Intellectueel eigendom De eigendomsrechten van de methodiek en de resultaten van de Navigator Werklocaties berusten bij de Gemeente Rotterdam

Bedrijfsruimte -1,5%

Kantoorruimte -1%

Winkelruimte -0,9

Disclaimer De Navigator Werklocaties is geen beleidsdocument; het is een weergave van cijfers inzichten over de vastgoedmarkten in Rotterdam. De fasering van de bouwplannen is indicatief en er kunnen geen rechten aan worden ontleend. Het betreft een inschatting die gemaakt is aan de hand van gegevens die op genoemde peildatum bekend waren. Hierdoor is het mogelijk dat later in de tijd blijkt dat een project niet volgens de planning zal worden gerealiseerd. Om de kans op succesvolle projecten te vergroten consulteert de gemeente Rotterdam betrokken partijen regelmatig om tot een zo realistisch mogelijke inschatting te komen. Een ieder die hieraan kan bijdragen wordt uitgenodigd contact op te nemen ([email protected]).

Intellectueel eigendom De eigendomsrechten van de methodiek en de resultaten van de Navigator Werklocaties berusten bij de Gemeente Rotterdam

2

Inhoudsopgave

1. Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2. Werklocaties in Rotterdam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 - Bedrijfsruimten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 - Kantoorruimten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 - Winkelruimten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 3. Werklocaties in de deelgemeenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 noord - Overschie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 - Hillegersberg Schiebroek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 - Prins Alexander. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 midden - Delfshaven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 - Noord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 - Kralingen Crooswijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 - Binnenstad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 zuid - Feijenoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 - Charlois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 - IJsselmonde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 west - Hoogvliet en Pernis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 - Rozenburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 - Hoek van Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4. Werklocaties in de bedrijfsgebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 - Spaanse Polder en Noord West . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 - Merwe- Vierhavens gebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 - Havengebied. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Bijlagen

1. Toelichting op de Navigator Werklocaties Rotterdam 2013-2023 . . . . . . 48 2. Samenvatting van de Visie Werklocaties Rotterdam 2030 . . . . . . . . . . . . 50

3

4

1. Samenvatting Vanaf 2010 geeft de Gemeente Rotterdam de ‘Navigator Werklocaties’ uit. De Navigator geeft inzicht in de kwantitatieve match tussen vraag en aanbod op de Rotterdamse vastgoedmarkten. Bij een goede match is er sprake van evenwicht; in de praktijk geldt echter dat het ruimteaanbod het evenwichtsniveau overtreft. In de navigator wordt daarom de term ‘overaanbod’ gehanteerd: de hoeveelheid ruimte (uitgedrukt in m2 bruto vloeroppervlak) die boven het evenwichtsniveau uitkomt. Overaanbod is een economisch begrip en heeft niet dezelfde omvang als leegstand van vastgoed. Bij het overaanbod wordt ook meegerekend het vastgoed dat nog in aanbouw is, maar nog niet is verkocht of verhuurd. Niet mee telt vastgoed dat niet in gebruik is, maar om bepaalde redenen niet via makelaars wordt aangeboden. De Navigator richt zich daarmee expliciet op de beoordeling van bestaand en nieuw vastgoed dat op de markt wordt aangeboden Op basis van het verwachte –nog in aanbouw te nemen- aanbod (de ‘plancapaciteit’) en de verwachte nieuwbouw marktopname (de ‘planpotentie’) wordt in de Navigator een prognose gemaakt van het aanbodsaldo over 10 jaar. Hiermee ontstaat inzicht of de geplande nieuwbouw in de termijn van een nieuw bestemmingsplan in een markt met evenwicht, onder- of overaanbod wordt geconfronteerd. De Navigator is ‘beleidsarm’, dat wil zeggen dat er geen nieuwe beleidskeuzes in zijn verwerkt, maar dat een zo objectief mogelijke prognose van het te verwachten (over)aanbod wordt berekend op basis van de gemiddelde marktopname in de afgelopen tien jaar. Naar aanleiding van de uitkomsten kan tot extra beleidsmaatregelen worden besloten. Mogelijkheden hiertoe zijn: - Plancapaciteit aanpassen aan de actuele marktbehoefte - Transformatie van incourant overaanbod op ongeschikte locaties - Herontwikkeling en/of tijdelijk gebruik van incourant overaanbod op geschikte locaties - Ruimte geven aan nieuwe opkomende marktsegmenten - Acquisitie en relatiebeheer.

Ontwikkelingen onder- / overaanbod 2010 - 2013 - 2023 16 14 12 10 8 6 4 2 0 -2

2010

2011

2012

2013

prognose 2018

prognose 2023

-4 evenw ichtsniveau

bedrijfsruimten

kantoorruimten

w inkelruimten

Uit bovenstaande grafiek blijkt dat het aanbod aan bedrijfsruimte in Rotterdam de afgelopen 3 jaar niet veel afwijkt van het evenwichtsniveau, maar wel een stijgende lijn vertoont. In de prognoses voor de komende 5 en 10 jaar daalt het overaanbod naar het evenwichtsniveau. Bij nadere beschouwing blijkt er vooral te weinig aanbod in de havengebieden en een overaanbod op stedelijke bedrijventerreinen. De situatie bij kantoorruimten is geheel anders. In 2010 was er een aanbod van 6% boven het evenwichtsniveau (ook wel ‘frictieniveau’ genoemd). Het overaanbod is in drie jaar toegenomen tot bijna +14% in 2013. De verwachting is dat de komende periode het overaanbod gaat afnemen. Het aanbod aan winkelruimten is de afgelopen 3 jaar redelijk in de buurt van het evenwichtsniveau gebleven. Voor de komende jaren wordt gewerkt aan nieuwe winkelruimte in de Binnenstad en op Alexandrium om daarmee de aantrekkingskracht van het Rotterdamse winkelaanbod te versterken. Dit zal leiden tot een aanvankelijke toename van het overaanbod, die naar verwachting over tien jaar weer is gedaald tot het evenwichtsniveau.

5

2. Rotterdam

In bovenstaand dashboard is aangegeven in hoeverre vraag en aanbod voor de drie belangrijkste vastgoedsectoren bedrijfsruimte, kantoorruimte en winkelruimte met elkaar in evenwicht zijn. De meters laten zien in hoeverre het beschikbare aanbod afwijkt van het frictie- of evenwichtsaanbod (= 0 op de meter). Afwijkingen met +/- 1% worden beoordeeld als ‘in balans’ (kleur grijs). Loopt de meter verder op naar rechts dan is er sprake van een toenemend overaanbod. Hierbij geldt van + 1 tot + 3% als ‘overaanbod’ en van + 3 tot + 5% als ‘groot overaanbod’ (steeds donkerder rood). Als de meter naar links gaat is er sprake van onderaanbod. Hier geldt dezelfde beoordeling (in de kleur blauw). De zwarte pijl geeft de feitelijke situatie op peildatum 1 mei 2013 weer. De grijze pijl geeft een prognose over tien jaar. Daarbij is gerekend met de bekende plancapaciteit en een marktvraag gelijk aan het gemiddelde niveau van de afgelopen tien jaar.

Ontwikkelingen onder- / overaanbod in 2013 In alle sectoren geldt dat de ruimtebehoefte vermindert, met als gevolg dat in het algemeen het overaanbod toeneemt. Wel zijn er verschillen per gebied. Per vastgoed sector is het beeld voor Rotterdam totaal als volgt: Bedrijfsruimten: +1,5% Het aanbod aan bedrijfsruimte is toegenomen tot 1,5 % boven het evenwichtsaanbod. De tekorten bevinden zich vooral in de havengebieden; op de stedelijke bedrijventerreinen is er een overaanbod. Daar is er sprake van verouderd vastgoed en een nog lopende herstructureringsopgave voor een aantal bedrijventerreinen. Kantoorruimten: +13,9% Het overaanbod aan kantoorruimte is opgelopen tot + 13,9%. Als gevolg hiervan neemt ook de structurele leegstand toe. Dat blijkt ook uit de Kantorenmonitor van de Stadsregio Rotterdam. Vooral gebieden met oudere kantoorpanden hebben hier mee te maken. Winkelruimten: +2,0% Ook het overaanbod aan winkelruimte is iets toegenomen tot + 2,0% boven het evenwichtsniveau. Het overaanbod beperkt zich niet meer tot verspreid winkelaanbod in oudere woongebieden, maar neemt ook toe in kantoorgebieden en op stedelijke OV knooppunten. Afnemende consumentenbestedingen leiden tot minder vraag naar nieuwe winkelruimte en naar concentratie in bestaande winkelgebieden. Overaanbod in m2 bvo per vastgoedsector en als percentage van de voorraad Rotterdam Voorraad Evenw.aanbod Overaanbod 2013 (m2 bvo) (m2 bvo) (m2 bvo) Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten

6

5.475.900 5.351.000 2.141.900

394.300 242.800 66.400

82.800 746.100 43.500

Overaanbod t.o.v. voorraad +1,5% + 13,9% + 2,0%

Ontwikkeling 2013 - 2023 . Voor de periode 2013 tot 2023 staan diverse projecten gepland waarvan de belangrijkste zijn: Bedrijfsruimten - Uitgifte kavels bedrijventerrein Nesselande - Revitalisering bedrijventerrein Hordijk - Uitgifte kavels bedrijventerreinen Gadering en Oudeland - Ontwikkeling omgeving terminal Rotterdam The Hague Airport - Afronding herstructurering Spaansepolder en Noord West - Aanvang herontwikkeling Merwe- Vierhavens gebied - (Her)ontwikkeling Eem- Waalhavengebied (door het Havenbedrijf Rotterdam) - Ontwikkeling rond de Rijnhaven (o.a. Fenixloodsen) - Uitgifte kavels bedrijventerrein Kulkweg in Hoek van Holland. Kantoorruimten - Rotterdam Central District (Weena Boulevard en Weenapoint fase 2) - Ontwikkeling omgeving terminal Rotterdam The Hague Airport - Afronding project Nieuwe Maas (Van Oord) - Afronding stedelijke knoop Prins Alexander - Havengerelateerde kantoren in het Waalhaven gebied - Herontwikkeling EUR Campus en hotel / kantoor Brainpark (T3) - Opstart ontwikkeling Merwe- Vierhavens gebied Winkelruimten - Versterking winkelaanbod Binnenstad met Forum Rotterdam en Postkantoor - Herontwikkeling winkelaanbod Alexandrium

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 In alle sectoren geldt dat de behoefte aan nieuwbouw afneemt. Zonder veranderingen in voorraad, marktvraag en planaanbod is het beeld per sector: Bedrijfsruimten: 0,0% Door de naar beneden bijgestelde uitgifte van bedrijventerreinen in het stedelijk gebied is de plancapaciteit de komende jaren lager dan de planpotentie op basis van de (historische) marktvraag. Het bestaande overaanbod verdwijnt daardoor. Kantoorruimten: + 12,9% Het aanbod zal, ondanks de doorgevoerde reductie van het aantal nieuwbouw plannen, de komende tijd op een hoog niveau blijven. Winkelruimten: +1,1% De plancapaciteit is verder gereduceerd en daardoor lager dan wat op basis van de planpotentie kan worden verwacht. Dit leidt de komende jaren na een aanvankelijke groei tot een afname van het overaanbod aan winkelruimte tot vrijwel het evenwichtsaanbod. Prognose ontwikkeling overaanbod per vastgoedsector in m2 bvo en als percentage van de voorraad Rotterdam Overaanbod Plancapaciteit Planpotentie Overaanbod Overaanbod 2013-2023 in 2023 t.o.v. (m2 bvo) in 2013 2013-2023 voorraad Bedrijfsruimten 82.800 302.200 382.200 2.700 0,0% Kantoorruimten 746.100 347.000 400.900 692.200 +12,9% Winkelruimten 43.500 95.500 115.700 23.100 +1,1%

7

BEDRIJFSRUIMTE Stand van zaken medio 2013 Rotterdam heeft bijna 5,5 miljoen m2 bvo bedrijfsruimte, exclusief de kadegerelateerde ‘natte’ bedrijventerreinen in het havengebied. Meer dan 70% van deze voorraad bevindt zich op bedrijventerreinen in de stad en in het havengebied, tegenover slechts 14% in de woongebieden. Dit geeft aan dat de functiescheiding wonen - werken voor bedrijfsruimten duidelijk aanwezig is. Bij nadere beschouwing blijkt dat het beschikbare aanbod aan bedrijfsruimte in Rotterdam grotendeels bestaat uit kleinschalig aanbod op bedrijventerreinen (in plaats van woon- en stedelijk gebied). De marktvraag naar bedrijfsruimte is het hoogst in het havengebied waar vooral grootschalige opslagruimte verhuurd wordt. Opslagruimte wordt meestal gehuurd en is vaker in een transactie betrokken dan vastgoed in eigendom.

Overaanbod van bedrijfsruimten per type werklocatie op 1 mei 2013 in m2 bvo Bedrijfsruimten Voorraad Evenwicht van Overaanbod 2013 vraag-aanbod bij: Havengebieden 2.124.800 187.500 -12.200 Bedrijventerreinen 1.830.200 137.600 106.800 Woongebieden 766.100 31.500 4.300 Buitengebieden 421.100 19.900 -15.300 Overige gebieden 333.800 17.900 -900 Rotterdam totaal 5.475.900 394.300 82.800

Overaanbod t.o.v. voorraad -0,6% +5,8% +0,6% -3,6% -0,3% +1,5%

Het gewenste evenwichtsaanbod in Rotterdam bedraagt 394.000 m2 bvo op 1 mei 2013. Op de bedrijventerreinen is overaanbod ontstaan door een te groot aanbod aan kleinschalige ruimten en structurele leegstand van een aantal verouderde grootschalige panden. Deze kwalitatieve mismatch wordt duidelijk in de analyse van de bedrijfsruimtemarkt per deelgemeente (zie verder). Het onderaanbod in de (agrarische) buitengebieden valt te verklaren uit de ondersteunende functie van bedrijfspanden aan de agrarische hoofdfunctie in dit type werklocatie. Daarnaast zijn er bedrijven die oorspronkelijk in het buitengebied waren gevestigd, maar zich verplaatsen naar bedrijventerreinen omdat uitbreiding en/of hervestiging in het buitengebied niet langer wordt toegestaan.

8

Verwachte ontwikkeling tot 2023 De plancapaciteit voor de komende tien jaar is in omvang terug gebracht naar circa 300.000 m2 bvo. Dit betreft vooral nog uit te geven kavels op bedrijventerreinen. Het gaat daar vaak om kleinere kavels en grond die vrijkomt door herstructurering. De te verwachten marktvraag (planpotentie) bedraagt 380.000 m2 bvo, dus ruim boven de plancapaciteit. Dit geldt vooral voor de havengebieden. De grootste marktvraag wordt in het havengebied verwacht voor distributieruimte. Door de groei van de haven is hier ook op langere termijn een uitbreidingsvraag. In opdracht van het Deltri-platform, een samenwerking van overheden, bedrijven en koepelorganisaties in het Deltagebied Zuid Holland Zuid, West Brabant en Zeeland, is in een eerste analyse van vraag en aanbod geconstateerd dat het huidige planologische aanbod aan droge bedrijventerreinen in deze regio voldoende is om aan de te verwachten marktvraag tot 2030 te kunnen voldoen. In de overige gebieden wordt de nieuwbouw behoefte voornamelijk bepaald door vervanging van incourant aanbod.

