet te danken gehad aan bezoekers van internationale organisaties. In 2003 zijn er in Den Haag ruim 550.000 overnachtingen door buitenlandse bezoekers geweest, het aandeel daarin van buitenlandse bezoekers van internationale organisaties is derhalve 7%. Een dagtoerist in Den Haag geeft per dag gemiddeld € 35 uit28. Bij elke nacht dat een bezoeker blijft, hoort minstens een ‘verblijfsdag’ (derhalve 141.261). Vermenigvuldiging van € 35 en het aantal verblijfsdagen resulteert in € 5 miljoen aan dag-uitgaven door bezoekers van internationale organisaties in 2004. Tabel 3.8.1 Buitenlandse bezoekers en congressen internationale organisaties regio Den Haag BuitenlandseVerblijfsduur Congressen Congres2004 bezoekers (nachten) bezoekers IO's (IGO) 30.075 3,2 731 19.274 NGO's 752 3,1 61 4.070 Kennis (incl. onderwijs) 5.231 5,8 738 10.080 Ambassades 4.750 2,6 21 3.300 Totaal

40.808

141.261

1.551

36.724

Daarnaast ontvangen buitenlandse werknemers van internationale organisaties zelf ook regelmatig buitenlandse bezoekers, hun familie bijvoorbeeld. Wanneer de in Den Haag woonachtig zijnde ruim 8.700 expats gemiddeld 4 buitenlandse bezoekers per jaar ontvangen, dan gaat het om ongeveer 35.000 bezoekers. Stel dat zij gemiddeld 4 dagen blijven en per dag ongeveer evenveel uitgeven als een gemiddelde dagtoerist (€ 35), dan gaat het om bijna € 5 miljoen aan uitgaven van privébezoekers. Congressen Een groot deel van de buitenlandse bezoekers van internationale organisaties komt naar aanleiding van een congres. Uit de enquête blijkt dat het om meer dan 1.500 congressen per jaar gaat, met in totaal meer dan 36 duizend congresbezoekers. Dit is een ander cijfer dan het ‘totaal aantal buitenlandse bezoekers’, omdat een deel van de congresgangers geen buitenlandse congresgangers betreft. Toch zullen de congressen van de internationale organisaties in het algemeen een internationaal karakter hebben, met veel buitenlandse bezoekers. Congresbezoekers geven per dag gemiddeld € 344 uit29. Stel dat de congressen gemiddeld twee dagen duurden30. Hiervan uitgaande bedroegen de uitgaven van congresbezoekers van internationale organisaties in 2004 ruim € 25 miljoen.

27 Gemeente Den Haag 2005 28 Continu Vakantie Onderzoek (CVO) 2003 29 Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen 2004 30 Het programma van internationale congressen beslaat vaak meerdere dagen


49

Tabel 3.8.2 Berekening bestedingen bezoekers internationale organisaties 2004

Bezoekers

Verblijf Bezoekersgemiddeld dagen (dagen/nachten)

Congresbezoekers IO's

36.724

Buitenlandse bezoekers IO's

40.808

2

Buitenl. bez. excl. congresbez. (141.261-congresbez.dagen) Privé-bezoekers (8.742 expats x 4) Totaal

34.968

4

Uitgaven per dag /nacht

Bestedingen (Euro)

73.448

344

(dag en nacht) 25.266.112

67.813

35 100

(dag) 2.373.455 (overnachting) 6.781.300

139.872

35

281.133

(dag)

4.895.520

39.316.387

De berekende uitgaven per bezoekersgroep kunnen niet worden opgeteld: het aantal bezoekers van internationale organisaties en het aantal congresbezoekers overlappen elkaar deels. Daarom trekken we van het totaal aantal bezoekersdagen van internationale organisaties (141.261) het aantal bezoekersdagen van congresbezoekers af (141.261 – 73.448 = 67.813). Bij de uitgaven van de congresbezoekers gaan we uit van € 344 per dag, bij de uitgaven van buitenlandse bezoekers gaan we uit van € 35 per dag en € 100 per overnachting (bronnen staan op voorgaande pagina’s gemeld). Het geheel resulteert in totale uitgaven van bijna € 40 miljoen in 2004, grotendeels in de regio Den Haag. Studenten en stagiaires Veel internationale organisaties hebben regelmatig bezoek van internationale studenten en bieden ook stageplaatsen aan. Ook zij geven het nodige geld uit in (de regio) Den Haag. Tevens maken zij kennis met de stad en haar internationale organisaties. Vooral waar het rechtenstudenten betreft die een studie of stage bij een van de grote VN-organisaties hebben gedaan, zal het beeld van Den Haag als internationale juridische stad beklijven. Hetzelfde geldt voor de jongeren die de stad jaarlijks bezoeken in verband met het ‘The Hague International Model United Nations’ in Den Haag (World Forum in voormalig Nederlands Congrescentrum).

3.9 Woningmarkt Veel respondenten geven aan dat zij vrij snel een woning kunnen vinden (meestal binnen drie maanden), maar dat zij de verhouding tussen prijs en kwaliteit van woningen ongunstig vinden. Expats zijn wel bereid om een relatief hoge prijs te betalen, alleen verwachten zij voor deze prijs meer ruimte (meer kamers) en comfort (extra badkamer) dan in het algemeen geboden wordt. Recent onderzoek van Regioplan31 bevestigt dit beeld. Uit dit onderzoek blijkt ook dat alleen in Londen en Parijs de huurprijzen van appartementen hoger zijn dan in de Randstad. In Barcelona, Brussel, Frankfurt en Stockholm zijn de huurprijzen lager dan in de Randstad. In het onderzoek van Regioplan wordt nader ingegaan op de 31 Spannend wonen? Woonwensen van expats in Randstad Holland, oktober 2005


50

woonwensen van alleenstaande expats (levendige stedelijke omgeving) en expat-gezinnen (suburbaan woonmilieu).


51


52

4 Den Haag als vestigingsplaats voor internationale organisaties 4.1 De keuze voor Den Haag Afgaande op de enquête-resultaten was het voor een flink deel van de internationale organisaties van meet af aan duidelijk dat zij zich in Den Haag zouden vestigen. Respondenten van verschillende typen internationale organisaties gaven aan dat er geen andere stad dan Den Haag in overweging is genomen32. Organisaties die aangaven dat zij wel andere steden hebben overwogen, noemden onder meer Brussel (4 keer genoemd), Genève (3 keer genoemd) en Leiden (2 keer genoemd). Andere steden werden één keer genoemd, zoals Stockholm, Wenen en Bonn33. Nauwelijks andere Nederlandse steden werden genoemd (alleen Leiden). Kennelijk was er voor Den Haag geen ‘binnenlandse concurrentie’ met betrekking tot deze organisaties. De redenen die werden opgegeven als zijnde doorslaggevend bij de keuze voor Den Haag zijn in onderstaande tabel weergegeven. In de tabel staat het aantal keer dat de reden werd genoemd34. Tabel 4.1.1 Doorslaggevende redenen bij de keuze voor Den Haag (x = aantal keer genoemd) Doorslaggevende redenen bij de keuze voor Den Haag

x

Het internationale en (deels) juridische karakter van de stad (/andere organisaties); 15 - Aanwezigheid internationale organisaties; 6 - Aanwezigheid Permanent Strafhof / Joegoslavië-tribunaal; 3 - ‘The Hague is the international legal capital’; 3 - Aanwezigheid van ambassades; Steun van de overheid - Financiële bijdrage van de overheid; - ‘Kantoor werd aangeboden’; - ‘Actief beleid van de gemeente’; Den Haag is regeringsstad; ‘Het was een politieke beslissing’.

3 13 6 3 4 9 5

32 De ambassades zijn hier buiten gelaten, zij vestigen zich immers altijd in de stad waar de regering zetelt. 33 De complete lijst: Barcelona, Galway, Londen, Parijs, Praag, Reykjavik, Washington. In paragraaf 4.6 en in bijlage 4 wordt ingegaan op de concurrerende steden. 34 Deze redenen werden als antwoord op een open vraag hierover gegeven. Sommige organisaties gaven meerdere doorslaggevende redenen op, die zijn allemaal meegeteld.


53

In de eerste plaats is bovenstaand beeld wederom een indicatie dat de aanwezigheid van de internationale organisaties -en dan met name de grote bekende juridische- andere internationale organisaties aantrekt. Wanneer we een verband proberen te vinden tussen type organisatie en reden om zich in Den Haag te vestigen, dan zien we weer dat internationale juridische organisaties de aanwezigheid van andere internationale juridische organisaties belangrijk vinden. Verder is er een grote variatie in typen organisaties en ‘doorslaggevende redenen voor Den Haag’ die zij opgeven. Ook de steun van de overheid heeft voor veel organisaties een doorslaggevende rol gespeeld. Dit betreft in belangrijke mate financiële steun (van Rijkswege). Het aanbod van een kantoor tegen zeer lage kosten is als zodanig op te vatten. Omdat het aanbod van een kantoor het vestigingstraject een stuk concreter en comfortabeler maakt is dit een belangrijke factor. De begeleiding en voorlichting van de gemeente vormen tevens een belangrijk onderdeel van de overheidssteun. Het zijn uiteenlopende organisaties die de (verschillende typen) overheidssteun als doorslaggevende reden opgeven. Het feit dat voor Den Haag werd gekozen omdat het de regeringszetel is, wordt eveneens vaak genoemd. Dit geldt bijvoorbeeld voor NGO’s die op Nederlands initiatief zijn opgericht en een werkrelatie hebben met een ministerie. Tenslotte werd de doorslaggevende reden ‘het was een politieke beslissing’ relatief vaak bij grotere organisaties genoemd. In paragraaf 4.6 gaan we nader in op een vergelijking tussen Den Haag en andere steden waar internationale organisaties gevestigd zijn (zich potentieel kunnen vestigen). In hoofdstuk 5 koppelen we de constateringen in dit hoofdstuk aan (het bestaande of te versterken) beleid.

