Integriteit is meer dan nalaten Jacqueline Schlangen1
Inleiding Integriteit is één van de speerpunten van de Regieraad Bouw. Dit artikel begint met enige achtergrond over het in leven roepen van de Regieraad Bouw en de opdracht. Ik maak een kleine zijstap naar het onderwerp sectortransitie. Daarna ga ik in op wat de Regieraad doet op het gebied van integriteit en transparantie en welke middelen en instrumenten hij gebruikt. Tot slot ga ik in op het onderzoek naar de stand van zaken rond integriteit in de bouw, en het debat op 11 september 2008 naar aanleiding hiervan. 1. De Regieraad Bouw
1.1 Start We gaan terug naar eind 2001. Het tv-programma Zembla onthult een grootscheepse fraude in de bouwsector. Door illegale afspraken tussen bouwbedrijven en het onderling verrekenen van de winst zijn opdrachtgevers voor honderden miljoenen opgelicht. Topambtenaren zouden steekpenningen hebben aangenomen. In 2002 volgt een parlementaire enquête. Directies van bouwbedrijven, politici en leden van het OM worden gehoord. Het zijn bewogen jaren, waarin de bouwsector regelmatig in opspraak is. Er worden rechtszaken gevoerd, boetes opgelegd en er rollen koppen. Maar daarmee is de zaak niet afgedaan. Het imago van de sector is ernstig geschaad en het vertrouwen is weg. Kortom, er moet iets gebeuren. De bouwsector neemt 7% van Nationaal Bruto Product2 voor haar rekening en is voor onze samenleving onmisbaar als het gaat om wonen, werken, recreëren en mobiliteit. Het is dus van essentieel belang om de sector weer gezond te maken, de verhoudingen weer te normaliseren en het vertrouwen in de sector te herstellen. Het is 2004. De bouwaffaire is juridisch gezien afgewikkeld, maar daarmee zijn de problemen niet opgelost. Op initiatief van de ministers van Economische Zaken, VROM en Verkeer en Waterstaat is de Regieraad Bouw, onder voorzitterschap van dr. J.C.M. Hovers, in het leven geroepen3 om het vertrouwen in de sector te herstellen en de noodzakelijk geachte veranderingsprocessen in gang te zetten zodat de sector weer het predikaat “gezond, transparant en innovatief” kan voeren.4 De Regieraad Bouw wil hiertoe alle partijen in de bouw bereiken, dus ook publieke en private opdrachtgevers, adviseurs, architecten, bouwondernemers, 1
2
3
4
Mr. J.A.M. Schlangen is secretaris Regieraad Bouw en directeur bureau Regieraad Bouw. Het belang van de bouwsector voor de economie: 1. Er zijn ruim 85.000 bedrijven actief in de gehele bouwketen. Ongeveer driekwart van deze bedrijven zijn bouwbedrijven (SBI ’93). Het overige deel betreft leveranciers, architecten etc. 2. In deze bedrijven werken ruim 526.000 mensen. Driekwart van deze mensen werkt in de bouwbedrijven. 3. Het aandeel van de gehele bouwsector in het Bruto Binnenlands Product ligt ongeveer op zeven procent. Het aandeel in de totale Nederlandse werkgelegenheid komt op ruim negen procent. 4. De totale omzet in 2007 in de bouwsector is ongeveer 80 miljard euro (Bron: CBS). Staatscourant 28 juni 2004, nr. 120, p. 14. Regieraad Bouw, Het kan en het moet. Transparantie, Innovatie, Kwaliteit-prijs, Gouda: Arko Uitgeverij 2004.
