integratie
Zuinig, maar gezond!
Het Panoramaflat in de bestaande situatie.
28
VV+ juni 2014
VV06 28-33.indd 28
16-06-14 08:16
Stichting Maasdelta Groep te Spijkenisse heeft in 2012 voor het wooncomplex Panoramaflat aan de Saturnusstraat te Spijkenisse een quickscan laten uitvoeren met betrekking tot zowel de bouwkundige situatie als ook de werktuigbouwkundige installaties. De doelstelling hierbij is het doorvoeren van energiebesparende maatregelen om een beter energielabel te verkrijgen, het reduceren van de CO2-uitstoot, en om aan derden te laten zien actief bezig te zijn op het gebied van milieu, energie en duurzaamheid. Tekst: Wijnand Melis, Ferry Kok, W.F. Installatie Advies Fotografie: W.F. Installatie Advies
Het wooncomplex Panoramaflat in Spijkenisse bestaat
gevel die als 1-pijpssysteem zijn aangesloten. Vanaf de
uit een galerijflat met veertien woonlagen en met acht
aanvoerstijgleiding is een woningaansluiting aanwezig,
appartementen per woonlaag. De totaal 112 woningen zijn
voorzien van een ballofix-kogelafsluiter, waarna de
in 1974 gebouwd en hebben een gemiddeld Energielabel
leiding als 1-pijpsleiding onder de radiatoren naar de
F en energie-index van 2,45. In het verleden heeft al een
keuken is aangelegd. In de keuken is de retourstijg-
opwaardering plaatsgevonden waarbij veel enkelglas is
leiding ook voorzien van een ballofix-kogelafsluiter.
vervangen door dubbelglas, het dak een extra isolatie heeft gekregen en er maatregelen, zoals kierafdichting zijn getroffen. Op de begane grond zijn twee bedrijfsunits gesitueerd, die zijn voorzien van radiatoren, aangesloten op het collectieve systeem, en is tevens een ontmoetingsruimte aanwezig die door de bewonerscommissie wordt gebruikt voor vergaderingen en ontspanning.
Voor de renovatie De verwarming bestaat uit een collectief gasgestookte verwarmingsinstallatie met twee ketelgroepen (Oost en West) bestaande uit vier hr-ketels, opgesteld in een stookruimte op het dak. De beide ketelgroepen worden direct weersafhankelijk en in cascade geregeld.
voor Het volgen van de toe te Passen energie zuinige maatregelen geldt standaard de trias energetica
De afgaande groepsleidingen zijn in de stookruimte voorzien van toerengeregelde dubbelpompen. Alle
Aan twee zijden van het woongebouw zijn verwarmde
cv-leidingen zijn voorzien van 30 mm Pir-isolatie,
trappenhuizen aanwezig waarmee zowel de trappen-
afgewerkt met Isogenepak. Ook de appendages zijn
huizen zelf als de corridors op de verdiepingen redelijk
voorzien van isolatiematrassen. De regeltechniek is
op temperatuur worden gehouden. Alle radiatoren in
digitaal en bestaat uit een Priva-regelaar, voorzien van
de woningen zijn voorzien van elektronische warmte-
een gebouwbeheersysteem. De regeling wordt gemo-
kostenverdelers van het fabricaat Brunata (type Futura+)
nitord en optredende storingen worden automatisch
terwijl de beide bedrijfsunits zijn voorzien van een elek-
gemeld bij het aangesloten servicecenter. De ketel- en
tronische warmte-doorstroommeter. Zowel de warm-
regelinstallatie is in 2006 aangebracht. Vanuit de stook-
tekostenverdelers als de warmtemeters zijn op afstand
ruimte zijn geïsoleerde hoofdleidingen aangelegd naar
uitleesbaar waarbij de bewoners ook zelf een moge-
de begane grond waar het leidingnet, via het plafond,
lijkheid hebben in te loggen via de website van Brunata
zich verdeelt over het gehele woongebouw. Het gehele
en daar het verbruik kunnen aflezen. Het inloggen
hoofdleidingnet is in 2009 voorzien van 30 mm Pir-
geschiedt met een eigen unieke code. De warmtapwa-
isolatie, afgewerkt met Isogenepak (Pe-folie).