Prognose overaanbod van bedrijfsruimten in 2023 per type werklocatie in m2 bvo Bedrijfsruimten Overaanbod Plancapaciteit Planpotentie Overaanbod (m2 bvo) in 2013 2013-2023 2013-2023 in 2023 Havengebieden Bedrijventerreinen Woongebieden Buitengebieden Overige gebieden Rotterdam totaal

-12.200 106.800 4.300 -15.300 -900 82.800

107.600 128.100 21.900 0 44.600 302.200

181.700 133.400 30.600 19.300 17.300 382.300

-86.200 +101600 -4.400 -34.600 +26.400 2.700

Overaanbod t.o.v. voorraad -4,1% +5,6% -0,6% -8,2% +7,9% 0,0%

Het aanbod aan bedrijfsruimte komt in 2023 marginaal boven het gewenste evenwichtsniveau te liggen. Per werklocatie type en per deelgebied zijn echter aanzienlijke verschillen (zie ook verder bij de analyse per deelgemeenten). Het havengebied kampt met een tekort en dat kan wellicht deels door bedrijventerreinen aan de zuidzijde (zoals Gadering - Hoogvliet en Charloisse Poort) en grootschalige bedrijventerreinen aan de noordzijde worden opgevangen. Het overaanbod op de bedrijventerreinen aan de randen van de stad zoals Schiebroek, Hordijk, Stadshavens, Spaanse Polder en Noord West heeft te maken met verouderde panden en een overaanbod aan bedrijfsverzamelgebouwen. In deze laatste categorie dreigt verdringing: niet alleen kleine bedrijven uit de wijk maar ook reeds in bedrijfsverzamelgebouw gevestigde bedrijven worden hiervoor geworven. Het wordt door de schaarste aan bedrijfsterrein voor nieuwbouw moeilijk voor extensieve –en zeker als deze ook nog milieubelastend is (milieucategorie 4) bedrijvigheid om ruimte te vinden in Rotterdam. De nieuwe bedrijventerreinen in Zestienhoven en Nesselande bieden hierbij geen soulaas; zij zullen vooral een locale marktvraag en marktniches (zoals de luchthaven) kunnen bedienen.

9

KANTOORRUIMTE Stand van zaken medio 2013 Rotterdam heeft ruim 5,3 miljoen m2 bvo kantoorruimte. Hiervan ligt circa 1/3 in de stedelijke openbaar vervoersknooppunten. Het overig aanbod ligt voornamelijk in woongebieden, havengebieden, kantoorgebieden en op bedrijventerreinen (zie tabel). De op basis van 10 jaar gemeten gemiddelde marktopname in Rotterdam bedraagt 124.000 m2 bvo . Het betreft hier alleen de opname voor kantoorgebruik. Daarboven worden ook kantoorruimten verkocht of verhuurd voor ander functioneel gebruik. In 2012 werd net als in het voorgaande jaar ruim 40.000 m2 kantoor getransformeerd naar hotels, ruimte voor onderwijs en medische voorzieningen. De opname voor kantoorgebruik bleef in 2012 licht onder het langjarig gemiddelde, ondanks het grote aantal transacties in het Rotterdam Central District.

Overaanbod van kantoren per type werklocatie op 1 mei 2013 in m2 bvo Kantoorruimten Voorraad Evenwicht van Overaanbod 2013 vraag-aanbod bij: Stedelijke knooppunten 1.736.700 93.800 258.300 Woongebieden 945.600 49.000 217.500 Havengebieden 895.000 29.000 9.500 Kantoorgebieden 675.300 25.900 119.600 Bedrijventerreinen 635.800 26.200 100.200 Overige gebieden 462.400 18.800 40.900 Rotterdam totaal 5.351.000 242.800 746.100

Overaanbod t.o.v. voorraad +14,9% +23,0% +1,1% +17,7% +15,8% +8,8% +13,9%

Het beschikbare aanbod aan kantoorruimte bedraagt bijna 990.000 m2 bvo. Voorraad en aanbod zijn inclusief kantoren die in aanbouw zijn genomen, maar nog niet opgeleverd zijn en (deels) nu aangeboden worden. Na aftrek van het evenwichtsaanbod resteert een overaanbod van 746.000 m2 bvo. (+ 13,9%). Het overaanbod bevindt zich in het bijzonder in de woongebieden van de binnenstad en op kantoorlocaties langs de snelweg. Kwantitatief is het aanbod op de knooppunten het hoogst, maar hier tegenover staat dat de opname hier ook het hoogst is. Voor de binnenstad geldt daarnaast dat transformatie mogelijkheden, en dus onttrekkingen van incourant vastgoed het grootst zijn. Een meer kwalitatieve beschouwing van het aanbod leidt ook tot nuancering van het overaanbod. Vraag uit het verleden is geen garantie voor vraag in de toekomst. Makelaars hebben meermalen gemeld dat de huidige vervangingsvraag voortkomt uit een wijziging van de voorkeuren voor locaties en panden. Locaties met een goede OV bereikbaarheid veroveren een groter aandeel in de marktvraag ten koste van de overige locaties, ook door het betere aanbod van voorzieningen. Dit betekent niet vanzelfsprekend dat al het bestaande aanbod in de binnenstad daardoor kansrijk is. Door de crisis en de trend van het Nieuwe Werken kiezen veel bedrijven voor meer flexibiliteit in de huisvesting (pand en huurcontract) en voor reductie van kosten. Volgens makelaar DTZ geldt voor de helft van het aanbod dat het kanshebbend is als de kwaliteit wordt aangepast aan de wensen van de klant; voor ruim een kwart van het aanbod is het perspectief minimaal en is leegstand structureel.

10

Verwachte ontwikkeling tot 2023 Voor de komende tien jaar staat bijna 350.000 m2 bvo aan nieuwbouw gepland. Bijna 60 procent hiervan bevindt zich op de stedelijke knooppunten Central District, Rotterdam The Hague Airport, Prins Alexander, Brainpark III en Kop van Zuid. De resterende nieuwbouwplannen betreffen voornamelijk kleinschaliger aanbod verspreid over de diverse typen werklocaties. Bij de nieuwbouw in overige gebieden gaat het om het Stadskantoor en de locaties van de Erasmus Universiteit (Campus Woudestein en Dijkzigt). De totale plancapaciteit ligt onder het niveau van de totale te verwachten nieuwbouwvraag. Hierdoor daalt het overaanbod tot + 12,9 %. Omdat de nieuwbouw vooral gerealiseerd wordt op knooppuntlocaties zal daar in eerste instantie het overaanbod toenemen. Bij verschuiving van de marktvraag naar de goed ontsloten OV knooppunten zal vervolgens het overaanbod vooral in de overige gebieden ontstaan. Hier zijn echter transformatiekansen, omdat er vraag naar woningen en voorzieningen is. Dit geldt met name voor de binnenstad.

Prognose overaanbod van kantoren in 2023 per type werklocatie in m2 bvo Kantoorruimten Overaanbod Plancapaciteit Planpotentie Overaanbod (m2 bvo) in 2013 2013-2023 2013-2023 in 2023 Stedelijke knopen Woongebieden Havengebieden Kantoorgebieden Bedrijventerreinen Overige gebieden Rotterdam totaal

258.300 217.500 9.500 119.600 100.200 40.900 746.100

208.700 6.700 52.700 0 25.200 53.700 347.000

154.900 81.000 47.900 42.800 43.200 31.100 400.900

312.100 143.200 14.300 76.800 82.200 63.500 692.200

Overaanbod t.o.v. voorraad +18,0% +15,1% +1,6% +11,4% +12,9% +13,7% +12,9%

Door geplande nieuwbouw en de te verwachten nieuwbouw behoefte zal in de komende tien jaar het overaanbod licht afnemen tot 692.000 m2 bvo. Hierbij is nog geen rekening gehouden met de effecten van de huidige inzet op reductie van incourant aanbod door transformatie of sloop. De concentratie van nieuwbouwkantoren op stedelijke knooppuntlocaties is conform de actuele marktvoorkeuren. Hierdoor zal de nieuwbouwbehoefte over de verschillende gebiedstypes verder wijzigen in het voordeel van de knooppunten en daar leiden tot een afname van het overaanbod. In Rotterdam wordt de plancapaciteit in de verschillende gebieden frequent beoordeeld op marktconformiteit en opgenomen in vast te stellen gebiedsprogramma’s. Vanwege de risico’s op toenemende leegstand hebben de gemeenten in de Stadsregio Rotterdam een gezamenlijk nieuwbouwprogramma opgesteld, dat jaarlijks wordt aangepast aan de marktontwikkeling.

11

WINKELRUIMTE Stand van zaken medio 2013 De voorraad winkelruimten is in het afgelopen jaar licht toegenomen tot ruim 2,1 miljoen m2 bvo De retail blijft onder druk staan van afnemende consumentenbestedingen en –binding. Dit wordt ook duidelijk in het overaanbod van bestaande winkels dat in het afgelopen jaar toenam met 1,1 % (ruim 20.000 m2 bvo.

Overaanbod van winkelruimte per type werklocatie op 1 mei 2013 in m2 bvo Winkelruimten in: Voorraad Evenwicht van Overaanbod vraag-aanbod bij: Winkelgebieden 1.059.500 35.000 4.200 Woongebieden 573.300 16.400 8.000 Stedelijke knooppunten 317.600 10.500 17.000 Bedrijventerreinen 105.600 2.200 5.500 Kantoorgebieden 22.900 800 10.200 Overige gebieden 63.000 1.500 -1.500 Rotterdam totaal 2.141.900 66.400 43.500

Overaanbod t.o.v. voorraad +0,4% +1,4% +5,4% +5,2% +44,8% -2,4% +2,0%

Bijna de helft van de voorraad winkelruimte bevindt zich in de winkelgebieden. Dit zijn grote winkelgebieden in de binnenstad en Alexandrium, maar ook kleinere winkelstraten zoals de Burgemeester Baumannlaan in Overschie en Plein 1953 in Charlois. Het betreft hier winkelruimte inclusief opslag en de niet-los verhuurde kantoorruimte. Ook wordt perifere detailhandel, zoals bouwmarkten en autodealers, meegerekend. Dat verklaart de voorraad van 113.000 m2 bvo op bedrijventerreinen. Het evenwichtsaanbod -waarbij vraag en aanbod van winkelruimte optimaal op elkaar aansluitenbedraagt 66.400 m2 bvo, zodat op 1 mei 2013 per saldo sprake is van een overaanbod van 43.500 m2 bvo (+ 2,0%). In totaliteit is het overaanbod aan winkelruimte in Rotterdam nog beperkt tot 2 %. Trendwatchers verklaren de huidige situatie door te wijzen op de afnemende consumentenbestedingen en een toenemende invloed van internet winkelen. Op deze vraagtrends wordt door de retailsector ingespeeld met aanpassingen in het assortiment en de inrichting van winkels. Er is al eerder gesignaleerd in het koopstromen onderzoek Randstad 2011 dat de koopkrachtbinding in zowel de dagelijkse als de niet-dagelijkse sector is afgenomen. De kracht van de locatie (compleet, compact en comfortabel) wordt belangrijker. In dat perspectief is het beperkte overaanbod in winkelgebieden en het hoge overaanbod van winkels in kantoorgebieden te verklaren. Beleidsmatig ligt daarom in de onlangs vastgestelde stedelijke detailhandelsnota de focus op de binnenstad en toekomstbestendige winkelgebieden.

12

Verwachte ontwikkeling tot 2023 Voor de komende tien jaar staat minder dan 100.000 m2 bvo aan nieuwbouw gepland. Bijna tweederde hiervan staat gepland in de winkelgebieden. De grootste projecten betreffen de Binnenstad (Forum, Postkantoor) en de herontwikkeling (met uitbreiding) voor Alexandrium. Prognose overaanbod van winkelruimte in 2023 per type werklocatie in m2 bvo

Winkelruimten (m2 bvo) Winkelgebieden Woongebieden Stedelijke knopen Bedrijventerreinen Kantoorgebieden Overige gebieden Rotterdam totaal

Overaanbod in 2013

Plancapaciteit 2013-2023

Planpotentie 2013-2023

Overaanbod in 2023

4.200 8.000 17.000 5.500 10.200 -1.500 43.500

61.000 7.500 18.000 0 0 9.000 95.500

61.100 28.600 18.300 3.900 1.500 2.600 115.900

4.100 -13.100 16.800 1.600 8.800 4.900 23.100

Overaanbod t.o.v. voorraad +0,4% -2,3% +5,3% -1,6% +38,5% +7,8% +1,1%

De totale plancapaciteit ligt onder het niveau van de totale te verwachten nieuwbouwvraag. Hierdoor halveert het overaanbod tot + 1,1 %. Als alle plannen tot 2023 zouden worden gerealiseerd, bedraagt het overaanbod over 10 jaar nog 23.000 m2 bvo (+ 1,1%), waarmee de winkelmarkt dichtbij het evenwichtsaanbod komt. Verwacht wordt dat een verschuiving van de marktvraag naar de winkelgebieden leit tot incourant vastgoed in de woongebieden en de bedrijventerreinen. Hier zijn echter transformatiekansen, omdat deze schaarse locaties te benutten zijn voor reguliere functies in deze gebieden.

13

3. Werklocaties in de deelgemeenten

Om de geografische spreiding van het overaanbod te kunnen beoordelen is Rotterdam opgedeeld in het stedelijk gebied (de deelgemeenten) en het buitenstedelijk gebied (de grote bedrijfsgebieden). Hier wordt ingegaan op de ontwikkeling van het overaanbod in het stedelijk gebied. De deelgemeenten zijn hiertoe ingedeeld in 4 ruimtelijk en economisch samenhangende gebieden: deelgemeenten noord: Overschie, Hillegersberg-Schiebroek en Prins Alexander deelgemeenten midden: Delfshaven, Noord, Kralingen Crooswijk en de Binnenstad deelgemeenten zuid: Feijenoord, Charlois en IJsselmonde deelgemeenten west: Hoogvliet, Pernis, Rozenburg en Hoek van Holland

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimten: +1,8% De bedrijfsruimte in de deelgemeenten is vooral gericht op de kleinschaliger bedrijven in en aan de rand van de stad. De totale voorraad aan bedrijfsruimte in de deelgemeenten bedraagt 2,5 miljoen m2 bvo. De grote bedrijfsgebieden Spaanse Polder, Noordwest, Stadshavens en het Havengebied met in totaal 3,2 miljoen m2 bvo zijn hier buiten beschouwing gelaten. In de deelgemeenten is het totale aanbod toegenomen, maar bevindt zich nog altijd dicht bij het evenwichtaanbod. Er is een te krap aanbod aan bedrijfsruimte in de deelgemeenten west (- 0,2,%) en overaanbod in de deelgemeenten noord en zuid . Kantoorruimten: +16,4% De deelgemeenten bevatten in totaal 4,0 miljoen m2 bvo kantoorruimte. Het overaanbod aan kantoorruimte is toegenomen tot circa 680.000 m2 bvo. Dat heeft geleid tot structureel leegstand van kantoorruimte. Het overaanbod geldt voor alle deelgemeenten en is het grootst in de deelgemeenten noord (+18,5%). Winkelruimten: +1,9% De deelgemeenten hebben in totaal 2,0 miljoen m2 bvo winkelruimte. Het overaanbod aan winkelruimte is met 40.000 m2 bvo (+ 1,9%) nog dicht bij het evenwichtaanbod. Overaanbod is vooral te vinden in de deelgemeenten midden (+3,0%) . Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Deelgemeenten 2013 Deelgemeenten noord Deelgemeenten midden Deelgemeenten zuid Deelgemeenten west Totaal Deelgemeenten

14

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +14.200 +2,8% +4.800 0,0% +29.000 +3,9% -1.400 -0,2% +46.600 +1,8%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +112.400 +18,5% +449.100 +17,5% +105.700 +13,2% +12.800 +7,6% +680.100 +16,4%

Winkelruimten m2 bvo perc. +500 +0,1% +30.600 +3,0% +8.800 +1,7% -100 -0,1% +39.800 +1,9%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Voor de komende 10 jaar is de totale plancapaciteit aan bedrijfsruimte in totaal bijna 120.000 m2 bvo, vooral aan de noordrand van de stad. Dat is lager dan de te verwachten marktopname. Hierdoor neemt het overaanbod af. Bij de kantoorruimte is de totale plancapaciteit bijna 20 procent lager dan de planpotentie, zodat het overaanbod afneemt. Ook de totale plancapaciteit aan winkelruimte is met 95.000 m2 bvo ruim onder de planpotentie.

Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Plancapaciteit Bedrijfsruimten Deelgemeenten noord 59.600 Deelgemeenten midden 1.400 Deelgemeenten zuid 25.400 Deelgemeenten west 32.800 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +119.200 Overaanbod in 2013 +46.600 Planpotentie 2013 tot 2023 -138.300 Overaanbod in 2023 +27.600

Kantoorruimten 56.400 190.100 28.300 0 +274.800 +680.100 -335.400 +619.500

Winkelruimten 22.100 47.300 19.600 6.000 95.000 +39.800 -110.000 +24.800

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: dalend naar +1,1% Het overaanbod aan bedrijfsruimte daalt naar een niveau van minder dan 30.000 m2 bvo. Het beperkte overaanbod manifesteert zich vooral in de deelgemeenten noord, waar nog bedrijventerreinen in uitgifte zijn. Kantoorruimten: dalend naar +14,9% Het overaanbod aan kantoorruimte daalt de komende tien jaar, maar bevindt zich nog op hoog niveau. Hierbij is echter geen rekening gehouden met het uit de markt (laten) nemen van incourant vastgoed en acquisitie van gebruikers van buiten Rotterdam. Winkelruimten: dalend naar +1,2% Door de bijstelling van de plancapaciteit neemt het overaanbod af tot + 1,2 % Het overaanbod zit vooral in de deelgemeenten midden. Er is echter geen rekening gehouden met effecten van het huidige beleid dat is gericht op versterking van de binnenstad. Het toevoegen van nieuwe winkelformules en gelijktijdig transformeren van incourant aanbod kan het overaanbod aanzienlijk terugdringen. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Deelgemeenten 2023 Deelgemeenten noord Deelgemeenten midden Deelgemeenten zuid Deelgemeenten west Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +37.200 +7,2% -24.400 -4,1% +11.600 +1,6% +3.100 +0,5% +27.600 +1,1%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +111.200 +18,2% +432.600 +16,8% +72.300 +9,0% +3.500 +2,0% +619.500 +14,9%

Winkelruimten m2 bvo perc. -800 -0,2% +20.800 +2,1% +3.900 +0,8% +900 +0,8% +24.800 +1,2%

15

OVERSCHIE

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimten: +10,5% Overschie heeft een divers aanbod aan bedrijfsruimte: agrarische bedrijvigheid aan de noordzijde, kleinschalig en lokaal verzorgend bij de Zestienhovense kade, grootschalige, functiegerelateerde,bedrijfsruimten op het stedelijk knooppunt RTHA / Hoog Zestienhoven en de bedrijfsruimten van de Roteb aan de zuidzijde bij het Kleinpolderplein. Het overaanbod aan bedrijfsruimte is het afgelopen jaar fors toegenomen in de woongebieden van Overschie en op het stedelijk knooppunt RTHA/Hoog Zestienhoven. Het overaanbod op de bedrijventerreinen is iets afgenomen, maar is nog altijd aanzienlijk. Kantoorruimten: +9,6% Overschie heeft met RTHA/HoogZestienhoven een formele kantoorlocatie. Het overige kantooraanbod is gesitueerd in kleinschalige ruimten in de deelgemeente. Het overaanbod aan kantoorruimte bevindt zich procentueel vooral in de woongebieden van Overschie. In Rotterdam The Hague Airport is het overaanbod absoluut het hoogst. De opname aan kantoorruimte is nog van een bescheiden omvang, maar kan gaan toenemen met de verdere ontwikkeling van het terminalgebied tot een bovenregionaal knooppunt met goede internationale verbindingen. Via het Randstadrail station Meijersplein is dit knooppunt gekoppeld aan de centra van Rotterdam en Den Haag. Winkelruimten: +0,8% Het wijkwinkelcentrum van Overschie bevindt zich aan de Burgemeester Baumannlaan. In 2010 is het winkelcentrum ‘Hoge Schie’ opgeleverd. Hierdoor is de totale winkelvoorraad van Overschie toegenomen en ligt het totale aanbod nu dicht bij het evenwichtsniveau. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Overschie 2013 Agrarische gebieden Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

16

Bedrijfsruimten M2 bvo perc. -1.500 -3,9% +2.700 +24,2% +6.600 +17,3% 0 0,0% +4.800 +30,9% -300 -2,0% +12.300 +10,5%

Kantoorruimten m2 bvo perc. 0 0,0% +900 +14,8% +7.700 +8,6% 0 0,0% +1.700 +24,6% +300 +10,7% +10.500 +9,6%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -100 -1,6% -300 -1,6% +1.000 +8,6% -300 -1,6% 0 0,0% +400 +0,8%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Het Masterplan Rotterdam The Hague Airport omvat zowel een intensivering van het vliegverkeer met de nadruk op zakelijk gebruik, als op de ontwikkeling van het omliggende gebied als ‘Airport Business Park’. De verbindingsweg die het gebied rond de terminal aansluit op het Randstad Rail station Meijersplein is opgeleverd. Aansluitend wordt de nieuwe woonwijk Park Zestienhoven gerealiseerd. Met de aanleg van de A13/A16 zal de overlast van de A13 en het Kleinpolderplein verminderen, terwijl de aansluiting van Overschie op het rijkswegennet verzekerd blijft. Het ontwikkelprogramma is ambitieus, de planpotentie is echter nog beperkt. Ten behoeve van de optimalisering van het winkelgebied wordt gestudeerd op de mogelijkheden om het winkelcentrum compacter te maken. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Overschie Bedrijfsruimten Airport Business Park 16.800 Park Zestienhoven 25.700 Compact Centrum 0 Van Splunder Bedrijfshuisvesting 2.100 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +44.600 Overaanbod in 2013 +12.300 Planpotentie 2013 tot 2023 -12.300 Overaanbod in 2023 +44.600

Kantoorruimten 21.200 0 0 0 +21.200 +10.500 -6.800 +24.900

Winkelruimten 0 0 2.000 0 +2.000 +400 -1.700 +800

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: +37,9% Het geplande aanbod aan bedrijfsruimte in het Airport Businesspark en Hoog Zestienhoven is groter dan de bestaande voorraad en daardoor ook dan de planpotentie. Bij het plan is aangegeven dat er verwacht wordt dat hier een extra (bovenlocale) marktvraag is te genereren, passend bij de ambitie van de ontwikkeling op deze locatie. Dat geldt niet alleen voor het Airport Business Park op het gebied van luchthavengeoriënteerde bedrijvigheid, maar ook voor het bedrijventerrein Hoog Zestienhoven dat inzet op reguliere bedrijvigheid. Kantoorruimten: +22,8% De plannen voor het stedelijk knooppunt RTHA zijn ambitieus. Aansluitend aan het nieuwe woongebied Park Zestienhoven wordt bij de terminal van het vliegveld het Airportplein ontwikkeld als internationaal georiënteerd knooppunt met goede aansluitingen op Rijkswegen en OV (Randstad Rail). Aansluitend op deze locatie wordt de verbindingsas vliegveld / Randstad Rail verder ontwikkeld met in de ambitie passende kantoren en bedrijven. Schiphol Real Estate werkt aan het opstellen van een bestemmingsplan. Winkelruimten: +1,4% In het bestaande woongebied is het aanbod aan winkelruimte op orde. Met de opening van het nieuwe winkelcentrum is het voorzieningenniveau weer op peil gebracht. Het toekomstperspectief van de winkelstrips en de toekomstmogelijkheden van een compact centrum worden nu in beeld gebracht. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Overschie 2023 Agrarische gebieden Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -7.400 -19,7% +1.900 +16,8% +44.800 +117,4% 0 0,0% +4.100 +26,1% +1.300 +8,2% +44.600 +37,9%

Kantoorruimten m2 bvo perc. -100 -6,0% +600 +11,0% +23.000 +25,8% -100 -6,0% +1.300 +17,9% +200 +6,9% +24.900 +22,8%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -200 -4,3% -700 -4,3% +2.700 +22,1% -900 -6,0% -100 -4,3% +800 +1,4%

17

HILLEGERSBERG SCHIEBROEK

Onder- / overaanbod op in 2013 Bedrijfsruimten: +3,6% De deelgemeente heeft een gemengd bedrijventerrein in Schiebroek en een concentratie van bedrijven (en winkels) aan de Ceintuurbaan in Hillegersberg Zuid. De resterende bedrijfsruimte zit verspreid in de woongebieden. Het aanbod aan bedrijfsruimte is toegenomen. Het overaanbod bevindt zich op de bedrijventerreinen aan de zuidzijde van de Melanchtonweg (‘Contramal’) en Schiebroek. Kantoorruimten: + 11,4% De deelgemeente Hillegersberg Schiebroek heeft opvallend weinig kantoorruimte. Het in vergelijking met andere deelgemeenten bescheiden aanbod aan kantoorruimte ligt mede door de kleine voorraad en de lage gemiddelde marktopname toch nog boven het evenwichtsniveau. Het overaanbod bevindt zich voornamelijk op het bedrijventerrein Schiebroek en is voor slechts een beperkte groep gebruikers interessant. Winkelruimten: +2,6% De deelgemeente heeft een aantal winkelgebieden, waarvan de dorpskern, de Peppelweg en de Kleiweg de belangrijkste zijn. Waar de Peppelweg en de Kleiweg vooral lokaal georiënteerd zijn, heeft de dorpskern een bovenlocale oriëntatie. Op de bedrijvenlocatie Ceintuurbaan is veel grootschalige detailhandel gevestigd. Het overaanbod aan winkelruimte is toegenomen. Veel overaanbod bevindt zich in het winkelgebied Kleiweg, maar ook aan de Peppelweg en in de Dorpskern is het aanbod te groot. Het winkelaanbod aan de Ceintuurbaan is versterkt met de verhuizing van Correct Electronics van de Bergweg naar de Ceintuurbaan. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad H.berg Schiebroek 2013 Agrarische gebieden Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

18

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -600 -3,6% +6.400 +6,8% -200 -1,5% +200 +0,6% -200 -3,6% +5.700 +3,6%

Kantoorruimten m2 bvo perc. 0 0,0% +3.300 +27,2% 0 0.0% +1.800 +5,7% +300 +40,7% +5.400 +11,4%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -100 -1,6% +1.900 +2,6% +1.000 +4,9% 0 0,0% +2.700 +2,6%

Ontwikkeling 2013 - 2023 De activiteiten in Hillegersberg Schiebroek zijn voornamelijk gericht op kwaliteitsverbetering. Er is winkeluitbreiding gepland aan de Peppelweg. Het bedrijventerrein Schiebroek wordt opgeknapt. In verband met de veiligheidscontour van de luchthaven mogen daar geen kantoren worden gebouwd. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Hillegersberg Schiebroek Bedrijfsruimten Peppelweg 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 0 Overaanbod in 2013 +5.600 Planpotentie 2013 tot 2023 -8.600 Overaanbod in 2023 -2.900

Kantoorruimten 0 0 +5.400 -2.700 +2.700

Winkelruimten 2.700 +2.700 +2.700 -5.200 +200

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: -1,9% Door herstructurering van het bedrijventerrein Schiebroek vindt kwaliteitsverbetering plaats van het bedrijventerrein. Door het ontbreken van direct aanbod binnen de deelgemeente loopt het overaanbod terug tot een onderaanbod. Vanwege meer dan voldoende aanbod in het aangrenzende Overschie is dit niet problematisch. Kantoorruimten: +5,8% Voor de deelgemeente is onlangs nieuwe kantoorruimte opgeleverd. Aan nieuwe kantoorruimte wordt de komende jaren vrijwel niets toegevoegd. Het overaanbod is qua hoeveelheid niet zo veel, maar blijft percentueel te hoog. Het overaanbod bevindt zich op het bedrijventerrein Schiebroek en aan de Melanchtonweg (Contramal) Winkelruimten: +0,2% Nieuwbouwplannen met winkelruimte zijn in ontwikkeling voor de Peppelweg (2.700 m2 bvo). De ontwikkeling van de Passage in de dorpskern is inmiddels in heroverweging genomen. Daardoor is het toegevoegde volume conform de te verwachten marktopname.

Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad H.berg Schiebroek 2023 Agrarische gebieden Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -1.200 -7,1% +100 +0,1% -600 -5,0% -900 -3,2% -300 -7,1% -2.900

-1,9%

Kantoorruimten m2 bvo perc. 0 0,0% +2.300 +19,2% -100 -4,4% +300 +0,8% +200 +36,9% +2.700

+5,8%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -300 -4,3% +400 +0,6% +200 +0,8% -100 -4,3% +200

+0,2%

19

PRINS ALEXANDER

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimten: -1,6% De belangrijkste bedrijventerreinen van Prins Alexander bevinden zich langs de Hoofdweg. Het nieuwe bedrijventerrein Nesselande langs de A20 is in ontwikkeling genomen. Aanvullend zijn er enkele kleinere bedrijventerreinen in Zevenkamp, Ommoord en Prinsenland. Het aanbod aan bedrijfsruimte ligt onder het evenwichtsniveau. De gemiddelde opname is echter ook laag. Kantoorruimten: +21,3% De belangrijkste kantorenlocaties in de deelgemeente zijn de stedelijke knooppuntlocaties Prins Alexander en Brainpark. Het overaanbod aan kantoorruimte is in 2012 verder toegenomen tot + 21,3%, en is vooral het gevolg van het overaanbod op de stedelijke knooppunten Alexander en Brainpark III. Het overaanbod in de woongebieden is ten opzichte van 2012 constant gebleven. Vooral de woonwijk Het Lage Land heeft veel overaanbod langs de Hoofdweg. Winkelruimten: -1,0% Het winkelcentrum Alexandrium bedient een bovenlokale markt. De ontsluiting en het parkeren (op zaterdagen) is een knelpunt. Externe veiligheidsregels beperken de ontwikkelingsmogelijkheden van dit gebied. Het aanbod aan winkelruimte ligt 1,0% onder het evenwichtsniveau en is zowel in het knooppunt als de woon- en winkelgebieden aanwezig. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Prins Alexander 2013 Bedrijventerreinen Stedelijke knooppunten Kantoorgebieden Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

20

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -2.000 -1,3% -400 -3,6% 0 0,0% 0 0,0% -1.300 -2,0% -200 -3,6% -3.800 -1,6%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +1.600 +8,8% +73.800 +22,7% +1.000 +6,0% +1.700 +24,9% +18.500 +22,8% -100 -2,3% +96.500 +21,3%

Winkelruimten m2 bvo perc. -300 -13,4% -700 -0,4% 0 0,0% -1.200 -1,7% -400 -1,2% 0 0,0% -2.600 -1,0%