1/10
onderaannemers, toeleveranciers en belanghebbenden zoals overheden, politiek, onderwijsinstellingen en kennisinstituten. Dit is geen gemakkelijke opdracht, wel een prachtige uitdaging. Begin 2005 heeft de Regieraad Bouw het zogenaamde Vernieuwingsoffensief ingezet. Dit is een breed initiatief om de gehele bouwkolom in beweging te krijgen om het onderlinge vertrouwen weer te herstellen. Met een groot aantal koepel- en brancheorganisaties binnen overheid en bedrijfsleven zowel aan opdrachtgevers- als opdrachtnemerszijde zijn vernieuwingsakkoorden gesloten.5 In deze akkoorden staan professionaliteit en het bevorderen van integriteit en transparantie centraal. 1.2 Regieraad Bouw II Na een periode van drie jaar waarin de eerste Regieraad Bouw werkzaam is geweest, blijkt het vertrouwen in de sector weer voldoende hersteld. Het veranderingsproces heeft een sterke impuls gekregen, maar het was wel duidelijk dat de opdracht hiermee niet afgerond was. Veranderen kost tijd. Het maken van een cultuuromslag is een continu proces. Nieuwe processen en systemen gaan alleen werken als de mensen werkzaam in de sector ook daadwerkelijk betrokken raken bij de transitie, overtuigd zijn van de noodzaak tot vernieuwen en bereid zijn de denkomslag te maken. Daarom is een tweede Regieraad Bouw ingesteld6, onder voorzitterschap van Hans Blankert7 om het werk voort te zetten en door te bouwen op de fundamenten die de eerste Regieraad heeft gelegd. De veertien koepel- en brancheorganisaties werken via de vernieuwingsakkoorden actief mee aan de cultuuromslag in de bouw. Inmiddels zijn er in het land vijf zelfstandig opererende regionale raden actief: Noordelijke Regieraad Bouw, Regieraad Bouw Oost Nederland, Regieraad Bouw Regio Randstad, Regieraad Bouw Brabant Zeeland en Regieraad Bouw Regio Limburg.8 Zij hebben een eigen bestuur en voeren een eigen programma uit ten aanzien van vernieuwing in de bouw door middel van werkgroepen en regionale bijeenkomsten. De Regieraad Bouw werkt nauw samen met PSIBouw (Proces- en Systeeminnovatie in de Bouw).9 PSIBouw heeft een omvangrijk onderzoeksprogramma opgezet, waarin zowel wetenschappelijke kennisontwikkeling als toepassing van nieuwe kennis in praktijksituaties10 plaatsvinden. De centrale vraag hierbij is hoe de bouw het vertrouwen terug kan winnen en ontwikkeld kan worden tot een integere, duurzame en transparante sector. Ook heeft de Regieraad Bouw met een groot aantal instituten en instellingen een vernieuwingsnetwerk opgebouwd. Er zijn belangrijke stappen gezet om de voortgang te bewaken en de resultaten te borgen. De Regieraad Bouw 5
6 7
8
9
10
Namens opdrachtgevers: Aedes, VNG, IPO, Unie van Waterschappen, CBZ, Neprom, NVB. Namens opdrachtnemers: Bouwend Nederland, Uneto-VNI, BNA, ONRI, AFN voorheen Conga, NVTB, Hibin. Staatscourant 28 februari 2007, nr. 42, p. 35. Drs. J.C. Blankert is oud-voorzitter VNO-NCW, oud-voorzitter NOC*NSF en oud-vicevoorzitter Sociaal Economische Raad (SER). Voor meer informatie zie: www.noordelijkeregieraadbouw.nl, www.regieraadbouwoostnederland.nl, www.regieraadbouwrandstad.nl, www.regieraadbouwlimburg.nl, www.regieraadbrabantzeeland.nl. Proces and System Innovation in the Dutch Construction Industry. Project Plan for a Research Development Programme, May 2004. Zie PSIBouw, DURF, Gouda: januari 2009, en www.psibouw.nl met o.a. het programmaoverzicht met publicaties en praktijkvoorbeelden.
2/10
heeft zijn plannen en ambities voor de periode van 2007 – 2009 neergelegd in een werkplan met als titel: “Anders denken, Anders doen”.11 Jaarlijks wordt een congres12 georganiseerd om sectorbreed de voorgang van de plannen te presenteren aan de hand van innovatieve praktijkprojecten en verhalen van mensen uit de praktijk. De ambitie van de huidige Regieraad Bouw is het breder op gang brengen en op gang houden van de transitie naar een economisch gezonde, professionele sector bouw. Een sector die maatschappelijk betrokken is, modern en innovatief werkt, samenwerkend en klantgericht is, met respect voor en vertrouwen in elkaar. Hiermee zijn ook de thema's benoemd waar de Regieraad Bouw aan werkt. De Regieraad Bouw heeft ook ten doel zorg te dragen dat het op gang gezette veranderingsproces onomkeerbaar wordt en zichzelf in stand houdt. Dit betekent dat de Regieraad Bouw zich richt op het bereiken van een sectortransitie, waarover meer in een volgende paragraaf. Continuïteit en de verankering van resultaten zijn belangrijk voor de sector en de maatschappij. Sinds 2005 vinden jaarlijks onderzoeken13 plaats om de stand van zaken in beeld te brengen. Eind 2008 zijn de resultaten van deze onderzoeken gepresenteerd in het congres “Monitoring”.14 Het vernieuwingsdenken en -doen moet zich hechten in alle lagen van de sector, zowel bij opdrachtnemers als opdrachtgevers. In eerste instantie gericht op de koplopers en daarna op de groep van de achtervolgers en het peloton. Hier wordt in paragraaf 2 nader op ingegaan. 1.3 De rol van de Regieraad Bouw De Regieraad Bouw legt verbindingen tussen reeds bestaande initiatieven en stimuleert nieuwe initiatieven die bijdragen aan de vernieuwing. Verder bewaakt hij niet alleen de voortgang van de in gang gezette actielijnen15 en borgt de resultaten, maar stelt ook nieuwe prioriteiten en voegt aandachtsgebieden toe. Zijn rol hierin is vooral regisserend. Om dit alles te bewerkstelligen werkt de Regieraad Bouw aan de hand van centrale thema’s waaruit jaarlijks actielijnen worden geformuleerd. Deze actielijnen zijn gedurende dat jaar speerpunt. Eén van deze speerpunten voor 2008 en 2009 is integriteit. Een belangrijk aspect van zijn werk is ook het zichtbaar maken van de ruimte in de wet en ervoor te zorgen dat de regelgeving innovatief denken en doen niet in de weg staat. Hiertoe wordt op het jaarlijkse congres samen met PSIBouw een podium geboden aan innovatieve bouwoplossingen.16 Ook geeft de Regieraad Bouw een jaarverslag17 uit waarin teruggekeken wordt op voor dat jaar gestelde doelen en behaalde resultaten. 11 12