4.2 Belang en waardering van verschillende vestigingsplaatsfactoren In tabel 4.2.2 is op basis van de enquête-uitkomsten aangegeven wat de gemiddelde waardering is voor verschillende vestigingsplaatsfactoren (‘appreciation of current location’). Echter alleen een waarderingscijfer per factor levert geen afgewogen beeld op. In combinatie met het belang dat er aan gehecht wordt, kan de noodzaak van eventuele beleidsingrepen beter worden bepaald. In tabel 4.2.1 op de volgende pagina is weergegeven welk belang er aan verschillende factoren wordt gehecht (‘importance for location decision’). ‘Very important’ krijgt daarbij het cijfer 5 en ‘unimportant’ het cijfer 1. De uitkomsten zijn gegroepeerd naar ‘IO’s’ (zijnde VN, NATO, Europees), NGO’s, kennisinstellingen (inclusief scholen) en ambassades. Omdat de grote internationale organisaties onderdeel uitmaken van de ‘IO-groep’, hebben we bij het beoordelen van de uitkomsten goed naar deze groep gekeken35.

35 De gepresenteerde cijfers zijn ongewogen gemiddelden (dus geen weging naar aantallen werknemers).


54

Tabel 4.2.1 Belang vestigingsplaatsfactoren Belang

IO's

NGO's

Kennisinst. Ambass.

Gemiddeld

Expertise hoog geschoold personeel Werkinstelling hoog geschoold personeel Expertise laag geschoold personeel Werkinstelling laag geschoold personeel Personeel gemiddeld

3,1 2,9 2,3 2,3 2,6

2,8 2,5 1,8 1,8 2,2

3,2 3,2 2,8 3,0 3,1

3,3 3,3 1,5 2,7 2,7

3,1 3,0 2,1 2,4 2,6

Samenwerking met andere organisaties

4,4

3,6

4,8

5,0

4,5

Bereikbaarheid lucht Bereikbaarheid trein Bereikbaarheid auto Bereikbaarheid ov Bereikbaarheid gemiddeld

4,5 4,5 4,2 4,5 4,5

3,9 3,9 3,2 3,5 3,6

3,5 3,7 3,7 3,7 3,6

4,8 4,5 4,5 4,5 4,6

4,2 4,1 3,9 4,0 4,1

Beschikbaarheid kantoorruimte Kosten kantoorruimte Kwaliteit kantoorruimte Kantoorruimte gemiddeld

4,4 4,4 4,1 4,3

2,9 2,9 3,1 3,0

3,9 3,9 3,9 3,9

4,5 4,8 4,5 4,6

3,9 4,0 3,9 3,9

Veiligheid uitgedrukt in risico Veiligheid uitgedrukt in maatregelen

3,3 3,3

2,3 2,2

3,2 3,2

4,8 4,8

3,4 3,4

Beschikbaarheid woonruimte Kosten woonruimte Kwaliteit woonruimte Aantrekkelijkheid woongebieden Wonen gemiddeld

3,3 3,2 3,1 3,1 3,2

2,6 2,6 2,6 2,6 2,6

3,1 3,0 2,9 2,9 3,0

4,0 3,8 4,0 4,0 3,9

3,2 3,1 3,2 3,1 3,2

Kwaliteit onderwijs

3,1

1,9

3,0

4,3

3,1

Kwaliteit recreatievoorzieningen

3,0

1,7

3,7

3,4

2,9

Ondersteuning gemeente Den Haag

3,5

4,0

2,8

3,5

3,4

Gemiddelden

3,5

2,8

3,4

4,0

3,4

Toelichting:

Ambassades hechten gemiddeld een groter belang aan de genoemde factoren (4,0) dan de andere typen organisaties, met name de NGO’s vinden de genoemde factoren gemiddeld minder belangrijk (2,8). Het gemiddelde belang dat werd toegekend is 3,4, daaraan kunnen andere cijfers goed gerelateerd worden.

Zeer opvallend is dat het grootste belang wordt gehecht aan ‘samenwerking met andere organisaties’: 4,5. Dit is in lijn met het feit dat de aanwezigheid van andere internationale organisaties vaak wordt genoemd als doorslaggevende factor bij de keuze voor Den Haag.


55

Daaropvolgend wordt het meeste belang gehecht aan bereikbaarheid: gemiddeld 4,1. Terwijl de ‘IO-

groep’ veel als gemiddeld belangrijk scoort (rond 3,4), vindt deze groep bereikbaarheid -en dan met name per vliegtuig- relatief belangrijk (gemiddeld 4,5, bereikbaarheid lucht 4,5). Ook ambassades vinden bereikbaarheid -vergeleken met het belang dat zij aan andere factoren hechten- groot (4,6), ook met name per vliegtuig (4,8). De factor kantoorruimte wordt eveneens relatief belangrijk gevonden: gemiddeld belang van 3,9.

Ook hier geldt dat deze factor voor de IO-groep relatief belangrijk is. Veiligheid is vooralsnog een gemiddeld belangrijke (en dus geen extra belangrijke) factor, behalve voor ambassades (4,8). Ook de ondersteuning van de gemeente Den Haag wordt gemiddeld belangrijk gevonden: 3,4. NGO’s vinden ondersteuning van de gemeente relatief belangrijk (4,0).

Het aanbod van Nederlandse personeel wordt relatief onbelangrijk gevonden: 2,4. Dit hangt samen met het feit dat de organisaties voor een groot deel buitenlandse werknemers (moeten) aannemen. Werkinstelling en expertise van hoog geschoold personeel worden belangrijker gevonden dan werkinstelling en expertise van laag geschoold personeel (dat ook ondervertegenwoordigd is bij deze organisaties).

Factoren met betrekking tot wonen worden iets minder dan gemiddeld belangrijk gevonden. Dit geldt ook voor de kwaliteit van onderwijs en recreatievoorzieningen. Hetgeen vanzelfsprekend niet wil zeggen dat deze factoren onbelangrijk zijn. Hierbij moet ook in beschouwing worden genomen dat de respondenten de enquête hebben ingevuld namens hun organisatie en niet als werknemer.

Bovenstaande uitkomsten bieden reeds goede aanknopingspunten voor (veelal bevestiging van bestaand) beleid. Deze worden in hoofdstuk 5 beschreven. Overigens zijn er verschillen met het belang dat internationale bedrijven hechten aan vestigingsplaatsfactoren. Hier wordt in de paragrafen 4.3 en 4.4 nader op ingegaan.


56

Tabel 4.2.2 Waardering van internationale organisaties voor vestigingsplaatsfactoren Den Haag

Waardering

IO's

NGO's

Kennisinst. Ambass.

Gemiddeld

Expertise hoog geschoold personeel Werkinstelling hoog geschoold personeel Expertise laag geschoold personeel Werkinstelling laag geschoold personeel Personeel gemiddeld

4,4 4,3 4,1 4,2 4,3

4,3 4,3 3,7 3,8 4,0

4,8 4,5 4,3 4,1 4,4

4,5 4,5 4,4 4,3 4,4

4,5 4,4 4,1 4,1 4,3

Samenwerking met andere organisaties

4,0

4,1

4,8

4,8

4,4

Bereikbaarheid lucht Bereikbaarheid trein Bereikbaarheid auto Bereikbaarheid ov Bereikbaarheid gemiddeld

4,2 4,5 3,5 4,2 4,1

4,9 4,7 3,1 4,5 4,3

4,3 4,6 4,2 4,5 4,4

4,6 4,8 4,3 4,8 4,6

4,5 4,7 3,8 4,5 4,4

Beschikbaarheid kantoorruimte Kosten kantoorruimte Kwaliteit kantoorruimte Kantoorruimte gemiddeld

3,8 3,5 3,7 3,7

4,9 4,2 4,7 4,6

3,6 4,1 4,0 3,9

4,6 3,7 3,9 4,1

4,2 3,9 4,1 4,1

Veiligheid uitgedrukt in risico Veiliheid uitgedrukt in maatregelen

4,1 4,1

4,3 4,3

4,2 4,2

4,0 3,9

4,1 4,1

Beschikbaarheid woonruimte Kosten woonruimte Kwaliteit woonruimte Aantrekkelijkheid woongebieden Wonen gemiddeld

3,4 2,8 3,5 4,0 3,4

3,8 3,6 4,2 4,3 4,0

3,6 2,6 4,2 4,2 3,6

3,9 3,1 3,3 4,3 3,6

3,7 3,0 3,8 4,2 3,7

Kwaliteit onderwijs

3,8

3,9

4,3

4,1

4,0

Kwaliteit recreatievoorzieningen

4,0

4,3

4,6

4,1

4,2

Ondersteuning gemeente Den Haag

3,8

4,8

3,9

4,0

4,1

Gemiddelden

3,9

4,2

4,2

4,2

4,1

Toelichting:

De gemiddelde waardering van de internationale organisaties voor de genoemde factoren is 4,1. Op een schaal van 1 (very unfavourable) tot 5 (very favourable) is dit te bestempelen als goed of ‘gunstig’ (favourable). Er zijn geen beoordelingen beneden de ‘3’ (gemiddelde op de schaal, ongeveer ‘voldoende’) gegeven; geen enkele factor krijgt een ‘onvoldoende’. De waardering die de verschillende typen organisaties geven aan de factoren wijken per groep niet veel af van de gemiddelde waardering die werd gescoord (4,1).


57

Niet alleen wordt er veel belang gehecht aan samenwerking met andere organisaties, ook de waarde-

ring ervoor is hoger dan gemiddeld: 4,4. Vooral de ambassades en kennisinstellingen geven een hoge waardering aan de samenwerking met andere internationale organisaties (4,8). Hetzelfde geldt voor de bereikbaarheid: het wordt belangrijk gevonden en hoog gewaardeerd, gemiddeld met een 4,4. Positieve uitschieter is de bereikbaarheid per trein (4,7), minder goed gewaardeerd is de bereikbaarheid per auto (3,7). De groep ‘IO’s’ waardeert de bereikbaarheid

gemiddeld lager dan de andere groepen, maar beoordeelt deze wel als goed (gemiddeld 4,1, auto 3,5, lucht Kantoorruimte 4,2). werd relatief belangrijk gevonden, en als goed beoordeeld (4,1, net zo hoge waardering als algemeen gemiddeld voor alle factoren). Ook hier is de IO-groep iets minder positief dan de andere groepen (3,7). Hoewel de factor personeel relatief minder belangrijk werd gevonden, is de waardering ervoor relatief hoog (4,3), vooral de expertise van hoog geschoold Nederlands personeel wordt hoog gewaardeerd (4,5). Dit cijfer wordt beïnvloed door de waardering die kennisinstellingen hebben voor hoog opgeleid Nederlands personeel36 (4,8), (een aantal van hen is zelf Nederlands). De factoren die betrekking hebben op het wonen worden door de internationale organisaties (bij locatiekeuze) iets minder belangrijk gevonden. De gemiddelde waardering ervoor is relatief laag, maar niet slecht: 3,7. Met name de woonlasten worden een stuk minder positief dan gemiddeld beoordeeld: 3,0 (bij de IO-groep als 2,8). De aantrekkelijkheid van de woongebieden daarentegen wordt als goed beoordeeld: 4,2. Voor het belang van de kwaliteit van het onderwijs geldt hetzelfde als bij wonen (relatief laag, 3,1), echter de waardering is goed: 4,0. Idem recreatievoorzieningen (2,9 en 4,2). De ondersteuning van de gemeente Den Haag wordt gemiddeld belangrijk gevonden (3,4) en als goed beoordeeld (4,1).