Ontwikkeling 2013 - 2023 De opgave van Prins Alexander verandert. Waar het tot nu toe ging om ontwikkeling van het gebied, staat voortaan het beheer centraal. De ontwikkeling van Nesselande en het knooppunt Alexandrium worden afgerond. Op Brainpark III zijn nog enkele kavels vrij. In het overige deelgemeente gebied is de aandacht gericht op kwaliteitsverbetering. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Prins Alexander Bedrijfsruimten Bedrijventerrein Nesselande 15.000 Alexandrium I / II / III 0 Brainpark deelplan T3 0 Winkelcentrum Lageland Esm.plein 0 Ambachtsplein Zevenkamp 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +15.000 Overaanbod in 2013 -3.800 Planpotentie 2013 tot 2023 -15.700 Overaanbod in 2023 -4.500

Kantoorruimten 7.200 15.000 13.000 0 0 +35.200 +96.500 -148.000 +83.500

Winkelruimten 0 15.000 0 1.200 1.200 +17.400 -2.600 -16.600 -1.800

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: - 1,9% De plancapaciteit in de deelgemeente ligt onder de te verwachten planpotentie. Het huidige tekort, blijft gehandhaafd en ontstaat in de woongebieden. Op de bedrijventerreinen is de huidige fasering conform de verwachte marktvraagontwikkeling. Kantoorruimten: +18,4% Het geplande ontwikkelvolume aan kantoorruimte is minder dan de geprognosticeerde planpotentie. De overcapaciteit neemt daardoor af tot 83.500 m2 bvo (+ 18,4%). Het overaanbod zit vooral op de stedelijke knooppunten Alexander en Brainpark III. Winkelruimten: -0,7% Voor het winkelcentrum Alexandrium I (dus niet de Megastores en Woonmall) wordt een renovatie gepland. In de woonwijk het Lage Land is een beperkte nieuwbouw ten behoeve van kwaliteitsbehoud en een lokale vraag naar huisvesting. Deze ingrepen zijn in overeenstemming met de te verwachten marktbehoefte en voorzien in een kwalitatieve behoefte. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Prins Alexander 2023 Bedrijventerreinen Stedelijke knooppunten Kantoorgebieden Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +1.400 +0,9% -700 -7,1% 0 0,0% -600 -6,5% -4.300 -6,4% -300 -7,1% -4.500 -1,9%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +6.500 +36,1% +65.800 +20,2% -700 -4,0% +1.100 +16,2% +11.100 +13,6% -300 -6,0% +83.500 +18,4%

Winkelruimten m2 bvo perc. -1.000 -36,8% +4.900 +3,0% 0 0,0% -3.900 -5,6% -1.800 -5,8% -100 -4,3% -1.800 -0,7%

21

DELFSHAVEN

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: -2,1% De bedrijfsruimte in de deelgemeente is beperkt en verspreid over de woongebieden. Het beschikbare aanbod aan bedrijfsruimte is toegenomen, maar blijft onder het evenwichtsniveau. In de meeste gebiedstypen is er sprake van een tekort. Bedrijven hebben echter wel alternatieven: in de omgeving van de deelgemeente zijn de bedrijventerreinen Spaanse Polder, Kleinpolder en het MerweVierhavensgebied te vinden Kantoorruimte: +15,6% Ook de voorraad aan kantoorruimte is beperkt en verspreid over de verschillende gebieden. Het overaanbod aan kantoorruimte is in 2012 verder toegenomen tot 32.200 m2 bvo (+ 15,6%). Vooral in de woongebieden is er sprake van overaanbod, terwijl de marktopname er gering is. Winkelruimte: -0,2% De winkelruimte van de deelgemeente bevindt zich hoofdzakelijk in twee winkellinten die vanuit de binnenstad westwaarts lopen. Het aanbod aan winkelruimte is afgenomen en bevindt zich nu iets onder het frictieaanbod. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Delfshaven 2013 Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

22

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -300 -3,6% +200 +1,9% -1.900 -1,5% -1.400 -7,6% -3.400 -2,1%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +300 +2,3% +1.300 +27,4% +24.700 +16,7% +6.000 +13,9% +32.300 +15,6%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -1.600 -1,7% +1.500 +2,3% -300 -10,5% -300 -0,2%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Na de realisatie van het Lloydkwartier en de Horvathweg zijn er in de deelgemeente Delfshaven geen grote ontwikkellocaties meer. De aandacht gaat dan ook steeds meer naar het versterken van de leefkwaliteit in de deelgemeente. Nieuwe ontwikkelingen in Delfshaven zijn dan ook beperkt en betreffen voornamelijk kleinschalige initiatieven. Daarnaast wordt ingezet op goede (ruimtelijkeconomische) verbindingen naar de binnenstad en de grote bedrijventerreinen. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Delfshaven Bedrijfsruimten Lloydpier (v.d. Looy) 1.400 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +1.400 Overaanbod in 2013 -3.400 Planpotentie 2013 tot 2023 -6.800 Overaanbod in 2023 -8.900

Kantoorruimten 0 0 +32.300 -14.000 +18300

Winkelruimten 0 0 -300 -6.900 -7.200

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -5,3% Voor de Horvathweg lopen initiatieven, die voorzien in combinaties van bedrijfsruimte, feestzalen en detailhandel. Vanwege de nabijheid van grote bedrijventerreinen met veel aanbod lijkt de marktvraag naar bedrijfsruimte beperkt, ondanks het oplopende onderaanbod. Kantoorruimte: +8,8% In Delfshaven zijn geen kantoorprojecten gepland. Desondanks is het overaanbod opgelopen tot 18.300 m2 bvo (+ 8,8%) en bevindt zich vooral in de woongebieden en vooral in Spangen. Winkelruimte: -4,4% Het berekende onderaanbod wordt veroorzaakt door een te verwachten vervangingsvraag van de bestaande winkels aan de winkellinten. De opname aan nieuwe winkelruimte is echter laag, zodat er rekening mee moet worden gehouden dat het berekende onderaanbod niet zal ontstaan. De aandacht dient de komende jaren gericht te zijn op aanpak van incourante winkelruimte. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Delfshaven 2023 Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -500 -7,1% -200 -1,6% -5.400 -4,1% -2.800 -15,0% -8.900 -5,3%

Kantoorruimten m2 bvo perc. -200 -1,4% +1.000 +21,3% +13.100 +8,9% +4.400 +10,2% +18.300 +8,8%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -6.100 -6,3% -400 -0,6% -700 -28,8% -7.200 -4,4%

23

NOORD

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +9,2% De grootschalige bedrijvigheid in de deelgemeente Noord bevindt zich op het bedrijventerrein Kleinpolder aan de Abraham van Stolkweg. In de woongebieden is veel kleinschalige bedrijvigheid, waaronder veel ‘starters’. De kwaliteit van de bedrijvigheid in de woongebieden vertoont door gentrification een stijgende lijn. Desondanks is het aanbod sinds 2012 opgelopen naar +9,2% Dit overaanbod is ontstaan op het bedrijventerrein Kleinpolder. Kantoorruimte: +38,5% Aan de zuidzijde grenst de deelgemeente direct aan de binnenstad. In de Agniesebuurt bevinden zich veel kantoorgebouwen aan de Heer Bokelweg en de Schiekade die als uitlopers van de Binnenstad fungeren. Het overaanbod aan kantoorruimte in de deelgemeente bevindt zich voornamelijk in de Agniesebuurt en is opgelopen tot 53.200 m2 bvo (+ 38,5%). Winkelruimte: +2,3% De winkelruimte is gesitueerd in de winkelgebieden en in kleine concentraties in woongebieden. Het overaanbod zit voornamelijk in de Bergselaan/Schieweg en de Noorderboulevard/Zwaanshals en is opgelopen tot 4.100 m2 bvo (2,3%). Het bedrijventerrein Kleinpolder bevat een mix van perifere detailhandel en bedrijven. Dit gebied verkleurt langzamerhand naar meer perifere, grootschalige detailhandel. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Noord 2013 Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

.

24

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +12.100 +33,6% -100 -0,5% -800 -1,3% -300 -3,6% +11.000 +9,2%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +8.800 +68,2% +1.100 +17,5% +42.400 +44,1% +900 +2,7% +53.200 +38,5%

Winkelruimten m2 bvo perc. -200 -2,9% +2.900 +3,3% +1.500 +1,9% -100 -1,6% +4.100 +2,3%

Ontwikkeling 2013 - 2023 De activiteiten in de deelgemeente Noord zijn vooral gericht op kwaliteitsverbetering en niet op grootschalige nieuwbouwprojecten. In de periode 2013 – 2023 is een uitwerking van winkelruimte op de Noorderboulevard en in de Hofbogen voorzien. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Noord Bedrijfsruimten Noorderboulevard 0 Hofbogen 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 0 Overaanbod in 2013 +11.000 Planpotentie 2013 tot 2023 -8.900 Overaanbod in 2023 +2.100

Kantoorruimten 0 0 0 +53.200 -13.000 +40.200

Winkelruimten 1.200 2.000 +3.200 +4.100 -8.200 -900

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -1,8% Er zijn geen concrete plannen voor uitbreiding van de bedrijfsruimte. Het hergebruik van het Hofplein spoorviaduct (‘Hofbogen’) met kleinschalige commerciële ruimten kan een positieve impuls voor de omliggende woongebieden zijn. Kantoorruimte: +29,1% Het overaanbod aan de Heer Bokelweg en Schiekade blijft naar verwachting groot. Vanwege het structurele karakter van de leegstand kan transformatie, zoals bedoeld in het ‘actieprogramma kantorenleegstand’, een te onderzoeken optie zijn. Winkelruimte: -0,5% De geplande winkelruimte ligt onder de te verwachten planpotentie. Het overaanbod neemt daarmee af tot iets onder het evenwichtsniveau.

Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Noord 2023 Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +6.900 +19,2% -400 -4,0% -3.900 -6,0% -500 -7,1% +2.100 -1,8%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +8.500 +647,1% +400 +5,8% +32.700 +34,0% -1.400 -4,0% +40.200 +29,1%

Winkelruimten m2 bvo perc. -600 -7,9% -500 -0,6% -1.600 -2,1% +1.900 +58,2% -900 -0,5%

25

KRALINGEN CROOSWIJK

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +2,2% Circa de helft van de bedrijfsruimte in de deelgemeente Kralingen Crooswijk bevindt zich op de bedrijventerreinen Veilingterrein en Autostrada; de andere helft zit verspreid in de woonwijken. Het aanbod is in 2012 toegenomen en is opgenomen tot 2.900 m2 bvo (2,2%). Vooral het aanbod aan bedrijfsruimte in de woongebieden is het afgelopen half jaar sterk gegroeid. Kantoorruimte: 14,8% De kantoorruimte zit voor een belangrijk deel geconcentreerd op de Kralingse Zoom, maar zit ook veel verspreid in de woonwijken, met name in de wijk Struisenburg. Het overaanbod van kantoorruimte is sinds 2012 met ca. 17.000 m2 bvo afgenomen tot ruim 57.000 m2 bvo (14,8%). Dit is vooral in de woongebieden gereduceerd. Een fors deel van de kantoorvoorraad heeft te kampen met structurele leegstand. Winkelruimte: +1,2% Ook het winkelaanbod is verspreid aanwezig met enkele concentraties bij de Lusthofstraat, de Vlietlaan en de Crooswijkseweg. Het winkelaanbod aan de Jonker Fransstraat / Goudsesingel sluit aan op de winkels van de binnenstad. Het overaanbod aan winkelruimte in de woongebieden is sterk afgenomen, zodat het winkelaanbod in de deelgemeente zich rondom de 1% marge van het evenwichtsaanbod bevindt. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Kralingen Crooswijk 2013 Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +500 +0,9% -200 -3,6%

Kantoorruimten m2 bvo perc. -3.100 -4,7% +28.100 +22,6%

Winkelruimten m2 bvo perc. -100 -1,6% 0 0,0%

Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

-100 +2.800 -100 +2.900

0 +33.500 -1.200 +57.300

+1.200 +500 0 +1.500

26

-3,6% +4,7% -3,6% +2,2%

0,0% +18,1% -19,1% +14,8%

+2,2% +0,7% 0,0% +1,2%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Langs de rivier is aan de Schaardijk de eerste fase van kantoor van het internationale baggerbedrijf Van Oord opgeleverd. Binnenkort volgt het resterende deel. De Erasmus Universiteit bouwt het Woudestein complex verder uit als universiteitscampus. Met de gemeente is hierover een samenwerkingsovereenkomst gesloten met afspraken over mobiliteit en duurzaamheid. De ontwikkelingen in de woongebieden zijn gericht op kwaliteitsverbetering. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Kralingen Crooswijk Bedrijfsruimten Nieuwe Maas (Schaardijk) fase 2 0 Uitbreiding Aldi Goudsesingel 0 EUR Woudestein 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 0 Overaanbod in 2023 +2.900 Planpotentie 2013 tot 2018 -8.200 Overaanbod in 2023 -5.300

Kantoorruimten 8.500 0 9.000 +17.500 +57.300 -31.800 +43.000

Winkelruimten 0 1.600 1.000 +2.600 +1.500 -7.200 -3.200

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -4,1% De bestaande bedrijventerreinen zijn in een beheersituatie beland en daardoor is geen nieuwe bedrijfsruimte gepland. Als gevolg van de dynamiek uit het verleden lijkt het of er een tekort aan geschikte ruimte kan ontstaan op de bedrijventerreinen Autostrade en Veilingterrein. In deze gebieden zal echter vooral ingezet moeten worden op kwaliteitsbehoud. Kantoorruimte: +11,1% Het overaanbod aan kantoorruimte blijft onverminderd (te) groot in de Kralingse Zoom en de woonwijk Struisenburg. Het kantoorpand aan de Admiraliteitskade wordt onderzocht op de mogelijkheid van transformatie naar een niet-kantoorfunctie. Winkelruimte: -2,6% Het winkelaanbod in de winkelgebieden blijft in balans. Wel is er sprake is van onderaanbod in de woongebieden, wat kan duiden op verdere concentratie van de detailhandel in de winkelgebieden. De detailhandelontwikkeling in EUR Woudestein (zie overige gebieden) is bedoeld voor de eigen behoefte. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Kralingen Crooswijk 2023 Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -5.100 -8,4% -400 -7,1% -200 -7,1% +600 +0,9% -200 -7,1% -5.300 -4,1%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +200 +0,3% +14.600 +11,7% -200 -4,2% +22.700 +12,3% +5.800 +89,9% +43.000 +11,1%

Winkelruimten m2 bvo perc. -300 -4,3% 0 0,0% +100 +0,2% -3.800 -6,0% +900 +31,8% -3.200 -2,5%

27

BINNENSTAD

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: -3,2% De hoeveelheid bedrijfsruimte in de binnenstad is beperkt en verspreid over het gebied. Er is een tekort aan bedrijfsruimte in de binnenstad, met name in de woongebieden. Doordat de opname aan bedrijfsruimten zeer laag is, is het onderaanbod in het afgelopen half jaar nauwelijks veranderd. Kantoorruimte: +16,7% De binnenstad is het economisch centrum van Rotterdam. Van de totale Rotterdamse kantoorruimte staat ruim 1/3 in de binnenstad, met het Central District als het belangrijkste stedelijke knooppunt. Het overaanbod aan kantoorruimte is opgelopen tot +16,7%. Vooral de stedelijke knooppunten kennen absoluut de grootste toename van het overaanbod. Door de beperkte nieuwbouw in de afgelopen tien jaar heeft in de binnenstad weinig vernieuwing plaatsgevonden, zodat er sprake is van veel verouderd aanbod. Winkelruimte: +4,7% Van de totale Rotterdamse winkelruimte bevindt zich ¼ in de binnenstad. Het overaanbod aan winkelruimte in de binnenstad is toegenomen tot ruim 25.000 m2 bvo (+4,7%). In het kernwinkelgebied is er echter een gering aanbod, terwijl er veel overaanbod zit in de plinten van kantoorpanden en de aanloopstraten naar het kernwinkelgebied. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Binnenstad 2013 Stedelijke knooppunten Kantoorgebieden Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