13
14
15 16
17
Regieraad Bouw, Anders denken, anders doen. Werkplan 2007-2009, Gouda: 2007. Regieraad Bouw, Innovatie onze kracht! Verslag. Ons jaarevenement Regieraad Bouw en PSIBouw. 13 december 2007, Gouda: januari 2008. In opdracht van Regieraad Bouw en PSIBouw, uitgevoerd door Economisch Instituut voor Bouwnijverheid (EIB), 1. Opdrachtgevers aan het woord, Onderzoek naar marktgedrag van opdrachtgevers in de bouw, Gouda: 2005, 2006, 2007. 2. Procesintegratie en innovatief ondernemerschap in het bouwproces, Gouda: 2005, 2006, 2007. Regieraad Bouw en PSIBouw, Bouwen aan de monitor. Onderzoek naar het marktgedrag van opdrachtgevers en opdrachtnemers, Gouda: September 2008. Zie Werkplan 2007-2009, Actieplan 2008 en Actieplan 2009, te vinden op www.regieraadbouw.nl. Nu PSIBouw niet meer actief is, wordt het jaarcongres 2009 alleen door de Regieraad Bouw georganiseerd, en wel op 12 november 2009. Regieraad Bouw, Minder vergaderen, meer doen! Jaarverslag 2007, Gouda: maart 2008.
3/10
2. Sectortransitie 18 De Regieraad Bouw richt zich op het bereiken van een sectortransitie. Voor het maken van een geslaagde sectortransitie is een denkomslag kernvoorwaarde.19 De transitie naar een veranderende sector bouw is op gang gebracht. Er vindt inmiddels een omslag plaats in denken en handelen. Deze denkomslag is fundamenteel om te komen tot een duurzame maatschappij, waarin, zoals eerder gesteld, de bouwsector een belangrijke rol speelt. Kenmerkend voor transities is dat deze grillig en schoksgewijs verlopen, maar waarin wel verschillende fasen te onderscheiden zijn. Transities ontstaan door interactie van processen, activiteiten en gebeurtenissen op macro-, meso- en microniveau. Zij kunnen alleen doorbreken en worden gerealiseerd als trends, ontwikkelingen en activiteiten op de drie verschillende niveaus bij elkaar aanhaken en elkaar versterken.20 Rotmans stelde in 200621 dat het grootste obstakel voor de transitie van de bouw gevormd wordt door het bouwregime (meso-niveau) zelf: de conservatieve, naar binnen gekeerde, reactieve cultuur verzet zich tegen elke vorm van vernieuwing. Maar hij constateert ook dat langzamerhand het besef doorgedrongen is dat de bouwwereld wezenlijk anders moet worden georganiseerd. Er is veel te weinig samenwerking in de bouwketen, en veel te weinig contact met de eindgebruikers. Het traditionele bouwregime vormt in zijn ogen de buffer tussen de innovatiekernen op microniveau en de druk vanuit de omgeving op macroniveau. Hij constateert: “Alleen als de buffer wordt getransformeerd naar een scharnierpunt zal een structurele verandering van de sector tot stand kunnen komen.” De Regieraad Bouw heeft dit opgepakt door op alle niveaus (micro- meso en macro) activiteiten te ontwikkelen en verbindingen te creëren. Cultuur- en gedragsverandering zijn essentieel in het proces van vernieuwing. Anders denken gaat vooraf aan anders doen. Nieuwe processen gaan alleen werken als de mensen die erin en ermee werken er ook daadwerkelijk achter staan. De koplopers zetten de verandering van denken in en op het moment dat de achtervolgers en de voorhoede van het peloton ook deze denkomslag gemaakt hebben, is de transitie goed op weg. Dan pas kan men spreken van een doorbraak voor de transitie in de bouw waarmee het proces onomkeerbaar is geworden. Om de sector te kunnen overtuigen van de voordelen van het veranderende denken en om andersdenkenden een podium te bieden zijn er de afgelopen jaren sprekende praktijkvoorbeelden22 door PSIBouw geïnitieerd of geadopteerd. Dit zijn projecten, waar anders denken heeft geleid tot innovatief bouwen en die aantonen dat er door anders te bouwen wel degelijk winst 18
19
20 21
22
Een transitie is een fundamentele verandering van de dominante structuur, cultuur en werkwijze op systeemniveau. Onder structuur wordt de institutionele opbouw, de fysieke structuur en economische structuur verstaan. Met cultuur wordt het geheel van gedeelde beelden en waarden bedoeld die gezamenlijk het perspectief vormen van waaruit gedacht en gehandeld wordt. Werkwijzen zijn handelingen, routines, regels en gedrag. Zie daarvoor de in voetnoot 19 genoemde literatuur, p. 37. Prof.dr.ir. Jan Rotmans, Duurzaamheid: van onderstroom naar draaggolf. Op de rand van een doorbraak, Erasmus Universiteit Rotterdam, Drift: 2007. Zie daarvoor de in voetnoot 19 genoemde literatuur, p.37-38. Jan Rotmans, Transitiemanagement. Sleutel voor een duurzame samenleving, Van Gorcum 2006. H15: van duurzaam bouwen naar een duurzame bouw, p. 226. Zie voor voorbeelden www.debouwvernieuwt.nl.