tervoorziening in de woningen bestaat uit een elek-
Vanaf de hoofdleidingen op de begane grond zijn
trische huurboiler, geplaatst in de keuken.
stijgleidingen, voorzien van inregelafsluiters, aan-
De woningen zijn allemaal voorzien van een mecha-
gelegd naar de boven elkaar gelegen appartementen en
nische afzuiging. Hiervoor zijn op dak in totaal acht
de twee verhuurbare units op de begane grond. In de
dakafzuigventilatoren gesitueerd. Per afzuigventilator
woningen zijn afhankelijk van het type woning drie of
worden veertien woningen afgezogen. De aanwezige
vier verwarmingslichamen opgesteld aan de buiten-
kanalen zijn spirobuiskanalen. Afzuigpunten zijn aanVV+ juni 2014
VV06 28-33.indd 29
29
16-06-14 08:16
integratie
gebracht in de badkamer (1x), toilet (1x) en keuken (1x).
• Investeringskosten op basis van kengetallen
De ventilatieluchttoevoer bestaat voor het overgrote
• Inzichtelijk maken van bewonerslast
deel uit handmatig te openen deuren en klepramen.
Voor het volgen van de toe te passen energiezuinige
Alleen de ramen op een kopgevel en een aantal
maatregelen geldt standaard de Trias Energetica. Als
woningen op de eerste tot en met de vierde verdieping
eerste en meest belangrijke stap moet het energiege-
zijn voorzien van enkele gevelroosters.
bruik zover als mogelijk te worden verminderd door het
Energiezuinige maatregelen
beperken van de energievraag door de bouwkundige schil van het gebouw. Mogelijkheden hiervoor zijn het
Het uitgangspunt voor de toe te passen energiezuinige
toepassen van hr++-glas, isolatie van dak, buitengevels
maatregelen is het reduceren van het gasverbruik. De
en borstweringen, isolatie aan het plafond van de
112 appartementen, de twee bedrijfsunits en de ontmoe-
begane grond tegen de vloer van de eerste woonlaag en
tingsruimte hebben totaal een gemiddeld werkelijk gas-
het toepassen van kierafdichting. Als tweede stap moet
verbruik van 106.989 m3/a. Dit gebruik is redelijk hoog
zoveel mogelijk worden gekeken naar de toepassing
gezien het gemiddelde verbruik in Nederland, maar
van een duurzame energieopwekking, terwijl in stap
ontstaat enerzijds door het aanwezige 1-pijpsverwar-
drie wordt gekeken om zo efficiënt mogelijk gebruik te
mingssysteem en anderzijds vanwege de gevoelstempe-
maken van fossiele brandstoffen.
ratuur die toch de wat oudere bewoners willen ervaren.
Eerste stap
Energiebesparende maatregelen
De gekozen bouwkundige maatregelen in de eerste
Door de Stichting Maasdelta Groep in Spijkenisse is aan
stap van de Trias Energetica:
W.F. Installatie Advies gevraagd een haalbaarheidsstudie
• Het aan de buitenzijde isoleren van de betonnen
op te zetten met betrekking tot mogelijk uit te voeren
kopgevels met een Kooltherm-isolatiepakket,
energiebesparende maatregelen met als doel het bewerk-
afgewerkt met gevelstuc (uitgangspunt rc-waarde
stelligen van een dusdanig pakket van maatregelen
minimaal 3,5 – 4,0 m2.K/W).
dat binnen een redelijk budget een zo hoog mogelijk
• Het aan de buitenzijde isoleren van de borstwe-
resultaat wordt bereikt in de vorm van labelstappen,
ringpanelen met Kooltherm-isolatie, afgewerkt
energiebesparing, CO2-reductie en bewonerscomfort.