28

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -500 -2,2% -800 -2,3% -400 -3,1% -3.700 -3,8% -200 -3,6% -5.600 -3,2%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +114.600 +15,0% +120.400 +21,2% +30.900 +17,8% +42.400 +19,2% -1.900 -1,8% +306.400 +16,7%

Winkelruimten m2 bvo perc. +12.900 +30,7% +10.300 +47,5% +800 +0,2% +1.500 +2,1% -100 -3,1% +25.300 +4,7%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Het binnenstadsplan 2008 – 2020 zet in op het optimaliseren van de vestigingscondities voor kennisintensieve activiteiten in een inspirerende omgeving. De focus ligt op het Rotterdam Central District met aan het Weena de herontwikkeling van First, de huisvesting van Shell Nederland en van een hotel in een voormalig kantoorgebouw. De aantrekkelijkheid van het kernwinkelgebied wordt versterkt met belangrijke projecten als Forum Rotterdam en Post Rotterdam. Hiermee wordt beoogd meer bezoek naar de binnenstad te trekken, waarmee tevens de vraag naar winkelruimte kan gaan toenemen. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Binnenstad Bedrijfsruimten Weenapoint CDR (Maarsen) 0 Schieblok (LSI) 0 Forum Rotterdam (ABN-AMRO/Multi) 0 Post Rotterdam (Delta) 0 Rotta Nova 0 Meentplein 0 Coolhaven (van Eesteren) 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 0 Overaanbod in 2013 -5.600 Planpotentie 2013 tot 2023 -6.700 Overaanbod in 2023 -12.300

Kantoorruimten 40.000 108.000 18.400 1.200 0 0 5.000 +172.600 +306.400 -148.000 +331.000

Winkelruimten 0 0 30.000 8.500 2.000 1.000 0 +41.500 +25.300 -34.700 +32.100

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -7,1% Er staat in de binnenstad geen nieuwe bedrijfsruimte gepland, zodat het berekende tekort verder toeneemt. In de woonwijken in de omliggende deelgemeenten is er nog wel mogelijkheid tot bedrijfsvestiging. Kantoorruimte: +18,0% Door een grotere plancapaciteit dan de planpotentie neemt het overaanbod verder toe. Met de ontwikkeling rond het Stationsplein wordt echter beoogd meer gebruikers van buiten Rotterdam aan te trekken. Om het overaanbod terug te dringen wordt met vastgoedeigenaren overlegd over de mogelijkheden langdurig leegstaande kantoorpanden te transformeren naar een ander gebruik. Winkelruimte: +5,9% Het op te leveren volume aan winkelruimte is veel ruimer dan de verwachte nieuwbouwvraag. Nieuwe initiatieven als Forum Rotterdam en PostRotterdam aan de Coolsingel zijn bedoeld om het winkelaanbod een nieuwe kwaliteitsimpuls te geven. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Binnenstad 2023 Stedelijke knooppunten Kantoorgebieden Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -1.400 -5,7% -2.000 -5,8% -900 -7,4% -7.500 -7,9% -500 -7,1% -12.300 -7,1%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +194.300 +25,4% +82.900 +14,6% +37.400 +21,6% +20.000 +9,1% -3.600 -3,2% +331.000 +18,0%

Winkelruimten m2 bvo perc. +10.600 +25,3% +8.800 +40,9% +17.400 +4,4% -4.400 -6,2% -400 -8,6% +32.100 +5,9%

29

FEIJENOORD

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: -3,1% Met de herontwikkeling van voormalig havengebieden rond de Rijnhaven neemt de van oudsher aanwezige bedrijfsruimte in de deelgemeente Feijenoord af. Naar verwachting zullen nog aanwezige grootschalige bedrijven zich in de toekomst verplaatsen naar locaties met betere vestigingscondities, zodat de vervangingsvraag niet hier, maar elders zal neerslaan. Vanuit dat perspectief is het tekort aan bedrijfsruimte in de deelgemeente Feijenoord nog niet verontrustend. Kantoorruimte: +8,5% Het overaanbod aan kantoorruimte is opgelopen tot 44.500 m2 bvo (+ 8,5%). Door de gemeentelijk gegarandeerde afname van kantoorruimte in De Rotterdam op de Wilhelminapier zijn vraag en aanbod op het stedelijk knooppunt Kop van Zuid nog redelijk in verhouding. In het woongebied Katendrecht overtreft het aanbod de vraag echter aanzienlijk. Afgewacht moet worden wat het effect is van de oplevering van het resterende aanbod in De Rotterdam en het European China Centre (fase 1) Winkelruimte: +0,4% Het aanbod aan direct leverbare winkelruimte is toegenomen tot 1.500 m2 bvo (+),8%), maar ligt daarmee nog binnen de 1% marge van het evenwichtsaanbod. In het stedelijk knooppunt Kop van Zuid is enig overaanbod ontstaan. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Feijenoord 2013 Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

30

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -1.000 -4,1% -1.500 -4,4% -300 -3,6% -4.400 -2,7% -100 -3,6% -7.300 -3,1%

Kantoorruimten m2 bvo perc. -4.100 -4,5% +20.400 +5,3% +1.700 +11,9% +26.500 +66,9% 0 0,0% +44.500 +8,5%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% +700 +15,6% +200 +0,2% +100 +0,1% -200 -1,6% +800 +0,4%

Ontwikkeling 2013 - 2023 De inzet is gericht op de verdere afronding van de ontwikkelingen rond de Rijnhaven en langs de Laan op Zuid. Het planaanbod aan bedrijfs- en winkelruimten bevindt zich vaak in plinten van woningbouwplannen. Gezien het overaanbod aan plannen aan woon- en werklocaties worden in overleg met marktpartijen nadere afspraken gemaakt over de fasering van de ontwikkeling. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Feijenoord Bedrijfsruimten Brands Pakhuismeesteren (TCN e.a.) 0 Kop van Feijenoord 0 Parkstad Blok F 0 Parkstad Klok L 0 Uitbreiding Rechtbank 0 Pols Katendrecht, Achmea 0 Felixloodsen (Proper Stok) 4.600 Groene Hilledijk / Zuiderziekenhuis 5.400 Hillesluis 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +10.000 Overaanbod in 2013 -7.300 Planpotentie 2013 tot 2023 -8.700 Overaanbod in 2023 -6.000

Kantoorruimten 0 0 0 0 11.500 2.000 4.600 0 0 +18.100 +44.500 -46.300 +16.300

Winkelruimten 3.000 500 1.000 2.800 0 5.000 1.400 0 1.800 +10.500 +800 -8.200 +3.200

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -2,6% Er staat nieuwe bedrijfsruimte gepland op Katendrecht en aan de Groene Hilledijk. In Katendrecht is de bedrijfsruimte voorzien in de plint van woongebouwen, terwijl aan de Groene Hilledijk meer zelfstandige bedrijfsruimte tot de mogelijkheden behoord. Daarmee is het tekort in Feijenoord verdwenen. Kantoorruimte: +3.1% De komende periode staat weinig nieuwe kantoorruimte gepland. Hiermee loopt het overaanbod terug, maar blijft nog altijd te groot. Het is echter niet uitgesloten dat de nieuwbouwprojecten in Katendrecht een extra marktvraag aantrekt. Winkelruimte: +1,7% Bij de winkelruimte loopt het overaanbod op door een fors nieuwbouwprogramma. De plancapaciteit bevindt zich voornamelijk in Parkstad, Kop van Zuid en Pols Katendrecht, waar het als plintfunctie is voorzien. Het overaanbod loopt op tot 3.200 m2 bvo (1,7%). Dit is echter al een forse verlaging van het overaanbod t.o.v. 2012. Toen bedroeg het berekende overaanbod nog 17.200 m2 bvo (9,2%). Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Feijenoord 2023 Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -2.100 -8,1% -2.900 -8,6% -600 -7,1% -300 -0,2% -100 -7,1% -6.000 -2,6%

Kantoorruimten m2 bvo perc. -12.000 -13,2% +4.500 +1,2% +900 +6,1% +23.000 +57,9% 0 0,0% +16.300 +3,1%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% +2.700 +58,4% -4.300 -4,6% +5.300 +7,2% -500 -4,3% +3.200 +1,7%

31

CHARLOIS (inclusief Heijplaat)

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +10,6% De Charloise Poort is een belangrijk bedrijventerrein met directe aansluiting op de A15. Daarnaast is in het kader van Stadshavens sterk ingezet op de revitalisering van het RDM complex in Heijplaat. In de deelgemeente Charlois is het overaanbod aan bedrijfsruimte toegenomen tot bijna 25.000 m2 bvo (+10,6%). Het overaanbod bevindt zich deels op het bedrijventerrein aan de Plompertstraat, het bedrijventerrein Charloise Poort en in het woongebied Zuidwijk. Kantoorruimte: +28,5% Belangrijkste kantoorlocatie in Charlois is het stedelijk knooppunt Zuidplein, maar ook in de verschillende woongebieden bevinden zich kantoren. Het overaanbod aan kantoorruimte is fors opgelopen tot 40.000 m2 bvo (+28,5%). Ter vergelijking, in 2012 was dit nog 21.100 m2 bvo (16,4%). Winkelruimte: +3,5% Belangrijkste winkellocatie in de deelgemeente Charlois is het winkelcentrum Zuidplein. Het totale overaanbod aan winkelruimte is opgelopen tot 7.600 m2 bvo (+ 3,5%). Concentraties van overaanbod bevinden zich in het stedelijk knooppunt Zuidplein en in het winkelgebied Plein 1953. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Charlois 2013 Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

32

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +16.500 +10,1% +100 +3,5% 100 0,4% +9.200 +22,3% -1.000 -8,8% +24.900 +10,6%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +8.000 +25,3% +13.700 +27,7% +600 +6,3% +17.600 +36,2% +200 +10,3% +40.000 +28,5%

Winkelruimten m2 bvo perc. -100 -1,6% +4.400 +5,0% +1.500 +4,0% +1.800 +2,3% 0 0,0% +7.600 +3,5%

Ontwikkeling 2013 - 2023 In de komende vijf jaar is op het bedrijventerrein Charloisse Poort nog ruimte voor bedrijven beschikbaar. Ook wordt er nieuwe winkelruimte mogelijk gemaakt op Plein 1953 en Slinge.. Voor de aanpak van het ‘Hart van Zuid’ is middels een tender uitgezet bij geïnteresseerde marktpartijen. De herontwikkeling van de Stadshavens gebieden met het Rijn- Maashaven, Waalhaven zuid en oost en Sluisjesdijk kunnen een nieuwe economische impuls geven aan de aansluitende gebieden. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Charlois Bedrijfsruimten Basis Driehoek 1.400 Plein 1953 0 Slinge / Asterloo (Ahold) 0 Pendrecht Slinge 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +1.400 Overaanbod in 2013 +24.900 Planpotentie 2013 tot 2023 -13.500 Overaanbod in 2023 +12.800

Kantoorruimten 0 0 0 100 +100 +40.000 -8.100 +32.100

Winkelruimten 0 1.400 2.500 0 +3.900 +7.600 -9.500 +1.900

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: +5,5% Er wordt vrijwel geen nieuwe bedrijfsruimte ontwikkeld. Het overaanbod loopt daarmee, ten opzichte van 2012, fors terug van 39.500 m2 bvo (+17,5%) naar 12.800 m2 bvo (+5,5%). Kantoorruimte: +22,8% Met de revitalisering van het Hart van Zuid kan kantoorruimte worden gerevitaliseerd. Naar verwachting levert dat per saldo geen extra kantoorvloeroppervlak op. Het overaanbod aan kantoorruimte neemt af tot 32.100 m2 bvo, maar blijft structureel te hoog (+ 22,8%). Het overaanbod bevindt zich vooral in de woongebieden oud Charlois en Zuidwijk. Winkelruimte: +0,9% Het planaanbod tot 2023 is minder dan de te verwachten behoefte. Daardoor neemt het overaanbod af. Wel blijft er nog overaanbod in de winkelgebieden Plein 1953 en Slinge.

Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Charlois 2023 Bedrijventerreinen Stedelijk knooppunt Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +8.000 +4,9% 0 0,0% -400 -3,1% +7.300 +17,6% -2.000 -17,3% +12.800 +5,5%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +6.500 +20,4% +9.900 +20,0% +200 +2,6% +15.400 +31,6% +100 +6,5% +32.100 +22,8%

Winkelruimten m2 bvo perc. -300 -4,3% -600 -0,7% +4.000 +10,5% -1.000 -1,3% -100 -4,3% +1.900 +0,9%

33

IJSSELMONDE

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +4,1 De deelgemeente IJsselmonde beschikt over een ruime hoeveelheid bedrijfsruimte, verspreid over diverse bedrijventerreinen. Het overaanbod aan bedrijfsruimte is licht afgenomen tot 11.400 m2 bvo (+4,1%). Het overaanbod bevindt zich voornamelijk op de bedrijventerreinen Hordijk oost en west. Deze terreinen worden nu gerevitaliseerd. Kantoorruimte: +15,5 IJsselmonde kent geen specifieke kantorenlocaties. De kantoorruimte is voornamelijk te vinden op de bedrijventerreinen en in de woongebieden. Het overaanbod is fors toegenomen tot 21.200 m2 bvo (+15,5%) en is veroorzaakt door een groeiend aanbod aan kantoorruimten in de woongebieden en op de bedrijventerreinen. Winkelruimte: +0,4% De belangrijkste winkelgebieden zijn de Keizerswaard, de Spinozaweg en Oude Watering. Veel winkelruimte ligt verspreid in de woongebieden en op bedrijventerreinen: perifere detailhandel vestigingen (PDV). Het overaanbod is afgenomen tot 400 m2 bvo (+0,3%) en bevindt zich daarmee ruim binnen de 1% marge rond het evenwichtsniveau. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad IJsselmonde 2013 Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

34

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +12.500 +6,2% -300 -6,1% -2.100 -3,4% +1.300 +11,3% +11.400 +4,1%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +13.500 +20,2% -300 -2,3% +8.500 +19,2% -600 -4,5% +21.200 +15,5%

Winkelruimten m2 bvo perc. -500 -2,4% +1.200 +3,2% +100 +0,2% -300 -6,6% +400 +0,4%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Het bedrijventerrein Hordijk wordt gerevitaliseerd en biedt nog ruimte aan bedrijven en bijbehorende (kleinschalige) kantoorruimten, waarbij aan de noordzijde een meer medische programmering prevaleert. Het centrumplan IJsselmonde met nieuwe winkelruimte is in uitvoering en wordt e gestudeerd op de 2 fase. Rond het stadion De Kuip is een nieuw sportcluster gepland. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo IJsselmonde Bedrijfsruimten Hordijk (revitalisering) 14.000 Stadion 0 Sportcluster (Varkenoord) 0 Centrumplan IJsselmonde / K.waard 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +14.000 Overaanbod in 2013 +11.400 Planpotentie 2013 tot 2023 -20.600 Overaanbod in 2023 +4.800

Kantoorruimten 0 9.600 0 500 +10.100 +21.200 -7.300 +23.900

Winkelruimten 0 700 1.200 3.300 +5.200 +400 -6.900 -1.200

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: +1,7% De meeste nieuwe bedrijfsruimte wordt ontwikkeld in Hordijk (gerelateerd aan de revitalisering van het bedrijventerrein) en aansluitend op het Maasstad ziekenhuis. Het aanbod is lager dan de verwachte planpotentie waardoor het overaanbod aan bedrijfsruimte op bedrijventerreinen. Kantoorruimte: +17,5% Er wordt vrijwel geen nieuwe kantoorruimte toegevoegd in IJsselmonde. Het overaanbod neemt daardoor af. Alleen in de woongebieden Groot IJsselmonde en Beverwaard resteert nog een fors overaanbod. Winkelruimte: -1.1% Met het realiseren van winkelruimte in het Centrumplan IJsselmonde wordt het aanbod aan lokaal verzorgende winkels vergroot. In de woongebieden is het winkelaanbod echter schraal.

Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad IJsselmonde 2023 Bedrijventerreinen Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +9.700 +4,8% -500 -12,1% -4.900 -7,8% +600 +5,1% +4.800 +1,7%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +10.000 +14,8% -200 -1,5% +6.200 +14,1% +7.900 +56,1% +23.900 +17,5%

Winkelruimten m2 bvo perc. -1.500 -6,5% +2.500 +8,1% -3.800 -8,1% +1.100 +24,6% -1.200 -1,1%

35

HOOGVLIET en PERNIS

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +4,0% De bedrijfsruimte in de deelgemeente Hoogvliet bevindt zich voornamelijk op het bedrijventerrein Gadering. Het overaanbod aan bedrijfsruimte is het afgelopen half jaar afgenomen tot 5.800 m2 bvo boven het evenwichtsaanbod (+4,0%) Kantoorruimte: +11,0% Het overaanbod aan kantoorruimte is toegenomen tot 13.500 m2 bvo (+11,0%) en bevindt zich hoofdzakelijk op het bedrijventerrein Gadering. Winkelruimte: +0,1% De kwaliteit van het winkelaanbod verschilt per locatie, maar het centraal gelegen Stadshart is van goede kwaliteit. Daar bevindt zich circa de helft van het totale aanbod in de deelgemeente. Ingezet wordt op verdere concentratie van de winkelcentra Stadshart, Wilhelm Tell en Boomgaardshoek. Veel oude winkelstrips zijn ondertussen gesloopt. Het overaanbod is daarmee verdwenen en het winkelaanbod is nu vrijwel gelijk aan het evenwichtsaanbod (+0,1%).

Pernis In Pernis zijn geen specifieke werklocaties. Wel zijn er verspreid enige bedrijf- kantoor- en winkelruimten aanwezig. De ambitie is gericht op behoud en kwaliteitsverbetering van de bestaande voorraad. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Hoogvliet en Pernis 2013 Bedrijventerrein Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

36

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +5.800 +5,0% -200 -3,6% +400 +1,7% -100 -3,6% +5.800 +4,0%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +12.900 +13,8% +400 +11,8% +200 +0,6% 0 0,0% +13.500 +11,0%

Winkelruimten m2 bvo perc. +700 26,6% -1.400 -2,3% +800 +3,8% 0 0,0% +100 +0,1%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Met realisatie van de plannen voor Gadering en Oudeland neemt het aanbod aan bedrijfsruimte verder toe. Het bedrijventerrein Gadering zal de komende jaren geherstructureerd worden. Het doel is de nu gevestigde bedrijven te behouden en de kwaliteit van het gebied te verbeteren. Het winkelcentrum Wilhelm Tellplaats wordt uitgebreid met 1.400 m2 bvo winkelruimte. In de gebiedsvisie van Hoogvliet wordt ingezet op het aantrekken van meer middelhoge en hoge inkomensgroepen. De voorzieningenstructuur wordt daarop aangepast. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Hoogvliet en Pernis Bedrijfsruimten Gadering 7.800 Wilhelm Tellplaats 0 Oudeland 10.500 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +18.300 Overaanbod in 2013 +5.800 Planpotentie 2013 tot 2023 -9.500 Overaanbod in 2023 +14.600

Kantoorruimten 0 0 0 0 +13.500 -7.600 +5.900

Winkelruimten 0 1.400 0 +1.400 +100 -3.800 -2.300

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: +10,1% Omdat de plancapaciteit groter is dan de verwachte planpotentie loopt het overaanbod op tot 14.600 m2 bvo (+ 10,1%). Het ligt echter in de rede te verwachten dat met het in gebruik nemen van Maasvlakte 2 de behoefte aan havengerelateerde bedrijfsruimte met een goede ontsluiting vanaf de A15 toeneemt. Kantoorruimte: +4,8% Er zijn geen nieuwe kantoorruimteplannen in ontwikkeling. Als gevolg hiervan neemt het overaanbod af tot 5.900 m2 bvo (+ 4,8%). . Winkelruimte: -2,7% De nieuwe winkelruimte op de Wilhelm Tellplaats is minder dan de gemiddelde planpotentie voor de komende tien jaar, zodat zonder vernieuwing ondercapaciteit ontstaat.

Pernis In Pernis staan geen nieuwe ontwikkelingen gepland. De marktvraag is hier marginaal. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Hoogvliet en Pernis 2023 Bedrijventerrein Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +5.200 +4,5% -400 -7,1% +10.100 +48,9% -300 -7,1% +14.600 +10,1%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +6.900 +7,4% +300 +8,0% -1.300 -5,2% 0 0,0% +5.900 +4,8%

Winkelruimten m2 bvo perc. +600 +23,9% -2.500 -4,2% -300 -1,5% -100 -4,3% -2.300 -2,7%

37

ROZENBURG

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: -3,0% De bedrijfsruimte in de deelgemeente Rozenburg bevindt zich voornamelijk op het bedrijventerrein De Pothof. De bedrijfsruimte in Rozenburg is vooral lokaal georiënteerd, waardoor vooral sprake zal zijn van behoud en verbetering van de bestaande kwaliteit. Kantoorruimte: +2,2% In de deelgemeente Rozenburg heeft een beperkte kantoorvoorraad. Deze bevindt zich op verspreide locaties. Het overaanbod aan kantoorruimte is absoluut gering. De doelgroep is voornamelijk lokaal, waardoor ook hier de kwaliteitsopgave belangrijker is dan de kwantitatieve. Winkelruimte: -2,2% Het winkelaanbod is geconcentreerd rond het Raadhuisplein, Molenweg en Emmastraat. Het onderaanbod aan winkelruimte is beperkt. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Rozenburg 2013 Bedrijventerrein Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

38

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -900 -3,0% -100 -3,6% 0 0,0% 0 0,0% -1.000 -3,0%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +300 +9,2% +100 +7,4% -100 -2,3% 0 0,0% +200 +2,2%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -300 -2,5% -100 -1,6% 0 0,0% -300 -2,2%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Er worden in Rozenburg nu geen nieuwe bouwprojecten gepland Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Rozenburg Bedrijfsruimten

Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 Overaanbod in 2013 Planpotentie 2013 tot 2023 Overaanbod in 2023

0 -1.000 -1.200 -2.200

Kantoorruimten

Winkelruimten

0 +200 -400 -200

0 -300 -600 -900

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -6,5% . er zijn geen ontwikkelingen bekend

Kantoorruimte: -1,6% . er zijn geen ontwikkelingen bekend. Winkelruimte: -6,1% . er zijn geen ontwikkelingen bekend. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Rozenburg 2023 Bedrijventerrein Winkelgebieden Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -2.000 -6,5% -200 -7,1% 0 0,0% 0 0,0% -2.200 -6,5%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +200 +5,5% +100 +3,6% -400 -6,0% 0 0,0% -200 -1,6%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -700 -7,0% -200 -4,3% 0 0,0% -900 -6,1%

39

HOEK VAN HOLLAND

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: -1,2% De deelgemeente Hoek van Holland heeft, gerekend naar het aantal inwoners, veel bedrijfsruimte. Deze bedrijfsruimte bevat ook: glastuinbouw, enkele grote bedrijven als Stena Line en DSM en meer lokaal verzorgende bedrijvigheid op de Zekkenweg en de Kulkweg. De opname aan bedrijfsruimte is echter minimaal. Het overaanbod op het bedrijventerrein De Haak (Zekkenweg) is afgenomen, maar nog altijd te hoog. In de agrarische buitengebieden (voornamelijk glastuinbouw) is er sprake van onderaanbod. Kantoorruimte: - 2,3% Hoek van Holland heeft een beperkte hoeveelheid kleinschalige kantoorruimte, verdeeld over de bedrijventerreinen en de woongebieden. De kantoorruimte voorziet voornamelijk in een lokale markt. Door het kleinschalige karakter van de transacties is over de opname van kantoorruimte in Hoek van Holland geen betrouwbaar gemiddeld jaarcijfer beschikbaar. Het aanbod ligt iets onder het evenwichtsaanbod. Winkelruimte: +0,4% De omvang van de winkelvoorzieningen en het aanbod aan winkelruimte is beperkt, maar naar verwachting voldoende op basis van het huidige inwonersaantal. Voor de niet-dagelijkse aankopen wordt veel gebruik gemaakt van het winkelaanbod in Naaldwijk. Voor het strandbezoek zijn een aantal winkelruimten bij de belangrijkste strandovergang gerealiseerd. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Hoek van Holland 2013 Agrarische gebieden Bedrijventerreinen Winkelgebied Woongebieden Overige gebieden Totaal

40

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -13.200 -3,6% +5.800 +5,2% -100 -3,6% +1.400 +10,9% 0 0,0% -6.100 -1,2%

Kantoorruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -500 -2,3% 0 0,0% -300 -2,3% 0 0,0% -800 -2,3%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -100 -1,6% +300 +3,9% -100 -1,6% 0 0,0% +100 +0,4%

Ontwikkeling 2013 - 2023 De deelgemeentelijke gebiedsvisie kent drie ambities: Uitbouw van de badplaats, aantrekkelijk woongebied en sterke bedrijvigheid. Belangrijke projecten in dit kader zijn het uitbreidingsplan ‘Kaap de Goede Hoek’, versterking van het winkelaanbod in de dorpskern en de uitgifte van bedrijventerrein aan de Kulkweg en het Nieuw Oranjekanaal. Concreet wordt dit vertaald in 14.500 m2 bvo bedrijfsruimte aan de Kulkweg, 500 m2 bvo winkelruimte in het Dorpscentrum en 4.100 m2 bvo winkelruimte in het project Kaap de Goede Hoek. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Hoek van Holland Bedrijfsruimten Bedrijventerrein Kulkweg 14.500 Dorpcentrum 0 Kaap de Goede Hoek 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +14.500 Overaanbod in 2013 -6.100 Planpotentie 2013 tot 2023 -17.600 Overaanbod in 2023 -9.300

Kantoorruimten 0 0 0 0 -800 -1.400 -2.200

Winkelruimten 0 500 4.100 +4.600 +100 -600 +4.100

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -1,9% Het onderaanbod aan bedrijfsruimte wordt veroorzaakt door de glastuinbouw (vervangingsvraag). Voor de bedrijfsruimte wordt de komende tien jaar de planpotentie ingeschat op circa 17.600 m2 bvo, dus fors minder dan het al bestaande overaanbod. Ondanks de extra bedrijfsruimte aan de Kulkweg loopt het onderaanbod op de bedrijventerreinen verder op. Hier staat tegenover dat de recent geopende ‘tweede ontsluitingsweg’ van Hoek van Holland wellicht nieuwe kansen biedt voor de bedrijvigheid aan de Kulkweg en het Oranjekanaal. Kantoorruimte: -6,0% Er worden geen nieuwe kantoorruimten in Hoek van Holland gepland. De planpotentie is zeer gering; er zal dan ook hooguit sprake kunnen zijn van een incidentele ontwikkeling voor een bekende gebruiker. Winkelruimte: +19,1% De versterking van het Dorpscentrum met 500 m2 bvo is geen probleem. De toevoeging van 4.100 m2 bvo winkelruimte in het plan Kaap de Goede Hoek leidt tot overaanbod. Als daarvoor geen nieuwe marktvraag gegenereerd wordt, ontstaat er leegstand. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Hoek van Holland 2023 Agrarische gebieden Bedrijventerreinen Winkelgebied Woongebieden Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -26.000 -7,1% +16.000 +14,4% -200 -7,1% +900 +7,4% 0 0,0% -9.300 -1,9%

Kantoorruimten m2 bvo perc. 0 0,0% -1.400 -6,0% -100 -6,0% -700 -6,0% -100 -6,0% -2.200 -6,0%

Winkelruimten m2 bvo perc. -100 -4,3% -200 -4,3% +600 +7,7% -200 -4,3% +4.000 +256,1% + 4.100 +19,1%

41

4. Werklocaties in de bedrijfsgebieden

Onder- / overaanbod in 2013 In dit gedeelte wordt de aandacht gegeven aan het Rotterdamse grondgebied buiten de deelgemeenten. Het betreft de grote bedrijfsgebieden Spaanse Polder / Noord West en MerweVierhavens en de havengebieden Waal- Eemhaven, Vondelingeplaat, Botlek, Maasvlakte 1 en 2. Bedrijfsruimte: +1,2% De bedrijfsgebieden van Rotterdam hebben een gezamenlijke voorraad aan ‘droge’ bedrijfsruimte van ruim 3,2 miljoen m2 bvo. Dit is dus exclusief de ‘natte’, aan kades gelegen bedrijfsruimte in het havengebied. In de bedrijvengebieden is het totale aanbod gedaald, zodat er nu een overaanbod is van 36.100 m2 bvo (+1,2%). Er is echter een groot verschil tussen de gebieden: in het havengebied is het onderaanbod verder afgenomen, terwijl op de bedrijventerreinen Spaanse Polder en Noord West het overaanbod is toegenomen. Kantoorruimte: +5,5% Op de bedrijfsgebieden bevindt zich ruim 1 miljoen m2 bvo kantoorruimte. Het overaanbod aan kantoorruimte is opgelopen tot 65.900 m2 bvo (+ 5,5%). Er is veel overaanbod op de grote bedrijventerreinen Spaanse Polder, Noord West. In de havengebieden is het overaanbod aan kantoorruimte beperkt. Winkelruimte: +4,5% De totale voorraad aan winkelruimte is 85.000 m2 bvo. Dit betreft vooral grootschalige perifere detailhandel. Het aanbod aan winkelruimte is toegenomen tot een overaanbod van 3.700 m2 bvo (+4,5%). Dit is veroorzaakt door een forse toename van het aanbod op de Spaanse Polder. Het tekort in het Merwe- Vierhavensgebied is geflatteerd en moet gecorrigeerd worden op de invloed van de recent opgeleverde ‘Bigshops Parkboulevard’. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Bedrijfsgebieden 2013 Sp. Polder / Noord West Merwe- Vierhavens Waal- Eemhaven Overig Havengebied Totaal

42

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +44.300 +6,0% +21.700 +14,3% +10.700 +1,6% -40.600 -3,0% 36.100 +1,2%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +50.200 +24,1% +5.600 +4,5% +12.600 +4,1% -2.500 -0,4% +65.900 +5,5%

Winkelruimten m2 bvo perc. +6.600 +23,6% -2.800 -6,3% -100 -1,6% -100 -1,9% +3.700 +4,5%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Voor de komende 10 jaar is de totale plancapaciteit aan bedrijfsruimte iets lager dan de planpotentie. Hierdoor verandert het kleine overaanbod in een klein onderaanbod. Bij de kantoorruimte is de plancapaciteit iets hoger dan de planpotentie, zodat het overaanbod iets oploopt. Er wordt nauwelijks nieuwe winkelruimte gepland, waardoor het overaanbod verandert in een onderaanbod. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Plancapaciteit Bedrijfsruimten Grote bedrijfsgebieden 183.000 Overig havengebied 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +183.000 Overaanbod in 2013 +36.100 Planpotentie 2013 tot 2023 -242.000 Overaanbod in 2023 -24.800

Kantoorruimten 72.200 0 +72.200 +65.900 -65.500 +72.600

Winkelruimten 500 0 +500 +3.700 -5.900 -1.700

Verwachting onder- / overaanbod in 2023

Bedrijfsruimte: -0,8% Het te kort aan bedrijfsruimte loopt op tot 24.800 m2 bvo (- 0,8%) en manifesteert zich vooral in het havengebied. In de grote bedrijfsgebieden neemt het overaanbod toe, vooral als gevolg van de in uitvoering zijnde herinrichting en transformatie.