4/10
te behalen valt in de vorm van concurrentievoordeel, kwaliteitprijsverhouding, faalkostenreductie, tijdbesparing en risicobeheersing. In november 2008 is de Transitie Agenda Bouw/Megatrends Bouw23 gepubliceerd. Vanaf 2006 is hieraan gewerkt door vele mensen. De conclusie uit een aantal debatbijeenkomsten luidt: de bouw is volop in beweging, maar zou nog veel meer uit moeten gaan van de eigen kracht en proactief moeten inspelen op maatschappelijke vraagstukken. Ik citeer uit het voorwoord: “Nu economische, sociale en ecologische duurzaamheid belangrijke maatschappelijke waarden zijn, voelen zij als mensen die werkzaam zijn in en om de bouw verantwoordelijkheid om hieraan bij te dragen. Dit biedt tevens een enorme kans om te innoveren: nieuwe producten, nieuwe diensten, nieuwe partners en nieuwe vormen van samenwerking. Of de kredietcrisis hierin een blessing in disguise is moet nog blijken. Wel leert de geschiedenis dat er doorgaans crises aan werkelijke transities vooraf gaan.” Het boek schetst een wenkend toekomstperspectief voor de bouw. Er worden vier transitiepaden voor de bouw beschreven: 1. bouworganisaties als dienstenleveranciers; 2. bouwen creëert maatschappelijke waarde; 3. leidende en innovatieve bouwsector; 4. de blik naar buiten. Deze paden worden al hier en daar belopen. Maar de transitie zal, ondanks alle beweging die al plaatsvindt, niet vanzelf tot stand komen. De auteurs constateren dat bestaande belangen, structuren, instituties en routines te ingesleten zijn om zomaar te veranderen. Zij gaan er vanuit dat het veranderingsproces in zijn volledigheid zeker 15 tot 20 jaar zal duren. En dit zal gaan met kleine stappen. 3. Het begrip integriteit De basis van een vruchtbare samenwerking is respect en vertrouwen in en voor elkaars werk.24 Na de bouwaffaire was het vertrouwen gedaald tot een absoluut nulpunt. De Regieraad Bouw heeft integriteit en transparantie hoog op de agenda staan. In dit hoofdstuk ga ik in op het begrip integriteit. 3.1 Integriteit is meer dan nalaten De Integriteitstafel en de Transparantietafel treden op als adviseurs voor de Regieraad. Deze tafels zijn onderdeel van een netwerk van tafels25 dat in 2004 door PSIBouw is geadopteerd. De deelnemers aan de tafels zijn deskundigen uit de bouwsector afkomstig van bouwbedrijven, opdrachtgevers, overheden, kennis enadvieswereld. Zij nemen op persoonlijke titel zitting aan tafel en kunnen dus vrijuit praten over de wijze waarop zij vinden dat integriteit in de bouw vorm en inhoud moet krijgen. Begin 2009 zijn beide tafels gefuseerd tot de Integriteits- en Transparantietafel. De Regieraad Bouw verzorgt sindsdien het secretariaat. De Regieraad Bouw hanteert de definitie van integriteit zoals gegeven door de Integriteitstafel: “Integriteit staat voor het adequaat en zorgvuldig uitoefenen van taken en functies, rekening houdend met alle in het geding zijnde waarden en belangen binnen de eigen organisatie en naar (contract)partners en maatschappij.” Integriteit gaat verder dan het naleven van afspraken en gedragsregels. Het gaat verder dan het nalaten van niet-integer gedrag. De Regieraad kiest nadrukkelijk voor een positieve, brede invulling van het begrip integirteit. Binnen de negatieve benadering van integriteit wordt alleen gesproken in termen van het nalaten van 23 24 25
P. Vroom en W. Verbaan, Transitie Agenda Bouw. Megatrends Bouw, Gouda: PSIBouw 2008. P. van der Pol en A. Straathof, Bouwen aan integriteit, Den Haag: SDU Uitgevers bv 2005. Consult Table, Construct Table, Financieringstafel, Integriteitstafel, Transparantietafel, Juristentafel, MKB Platform Rijnmond. Zie voor informatie over de tafels www.psibouw.nl.