In onderstaand overzicht nog eens samenvattend het belang dat internationale organisaties hechten aan en de waarderingscijfers die zij geven voor de verschillende vestigingsplaatsfactoren : Tabel 4.2.3 Samenvattend: belang en waardering vestigingsplaatsfactoren IO’s Vestigingsplaatsfactor Belang Waardering

Samenwerking met andere organisaties Bereikbaarheid gemiddeld Kantoorruimte gemiddeld Ondersteuning gemeente Den Haag Gemiddeld Veiligheid (risico en maatregelen) Wonen gemiddeld Kwaliteit onderwijs Kwaliteit recreatievoorzieningen Personeel gemiddeld

4,5 4,1 3,9 3,4 3,4 3,4 3,2 3,1 2,9 2,6

4,4 4,4 4,1 4,1 4,1 4,1 3,7 4,0 4,2 4,3

36 Goede talenkennis van de Nederlanders wordt niet spontaan genoemd, wellicht omdat het een algemeen bekend gegeven is.


58

Veel spontane opmerkingen die men gaf bij de genoemde factoren (op het enquêteformulier is daar ruimte voor opengelaten) hadden het karakter van klachten. Bijvoorbeeld: moeilijk om buitenlandse werknemers binnen te krijgen (EU- wetgeving), veel files, slechte prijs-kwaliteit-verhouding woningen, slechte ervaringen met gemeente (bureaucratie, beloften die niet werden nagekomen, gebrek aan duidelijke voorlichting). Over de kwaliteit van leven in Den Haag in het algemeen werden veel positieve opmerkingen gemaakt. De strekking is samenvattend: groene en veilige woonomgeving vlakbij kust en duinen. Typerende woorden die werden gebruikt: comfortabel, residentieel, rustig, beetje saai, maar ook veelzijdig en open mentaliteit van mensen. Als wordt gevraagd wat de gemeente zou moeten verbeteren, wordt het meest genoemd: Uitgaansleven, cultureel aanbod (ook in Engelse taal, North Sea Jazz festival behouden, meer aanbod voor de jongere expat zonder gezin); Kwaliteit openbare ruimte (moet schoner, werk aan de weg sneller afronden, verkeersborden in En

gels, internationaal karakter beter zichtbaar maken); Huisvesting (‘te duur’, prijs-kwaliteit-verhouding moet verbeteren, behoefte aan grotere en comfortabeler woningen); Voorlichting over (/begeleiding bij) vestigingsprocedures en praktische expat-zaken (woonruimte, belasting, gezondheidszorg). Zorg voor duidelijk aanmeldpunt / contactpersoon, verstrek actiever informatie over deze zaken en de hulp die de gemeente kan bieden.

Daarnaast kwamen er ook zaken aan de orde die meer betrekking hebben op het Rijksbeleid, zoals de als complex ervaren vestigingsprocedures, het gezondheidssysteem (zoals eerst verwijsbriefje huisarts, dan pas specialist, wachttijden etc.) en algemene opmerkingen over uniformiteit van vestigingsbeleid richting internationale organisaties (verschillende voordelen, soms beloften die niet waar gemaakt worden). Ook gaf een aantal internationale organisaties aan dat zij zich zorgen maken over de internationale treinverbindingen in verband met de aanleg van de HSL. Uit een in de media beschreven onderzoek van de International Organisations’ Staff Associations in the Netherlands (IOSA) onder een deel van haar leden (werknemers internationale organisaties) zou overigens geconcludeerd moeten worden dat 70% van de expats Nederland wil verlaten. Aangegeven redenen van de vertrek-wens waren: het klimaat, cultuur, medisch systeem, woningen, lokale autoriteiten, voedsel, taal, familieomstandigheden, onderwijs en kinderopvang. Andere zaken waarover men ontevreden is: de vestigingsovereenkomst van de organisatie, belastingzaken, kosten van levensonderhoud, naturalisatie, milieuzaken. Bij het Decisio onderzoek naar de economische betekenis van internationale organisaties is gesproken met vele respondenten (meer dan 80, een groot deel van personeelsafdelingen) die namens hun organisatie verschillende vestigingsplaatsfactoren beoordeelden, waaronder ook ‘personeels-gerelateerde’ facto-


59

ren (wonen, onderwijs, recratieve voorzieningen). Zoals in de gepresenteerde lijsten te zien is, komt daar geen negatief beeld uit, maar veelal een positief beeld.

4.3 Vestigingsplaatsfactoren buitenlandse bedrijven in West-Holland West-Holland Foreign Investment Agency (WFIA) begeleidt buitenlandse bedrijven bij hun vestiging in Den Haag, Leiden, Delft, Zoetermeer en Westland. Het gaat ondermeer om IT-bedrijven, bedrijven actief op energieterrein, aerospace en composieten, life science, zakelijke dienstverlening en handel. Een enquête37 onder deze bedrijven wees uit dat zij de levensstandaard in West-Holland met een 7,738 waarderen. Het zakelijk klimaat in Nederland waarderen zij met een 7,2 en dat in West-Holland met een 7,5. De belangrijkste redenen waarom de internationale bedrijven zich in de regio gevestigd hebben, zijn marktbereik (Nederland als springplank naar Europa, nabijheid van klanten, partners en distributeurs) en het feit dat de manager of vertegenwoordiger de regio prefereerde. Daarnaast wordt er een aantal andere belangrijke factoren genoemd die (grotendeels) interessant zijn in het kader van het onderzoek naar internationale organisaties in de regio: Meertaligheid van de werknemers; Levensstandaard; Internationale scholen; Nabijheid van Schiphol;

Infrastructuur; Aanwezigheid van ESA Incubator; Expatgemeenschap; Cluster van telecombedrijven; Cluster van olie- en gasbedrijven;

Belastingklimaat en 30%-regel voor expats (gunstige inkomens-belastingmaatregel).

Hieruit maken we op dat de (ruime) regio Den Haag ook voor internationale bedrijven een gunstig klimaat is; ten eerste vanuit economische overwegingen (markt, arbeidsaanbod, Schiphol, etc.) en ten tweede vanuit ‘personele’ overwegingen: levenstandaard, internationale scholen, expat-gemeenschap en inkomensbelasting. De aanwezigheid van expats en scholen voor hun kinderen zijn blijkbaar een vestigingsplaatsfactor voor bedrijven geworden. Overigens werd in het onderzoek tevens aangegeven dat zaken als vergunningen, arbeidskosten en bureaucratie in Nederland en de regio een ‘grote zorg’ zijn.

4.4 Vestigingsplaatsfactoren voor internationale organisaties wereldwijd Een interessant onderzoek in dit kader is het promotieonderzoek van Harry Grosveld39. Hierin worden rangordes opgesteld van belangrijke steden (‘important, trendsetting, prominent’) op basis van het belang 37 WFIA Monitor Buitenlandse Bedrijven 2005 38 Op schaal van 1 tot 10, 1 = erg slecht, 10 = uitmuntend 39 Leading cities of the world and their competitive advantages, perception of City makers, Thela Thesis 2002


60

van verschillende factoren, gezien vanuit het perspectief van verschillende typen ‘city makers’ (hoogstaande sleutelfiguren). De city makers zijn over de hele wereld actief in verschillende bepalende clusters: in de zakelijke dienstverlening, binnen multinationals, maar ook kunstenaars, mensen uit de museumwereld, academische wereld, handel en transport, horeca en internationale organisaties (!) (non-profit). Zij hebben in een enquête aangegeven wat belangrijke steden zijn en ook welke factoren daarbij het meest bepalend zijn. In de grafiek op de volgende pagina is te zien welk percentage van de respondenten de betreffende factor als ‘belangrijke’ factor hebben geselecteerd40. Ter vergelijking zijn daar de uitkomsten voor city makers van multinationals en financiële dienstverlening naast gezet. In de grafiek op de volgende pagina zijn de uitkomsten in kolommen gevisualiseerd.

40 De respondenten (city makers) moesten een selectie maken van 25 belangrijkste steden en 25 belangrijkste factoren. (‘Which factors make a city prominent, trend-setting, leading?’)