Kantoorruimte: +6,1% Het overaanbod aan kantoorruimte loopt de komende tien jaar op tot 72.600 m2 bvo en stijgt tot 6,1%. Het overaanbod kan worden verminderd door een nog verdere reductie van de plancapaciteit en / of door het uit de markt (laten) nemen van incourant vastgoed op de grote bedrijventerreinen. In het havengebied lijkt nog ruimte aanwezig te zijn voor kantoren.

Winkelruimte: -2,1% Door veroudering van het bestaande vastgoed is er een beperkte vraag naar nieuwe winkelruimte. Het te kort loopt wordt daardoor groter en de marktvraag zal naar andere (bedrijfs)gebieden in de omgeving gaan.

Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Bedrijfsgebieden 2023 Sp. Polder / Noord West Merwe- Vierhavens Waal- Eemhaven Overig Havengebied Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +41.300 +5,6% +41,500 +27,2% +49.400 +7,2% -157.000 -11,4% -24.800 -0,8%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +41.100 +19,7% +20.700 +16,6% +35.100 +11,5% -24.200 -4,3% +72.600 +6,1%

Winkelruimten m2 bvo perc. +5.800 +20,9% -7.100 -16,1% -300 -4,3% -200 -5,3% -1.700 -2,1%

43

SPAANSE POLDER EN NOORD WEST

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +6,0% De bedrijventerreinen Spaanse Polder en Noord West zijn de afgelopen periode geherstructureerd. De aanpak van de Spaanse Polder werd door experts bekroond als de beste herstructurering inn 2011. Het overaanbod aan bedrijfsruimte is echter opgelopen tot circa 44.300 m2 bvo (+6,0%). Kantoorruimte: + 24,1% Het overaanbod aan kantoren is met circa 50.200 m2 bvo te groot (+24,1%). Het overaanbod in Noord West is weinig verandert. In de Spaanse Polder is het overaanbod toegenomen met ca. 13.000 m2 bvo en bedraagt nu 24,1%. Winkelruimte: +23,6% Het overaanbod is fors toegenomen tot 6.600 m2 bvo (+23,6%) als gevolg van het op de markt komen van de groothandelsmarkt in de Spaanse Polder. In Noord West bevindt zich weinig detailhandel. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Sp.Polder en N.West 2013 Spaanse Polder Noord West Totaal

44

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +27.600 +6,2% +16.700 +5,6% +44.300 +6,0%

Kantoorruimten m2 o perc. +16.400 +13,0% +33.800 +41,1% +50.200 +24,1%

Winkelruimten m2 bvo perc. +5.500 +20,6% +1.100 +80,1% +6.600 +23,6%

Ontwikkeling 2013 - 2023 De herstructurering van de bedrijventerreinen Spaanse Polder en Noord West wordt de komende jaren afgerond. In de Spaanse Polder is in totaal nog ruim 50.000 m2 bvo bedrijfsruimte en 4.500 m2 bvo kantoorruimte beschikbaar. Alle terreinen in Noord West zijn intussen uitgegeven. Met invoering van adequaat beheer, ondermeer door parkmanagement, moet kwaliteitsbehoud op langere termijn worden gewaarborgd. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Spaanse Polder / Noord West Bedrijfsruimten Revitalisering Spaanse Polder 53.700 Noord West 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +53.700 Overaanbod in 2013 +44.300 Planpotentie 2013 tot 2023 -56.700 Overaanbod in 2023 +41.300

Kantoorruimten 4.500 0 +4.500 +50.200 -13.600 +41.100

Winkelruimten 0 0 0 +6.600 -800 +5.800

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: +5,6% Met de laatste fase van de herstructurering komen door verdichting nog enkele kavels in de Spaanse Polder beschikbaar. De plancapaciteit is minder dan de planpotentie van Spaanse Polder en Noord West. Naar verwachting kan het overaanbod daarmee afnemen tot 5,6%. Daarna komt het gebied in een beheersfase, waarin wel sprake zal blijven van een vervangingsvraag. Kantoorruimte: +19,7% Ook het aanbod aan leegstaande kantoorruimten is groot. Door toevoeging van nieuwe kantoorruimte te beperken en verouderde kantoorruimte uit de markt te nemen kan het overaanbod worden teruggedrongen. Winkelruimte: +20,9% Er worden geen nieuwe winkelruimten gepland. Daardoor neemt het overaanbod af. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Sp.Polder en N.West 2023 Spaanse Polder Noord West Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +54.300 +12,3% -13.000 -4,4% +41.100 +5,6%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +11.800 +9,4% +29.300 +35,6% +41.100 +19,7%

Winkelruimten m2 bvo perc. +4.700 +17,9% +1.100 +77,4% +5.800 +20,9%

45

MERWE- VIERHAVENSGEBIED

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +14,3% Het overaanbod in het Merwe- Vierhavensgebied is afgenomen dank zij een grote verhuur van (koel)opslagruimte in het gebied. Het aanbod aan bedrijfsruimte blijft echter 21.700 m2 bvo te groot (+14,3%). De gemeente is met het Havenbedrijf overeengekomen dat dit gebied de komende decennia zal transformeren naar een stedelijk woon- en werkgebied. Door het specifieke karakter van het vastgoed is het niet direct bruikbaar voor een brede groep gebruikers. Daarbij komt dat een deel van de bodem ernstig verontreinigd is en gesaneerd zal moeten worden. Er zal dus enige tijd met een hoog aanbodpercentage rekening moeten worden gehouden. Kantoorruimte: +4,5% Het aanbod aan kantoorruimte is opgelopen tot 5.600 m2 bvo (+4,5%). Met nieuwe initiatieven als het samenwerkingsverband ‘Clean Tech Delta’ en de ‘Science Tower Rotterdam’ wordt beoogd de kantoorruimtemarkt te stimuleren. Door het vertrek van de gemeente uit het Europoint complex kan het aanbodpercentage echter fors gaan toenemen. Winkelruimte: -6,3% De transformatie van het gebied is gestart met de in 2011 opgeleverde ‘Bigshops Parkboulevard’. Daarmee is op dit moment grootschalige detailhandel aan weerszijden van de Vierhavenstraat (de ‘Bigshops Parkboulevard’ aan de stadzijde en Leen Bakker + Praxis aan de havenzijde). Het onderaanbod van 2.800 m2 bvo (-6,3%) is echter geflatteerd, omdat de oplevering van de Bigshops Parkboulevard eenmalig is en niet zal resulteren in een hoge structurele opname in dit gebied. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Merwe- Vierhavens 2013 Havengebieden Bedrijventerreinen Kantorengebieden Winkelgebieden Totaal

46

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. +17.400 +26,5% +4.300 +5,0% 0 0,0% 0 0,0% +21.700 +14,3%

Kantoorruimten m2 bvo perc. -700 -2,3% +8.100 +274,5% -1.800 -2,0% 0 0,0% +5.600 +4,5%

Winkelruimten m2 bvo perc. -200 -1,6% -200 -1,6% 0 0,0% -2.400 -11,6% -2.800 -6,3%

Ontwikkeling 2013 - 2023 Het structuurplan Stadshavens voorziet in de herontwikkeling van het Merwe- Vierhavens gebied in de komende 30 jaar. Fasegewijs zullen vertrekkende havenactiviteiten vervangen worden door stedelijk gebruik. Vanaf 2011 worden door het Havenbedrijf de te transformeren gebieden aan de gemeenten overgedragen. De eerste ontwikkelingen worden voorzien in het Vierhavensgebied. De ‘Marconistrip’ aan de Merwehaven zijde is tijdelijk met stadslandbouw activiteiten in gebruik genomen. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Merwe- Vierhavens gebied Bedrijfsruimten Parkboulevard 0 Vierhavens 21.700 Merwehaven 14.700 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +36.400 Overaanbod in 2013 +21.700 Planpotentie 2013 tot 2023 -16.600 Overaanbod in 2023 +41.500

Kantoorruimten 10.000 5.000 5.000 +20.000 +5.600 -5.000 +20.700

Winkelruimten 500 0 0 +500 -2.800 -4.800 -7.100

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: +27,2% In het Vierhavensgebied komt veel ruimte beschikbaar terwijl de te verwachte marktvraag vooralsnog beperkt is. Hierdoor loopt het overaanbod verder op. Deze ruimte kan mogelijk gebruikt worden als ‘schuifruimte’ voor bedrijven die elders verplaatst moeten worden. Kantoorruimte: +16,6% Het initiatief ‘Clean Tech Delta’ in het HaKa pand is een interessante ontwikkeling waarmee mogelijk een nieuw marktsegment wordt toegevoegd. Eerder werd al het Europoint 4 gebouw getransformeerd naar onderwijs en laboratoriumfaciliteiten voor de medische bedrijvigheid. Na het vertrek van de gemeentelijke diensten in 2014 wordt voor het totale Europoint complex het concept ‘science towers’ uitgewerkt. Winkelruimte: -16,1% Er worden geen nieuwe winkelontwikkelingen gepland. Het berekende onderaanbod komt voort uit de hoge, maar incidentele opname van de Bigshops Parkboulevard. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Merwe- Vierhavens Bedrijfsruimten Kantoorruimten 2023 m2 bvo perc. m2 bvo perc. Havengebieden +20.700 +31,5% +3.200 +10,5% Bedrijventerreinen +20.800 +24,2% +12.900 +436,1% Kantorengebieden 0 0,0% -5.400 -5,9% Winkelgebieden 0 0,0% +10.000 PM Totaal 41.500 +27,2% +20.700 +16,6%

Winkelruimten m2 bvo perc. -500 -4,3% -500 -4,3% -100 -4,3% -6.100 -29,4% -7.100 -16,1%

47

HAVENGEBIED

Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: -1,7% Het totale aanbod aan bedrijfsruimte is afgenomen ligt nu circa 35.400 m2 bvo onder het evenwichtsniveau (-1,7%). Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door het onderaanbod aan bedrijfsruimte in het Botlekgebied. In het Waalhaven en Eemhaven gebied zullen de havenactiviteiten de komende periode verder worden geïntensiveerd. Kantoorruimte: +1,2% Het overaanbod aan kantoorruimte is afgenomen tot 10.100 m2 bvo (+1,2%). In het Waalhaven gebied is het overaanbod afgenomen, maar is nog altijd te hoog. In het resterende havengebied zijn het over- en onderaanbod beperkt. Winkelruimte: -1,7% Er is slechts een beperkte hoeveelheid winkelruimte in het havengebied. Het tekort is met - 200 m2 bvo niet relevant. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Havengebied 2013 Sluisjesdijk Waalhaven / RDM Waalhaven zuid Eemhaven Vondelingeplaat Botlek Europoort Maasvlakte Overige gebieden Totaal

48

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -4.300 -2,8% -14.600 -5,7% +6.700 +3,7% +22.900 +23,4% -13.000 -4,8% -58.500 -9,9% -3.500 -2,0% +34.600 +10,1% -300 PM -35.400 -1,7%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +1.600 +5,0% +5.200 +5,0% +6.000 +5,3% -200 -0,4% -1.100 -2,3% -6.700 -1,9% +6.900 +7,4% -1.400 -2,3% -100 PM +10.100 +1,2%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% 0 0,0% -100 -1,6% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% -100 -1,6% 0 0,0% 0 PM -200 -1,7%

Ontwikkeling 2013 - 2023 De overslag in de Eemhaven en Waalhaven west worden geïntensiveerd en de distributie activiteiten in Waalhaven zuid geherstructureerd. Tevens zijn een aantal stedelijke activiteiten in het gebied in uitvoering: onderwijs en bedrijvigheid in de RDM Campus bij Heijplaat, de afronding van Port City in Waalhaven oost en de herontwikkeling Cofely aan de Sluisjesdijk. Van de overige ontwikkelingen zijn businesscases opgesteld die nu verder worden uitgewerkt. Voor de komende periode staat in het Waalhavengebied 92.900 m2 bvo bedrijfsruimten en 47.700 m2 bvo kantoorruimten gepland. Er zijn geen plannen bekend voor het overige havengebied Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Havengebied Bedrijfsruimten Cofely Sluisjesdijk (OVG) 0 Kop Sluisjesdijk (fase 1 en 2) 0 Scheepsbouwloods RDM 0 Onderzeebootloods RDM 0 Condor RDM 0 Cargotec. Waalhoven oost 0 Rhenus, Waalhaven oost 0 Port City 4 0 Waalhaven (diverse locaties) 92.900 Portpark Eemhaven (4 villa’s) 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 92.900 Overaanbod in 2013 -29.900 Planpotentie 2013 tot 2023 -170.600 Overaanbod in 2023 -107.600

Kantoorruimten 7.000 7.200 2.500 5.000 3.500 3.600 4.000 8.500 0 6.400 47.700 +10.100 -47.000 +10.800

Winkelruimten 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 -200 -300 -500

Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -5,5% Met de toegevoegde plancapaciteit zal naar verwachting het te kort aan bedrijfsruimte in de komende 10 jaar zijn opgelopen tot circa 113.000 m2 bvo. Per deelgebied ontstaan wel verschillen: overaanbod in Waalhaven / RDM en tekorten in de overige havengebieden. In het kader van de voorgenomen herstructurering van Waalhaven zuid kan extra ruimte door intensivering worden gecreëerd. Kantoorruimte: +1,3% De geplande nog toe te voegen nieuwbouw in het Eem- Waalhavengebied is vrijwel gelijk aan de planpotentie. Daarmee consolideert ook het overaanbod. Het Havenbedrijf heeft echter de intentie incourant aanbod uit de markt te halen en de marktvraag zoveel mogelijk in het EemWaalhavengebied te accommoderen. Het overige havengebied betreft voornamelijk bedrijfsgebonden kantoorruimte. Winkelruimte: -4,7% Er worden geen nieuwe winkelruimten gepland. Overaanbod in m2 bvo en als percentage van de voorraad Havengebied 2023 Sluisjesdijk Waalhaven / RDM Waalhaven zuid Eemhaven Vondelingeplaat Botlek Europoort Maasvlakte Overige gebieden Totaal

Bedrijfsruimten m2 bvo perc. -12.500 -8,3% +64.100 +24,9% -14.700 -8,2% +12.600 +12,9% -25.500 -9,5% -125.800 -21,3% -11.700 -6,8% +6.600 +1,9% -700 PM -113.100 -5,5%

Kantoorruimten m2 bvo perc. +11.000 +35,6% +26.500 +25,2% -3.500 -3,1% +1.100 +1,9% -3.000 -6,0% -20.500 -5,8% -3.400 -3,7% -3.800 -6,0% -300 PM +10.900 +1,3%

Winkelruimten m2 bvo perc. 0 0,0% 0 0,0% -200 -4,3% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% -200 -4,3% 0 0,0% 0 0,0% -500 -4,7%

49

Bijlage 1: Toelichting op de Navigator Werklocaties 2013-2023 Om gebieden efficiënt te kunnen ontwikkelen is een periodiek inzicht in zowel de actuele marktvraag als in het locatieaanbod noodzakelijk. De Navigator Werklocaties voorziet in deze behoefte. De marktvraag wordt onderscheiden in de sectoren bedrijven, kantoren en winkels. Overige sectoren als horeca, leisure, onderwijs, zorg en vervoer zullen later worden toegevoegd. Voor het bepalen van de geografische spreiding zijn 10 typen werklocaties gedefinieerd (bedrijventerrein, winkelgebied, etc.). In totaal is het grondgebied van Rotterdam ingedeeld in ruim 280 werklocaties. Alle gegevens worden verzameld op adresniveau en samengevoegd per werklocatie. De meeteenheid voor alle data is het bruto vloeroppervlak (bvo). Als bron voor de voorraadgegevens wordt de Bedrijfsregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) gebruikt. Als omrekenfactor van m2 bruto vloeroppervlak (in de Navigator) naar m2 beloopbaar vloeroppervlak (in BAG) wordt bij bedrijfsruimte 95% aangehouden. Bij kantoren wordt gerekend met 86% en bij winkels met 80%. Bij bedrijventerreinen wordt vaak gerekend met hectare grondoppervlak. Voor het omzetten van hectare bedrijventerrein naar m2 bvo wordt uitgegaan van een fsi (floor/space index) van 70%. Ten aanzien van de bebouwing op de bedrijventerreinen wordt aangehouden dat hiervan 70% als m2 bvo bedrijfsruimte kan worden beschouwd. De Navigator biedt een kwantitatieve analyse van vraag en aanbod. Het doet daarmee geen uitspraken over de courantheid van het aanbod en over kwalitatieve ingrepen die nodig zijn om het evenwicht in Rotterdam en omgeving te herstellen. De gemeente brengt de kwalitatieve aspecten verder in beeld om die samen met marktpartijen te analyseren. Uit die resultaten kunnen de betrokken partijen hun conclusies trekken ten aanzien van de gewenste ruimtelijk / economische ontwikkelingen.