5/10
corruptie, fraude, diefstal en verduistering, dubieuze beloften of giften, onverenigbare functies en bindingen, misbruik en manipulaties van informatie, misbruik van bevoegdheden, verspilling en wanprestatie, ongewenste omgangsvormen en misdragingen in de vrije tijd. In de positieve benadering gaat het er primair om of mensen zich in hun handelen laten leiden door algemeen geaccepteerde waarden en normen zoals professionaliteit, respect, vertrouwen en betrouwbaarheid.26 Het is van groot belang om integriteit in de structuur en de cultuur van een organisatie te verankeren en daarmee de basis te leggen voor een dialoog en afspraken met partners. Integer handelen dient geplaatst te worden in de context van de organisatie. Een integere organisatie biedt de structuur en een cultuur die integer handelen van medewerkers stimuleert. Daarbij hoort de invoering van een gedragscode als houvast en basis om de dialoog aan te gaan. Niet alleen binnen de eigen organisatie, ook met de externe relaties. Dit stimuleert proces- en systeemverandering van de sector en schept ruimte om de bedrijfsvoering meer te richten op het creëren van waarde en om te komen tot innovaties.27 In september 2008 is er een belangrijke publicatie uitgebracht over gedragsverandering in de Nederlandse bouwsector: En nu doorpakken!28 In het boek worden initiatieven beschreven die reeds in de sector aanwezig zijn op het gebied van integriteitsbevordering. Daarnaast geven de auteurs een kader voor een meersporenaanpak om de gedragsverandering verder te brengen. Zij benadrukken dat dit alleen gaat slagen via samenwerking tussen de diverse betrokkenen bij het bouwproces. 3.2 Bedrijfscodes Er is na de parlementaire enquête een model bedrijfscode29 tot stand gekomen. De bedrijfscode is bedoeld om directie en medewerkers van een bouwonderneming bewuster te maken van integer handelen. Dat gebeurt door vast te leggen wat in het algemeen als wenselijk en als niet-wenselijk gedrag wordt beschouwd. Bedrijven die deze code invoeren kunnen zich laten registreren bij de Stichting Beoordeling Integriteit Bouwnijverheid of kortweg SBIB.30 Meer dan eenderde van de geregistreerde bedrijven heeft ervoor gekozen om de eigen code breder te maken dan de standaard SBIB-code. Thema’s die door bouwbedrijven zijn toegevoegd zijn o.a. omgang met bedrijfseigendommen, eigen bedrijfsidentiteit, goed gedrag als werknemer, klantgericht handelen, kwaliteit, milieu en arbo, maatschappelijk gericht ondernemen, ongewenste omgangsvormen, orde en netheid op de werkplek, vastleggen gegevens en voorwetenschap bij handel in vastgoed. 31 Hieruit valt af te leiden dat een positieve benadering van integriteit betrekking heeft 26
27
28
29
30
31
Zie bijvoorbeeld Regieraad Bouw en PSIBouw, DVD Bouwen aan integriteit. Integriteitsontwikkeling binnen uw bedrijf, Gouda: 2007. Dr. Ir. Frens Pries, Jong geleerd, oud gedaan?!,Openbare les, Kenniscentrum Gebouwde Omgeving, Hogeschool Utrecht, Lectoraat Nieuwe cultuur in de bouwketen: 2008. A. Nijhof, E. Karssing, R. Wirtz en T. de Bruijn, En nu doorpakken! Gedragsverandering in de Nederlandse bouwsector, Assen: Van Gorcum 2008. Het document wordt ondertekend door directie en medewerkers. Zie voor meer informatie bedrijfscode www.sbib.nl. De SBIB is in oktober 2003 opgericht door het Algemeen Verbond Bouwbedrijf (AVBB), rechtsvoorganger van Bouwend Nederland. Zie voor meer informatie SBIB www.sbib.nl. Bron: SBIB.