met trespa (uitgangspunt rc-waarde minimaal
Onderdeel van de haalbaarheidsstudie is het per maat-
3,5 – 4,0 m2.K/W).
regel aangeven van mogelijk aan te passen kostenra-
• Het met Kooltherm isoleren van het plafond (vloer
mingen in verband met bijkomende (realisatie)kosten,
eerste woonlaag) op de begane grond (uitgangspunt
belangrijke technische specificaties en eigenschappen,
rc-waarde
minimaal 3,5 – 4,0 m2.K/W).
aandachtspunten, voordelen, nadelen, wijzigingen
• Aanwezig enkel glas vervangen naar hr++-glas met
meerjarenbegroting onderhouds- en servicekosten
een U-waarde van 1,2 W/m².K (in houtenkozijn
en geadviseerde toe te passen aanvullende opties. Hiervoor is een quicksan gemaakt. Bij deze quickscan
1,8 W/m².K). • Het vervangen van aanwezig oud dubbelglas (ouder
spelen de volgende zaken een belangrijke rol:
dan 10 jaar: U-waarde 3,2 W/m².K) voor hr++-glas
• Energieopwekking, mogelijk duurzaam
met een U-waarde van 1,2 W/m².K (in houten kozijn
• De verschillende afgiftesystemen • Energiegebruiken en beperking van de energievraag • CO2-reducties
1,8 W/m².K). • Gelijktijdig met het vervangen van het glas worden zelfregelende gevelventilatieroosters geplaatst, direct boven opgestelde radiatoren. • Het kierdicht maken van de woningen.
Tweede stap
e am urz ing du kk ik we bru op ge ergie 2 en
m en inim erg al iev isee e r 1 rbrui k
Voor het nemen van de tweede stap in de Trias Ener-
3 efficiënt gebruik fossiele brandstof Trias Energetica.
30
getica zijn uiteenlopende duurzame energiesystemen onderzocht en zijn de mogelijkheden ervan in de praktijk bekeken: • Het toepassen van een CO2-gestuurd ventilatiesysteem met drukgestuurde dakventilatoren in combinatie met berekende en juist geselecteerde zelfregelende gevelventilatieroosters. • Het ombouwen van het 1-pijpsverwarmingssysteem naar een standaard 2-pijpsverwarmingssysteem. In de praktijk wordt hiermee een forse besparing op het
VV+ juni 2014
VV06 28-33.indd 30
16-06-14 08:16
Principeschema Oxygreen ventilatie-installatie.
gasverbruik en dus ook CO2-reductie behaald, maar dit levert helaas geen waardering op in de energieindex (ei-index). • Gelijktijdig met de ombouw naar een 2-pijpsverwarmingssysteem zijn nieuwe eco-radiatoren toegepast. Vanwege hoge kosten voor sanering van de asbesthoudende borstweringen en de bijkomende overlast voor de bewoners, is een 18 mm multiplex plaat
laag gekozen. Dit om aan de verwachte warmtestraling te kunnen blijven voldoen. • Het waterzijdig juist inregelen van de gehele installatie. • Het – in nauw overleg met de bewonerscommissie – efficiënt instellen van de stooklijn(en). • De toepassing van drukbehoud en automatische ontgassing van de collectieve installatie.
tegen de binnenzijde van het kozijn aangebracht
• Voor wat betreft de keuze van een optimaal ven-
waarbij de huidige radiatorbeugels, bevestigd aan
tilatiesysteem zijn verschillende mogelijkheden
de asbesthoudende beplating, op een asbestveilige
onderzocht. Het toepassen van een ventilatie-
manier zijn ingekort.