De Navigator monitoort vier aspecten 1. De voorraad van de bestaande ruimte en de verdeling ervan over de werklocaties. Dit betreft de totale voorraad van kantoor-, winkel- en bedrijfsruimten. Tot de voorraad worden alle bestaande gebouwen gerekend, aangevuld met de gebouwen die in aanbouw zijn genomen. Gebouwen kunnen in gebruik zijn of (gedeeltelijk) leegstaand. 2. Het aanbod aan ruimte dat op korte termijn beschikbaar is. Gerekend wordt met bestaande en de in aanbouw zijnde gebouwen. Het aanbod moet in balans zijn met de opname. Bij te weinig aanbod aan ruimte kunnen bedrijven niet gehuisvest worden. Verlies aan bedrijvigheid en werkgelegenheid is daarvan het gevolg. Bij te veel aanbod neemt de leegstand toe, dalen de prijzen en stagneert de gebiedsontwikkeling. Ook ontstaat er prijsconcurrentie die investeringen in hogere kwaliteit onrendabel maken. Als bronnen worden gebruikt Property NL, de Bedrijfsruimtebank, de COS-Monitor bedrijventerreinen en makelaarsgegevens. 3. De opname, dat wil zeggen de gemiddelde omvang van transacties en gronduitgiften van de afgelopen tien jaar, geldt als indicatie van de te verwachten marktdynamiek. In welke gebieden is er de afgelopen jaren veel geïnvesteerd door marktpartijen en waar is de marktdynamiek laag? Hoe groot is het percentage nieuwbouw in de opname en wat is de verwachting voor de komende jaren? De opname wordt bepaald door het totaal van alle transacties die tot ruimteopname leiden. Huurverlengingen en transformaties (omzetting naar ander functioneel gebruik) worden niet meegeteld. 4. De plancapaciteit aan uitgifte en nieuwbouw in de komende jaren. De plancapaciteit is gebaseerd op informatie van de gemeente (grondexploitaties), van Neprom Nieuw Commercieel Vastgoed en van marktpartijen. De totale plancapaciteit is verdeeld in vier perioden van vijf jaar: plannen waarvan de start bouw in de komende vijf jaar staat gepland worden beschouwd als ‘hard’ planaanbod, de daaropvolgende vijf jaar is ‘zacht’ planaanbod. Start bouw over tien tot vijftien jaar worden beschouwd als studieplannen en plannen met een start bouw over vijftien tot twintig jaar bevinden zich nog in een ideefase. De hardheid van een plan geldt als maatstaf voor de inzet van de gemeente , conform de Rotterdamse Standaard Projectmatig Werken. Gestreefd wordt naar een marktconforme fasering van de plancapaciteit over de komende twintig jaar.

50

De Navigator maakt een aanbodprognose voor over tien jaar 1. Het evenwichtsaanbod is de gewenste omvang van het aanbod dat aanwezig moet zijn om de gebruikers voldoende keuzemogelijkheden te bieden. Door makelaars wordt die gewenste omvang gerelateerd aan de marktopname. In de Navigator wordt voor bedrijfspanden 3x de gemiddelde historische opname per jaar aangehouden. Voor kantoor- en winkelpanden geldt 2x de gemiddelde jaaropname. In verband met de te verwachten vervangingsvraag wordt ook vaak gerekend met een percentage van de totale voorraad: voor bedrijfsruimte 7,5%, voor kantoorruimte 5% en winkelruimte 3%. De Navigator gaat uit van het gemiddelde van beide waarden. 2. Het onder- / overaanbod wordt bepaald door het aanbod op peildatum te vergelijken met het gewenste frictieaanbod. Op deze wijze kan per gebied worden bepaald of er sprake is van een evenwichtig aanbod, of dat er sprake is van een onder- of een overaanbod. Bij onderaanbod is extra planaanbod gewenst; bij overaanbod juist minder. Het aanbod kan overigens ook beïnvloed worden door transformatie of anderszins uit de markt nemen van incourant aanbod. Het onder- / overaanbod wordt grafisch weergegeven in een dashboard met (over)aanbodmeters. Daarbij worden afwijkingen van het evenwichtsaanbod met +/- 1% beoordeeld als ‘goed’ (kleur grijs), +1 tot +3% als ‘matig’ (licht rood) en +3 tot +5% als ‘groot’ (rood). Bij onderaanbod (-) geldt hetzelfde in de kleur blauw. 3. De planpotentie in de komende tien jaar wordt per locatie berekend op basis van de gemiddelde (10 jaar) marktopname en het percentage aan nieuwbouw. In de huidige economische situatie is de groei vrijwel nihil. Toch is er een (her)ontwikkelvraag die voortkomt uit de veroudering van gebouwen in de bestaande voorraad, ook wel vervangingsvraag genoemd. Bij het bepalen van de ontwikkelvraag per werklocatie wordt daarom ook rekening gehouden met vervanging als een percentage van de daar aanwezige voorraad. Gerekend wordt met het gemiddelde van die twee waarden. 4. Het over- /onderaanbod over tien jaar wordt bepaald door de ‘harde’ plancapaciteit van komende tien jaar toe te voegen aan het huidig overaanbod en vervolgens te verminderen met de te verwachten planpotentie voor de komende vijf jaar.

De Navigator maakt prognoses op 3 schaalniveaus 1. Gemeente Rotterdam. Op gemeentelijk niveau zijn alle gegevens samengevoegd om een goed beeld te verkrijgen over de gemeentelijke beleidinzet met betrekking tot de ruimtelijk / economische ontwikkeling van de stad. Omdat economie niet ophoudt bij de stadsgrenzen is het de ambitie de Navigator uit te breiden met regionale gegevens. Met de Stadsregio wordt gesproken over het verkrijgen van bruikbare regionale data. 2. Deelgemeenten en bedrijfsgebieden. Om de geografische spreiding van het aanbod te kunnen beoordelen is Rotterdam uitgesplitst in de deelgemeenten en de grote bedrijfsgebieden als Spaanse Polder / Noord West, Stadshavens en het Havengebied. Heijplaat en Pernis zijn opgenomen bij respectievelijk de deelgemeenten Charlois en Hoogvliet. 3. Werklocaties. Het ruimte aanbod wordt weergegeven in werklocaties met specifieke economische kenmerken: buitengebied (agrarisch gebruik), havengebied (alleen de ‘droge’, niet kadegebonden terreinen), bedrijventerrein (bedrijvenfunctie is dominant), stedelijk knooppunt (concentratie van stedelijke functies op een hoogwaardig OV knooppunt), kantoorgebied (kantoorfunctie is dominant), winkelgebied (dominante winkelfunctie op begane grond niveau), woongebied (woonfunctie is dominant), bijzondere bestemming (grootschalige stedelijke voorzieningen als ziekenhuis, universiteit, e.d.), stedelijk groen (recreatieve functies) en infrastructuur (rijkswegen, spoorwegen en waterwegen).

Technische aanpassingen in de Navigator 2013-2023. Ten opzichte van de Navigator 2012 is de prognosetijd verlengd van vijf naar tien jaar. Daarmee wordt inzicht verkregen over een periode die van belang is bij het opstellen van bestemmingsplannen. Tevens is de deelgemeente Rozenburg in het overzicht opgenomen.

51

Bijlage 2: Visie Werklocaties Rotterdam 2030 (B&W, 31 maart 2009)

In de Stadsvisie Rotterdam 2030 zijn twee hoofddoelen geformuleerd die nauw met elkaar samenhangen: het versterken van de economische structuur en het creëren van een aantrekkelijke woonstad. In de Visie Werklocaties 2030 is de economische doelstelling uitgewerkt en vertaald naar de werklocaties van Rotterdamse en regio. Eén van de pijlers onder een gezond economisch klimaat is evenwicht tussen vraag en aanbod van vastgoed ruimte. Uit nader onderzoek bleek dit evenwicht te zijn verstoord. Zo bleken er tekorten aan passende bedrijventerreinen en overschotten aan kantorenlocaties. Het is belangrijk dat dit evenwicht wordt hersteld en daar zijn twee grote ‘spelers’ voor nodig: de overheid, werkend vanuit het publieke belang, en commerciële marktpartijen werkend vanuit rendement op de investeringen. De huidige economische situatie is gebaat bij een consistente koers. Daarom is er een krachtenveld analyse gemaakt waarin het publieke belang is uitgezet tegen de private bereidheid om te investeren. Aan de rechterzijde van de matrix staan de ontwikkelingsgebieden die in de visie van Rotterdam een hoge prioriteit hebben. Links staan de overige locaties. Bovenin de matrix staan de gebieden waarin de investeringsbereidheid van de markt hoog is. Onderin de gebieden waar die bereidheid laag is. Zo ontstaan er vier gebiedstypen: Beheersgebieden, Productiegebieden, Aandachtsgebieden en Ontwikkelgebieden. Per gebiedstype wordt de rol van de overheid verschillend ingevuld. In de gebieden aan de linkerzijde is het de taak van de overheid de basiskwaliteit op orde te houden. Extra personele inzet gaat naar de productie- en de (her)ontwikkelgebieden aan de rechter zijde. De meeste financiële aandacht gaat uit naar de onderkant van de matrix. In deze gebieden zal de publieke sector moeten investeren om private investeringen uit te lokken. Op de ‘economische kaart’ van Rotterdam zijn de werklocaties ingekleurd naar gebiedstypen. De Binnenstad en (delen van) Stadshavens zijn productiegebieden. Hart van Zuid, Stadionpark en Rotterdam The Hague Airport gelden als (her)ontwikkelgebieden. Indeling van gebieden naar prioriteit van de gemeente en de investeringsbereidheid van de markt

Beheersgebieden

Productiegebieden

Hoge investeringsbereidheid markt Lage beleidsinzet gemeente Rotterdam

Hoge beleidsinzet gemeente Rotterdam Hoge investeringsbereidheid markt

Aandachtsgebieden

Ontwikkelgebieden

Lage investeringsbereidheid markt Lage beleidsinzet gemeente Rotterdam

Hoge beleidsinzet gemeente Rotterdam Lage investeringsbereidheid markt

Omdat de economie niet ophoudt bij de gemeentegrens is niet alleen het gemeentebestuur van Rotterdam aan zet, maar ook die van de buurgemeenten in de Stadsregio Rotterdam. De regio Rotterdam telt circa 1,2 miljoen inwoners en 0,5 miljoen arbeidsplaatsen. Het havengebied van de Mainport Rotterdam is qua omvang en betekenis veruit de belangrijkste werklocatie. Zij kent haar eigen dynamiek en is vooralsnog niet opgenomen als werklocatie, met uitzondering van de ‘droge’ (dus niet aan kades gebonden) bedrijventerreinen voor distributie en transportactiviteiten. In Rotterdam en omliggende regio zijn drie economische zones te onderscheiden: • De haven- en industriële zone aan de zuidzijde • De kennis- en dienstenzone aan de noordzijde • Een kerngebied waar deze twee zones elkaar overlappen

52

De huidige economische conjunctuur beperkt de financiële mogelijkheden van zowel de publieke als de private sector. Maar dat betekent niet dat er geen ontwikkelmogelijkheden voor Rotterdam meer zijn. Met de verwachte groei van de overslag in de haven bij het gereedkomen van de Tweede Maasvlakte kan ook de vraag naar bedrijfsruimte voor transport en distributie in de haven- en industriële zone verder toenemen. Ook de behoefte aan maritieme dienstverlening en aan nieuwe energie- en watertechnologie leidt tot een behoefte aan adequate bedrijfshuisvesting. In de kennis- en diensteneconomie aan de noordzijde ligt het accent meer op de kantorenmarkt. De aanwezigheid van belangrijke kennisinstellingen als de Erasmus Universiteit Rotterdam (economisch en medisch) en de Technische Universiteit Delft, gekoppeld aan internationale bereikbaarheid via het HSL station Rotterdam Centraal en het zakenvliegveld Rotterdam The Hague Airport, stimuleren de ruimtevraag. Het kerngebied, met optimale verbindingen naar noord en zuid, is het centrale voorzieningencentrum van de regio.

In de Visie Werklocatie zijn vier strategieën geformuleerd: 1. In samenwerking met de omliggende regio’s voorzien in de behoefte aan bedrijventerrein. Een groot deel van de bestaande bedrijventerreinen in de stad en regio is verouderd en toe aan herstructurering. Dat vraagt om (schuif)ruimte dat later uit intensiever grondgebruik kan worden teruggewonnen. Uit onderzoek blijkt dat voor havengerelateerde bedrijvigheid nog ruimte nodig is. Uitgifte van nieuwe terreinen kan alleen in samenwerking met de buurgemeenten want Rotterdam heeft haar fysieke grenzen bereikt. Bij dit alles is duurzaamheid een kernbegrip. 2. Het overschot aan kantorenlocaties terug te brengen. Er is een fors overschot aan kantorenlocaties, zowel in de stad als in de regio. Het gevolg is leegstand van panden en stagnatie in gebiedsontwikkeling. Dat betekent onder andere dat bestaande en nieuwe plannen kritisch moeten worden bezien en opnieuw getoetst op hun haalbaarheid. 3. Het versterken van voorzieningenniveau in de stad Het aanbod aan voorzieningen in de stad is zeer divers: gezondheidszorg, onderwijs, cultuur, maar ook commerciële voorzieningen als detailhandel en horeca. Hoeveel de stad precies nodig heeft is moeilijk aan te geven. Maar voorzieningen op hoog niveau zijn een absolute voorwaarde om Rotterdam aantrekkelijk te houden als woon- werk en verblijfstad. Er liggen veel plannen om dit te verwezenlijken, maar de middelen zijn beperkt. 4. Het stimuleren van functiemenging in woongebieden Veel startende ondernemers en kleine ‘schone’ bedrijven hebben behoefte aan kleine bedrijfsruimten, liefst in de buurt van de woning. Dit stuit nu nog op allerlei organisatorische en praktische bezwaren. Door deze weg te nemen wordt de economische structuur in de wijk verstevigd en ontstaat extra ruimte op de bedrijventerreinen.

53