6/10
op alle werkzaamheden met de nadruk op het werk goed doen. Het begrip integriteit wordt steeds breder geïnterpreteerd en heeft zo als groot voordeel dat het een ambitie formuleert. Medewerkers worden aangesproken op hun eigen ambities, op hun beroepstrots en op hun eigen normen en waarden. 4. Onderzoek en debat 4.1 Onderzoek integriteit en transparantie in de bouwsector De Regieraad Bouw heeft de groeiende behoefte om binnen de sector de stand van zaken te meten betreffende integriteit en transparantie vertaald in een concreet onderzoek, uitgevoerd door USP Marketing Consultancy32, onder begeleiding van een klankbordgroep33 en een stuurgroep.34 In het onderzoek is onderscheid gemaakt tussen relationele en organisatorische integriteit. Relationele integriteit heeft betrekking op interactie tussen opdrachtnemers en opdrachtgevers. Organisatorische integriteit verwijst naar de mate waarin integriteit in de eigen organisatie is geborgd. Het onderzoek is door professor Muel Kaptein35 uniek genoemd omdat het voor het eerst is, ook internationaal gezien, dat in een sector, in dit geval dus de bouwsector, een dergelijk onderzoek is afgenomen. Aan dit onderzoek is meegewerkt door opdrachtnemers (adviseurs en ontwerpers, aannemers, gespecialiseerde aannemers, installateurs ZZP-ers en toeleveranciers) en opdrachtgevers (woningcorporaties, projectontwikkelaars, overheden en hoofdaannemers). De belangrijkste conclusie uit het onderzoek is dat integer en transparant handelen loont. De sector is integer te noemen en het vertrouwen tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers is weer groeiende, waardoor er een goede basis is voor verdere professionalisering. Integriteit is niet meer hét probleem van de sector. Wel kan de transparantie in de interactie tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers verbeterd worden, met name als het gaat om tijdige en duidelijke informatie-uitwisseling, uitleg bij afwijzing en projectevaluatie bij afronding. De Regieraad Bouw hecht veel waarde aan dit onderzoek. Op basis van de uitkomsten heeft het debat met de sector een verdieping gekregen. Naast algemene conclusies zijn per deelsector rapporten opgesteld zodat de verschillende bouwbranches nu ook een tool hebben om het belang van integer en transparant handelen bij hun achterban onder de aandacht te brengen. Het onderzoek wordt in 2009 herhaald. Daarbij wordt ingezoomd op de behaalde resultaten van eerder genomen maatregelen naar aanleiding van dit eerste onderzoek. De conclusies voortvloeiend uit het onderzoek zijn voor de Regieraad Bouw aanleiding geweest om praktische aanbevelingen te formuleren, waarmee de sector
32
33
34
35
Drs. R. van den Bos en drs. M. Ouwerkerk, Integriteit en transparantie in de bouwsector, Rotterdam: 2008. Leden van de klankbordgroep: prof. dr. Muel Kaptein (Erasmus Universiteit), dr. ir. Andre Nijhof (Nyenrode), mr. Leo Kerklaan (Holland Consulting Group), ir. Henk Wijnen (PIANOo), drs. Nico Heijmen MMI (Regieraad Bouw), ir. Oskar de de Kuijer (Integriteitstafel). Leden van de stuurgroep: mw. Margriet Drijver (bestuurder COM Wonen), dr. Onno van Veldhuizen (Burgemeester van Hoorn), drs. Nico Heijmen MMI (Regieraad Bouw), ir. Oskar de Kuijer (PSIBouw). Prof. dr. M. Kaptein, professor in bedrijfsethiek en integriteitsmanagement aan de Erasmus Universiteit en directeur bij KMPG Integrity & Investigation Services. Uitspraak tijdens persconferentie over het onderzoek (zie voetnoot 32) maart 2008.
7/10
aan de slag kan.36 Aanbevelingen die verder gaan dan het houden van kick-off meetings, voortgangs- en evaluatiebijeenkomsten. De Regieraad Bouw stimuleert het gebruik van transparantie bevorderende tools, methodes en systemen die de sector tot haar beschikking heeft of die in ontwikkeling zijn. Zo wordt door de Commissie Aanbesteden37, onder voorzitterschap van Michiel Scheltema38, gewerkt aan het ontwikkelen van de Leidraad Aanbesteden. Het consultatiedocument is inmiddels gereed39 en aan de minister van EZ aangeboden. In de zomer van 2009 wordt de tekst van de Leidraad aangepast naar aanleiding van de bevindingen tijdens de consultaties. Op het gebied van informatie-uitwisseling levert de Bouw Informatie Raad (BIR)40 een belangrijke bijdrage aan transparantiebevordering van het bouwproces met het Bouw Informatie Model.41 Verder zijn nog te noemen risicomanagementtools als RisNet42 en verschillende bouwgames43, waarin een fictief project wordt nagespeeld met verschillende partijen uit de bouwkolom. Ook heeft de Regieraad Bouw inmiddels een aantal publicaties op dit onderwerp uitgegeven, zoals “Bouwen is teamwork”44 en “Bouwen is kennis delen”.45 Daarnaast pleit de Regieraad Bouw voor het hanteren van bedrijfs- en gedragscodes, het aanpassen van kwaliteitssystemen aan integraal samenwerken en voortdurende aandacht voor integriteit in opleidingen en op de werkplek. De Regieraad Bouw ziet hierin een belangrijke rol weggelegd voor de vernieuwingspartners.46 4.2 Integriteitdebat Op 11 september jl. heeft de Regieraad Bouw het integriteitdebat “Hoe integer is de