61

Figuur 4.4.A Percentage van respondenten (3 typen) dat vestigingsplaatsfactor belangrijk vindt International Organisations

Multinationals + finance

Average

Major intercontinental airport Higly skilled labour Famous museums Performing arts high standard Modern congress/exhibition fac. Home for the international banks Numerous intern. class hotels Home for the multinaltionals One/more leading universities Open to an international world Political leadership local governm. Major stock exchange Renowed R&D institutes Public safety Local tax climate Seat of international organisations Attractive nightlife International corporate services Multicultural community International seaport Very large population Home for major media firms Stop for high speed trains Prestigeous shopping facilities Prominent business schools Seat national government Presence major production facilities

0

20

40

60

80

100

120

Bron: Grosveld 2002, bewerking door Decisio


62

Het belang van vestigingsplaatsfactoren, Grosveld en Decisio-onderzoek vergeleken Op basis van het onderzoek van Grosveld kan worden gesteld dat internationale organisaties en multinationals dezelfde 25 factoren belangrijk vinden. De vijf belangrijkste zijn: ‘major intercontinental airport, higly skilled labour, famous museums, performing arts, home of international banks’. Opvallend is -ook in het algemeen- het grote belang dat aan culturele factoren wordt gehecht: Luchthaven. Groot blijkt het belang van de aanwezigheid van een internationale luchthaven, zo blijkt

uit beide onderzoeken. Aanwezigheid internationale organisaties Van de city makers van de internationale organisaties noemt 60% dat als belangrijke factor, terwijl dat bij de multinationals en andere groepen 40% is. Ook hier blijkt dat de aanwezigheid van internationale organisaties een belangrijke factor is voor andere internationale organisaties, doch relatief minder belangrijk dan de internationale organisaties in Den Haag dit achten. Hooggekwalificeerde arbeid. De city makers van internationale organisaties in Grosveld’s onderzoek vinden voorts een hoog gekwalificeerd arbeidsaanbod zeer belangrijk (88% van de respondenten beschouwt het als belangrijke factor). Doordat veel van de internationale organisaties in Den Haag een flink deel hooggeschoold buitenlands personeel moeten aannemen in verband met de representativiteit van lidstaten, hechten zij hier een minder groot belang aan. Cultuur. Het aanbod van culturele voorzieningen (als onderdeel van vrije tijds -voorzieningen) en openbare veiligheid krijgen in Grosveld’s onderzoek een zeer groot belang toegekend (86%/85% noemt het). Dat is meer dan uit ons Haagse onderzoek blijkt (onder kopje ‘recreatieve voorzieningen’), hoewel daarin wel spontane opmerkingen werden gemaakt over behoefte aan een beter aanbod van podiumkunsten en uitgaansmogelijkheden. Congres en tentoonstellingsfaciliteiten. Het aanbod van moderne congres- en tentoonstellingsruimten staat relatief hoog op ‘Grosveld’s lijst’ (nummer 6), maar is in ons Haagse onderzoek niet expliciet opgenomen. Het werd wel een paar keer spontaan genoemd als belangrijk, maar niet zeer vaak en nadrukkelijk. Regeringszetel. Slechts 6% van de respondenten in Grosveld’s onderzoek achtten de factor ‘regeringszetel’ als belangrijk, terwijl het bij de Decisio-enquete wel spontaan een aantal keer (9) is genoemd als belangrijke vestigingsplaatsfactor.

Bij een aantal factoren scoort Den Haag goed, maar de stad zou aan die factoren (nog) meer bekendheid kunnen geven. Bijvoorbeeld: de nabijheid van Amsterdam Airport Schiphol (en Rotterdam - The Hague Airport), kwaliteit van de regionale arbeidsmarkt, aansluiting met academische wereld en de kenniseconomie, culturele evenementen, aanbod goede hotels en vanzelfsprekend de aanwezigheid van internationale organisaties en R&D activiteiten in de regio Den Haag. Een aantal factoren is op basis van de ‘Grosveld-lijst’ wellicht het overwegen van verbeteringsimpulsen waard. De belangrijkste: cultureel leven (impuls podiumkunsten, ook in de sfeer van uitgaansmogelijkheden), congres- en tentoonstellingsfaciliteiten, academische activiteiten en faciliteiten. Er zijn ook factoren waarin Den Haag (relatief) slecht scoort, maar die ook niet te veranderen zijn. Hoewel ING een belangrijke vestiging in Den Haag heeft, zal den Haag vermoedelijk nooit bekend komen te


63

staan als ‘home for the international banks’. Hetzelfde geldt voor de aanwezigheid van een ‘major stock exchange’.

4.5 Voorbeeld van een concrete concurrentiestrijd: OPCW Naar aanleiding van de VN-overeenkomst inzake het uitbannen van chemische wapens (1991), waar ook Nederland de nodige inspanningen voor verrichtte, werd de Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) opgericht. Het ministerie van Buitenlandse Zaken in Nederland initieerde de kandidaatstelling van Den Haag als vestigingsplaats voor deze organisatie. Een campagne team werd ingesteld waarin zowel mensen van het ministerie als de gemeente Den Haag als leden van de permanente missie in Genève deelnamen. Zwitserland nomineerde Genève en Oostenrijk nomineerde Wenen. Al in 1991 ontving Den Haag een delegatie van het zogenaamde Ad Hoc Comittee (en leidde hen o.a. rond in de TNO-laboratoria, relevant geacht voor het werk van de OPCW). Later stuurde dit comité een vragenlijst toe waarin elk denkbaar aspect van het vestigen van de organisaties en haar werknemers werd behandeld. Hieruit is goed op te maken welke vestigingsfactoren de OPCW in oprichting belangrijk vond:

De OPCW vragenlijst

Potentiële fondsen (financiële steun);

Vestigingsfaciliteiten voor uiteindelijk +/- 1000 werknemers (incl. ontmoetingsruimten, catering, ITfaciliteiten);

Arbeidsaanbod (omvang en kwaliteit);

Arbeidsvoorwaarden voor diplomaten (o.a. belastingvoordelen, privileges);

Den Haag als vestigingsplaats (kosten levensonderhoud, bereikbaarheid, verschillende voorzieningen, meertaligheid).

De vragen werden zorgvuldig en strategische beantwoord (rekening houdend met de antwoorden van Wenen en Genève). Er werd een symposium OPCW, The First Five Years met zware inzet van diplomaten, kabinetsleden en zelfs de premier als gastheer georganiseerd. Een dikker aangezet (uitgebreider) Bid book II met een voorwoord van de minister van buitenlandse zaken en de burgermeester van Den Haag werd hierbij aangeboden. Eén en ander leidde er in 1992 toe dat Den Haag werd gekozen als vestigingsplaats van OPCW. Resumerend: de steden dienden zich zelf aan als kandidaat en het comité dat moest beslissen over de OPCW-locatie beschouwde elk van de steden als mogelijke vestigingsplaats. Het is de vraag of andere steden (ook van buiten Europa?) zich nog in de race hadden kunnen aansluiten. Voorts werd heel duidelijk aangegeven op welke vestigingsplaatsfactoren geselecteerd zou worden (maar niet hoe zwaar de verschillende factoren wogen). Verder waren er verschillende diplomatieke contacten en bijeenkomsten (w.o. in Den Haag met zelfs inzet premier). Wat doorslaggevend was bij de keuze voor


64

Den Haag is moeilijk in te schatten en zeer waarschijnlijk gaat het om een ‘combinatie der dingen’, maar de vragenlijst over de verschillende vestigingsplaatsfactoren bood en biedt een duidelijke richtlijn.

4.6 Den Haag vergeleken met concurrerende steden Mondiaal gezien zijn het de grote steden als New York, Londen, Parijs, Washington en Tokyo die als belangrijke steden voor internationale organisaties worden gezien. Door de economische opkomst van China en andere Aziatische landen kan het zwaartepunt van steden waar veel internationale organisaties (potentieel) zijn gevestigd naar het Oosten verschuiven, waardoor steden als Hong Kong en Singapore hoger op de ranglijsten zullen komen. Als VN-stad bekleedt Den Haag mondiaal een belangrijke positie. Binnen Europa zijn Wenen en Genève belangrijke concurrenten. Deze steden staan zowel vanuit het perspectief van het bedrijfsleven41 als vanuit het perspectief van internationale organisaties hoog in de lijsten van internationale ‘topsteden’, meer informatie hierover is te vinden in Bijlage 4. Andere Europese steden die als belangrijk worden beschouwd door internationale organisaties zijn (vanzelfsprekend) Brussel, Rome, Frankfurt, Berlijn en Amsterdam. Elke stad trekt met een specifiek eigen vestigingsklimaat bepaalde typen internationale organisaties aan. De factoren die daarbij van belang zijn, zijn beschreven in de voorgaande paragrafen. 4.6.1 Werkgelegenheid bij internationale organisaties in Europese steden vergeleken De cijfers in onderstaande tabel zijn een goede indicatie42 voor de verschillen in omvang van de werkgelegenheid bij internationale organisaties in Den Haag, Wenen, Genève en Brussel.

41 European Cities Monitor 2004, Cushman & Wakefield, Healy & Baker 42 Hier zijn alleen de typen internationale organisaties weergegeven waarover vergelijkbare cijfers beschikbaar zijn. Door verschillen in interpretaties van typeringen en ordeningen van internationale organisaties en doordat het verschillende jaren betreft, zijn de cijfers wellicht niet helemaal vergelijkbaar, maar geven wel een nuttige globale indruk.


65

Tabel 4.6.1 Werkgelegenheid bij internationale organisaties in 4 Europese steden vergeleken (betreft uitsluitend VN-NAVO-en EU-instellingen, Europese organisaties en NGO’s) Brussel 2001 VN, NAVO, 2.827 (NAVO) intergouvernementeel Europees43

21.182 bij EU instellingen 10.166 bij instellingen

Genève 2002

Den Haag 2004

Wenen 2002

23.059

2.278

4.635

n.b.

5.543

165

afhankelijk van EU 1.032 bij Eurocontrol

NGO’s

11.725

3.025

181

1.226

Totaal

35.207

26.084

8.002

6.026

n.b. = niet beschikbaar, bronnen: zie voetnoot44 Brussel is de Europese stad die de meeste werknemers bij internationale organisaties telt (meer dan 35.000). Deze mensen zijn vanzelfsprekend grotendeels werkzaam bij EU(-gerelateerde) instellingen. De ‘verenigingen’ (NGO’s) in Brussel, waar bijna 18.000 mensen werkzaam zijn, zijn veelal lobbyorganisaties die hun activiteiten richten op de EU-instellingen. Genève is de tweede stad in werknemers bij internationale organisaties. Het is de grootste Europese VNstad (meer dan 23.000 werknemers bij VN /intergouvernementele organisaties), maar ook het aantal mensen dat bij NGO’s werkzaam is, is aanzienlijk: ruim 3.000. De omvang van het aantal werknemers bij internationale organisaties in Wenen en Den Haag is een stuk geringer (tussen de 6.000 en 8.000). Vergeleken bij Wenen is het aandeel van Europese organisaties in Den Haag relatief groot. Verder valt op dat in Wenen relatief veel mensen bij NGO’s werkzaam zijn. De economische effecten van de aanwezigheid van de internationale organisaties zijn ook voor Wenen en Brussel onderzocht. De uitkomsten hiervan zijn helaas niet goed vergelijkbaar door verschillen in budgetweergave en verschillen in indelingen van organisaties.