warmtepompboiler per woning, aangesloten op het
• Het ombouwen van de collectieve verwarmings-
bestaande, niet-geïsoleerde collectieve spirobuisaf-
installatie naar individuele hr-combiketels, met
voerkanaal, zou door de lage uittredende luchttem-
gelijktijdig het vervallen van de elektrische boilers, is
peraturen mogelijk kunnen leiden tot condens op de
vanwege de zeer hoge investering en de nog relatief
buitenzijde van het afvoerkanaal. De investerings-
jonge bestaande collectieve ketelinstallatie niet uit-
kosten om de collectieve afvoerkanalen te isoleren
gevoerd. Het niet toepassen vanwege hoge investe-
met de bijkomende overlast voor de bewoners zijn
ringskosten geldt ook voor de gasabsorptie warmte-
dusdanig hoog, dat dit systeem niet is gehonoreerd.
pompen, ledverlichting en pv-panelen.
Derde stap
• Een zeer goede wijze van ventileren is het toepassen van decentrale wtw ventilatie-units. Hierbij valt te denken aan bijvoorbeeld de Climarad of Jaga, beide
In de derde stap van de Trias Energetica, waarbij zo
met buitenluchtaansluiting, waarbij decentraal kan
efficiënt mogelijk met fossiele brandstof moet worden
worden geventileerd op basis van gemeten ver-
omgegaan, zijn de volgende maatregelen toegepast:
vuiling. De aanwezigheid van asbestpanelen in de
• Het verlagen van het oude verwarmingstempera-
borstweringen heeft uiteindelijk deze keuze onmo-
tuurtraject van 90/70 naar een traject van 80/60.
gelijk gemaakt. Mogelijke alternatieve wijze van
Vanwege de gemiddelde hoge leeftijd van de
luchtaanzuiging via sparingen in de kozijnen is niet
bewoners is het nieuwe temperatuurtraject niet te
gehonoreerd.
Het is belangrijk de gebruikers goed te instrueren over een juiste bediening van de ventilatie VV+ juni 2014
VV06 28-33.indd 31
31
16-06-14 08:16
integratie
CO2-sensor (bedraad).
Vochtsensor (bedraad).
• Voor ventilatie is gekozen voor het Oxygreen-ven-
In de keuken is een handbediening geplaatst waarmee
tilatiesysteem van Aralco. De situatie in het woon-
handmatig naar een laag- of hoogstand kan worden
gebouw maakte de toepassing van dit systeem relatief
geschakeld, afhankelijk van de gemeten vervuiling of
simpel. De oude afzuigopeningen van badkamer en
rv
keuken konden eenvoudig worden gedicht, waarna
Op het dak zijn de oude dakafzuigventilatoren ver-
de aansluiting van het toilet (boven verlaagd plafond)
vangen voor gelijkstroom-ventilatoren in een drukge-
kon worden gebruikt voor een aansluiting van de
stuurde uitvoering.
gehele woningventilatie. Om voldoende afzuiging in het toilet te waarborgen is voor de Oxygreen-klep een
Verse buitenlucht
afzuigpunt aangebracht met toepassing van een druk-
Om de afzuiginstallatie goed te kunnen laten func-
geregeld afzuigrozet. Hierbij wordt een afzuiglucht
tioneren is een luchttoevoer van verse buitenlucht
gegarandeerd van minimaal 25 m³/h.
onontbeerlijk. In het project zijn zelfregelende Aralco-
• Gekozen is om niet alleen de woonkamer te
gevelroosters toegepast die, afhankelijk van de situatie,
voorzien van een CO2-sensor, maar ook alle slaap-
al dan niet akoestisch geïsoleerd zijn uitgevoerd. Aan
kamers.
de hand van ventilatiebalansberekeningen zijn de
Goede gebruikersinstructie
noodzakelijke luchthoeveelheden per vertrek berekend waarna de zelfregelende gevelroosters zijn geselec-
Om ook tijdens de nacht zorg te dragen voor een gezond
teerd. Aan de hand van de glasafmetingen zijn de
binnenklimaat meten de CO2-sensoren de optredende
roosters besteld waarbij de luchtdoorlaat de berekende
vervuiling in de slaapvertrekken. Als de lucht ver-
waarde zo dicht als mogelijk benadert.