36 37
38 39
40
41
42
43
44
45
46
Regieraad Bouw, Tussenbalans, Gouda: 2008. De Regieraad gaat in op de vraag hoe aanbestedingsprocessen in de bouw het beste geregeld kunnen worden en wat dat dan betekent voor de bestaande regelgeving. Wie aanbestedingen in de bouw wil verbeteren, zal dat moeten doen binnen de kaders van de Europese aanbestedingsregels. Volgens de Regieraad moet het doel zijn de belangen van alle bij een aanbesteding betrokken partijen zoveel mogelijk met elkaar in evenwicht te brengen. De Commissie Scheltema ontwikkelt een Leidraad Aanbesteden waarin ze de belangen van alle bij een aanbesteding betrokken partijen meeneemt. Prof. mr. M. Scheltema is oud-voorzitter WRR. Prof. mr. C.E.C. Jansen in opdracht van de Regieraad Bouw, Leidraad Aanbesteden voor de bouw. Consultatie document, Gouda: 2009. Te vinden op www.regieraadbouw.nl en www.leidraadaanbesteden.nl. Bouw Informatie Raad (BIR) heeft tot taak de introductie en implementatie van BIM (Bouw Informatie Model) in de bouw te bevorderen. C.A.M. Wiskerke-Raaphorst, Ik bim, jij bim-t, wij bim-men. ICT golven in de bouwwereld, Delft: CPI 2008. RISNET stelt zich ten doel het risicomanagement in bouwprojecten te verbeteren. De ambitie is dat in 2012 risicomanagement toegepast wordt in 80% van alle daarvoor geschikte bouwprojecten. De stichting BouwGame wil binnen het bouwproces een omslag teweeg brengen waardoor duurzaamheid in de bouwbranche vanzelfsprekend wordt. Dit doel wordt onder meer bereikt door gaming. Dit wordt ingezet als transitie-instrument om enerzijds duurzaam bouwen te bereiken en anderzijds media-aandacht te genereren. Gaming is een spelvorm waarin de werkelijkheid life wordt nagespeeld. Het gedrag van de deelnemers staat centraal. Belangrijk onderwerp is beter samenwerken in het bouwproces. Drs. E.C. Boudewijn en ir. R.P.V. Broekhuizen, Bouwen is Teamwork! Praktijkgids voor succesvol samenwerken in de bouw, Gouda: 2008. Ook als luisterboek verkrijgbaar. Te vinden en te bestellen via www.debouwvernieuwt.nl. Regieraad Bouw en PSIBouw, Bouwen is kennis delen! Leidraad voor transparantie in de bouw, Gouda: 2008. Te vinden en te bestellen via www.debouwvernieuwt.nl. Zie daarvoor de in voetnoot 5 genoemde organisaties.
8/10
bouwsector vandaag”47 georganiseerd. Vijftig kopstukken uit de bouwwereld en de politiek waren die middag aanwezig om naar aanleiding van de uitkomsten van het integriteitonderzoek met elkaar bouwbreed in discussie te gaan. Als inleiding op het debat gaf Margriet Drijver, lid van de Regieraad Bouw, een toelichting op de uitkomsten van het integriteitonderzoek uitgevoerd met als algemene conclusie dat integer en transparant handelen loont, hetgeen zich concreet door vertaalt in hogere omzetten, minder faalkosten en een betere marktpositie. De discussie werd daarnaast gevoed door ervaringen vanuit de praktijk, die geïllustreerd werden met voorbeelden. Zo zijn er de Leidende Principes, waar zeven bouwbedrijven48 een eigen code hanteren met als titel “Zelf verantwoordelijkheid nemen, het kan dus wel”. Een ander voorbeeld is het initiatief van Stichting Bouwreflectie49, waar opdrachtgevers en opdrachtnemers beide bij grote projecten een zogenaamde reflector aanstellen, die meekijkt over de schouders van de mensen op het werk. Een derde voorbeeld dat tijdens het debat werd aangehaald is de borging van integriteit en transparantie door verankering in de bedrijfscode zoals Aedes heeft gedaan. Directeur-Generaal van de Belastingdienst Jenny Thunnissen deed het aanbod voor horizontale belastingtoezicht, waarbij bedrijven op basis van 100% vertrouwen een convenant afsluiten met de Belastingdienst en geen belastingcontroles meer krijgen, maar steekproefsgewijs getoetst worden. Dit betekent wel dat administraties volledig transparant moeten zijn op basis van goed ingerichte