43 Intergouvernementeel (zoals alle in Brussel), niet-intergouvernementeel (zoals alle in Wenen) en beide (zoals in Den Haag). 44 Decisio enquête en openbare bronnen internationale organisaties Den Haag 2005, Price Waterhouse Coopers onderzoek naar economische betekenis IO’s in Wenen (2003), Gids International Organizations Vienna 2002, Enquête onder IO’s in Genève door Office cantonal de la statistique, rapportage Socio-economische impact van de E.U.- en internationale instellingen Brussel (2001), Iris consulting.


66

5 Aanknopingspunten voor beleid 5.1 Beleid voor internationale organisaties – een introductie De nadruk van het onderzoek diende te liggen op het degelijk en zo objectief mogelijk beantwoorden van de vraag naar economische betekenis van internationale organisaties voor Den Haag. Het verzoek was om beleidsadviezen die voortkwamen uit dit onderzoek slechts beknopt te beschrijven, en daarbij uitsluitend te focussen op zaken die aanvullend kunnen zijn op het bestaande respectievelijk het voorgenomen beleid van de gemeente Den Haag met betrekking tot het vergroten van de economische betekenis van internationale organisaties. Het bestaande respectievelijk voorgenomen beleid van de gemeente Den Haag is onder meer verwoord in het zogenoemde position paper ‘Werken aan de wereld in Den Haag’ dat de gemeente in mei 2005 heeft opgesteld. Daarin is opgenomen dat de gemeente voor de uitbouw van de economische betekenis van Den Haag als internationale stad van recht en bestuur samen met de provincie en het Rijk een investeringsprogramma wil samenstellen op de volgende terreinen: Ontwikkeling van een internationale zone; Investeringen in de kenniseconomie;

Ontwikkeling van topvoorzieningen; Investeringen in regionale en internationale bereikbaarheid.

In totaal gaat het daarbij om een beoogd investeringsbedrag van circa € 900 miljoen. De gemeente Den Haag is thans bezig met de nadere uitwerking van dit investeringsprogramma. Het overheidsbeleid dat gericht is op het behouden en aantrekken van internationale organisaties raakt meer in het algemeen vele beleidsvelden en –afdelingen op verschillende niveaus, van stad tot Rijk. De gemeente werkt samen met het Rijk en andere partijen aan het binnenhalen van internationale organisaties en ook aan het scheppen van optimale (en consistente) vestigingsvoorwaarden voor zowel de organisaties als de werknemers van deze organisaties. Daarbij wordt aan de verschillende vestigingsplaatsfactoren zoals zijn beschreven in deze rapportage aandacht besteed. In het Actieprogramma van het Bureau Internationale Zaken (2004) van de gemeente Den Haag en in het Position Paper ‘Werken aan de wereld in Den Haag’ komen – naast het eerder genoemde investeringsprogramma de (beoogde) beleidsmaatregelen aan bod. Een onderscheid in typen beleidsmaatregelen is: de fiscale, financiële en juridische voorwaarden waaronder de internationale organisaties en haar medewerkers zich (kunnen) vestigen; de wijze waarop de Nederlandse overheid dit proces van aantrekken van internationale organisaties

begeleidt en voorts de wijze waarop zij de organisaties en werknemers structureel ondersteunt; de aantrekkelijkheid van Den Haag als vestigingsplaats voor de internationale organisaties en werknemers.


67

De eerste categorie is vooral een zaak van de Rijksoverheid en in mindere mate de gemeente Den Haag, de tweede categorie is een zaak van Rijksoverheid en gemeente samen. De derde categorie is vooral een zaak van de gemeente Den Haag, maar de provincie Zuid-Holland en het Rijk zijn daarbij belangrijke partners. De constateringen die in dit onderzoek zijn gedaan met betrekking tot verschillende vestigingsplaatsfactoren zullen voor een groot deel niet nieuw zijn voor de gemeente Den Haag en zal naar verwachting worden ervaren als een ondersteuning van het beleid dat zij al hebben ontwikkeld en deels ook uitvoeren.

5.2 Aanknopingspunten voor het Rijksbeleid Bij het binnenhalen van internationale organisaties speelt de Rijksoverheid een belangrijke rol. Zij bepaalt de fiscale, financiële en juridische voorwaarden waaronder de internationale organisaties en haar medewerkers zich kunnen vestigen. De wijze waarop en de voorwaarden waaronder internationale organisaties zijn binnengehaald – zo is door diverse internationale organisaties gedurende het onderzoek naar voren gebracht - lijken niet geheel in lijn te zijn met de wijze waarop de organisaties na vestiging worden begeleid. De complexe vestigingsprocedures voor buitenlandse werknemers zijn hiervoor een vaak aangevoerde illustratie. Bovendien wordt de context waarin de verschillende organisaties en hun werknemers moeten opereren vaak als niet consistent (financiële voordelen) ervaren. Er is inmiddels de nodige aandacht voor deze zaken en er worden ook verbeteringen doorgevoerd, zoals de belastingvoordelen die vanaf 2006 ook voor medewerkers in lagere echelons gelden. Deze aandacht kan wellicht worden geïntensiveerd. Tevens worden de woningmarkt, de gezondheidszorg en het onderwijs in belangrijke mate beleidsmatig door de Rijksoverheid bepaald. Bij de vestigingsplaatskeuze van internationale organisaties zullen deze factoren, die vooral werknemers betreffen, in eerste instantie niet de allerbelangrijkste zijn. Bovendien geven de internationale organisaties aan tevreden te zijn over het leefklimaat in brede zin. Toch verdienen de randvoorwaarden waaronder buitenlandse werknemers moeten opereren (bijvoorbeeld het Nederlandse gezondheidssysteem of de als te duur ervaren woningen) serieus aandacht. Hierbij zal ook de Rijksoverheid moeten aangeven of zij de problemen erkent en welke mogelijkheden zij ziet om aanpassingen door te voeren. Belangrijk is hierbij of en in welke mate het Rijk bereid en in staat is om buitenlandse werknemers van internationale organisaties op maat gesneden voorzieningen te bieden.

5.3 Aanknopingspunten voor gemeentelijk beleid De gemeente Den Haag levert het Rijk (ministerie van Buitenlandse Zaken en ministerie van Financiën) de input met betrekking tot het (vergroten) van economische belang van internationale organisaties voor Den Haag en doet voorstellen voor verbetering van de randvoorwaarden waaronder deze organisaties moeten functioneren.


68

Daarnaast richt de gemeente zich op het versterken van het lokale vestigingsklimaat. Met betrekking tot de internationale organisaties zijn daarbij de volgende aspecten van belang: Belangrijke en goed gewaardeerde vestigingsplaatsfactoren De factoren die de internationale organisaties als belangrijkst hebben aangemerkt zijn: de aanwezigheid van en relaties tussen internationale organisaties, bereikbaarheid via alle modaliteiten en het aanbod van kantoorruimte. Op deze punten scoort Den Haag goed volgens de respondenten. Gezien het belang van deze factoren is het zaak deze ook goed te houden en te koesteren. Bovendien is het van strategisch belang hieraan voldoende bekendheid te geven. Minder belangrijk en minder goed gewaardeerde vestigingsplaatsfactoren Den Haag scoort iets minder goed op een vanuit het perspectief van de internationale organisaties minder zwaar wegende factor: woonruimte (m.n. kosten te hoog). Ook veiligheid, onderwijs, recreatievoorzieningen en de ondersteuning van de gemeente worden iets minder dan gemiddeld belangrijk geacht maar wel als goed beoordeeld. Belangrijke en slecht gewaardeerde vestigingsplaatsfactoren Bij de beoordeling van het belang en waardering van de vestigingsplaatsfactoren die in de tijdens het onderzoek gehouden enquête werden genoemd, bleken er geen factoren te zijn die (vanuit het perspectief van de internationale organisaties) en belangrijk worden gevonden en slecht worden gewaardeerd. Hieruit zijn derhalve geen beleidsmaatregelen met zwaar prioritaire status te destilleren. Opvallende andere aandachtspunten Opvallende aandachtpunten resulterend uit de enquête en breed internationaal onderzoek, is de waarde die aan cultureel aanbod en een dynamisch uitgaansleven wordt gehecht. Van praktische aard maar zeker relevant zijn de opmerkingen (bij de enquête) over de kwaliteit van de openbare ruimte en het gebrek aan ‘internationale uitstraling’ van de stad (bijvoorbeeld geen Engelstalige verkeersborden). Wat betreft de ondersteuning van de gemeente waren er ook opmerkingen in de teneur van duidelijke contactpersonen en concrete hulp bij bijvoorbeeld vestigingsprocedures van werknemers. Dit kan betekenen dat nog onvoldoende bekend is wat de gemeente doet, en ook dat hulpvragers niet naar de juiste afdelingen/personen worden doorverwezen. Kansen voor Haags bedrijfsleven Zoals te zien is aan de indirecte economische effecten door bestedingen van internationale organisaties en de werknemers die er werkzaam zijn, profiteert het Haagse (regionale) bedrijfsleven goed van de aanwezigheid van internationale organisaties. Toch werd door veel respondenten aangegeven dat Haagse bedrijven kansen laten liggen. Daarbij wordt gezegd dat het voornamelijk gaat om het aanbod voor expats (persoonlijke dienstverlening, producten, horeca) in de hogere marktsegmenten, met name in het winkelaanbod en het horeca-aanbod (met een zeer hoog service niveau). De gemeente Den Haag zou in samenwerking met de Kamer van Koophandel bijvoorbeeld het bedrijfsleven kunnen uitdagen om deze kansen te onderzoeken en op basis daarvan beter te benutten. Op deze wijze kan enerzijds het economisch profijt


69

van internationale organisaties worden vergroot, anderzijds kan het internationale vestigingsklimaat hierdoor worden verbeterd. Het bestaande en beoogde gemeentelijk beleid met betrekking tot de vergroting van het economisch belang van internationale organisaties in Den Haag sluit goed aan op vele aspecten die zijn voortgekomen uit het onderzoek. De belangrijkste bevestigende en tevens aanvullende aanbevelingen zijn: Aanwezige internationale organisaties koesteren en ondersteunen Benadrukken van aanwezigheid internationale organisaties (communicatie), daarmee de aanwezige organisaties binden en andere (‘nieuwe’) internationale organisaties aantrekken; Faciliteren en stimuleren van de onderlinge relaties tussen internationale organisaties, ook daarmee

de aanwezige organisaties binden en andere organisaties aantrekken; Uitbreiden van de ondersteuning van internationale organisaties (en hun medewerkers) zowel bij als gedurende de vestiging in Den Haag.