vuild raakt, zal de sensor dit registreren en melden aan
De roosters zijn geplaatst op locaties waaronder een
de Oxygreen-installatie waarna de luchtklep vanuit
radiator is gesitueerd om bij lagere buitentemperaturen
zijn laagstand (15 procent) zal worden geopend naar
tochtklachten zoveel mogelijk te voorkomen. Alle roosters
een hogere stand. Het is hierbij wel van belang dat in
zijn voorzien van een kunststofstuwklep die ervoor zorgt
de slaapvertrekken de gevelroosters geopend zijn én
dat bij harde wind de instroomopening binnen een
blijven, om ventilatie te kunnen bewerkstelligen. Een
bepaalde grenswaarde blijft en er bijna geen tochtklachten
gesloten gevelrooster zal er voor zorgen dat de ruimte-
worden ervaren. Tevens zijn per rooster bedieningsstangen
lucht niet wordt ververst waarbij de Oxygreen-instal-
aangebracht waarmee het rooster naar wens op verschil-
latie op hoogstand zal blijven ventileren. Het is dus
lende standen kan worden ingesteld.
belangrijk de gebruikers goed te instrueren over een
32
van de aangesloten sensoren.
juiste bediening van de ventilatie. Buiten de CO2-sen-
Overstroom
soren in de woonkamer en slaapkamers, is de badkamer
Niet minder belangrijk zijn de noodzakelijke over-
voorzien van een vochtsensor die bij de meting van een
stroomvoorzieningen in de woning. Een item dat nog
te hoge rv de Oxygreen naar een hoogstand zal sturen.
wel eens wordt onderschat. Om ervoor te zorgen dat
VV+ juni 2014
VV06 28-33.indd 32
16-06-14 08:17
Het belang van overstroom voorzieningen wordt nog wel eens onderschat. Handbediening (draadloos).
de verse buitenlucht vanuit de gevelroosters kan overstromen naar de ruimten die zijn voorzien van afzuigventielen, zijn overstroomvoorzieningen noodzakelijk. Als er geen overstroom van ventilatielucht kan plaatsvinden, zal een ventilatie-installatie niet kunnen functioneren. Deurroosters of voldoende vrije ruimte onder binnendeuren moeten absoluut aanwezig te zijn. Hierbij verdient een deurrooster de voorkeur omdat een vrije ruimte onder de deur eenvoudig, bijvoorbeeld door vloerbedekking, kan worden verminderd. Als een calamiteit of ramp optreedt, worden de aanwezige dakafzuigventilatoren automatisch uitgeschakeld. Dit uitschakelen gebeurt door de
vrr
(veiligheidsregio Rijnmond) die vanuit de meldkamer een automatisch signaal stuurt naar alle aangesloten ventilatoren binnen het vastgestelde rampgebied. Deze uitschakeling, ook wel
boa-v
genoemd, (bediening op afstand-ventilatie) is een automatische besturing, ter beveiliging van huurders die niet in staat zijn om de afzuiginstallaties zelf gemakkelijk uit te schakelen. Dit ter vervanging van de aanwezige toonfrequent-schakeling die als extra dienst door Stedin werd verzorgd, maar die binnenkort zal stoppen.
Vergelijking De 112 Oxygreen-installaties zijn onlangs opgeleverd en zullen gedurende 2014 worden gevolgd wat betreft energiegebruik, werking en gebruik. Zodra de eerste resultaten aangaande ervaring van de bewoners en het energieverbruik van de appartementen bekend zijn, zullen deze kenbaar worden gemaakt en volgt een verHet Panoramaflat in de nieuwe ‘isolatiejas’.
gelijking met de theoretische berekeningen.
<<
VV+ juni 2014
VV06 28-33.indd 33
33
16-06-14 08:17