processen. In de bouwwereld is een dergelijk convenant nog niet afgesloten, met tien andere branches en veertig grote bedrijven wel. Het debat eindigde met een paneldiscussie met als centrale vraag “Hoe komen we tot een gezamenlijke route?” Cruciaal in het verkleinen van het risico van niet-integer gedrag is een goede aanbestedingswet met onder andere heldere en werkbare gunningscriteria op basis van kwaliteit-prijs. Zolang alleen prijs doorslaggevend is en innovatieve oplossingen onvoldoende ruimte krijgen in de wet- en regelgeving, kan de sector niet die stappen zetten die nodig zijn om een cultuuromslag onomkeerbaar te maken en blijven incidenten zich voordoen. Snel duidelijkheid hieromtrent is niet alleen wenselijk, maar noodzakelijk. Om de risico’s van niet-integer gedrag te verkleinen moeten bedrijven ervoor zorgen dat de administratie goed gescheiden is van de uitvoering en dat de verantwoordelijkheid voor verschillende beslissingen bij verschillende mensen ligt. Tot slot overhandigde Regieraad Bouw voorzitter Hans Blankert symbolisch aan VVD Tweede-Kamerlid Brigitte van der Burg50 de online integriteitcheck bouw51, ontwikkeld door USP Marketing Consultancy naar aanleiding van het integriteitsonderzoek. Deze benchmark tool is een gratis online zelftest om inzicht te krijgen in de stand van zaken binnen de eigen organisatie ten aanzien van integer en 47 48 49
50
51
Verslag te downloaden via www.regieraadbouw.nl. Ballast Nedam, BAM, Dura Vermeer, Heijmans, Strukton, TBI en Volker Wessels. Stichting Bouwreflectie is een initiatief van Rijkswaterstaat en Bouwend Nederland. Bouwreflectie staat voor een goede samenwerking om bouwprojecten soepel en succesvol te realiseren. Met de Methode Bouwreflectie geven reflectoren feedback aan opdrachtgevers en opdrachtnemers. Reflectoren komen uit de eigen organisaties. Zij worden geselecteerd, getraind en getoetst op onafhankelijkheid en kwaliteit. Kennis uitwisselen en ervaringen delen zijn belangrijke pijlers voor Bouwreflectie. Bouwreflectie is de verbindende schakel in de bouw. Brigitte van der Burg is sinds 30 november 2006 lid van de Tweede Kamer voor de VVD. Zij is woordvoerster op het terrein van wonen en wijken, de organisatie van de overheid en emancipatie. www.integriteitscheckbouw.nl.
9/10
transparant handelen. Op basis van de uitkomst kunnen daar waar nodig maatregelen getroffen worden om integriteit en transparantie te bevorderen in het eigen bedrijf, om vervolgens een bijdrage te leveren aan het verder uitbouwen van een integere en professionele bouwsector. 4.3 Onderzoek NMa De stelling dat er nog geen sprake is van een volledige cultuuromslag wordt onderstreept door het onderzoek52 uitgevoerd door TNS Nipo in opdracht van NMa. De bouwsector verandert wel en de vernieuwingsbeweging is duidelijk ingezet. Individuele bouwbedrijven hebben maatregelen aangekondigd om mededingingsbeperkend gedrag binnen de eigen organisatie uit te bannen en ook de aanbestedende partijen hebben veranderingen in gang gezet. Deze ontwikkelingen zijn voor de NMa aanleiding om eind 2007 een opinieonderzoek te laten uitvoeren om in beeld te krijgen hoe de bouwsector er nu voorstaat en om antwoord te krijgen op de vraag wat er in de jaren na de Parlementaire Enquête Commissie nu wel of niet veranderd is. In totaal zijn 506 organisaties ondervraagd. De belangrijkste conclusie is dat in de sector sinds de bouwaffaire transparanter wordt gewerkt en de kwaliteit van het werk verbeterd is. Het gaat echter nog te ver om te spreken van een cultuuromslag. Er is meer sprake van een trendbreuk. Tot slot De bouw beweegt, alleen is het besef van de noodzaak tot veranderen nog niet in alle geledingen doorgedrongen.53 Dit is de conclusie na het opmaken van de balans54 na anderhalf jaar Regieraad Bouw. Voor de Regieraad Bouw ligt er nog voldoende uitdaging om dit besef binnen de sector door te laten dringen en het bewustwordingsproces verder uit te bouwen. Een cultuuromslag is niet in een paar jaar gemaakt. Veranderen kost tijd. Mensen werkzaam in de sector moeten overtuigd worden van de noodzaak tot vernieuwen en bereid zijn de denkomslag te maken op weg naar een moderne en professionele sector, waar met respect en vertrouwen gewerkt wordt. Een sector, waar integriteit veel meer inhoudt dan het foute nalaten.
52 53 54
TNS Nipo, Cultuuromslag in de bouw. Geen omslag maar trendbreuk, Amsterdam: augustus 2008. Zie voetnoot 28. Zie voetnoot 36.
10/10