Bestaande kwaliteit van de stad behouden en verstevigen Woningaanbod beter toesnijden op het expat-segment (binnen markttechnische en beleidsmatige mogelijkheden); Autobereikbaarheid van Den Haag beschermen dan wel verbeteren; Upgraden en meer dan thans op buitenlandse werknemers richten van culturele voorzieningen en

andere segmenten van de leisure & entertainment sector; In overleg met het Rijk en andere partijen de mogelijkheden exploreren om de gezondheidszorg beter toe te snijden op de wensen van expats; Verbetering van de kwaliteit van de openbare ruimte en de ‘internationale uitstraling’ daarvan; Bedrijfsleven stimuleren de koopkracht van de expat-doelgroep beter te benutten door het aanbod van goederen en diensten op een hoger niveau te brengen.

Koppeling met hoger bestuurlijk-economisch schaalniveau De investeringen in bovengenoemde vestigingsfactoren vergen op vele manieren een afstemming op regionaal en bovenregionaal niveau. Ook hiervan is de gemeente zich bewust. De focus op internationale organisaties en benodigde investeringen in het vestigingsklimaat communiceert zij daarom op meerdere fronten; niet alleen richting Europese Unie en Rijk, maar ook richting de provincie Zuid-Holland, in Zuidvleugel-verband via de Kennisalliantie Zuid-Holland en samen met andere gemeenten in de regio. Die focus zal moeten worden gehandhaafd en versterkt. Wellicht dat in het kader van het laatste ook een grote rol van het nationale en regionale bedrijfsleven denkbaar en te definiëren is.


70

Bijlage 1 Gesprekspartners diepte-interviews

Tijdens startfase onderzoek

De heer dr. J. Lambooy, emeritus hoogleraar regionale economie Universiteit van Utrecht en Universiteit van Amsterdam;

De heer G. Zandsteeg, directeur Kamer van Koophandel Haaglanden.

Vertegenwoordigers van internationale organisaties

De heer S. van Hoogstraten, Carnegiestichting, Vredespaleis Den Haag;

De heer U. Manetti en mevr. M. Obdam, NATO C3;

Mevrouw A. Mac. Gillavry en de heer M. Dillon, International Criminal Court ;

De heer F. Nelissen, Asser Instituut;

Mevrouw I. Verschueren, Institute for Social Studies;

Mevrouw M. Foulcer, Ambassade van Groot-Brittannië.

Vertegenwoordigers van betrokken overheden

De heer E. Vredebregt en de heer L. Boot, Provincie Zuid-Holland, afdeling Economische Zaken;

De heer J. Bongers, ministerie van Economische Zaken, directie Ruimtelijk Economisch Beleid, DG Ondernemen en Innovatie;

Mevrouw N. Stehouwer en de heer J. Kappert, ministerie van Buitenlandse Zaken, afdeling Protocol;

De heer J. van Iersel, Europese Unie, Sociaal Economisch Comité.


71

Bijlage 2 Klankbordgroep

Wethouder Economie & Personeel, gemeente Den Haag: de heer P. van Woensel (voorzitter);

Wetenschap: de heer dr. J.Lambooy, emeritus hoogleraar Regionale Economie UvA en UU;

Haagse Academische Coalitie en Carnegiestichting: de heer S. van Hoogstraten;

Europese Unie, sociaal economisch comité: de heer J. van Iersel;

Ministerie van Economische Zaken: - de heer H. Bongers, regio Zuid-West, dir. Regionaal Economisch Beleid; - de heer R. van de Laar, DG Ondernemen en Innovatie, Directie Innovatie, projectteam Sleutelgebieden;

Ministerie van Buitenlandse Zaken, afdeling Protocol: - de heer P. De Savornin Lohman - de heer J. Kappert; -

mevrouw D. Kusters;

Provincie Zuid-Holland: de heer R. Klooster, Economische Zaken;

Gemeente Den Haag: -

Bureau Internationale Zaken: de heer F. van Bork de heer B. Lagerwaard, de heer G. Dijkstra; Dienst Stedelijke Ontwikkeling, Directie Beleid: de heer L. Genet; Dienst Stedelijke Ontwikkeling, afdeling Economie: de heer M. Gordijn, de heer G. van Aken en mevrouw P. Poland.

Er zijn drie bijeenkomsten geweest in wisselende samenstelling.


72

Bijlage 3 Begeleidingsgroep gemeente Den Haag

Dienst Stedelijke Ontwikkeling, Directie Beleid Economie & Voorzieningen: mevrouw P. Poland;

Bureau Internationale Zaken: de heer G. Dijkstra en de heer B. Lagerwaard;

Dienst Stedelijke Ontwikkeling Directie Beleid, Stafafdeling Onderzoek: mevrouw C. Rothuizen;

Dienst Stedelijke Ontwikkeling Directie Beleid, afdeling Economie: de heer B. Bruinsma.


73

Bijlage 4 Topsteden voor internationale organisaties Meer informatie uit het onderzoek van Harry Grosveld: Leading cities of the world and their competitive advantages, the perception of ‘Citymakers’ (Thela Thesis 2002) De cijfers op basis waarvan de grafiek in 4.4.A is gemaakt: Tabel B4.1 % van respondenten (3 typen) dat betreffende vestigingsplaatsfactor belangrijk vindt International Multinationals Average Organisations & finance 1 2 3 4 5

Major intercontinental airport Higly skilled labour Famous museums Performing arts high standard Home for the international banks

93 88 86 85 82

98 96 87 83 79

96 89 81 86 83

6 7 8 9 10

Modern congress/exhibition fac. Home for the multinaltionals Numerous intern. class hotels One/more leading universities Open to an international world

82 80 80 78 76

83 81 92 86 81

85 84 87 85 72

11 12 13 14 15

Major stock exchange Political leadership local governm. Renowned R&D institutes Public safety Local tax climate

72 72 71 61 60

80 63 68 68 69

66 69 70 57 56

16 17 18 19 20

Seat of international organisations Attractive nightlife International corporate services Multicultural community International seaport

59 58 52 51 41

32 40 52 32 32

39 56 39 44 44

21 22 23 24 25

Very large population Home for major media firms Stop for high speed trains Prestigious shopping facilities Prominent business schools

29 19 18 14 8

24 14 17 10 16

25 26 16 19 11

6 3

3 10

12 12

26 Seat national government 27 Presence major production facilities

Grosveld heeft ook een ranglijst van belangrijke wereldsteden gemaakt vanuit het perspectief van de internationale organisaties: één ranglijst resulterend uit zijn enquête (linker kolom onderstaande tabel) en het aantal gevestigde internationale organisaties in verschillende wereldsteden (rechterkolom). Het resul-


74

terende beeld strookt niet helemaal met wat er op basis van het belang dat de respondenten hechten aan verschillende vestigingsplaatsfactoren zou moeten uitkomen. Dit heeft alles te maken met het feit dat het imago van steden ook wordt gebaseerd op andere zaken dan wat mensen zeggen belangrijk te vinden (het belang dat zij aan de verschillende vestigingsplaatsfactoren zeggen te hechten). Tabel B4.2 Topsteden voor internationale organisaties (Grosveld) Ranglijst o.b.v. enquête Ranglijst o.b.v. aantal gevestigde City makers internationale organisaties internationale organisaties45 per stad 1. 2. 3.

New York Londen Parijs

Brussel Parijs Londen

4. 5. 6. 7.

Genève Washington Tokyo Brussel

Genève New York Washington Rome

8. 9. 10. 11. 12.

Wenen Rome Frankfurt Hong Kong Berlijn

Wenen Amsterdam Kopenhagen Nairobi Stockholm

13. 14. 15.

Los Angeles Amsterdam Bangkok

Oslo Tokyo Bangkok

Wordt alleen naar de uitkomsten van de enquête onder ‘city makers’ van internationale organisaties in Europa gekeken, dan resulteert een iets andere rangorde (in linker kolom): Brussel op 6de plaats en Amsterdam op 11de plaats. Zowel in ‘belang’ (vanuit perspectief city makers internationale organisaties) als in aantal internationale organisaties, valt Den Haag buiten de ranglijsten, ook als we bovenstaande lijst doortrekken tot 25 steden. Zou alleen gekeken worden naar juridische internationale organisaties dan zou Den Haag waarschijnlijk wel in een top 15 voorkomen. Ook als in de rechterkolom niet naar aantal organisaties, maar naar aantal werknemers bij internationale organisaties zou worden gekeken, zou een ander beeld resulteren. Europese concurrenten Belangrijke concurrenten van Den Haag -Genève en Wenen- staan hoog op Grosveld’s lijsten: respectievelijk op nummer 4 en 8. De Europese steden zijn overigens sterk vertegenwoordigd, zowel in de perceptie van de internationale organisaties - city makers als in rangorde naar aantallen: in de linker kolom zijn

45 Internationale gouvernementele organisaties, internationale non-gouvernementele organisaties en andere typen internationale organisaties (o.a. werkend met fondsen, stichtingen)


75

9 van de 15 steden Europees, in de rechter zijn het er 10 op de 15. Dit heeft deels te maken met een relatief lage (en ook niet helemaal bruikbare) respons van de Amerikaanse internationale organisatie - city makers. Maar ook al zou het beeld iets bijgesteld moeten worden, dan nog zullen de Europese steden waarschijnlijk sterk vertegenwoordigd zijn. De Europese steden op Grosveld’s lijst kunnen allemaal als concurrenten van Den Haag worden gezien als het gaat om internationale organisaties in brede zin. Om een goede analyse te maken van deze lijsten met het oog op de (beoogde) concurrentiepositie van Den Haag, moet per stad gekeken worden waarom deze hoog in de ranglijsten staan. Daarbij moet tevens het beoogde type internationale organisaties in beschouwing worden genomen (VN, Europees, NGO’s). Ook moet gekeken worden naar de factoren op basis waarvan de respondenten een stad ‘belangrijk’ vinden. In het kader van het onderzoek naar internationale organisaties in Den Haag is het niet mogelijk een dergelijke uitgebreide analyse te maken. Tijdens de gesprekken die in het kader van het onderzoek naar de economische betekenis van internationale organisaties in Den Haag werden gehouden, werden een paar factoren genoemd die van belang zouden zijn bij de concurrentie tussen Den Haag en andere Europese steden: Den Haag concurreert met relatief kleine steden in Europa, met name die steden die ook veel VN-organisaties huisvesten. Daarbij zijn steden die meer centraal zijn komen te liggen (i.v.m. uitbreiding Europese Unie) steeds meer in het voordeel. De kosten van levensonderhoud zouden tevens een factor zijn waar veel naar gekeken wordt. Als we vanuit dit perspectief naar de steden op Grosveld’s lijst kijken (is gedaan m.b.v. matrix) resulteert geen eenduidige concurrenten-set. Aziatische steden De lijst kan in de toekomst met de economische opkomst van China en andere Aziatische landen gaan veranderen. Tokyo en Bangkok staan nu wel al op beide lijsten. Hong Kong echter wordt door ‘internationale organisatie – city makers’ wel gezien als belangrijke stad (nummer 11) maar in aantal gevestigde internationale organisaties is het dat (nog) niet (lager dan 50 op de ranglijst). Singapore valt net buiten de top 15, maar wordt iets meer gezien als belangrijk (plaats 18-21) dan dat het dat in aantallen internationale organisaties is (plaats 21-22).


76

Bijlage 5 Methodiek B5.1 Enquête In juni hebben ruim 20046 internationale organisaties (w.o. ambassades) een brief van burgermeester Deetman ontvangen waarin hij hen verzoekt mee te werken met een enquête (en tevens de inhoud daarvan kort toelicht). In de weken daarna zijn deze organisaties benaderd door Decisio. Veel kleinere organisaties (NGO’s) wilden direct meewerken. Bij de grotere organisaties vergde het enig intern overleg en ook beleefd aanhouden vanuit Decisio voordat werd meegewerkt. Uiteindelijk is de respons zeer hoog geweest. Zoals in onderstaand schema te zien is met de ingevulde enquêtes van de groep IO’s + NGO’s (VN/NAVO/Europees en NGO’s) 97% van het werknemersbestand afgedekt. Dit op basis van werknemeraantallen die vooraf bij de gemeente bekend waren. Bij de groep kennisinstellingen (w.o. ook scholen) was bij een aantal instellingen het totale aantal werknemers niet vooraf te achterhalen, waardoor geen goed responspercentage te geven is. Wel is duidelijk dat de belangrijkste instellingen hebben meegewerkt. Ambassades bleken erg moeilijk tot medewerking bereid te zijn, toch hebben 25 ambassades de enquête ingevuld (zij het vaak slechts gedeeltelijk). Het totale aantal werknemers bij ambassades was eind 2002 2.96447. Op basis daarvan resulteert een responspercentage (als deel van totale werknemerbestand) van 21%. Tabel B5.1 Respons enquête internationale organisaties Den Haag zomer 2005 Totaal benaderd Organisaties

Respons

Werknemers

Organisaties Absoluut

%

Werknemers Absoluut

%

Internationale organisaties NGO's

34 18

8.045 201

27 15

0,79 0,83

7.841 161

0,97 0,80

IO's + NGO's

52

8.246

42

0,81

8.002

0,97

Kennisinstellingen Ambassades

20 95

1.557 2.964

15 25

0,75 0,26

1.459 633

0,21

Degene die namens de betreffende organisatie de enquête invulde, was bij de grote organisaties vaak een medewerker personeelszaken of financiële zaken. Afgaand op de namen van de respondenten was zo’n 55% van de respondenten afkomstig uit het buitenland.

46 Niet alle organisaties (m.n. een aantal ambassades) waren in het adressenbestand van de gemeente opgenomen. Een aantal van hen is later alsnog benaderd. 47 Bron: Ministerie van Buitenlandse Zaken, afdeling Protocol.


77

B5.2 Economische statistische berekeningen Om de economische effecten van internationale organisaties te bepalen, is gebruik gemaakt van twee bronnen: De enquête onder internationale organisaties (zie bijlage 5.1); Regionale input-output tabellen (RIOT). Enquête Voor het bepalen van de economische effecten van internationale organisaties zijn de volgende onderdelen van de enquête en toevoegingen daaraan van belang: De indeling in zes typen organisaties. Tevens is -die typen organisaties doorsnijdend- een juridisch

cluster toegevoegd. De vestigingsplaats van de organisatie, in het rapport gepresenteerd in de categorieën Den Haag en in de regio (buiten Den Haag zelf). Tot die laatste categorie is door de gemeente Den Haag ook Estec (in Noordwijk) gerekend. Een toegewezen sector per organisatie volgens de indeling in de input-output tabellen. De organisaties vallen alle binnen drie RIOT-sectoren, namelijk ‘zakelijke diensten en verhuur’, ‘overheid’ of ‘onderwijs en bijzonder gesubsidieerd onderwijs’. Het aantal werknemers per organisatie, met een onderscheid naar buitenlanders en Nederlanders en per type nationaliteit met een onderscheid naar hoog-opgeleid versus overig. Het inkomen van werknemers, met een onderscheid naar buitenlanders en Nederlanders. De woonplaats van de werknemers (afzonderlijk voor buitenlanders en Nederlanders), onderscheiden naar Den Haag, de regio Den Haag, overig Nederland en buiten Nederland. De totale uitgaven, met een onderscheid naar personeelskosten, kantoorkosten, uitbesteding van diensten en overige kosten. Daarnaast is nog gevraagd naar de herkomst van de geleverde goederen/ diensten: Regio Den Haag, Overig Zuid-Holland, Nederland en buitenland.

Hoewel een groot deel van de internationale organisaties de enquête heeft ingevuld, geldt dat niet voor alle gestelde vragen in dezelfde mate. Ook heeft slechts een minderheid van de ambassades de enquête ingevuld. Voor de ambassades is, om te komen tot een schatting voor de populatie, gebruik gemaakt van ophoogfactoren. De ratio totale werkgelegenheid bij ambassades (2964 werkzamen volgens door de gemeente Den Haag geleverde gegevens) ten opzichte van de werkgelegenheid bij responderende ambassades is gehanteerd als ophoogfactor om alle indicatoren uit de enquête in te schatten. Bij onvolledig ingevulde enquêtes is als volgt te werk gegaan: De basiscijfers (met name de jaarlijkse uitgaven/ budget en het aantal werknemers) waren in de

meeste gevallen wel bekend, hetzij bij de gemeente hetzij in algemene bronnen te vinden (bijvoorbeeld websites). Op basis daarvan zijn gemiddelde (verhouding)cijfers toegepast bijvoorbeeld m.b.t. salarissen en uitgaven. Die verhoudingen zijn gebaseerd op de internationale organisaties waarvoor de beschouwde informatie wel beschikbaar was.


78

Bij het berekenen van de economische effecten van internationale organisaties zijn de volgende stappen gevolgd: Directe effecten. Deze zijn ontleend aan de jaarlijkse uitgaven (productie) en het aantal werknemers per organisatie uit de enquête. De toegevoegde waarde is vervolgens berekend op basis van regio- en sectorspecifieke fracties toegevoegde waarde versus productie. Daarbij is een onderscheid gemaakt tussen Den Haag en de regio Den Haag.

Indirecte achterwaartse effecten. Deze zijn berekend met behulp van de interregionale input-output tabellen. Daarmee is een onderscheid tussen Zuid-Holland en Overig Nederland mogelijk. Op verzoek van de opdrachtgever is vervolgens een inschatting gemaakt van de verdeling van de effecten binnen Zuid-Holland over Den Haag, de regio Den Haag en Overig Zuid-Holland. Directe consumptieve bestedingen buitenlandse werknemers. Het is niet gangbaar om bestedingseffecten van werknemers volledig mee te rekenen bij de economische effecten. Het verschil tussen een baan en werkloosheid is in netto bestedingstermen niet groot en bovendien zullen op wat langere termijn substitutie-effecten op gaan treden (men vindt elders werk). Voor buitenlanders in dienst bij een buitenlands bedrijf (en dus vanuit het buitenland betaalde lonen) geldt echter dat sprake is van een extra bestedingsimpuls voor de Nederlandse economie. Ook voor de Nederlandse werknemers geldt

dat voor een klein deel, maar het verschil in bestedingsmogelijkheden tussen wel of niet werk is daarvoor veel kleiner. Besloten is om de bestedingseffecten van Nederlandse werknemers niet mee te rekenen bij het bepalen van de economische effecten48. Achterwaartse indirecte effecten van bedrijven waar de bestedingen van buitenlanders neerslaan (indirecte consumptie-effecten).

Om de regionale verdeling van de effecten te bepalen zijn de volgende verdeelsleutels gehanteerd. Indirecte achterwaartse effecten De interregionale input-output tabellen leveren de verdeling van de achterwaartse indirecte effecten tussen Zuid-Holland en Overig Nederland (met een onderscheid naar 27 economische sectoren). Binnen Zuid-Holland is vervolgens de verdeling over de regio Den Haag (de Corop-gebieden Agglomeratie Den Haag, Leiden en Bollenstreek en Delft en Westland) per internationale organisatie bepaald aan de hand van de enquête (waarin naar dat onderscheid werd gevraagd). Tenslotte is de verdeling over Den Haag en de rest van de regio Den Haag gemaakt op basis van de volgende verdeelsleutel (voor productie, toegevoegde waarde en het aantal werkzamen): (zie volgende pagina)

48

Mochten de bestedingen van Nederlanders toch ook in de effecten worden meegenomen (iets wat op korte termijn geldt, maar op langere termijn veel minder), dan geldt dat bij een verondersteld netto bestedingsverschil van 20% tussen de situatie van wel versus niet werk, de economische effecten (directe bestedingseffecten en indirecte achterwaartse bestedingseffecten) ongeveer 10% van de bestedingseffecten (direct en achterwaarts) van de expats bedragen.


79

Gemeente

Aandeel Den Haag (%)

Aandeel regio (%)

Den Haag

60%

40%

Buurgemeenten (Rijswijk, Voorburg, Wassenaar)

50%

50%

Delft

30%

70%

Noordwijk

10%

90%

Deze percentages zijn een inschatting gebaseerd op de omvang van de Haagse economie (ongeveer 40% van de totale regio) en de afstand van de gemeenten tot Den Haag. Directe consumptie-effecten Aangezien de meeste buitenlanders niet of nauwelijks belasting betalen in Nederland, en bekend is dat expats veel besteden, is aangenomen dat 80% van het bruto loon binnen Nederland wordt besteed door expats. Om de directe consumptie-effecten ruimtelijk te verdelen is eerst bepaald waar de werknemers van de internationale organisaties werken. In de enquête is, onderscheiden naar buitenlanders en Nederlanders, aangegeven of zij in Den Haag, de regio Den Haag, elders in Nederland of in het buitenland wonen. Hoeveel werknemers in Den Haag en in de regio wonen is dus bekend. Vervolgens is aan de hand van algemene kengetallen uit de Enquête Beroepsbevolking van het CBS, een onderscheid gemaakt binnen de categorie ‘elders in Nederland’, namelijk in Overig Zuid-Holland (buiten de regio Den Haag) en overig Nederland. Vervolgens is bepaald waar de bestedingen plaatsvinden. Aan de hand van literatuur49, de economische massa van de verschillende gebieden en hun onderlinge afstand zijn de volgende veronderstellingen aangehouden over de plaats waar de consumptie-effecten neerslaan: Aandeel van bestedingen in: Bestedingen vanuit:

Den Haag

Regio Den Haag

Overig ZuidHolland

Buiten ZuidHolland

Den Haag

80%

10%

5%

5%

Regio Den Haag

20%

70%

5%

5%

Overig Zuid-Holland

5%

5%

80%

10%

5%

95%

Buiten Zuid-Holland De getallen zijn hierbij afgerond op eenheden van 5%. Indirecte consumptie-effecten 49 Bolt, E.J. (2003) Winkelvoorzieningen op waarde geschat, Bakker, Merelbeek.


80

Tenslotte moeten nog veronderstellingen worden gemaakt over de verdeling van de achterwaartse indirecte effecten van de bedrijven en instellingen waar buitenlanders besteden. Ten eerste is via de interregionale input-output tabellen een verdeling tussen Zuid-Holland en Overig Nederland mogelijk. De effecten kunnen vervolgens binnen Zuid-Holland verder verdeeld worden. In tegenstelling tot de internationale organisaties is geen informatie beschikbaar over de verdeling tussen de regio Den Haag en Overig Zuid-Holland. In de volgende tabel zijn de veronderstellingen aangegeven van de verdeling van de indirecte consumptie-effecten. Aandeel indirecte consumptie-effecten Internationale organisaties in: Den Haag

Den Haag

Regio Den Haag

Overig Zuid-Holland

50%

30%

20%

Rijswijk, Voorburg, Wassenaar

40%

40%

20%

Delft

30%

40%

30%

Noordwijk

15%

70%

15%

Full time equivalenten en banen In de enquête werd gevraagd naar het aantal ‘full time equivalenten’ (met betrekking tot het aantal werknemers). De sterke indruk bestaat dat men toch in veel gevallen het aantal banen heeft opgegeven. In die gevallen had dus een lager aantal ‘full time equivalenten’ opgegeven moeten worden. De resultaten in hoofdstuk 3 (indirecte werkgelegenheid) worden veiligheidshalve gepresenteerd in ‘banen’ (ongeveer 12.000). In full time equivalenten zou dit ruw geschat op ongeveer 2.400 minder (indirecte) banen uitkomen. Daarbij is als verhouding genomen: 1 baan = 0,8 fte. Dit geldt ook voor de ‘arbeidsjaren’ (1 baan = 0,8 arbeidsjaren) die in paragraaf 3.4.4 worden gepresenteerd om een en ander in perspectief van de Haagse economie te kunnen zetten.


81

Bijlage 6 Enquête– de vragenlijst

Questionnaire international organisations The Hague Introduction The City of The Hague feels privileged to be the seat of a large number of international organisations. In addition, many countries have embassies or consulates located here, and The Hague is also home to several high-quality knowledge-based institutions, cultural facilities, international schools, and so on. As host city, The Hague wants to facilitate the above-mentioned organisations’ performance to the best of its ability. This means that the city needs to reinforce its strong points with regard to e.g. infrastructure, office locations and cultural facilities. The Hague is planning to improve these qualities by means of considerable investments, in collaboration with other governmental institutions. As a start, we will be conducting a survey on the characteristics and development of those international organisations, embassies, consulates and internationally oriented knowledge and educational institutions already present in The Hague and environs. This information will be used in an assessment of the impact of these organisations on the local and regional economy. We would sincerely appreciate your kind cooperation in this survey, which would involve a telephone interview. The interview will be carried out by a consultant from Decisio, a high-quality research firm commissioned in this regard by the City of The Hague. The interviewer from the Decisio research bureau has already contacted your organisation by telephone, and the questionnaire is attached herewith. The interviewer will help you to go through it and explain all the details. There may be some questions which you are unable to answer, but in most cases, an ‘educated guess’ will do. The interviews will be prepared as thoroughly as possible in order to avoid taking up too much of your time. The annual report of your organisation will be an important source of information, and as such, we hope your organisation is able to send us this document. All information obtained will be processed with the greatest care and in the strictest confidence. It will be used solely for this research project and for no other purpose whatsoever. On behalf of the international community in The Hague, may we thank you in advance for giving us your time, attention and cooperation. (Questionnaire follows)


82

A. Organisation, general information Activities / purpose Location (municipality) Located in The Hague region since Website Public annual report Contact person

Name Position (department) Telephone number

E-mail

.. ..

.. ..

B. 1 Employees (2004) Total number (full-time employees) B.2 Foreign Employees Please give an estimate of: The number of foreign employees % that is highly qualified (university degree) Average gross income (€, $) of these foreign employees % that lives here with family

.. ..

..

% that is working here on a long-term basis (longer than one year)

.. ..

B.3 Main place of residence foreign employees Please give an estimate of the percentage of foreign employees living in the city of The Hague, as well as that for The Hague region, elsewhere in the Netherlands and abroad. See also the map on the next page. % The Hague city

..

..

.. ..

% The Hague region (within a 15-kilometre radius of The Hague) % Elsewhere in the Netherlands % Abroad


83

The Hague The Hague region Other parts of South-Holland Other parts of the Netherlands The Hague region: Delft, Rijswijk, Wassenaar, Zoetermeer, Westland, Midden-Delftland, Leidschendam-Voorburg, Pijnacker-Nootdorp

B.4 Dutch employees Please give an estimate of :

% that is highly qualified (university degree) Average gross income

.. ..

.. ..

..

B.5 Place of residence: Dutch employees Please give an estimate of the percentage of Dutch employees living in the city of The Hague, as well as that for the Hague region and elsewhere in the Netherlands. % The Hague city % The Hague region

(within a 15-kilometre radius of The Hague) % Elsewhere in the Netherlands


84

C.1 Expenditures 2004 Total expenditure (€, $): ………. C.2 Components of expenditures Please give an estimate of which part of the total budget is spent on the following components:

% Employees % Office costs (rent, office supplies,..) % Outsourced services (business services and operational ser-

vices, see also next framework) % Other (e.g. …?)

.. .. ..

..

..

.. ..

..

C.3 Outsourcing, location of companies Please give an estimate of how much (% of total outsourcing) is spent on services from companies located in the The Hague region, as well as a similar estimate for the province of South-Holland, elsewhere in the Netherlands or abroad.

% The Hague region (within 15-kilometre radius of The Hague) % The province of South-Holland (Hague region excluded) % Elsewhere in the Netherlands

% Abroad

C.4 Most important outsourced services Can you tell us which type of ‘outsourced services’ constitute the biggest heads of expenditure? Can you also tell us where the most important enlisted companies are located: The Hague region, elsewhere in the Netherlands or abroad? Most important

Expenditures (estimated)

outsourced services

Location companies a. The Hague region b. Elsewhere in the Netherlands c. Abroad

Business services: e.g. law, financial, communication, translation a.

b.

c.

a.

b.

c.

a.

b.

c.

a.

b.

c.

a.

b.

c.

a.

b.

c.

a.

b.

c.

a.

b.

c.

Operational services: e.g. security, catering, cleaning


85

D.1Visitors from abroad Please give an estimate of the number of foreign visitors your organisation received in 2004. Total number in 2004

..

..

If your institution organises congresses, seminars or other similar events, how often did this take place in 2004? Number organised in 2004

..

Please give an estimate of the total number of visitors who attended these events. Number of visitors

..

How long did these visitors stay? Please give an estimate of the average time they spent in The Hague region. Average stay (nights) D.2 Congresses, seminars

E. Other influences on The Hague’s regional economy Can you think of other ways in which your organisation influences The Hague’s regional economy?

F. Trends Has your organisation grown since 1996? (in terms of number of employees or budget) What are your expectations for the future? Number of employees and / or turnover in

1996 2000

(2004 is already known) 2008 2012


86

G. 1 Location factors for international organisations in The Hague Location decision (if relevant) Can you tell us which other locations were considered when your organisation had to select a country and city in which to establish its seat? (countries, cities) What was your main reason for choosing The Hague region?

G.2 Opinion location factors

Importance for location decision

Appreciation on current location

if relevant Please give your opinion concerning the following location

Very

Not

important

impor-

factors ↓

Very favour-

Very

able

unfavourable

tant

Highly-qualified staff (Dutch) Expertise

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Work attitude

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Expertise

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Work attitude

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Air

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Train

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Car

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Public transport

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Availability

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Costs

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Quality

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

In terms of risks

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

In terms of security measures

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Less highly-qualified staff (Dutch)

Cooperation with other international organisations

Accessibility The Hague Region

Office space

Safety


87

Housing Availability

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Costs

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Quality houses

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Attractiveness residential areas

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Quality of education (schools)

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Quality of leisure facilities

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Support of The Hague

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Municipality

G.3 Remarks concerning location factors If you wish, you may give your opinion of the different location factors mentioned above. Highly-qualified staff (Dutch) Less highly-qualified staff (Dutch) Accessibility Office space Safety Housing Education Leisure facilities Settlement services


88

H. Opinion on quality of life in general What is good? What could be better?

I. Recommendations for The Hague municipality Do you have any special recommendations for The Hague municipality?

J. Personal interview Would you be willing to give a personal interview?


89

Internationale organisaties in Den Haag. Economische betekenis

Recommend Documents