Technieken in de bestaande

Technieken in de energiezuinig bestaande bouw

energiebesparingsverkenner

Trias Energetica

armteweerstand

Technieken in de bestaande bouw

Inleiding 2

Adviesburo Nieman heeft in opdracht van Agentschap NL, NL Energie en Klimaat de brochure: ‘Technieken in de bestaande bouw’ opgesteld. De ontwikkelingen op het gebied van energiebesparende technieken staan niet stil. In de praktijk zijn echter energiebesparende technieken niet bekend of er ontstaat koudwatervrees om deze technieken daadwerkelijk in te zetten. Dit speelt met name in de bestaande bouw omdat een aantal componenten en technieken oorspronkelijk ontwikkeld is voor de nieuwbouw. Daarnaast zijn er specifieke materialen en technieken voor het verbeteren van bestaande gebouwen. Deze brochure kan bijdragen aan de (h)erkenning van deze technieken, waardoor de technieken in de bestaande bouw toegepast kunnen worden.

3

Om technieken breedschalig en in de bestaande bouw te kunnen toepassen, is gekozen om in deze brochure de focus te leggen op bewezen technieken. Dit begrip lichten we onderstaand nader toe. De definitie van ‘bewezen’ is dat een grootschalige toepassing mogelijk is, mede rekening houdend met: - de bewoners; maatregelen die te realiseren zijn zonder uithuizing van bewoners; - de techniek; grootschalige toepassing moet mogelijk zijn tegen relatief beperkte onderhouds- en investeringskosten; - de mate van energiebesparing; beoordeel het effect van energiebesparende maatregelen zowel met het oog op de CO₂-uitstoot als het effect in energiekosten. Bij voorkeur moet sprake zijn van significante verbetering (minimaal één label omhoog).

Woninginstallaties vervullen een steeds belangrijkere rol in het verzorgen van diverse functies in de woning.

4

Opbouw brochure In deze brochure worden de technische ontwikkelingen en innovaties toegelicht die toepasbaar zijn in de bestaande bouw. Gekozen is voor een handzaam overzicht met voor- en nadelen en praktische toepassingsvoorbeelden. Hierbij is uitgegaan van de volgende opbouw, waarbij onderscheid is gemaakt in bouw kundige en installatietechnische technieken: Bouwkundig 1. Vloerconstructie a. Bodem b. Vloer 2. Gevelconstructie / na-isolatie a. Spouwisolatie b. Buitengevelisolatie c. Binnengevelisolatie 3. Dakconstructie a. Volledig b. Buitenisolatie c. Binnenisolatie 4. Glas / kozijnen 5. Infiltratie

Installatietechnisch 6. Verwarming & warmtapwater 7. Ventilatie a. natuurlijke toevoer en centrale mechanische afvoer b. gebalanceerde ventilatie c. decentrale gebalanceerde ventilatie 8. Zonne-energie

Voor meer inhoudelijke informatie over bijvoorbeeld installatiecomponenten wordt verwezen naar de brochure ‘Innovatie in Energie’ van Agentschap NL (voorheen SenterNovem) van december 2009.

Ontwerpproces

Bouwkundig

1

3

2

Visie op aanpak: Trias Energetica

De mate waarin de buitenschil van de woning, inclusief bewegende delen en openingen, is geïsoleerd, kierdicht gemaakt en de wijze waarop zonnewarmte en -licht de woning binnenkomen, bepalen voor een groot deel de warmtevraag in de woning. Vanuit het principe van de Trias Energetica (zie kader) is vraagbeperking de eerste stap. Innovaties in bouwmaterialen en producten resulteren vaak in een verbeterde warmteweerstand (Rc-waarde) of een gelijkblijvende isolatiewaarde bij geringere materiaaldikte.

Om tot een verantwoord energiezuinige aanpak in de bestaande bouw te komen kan gebruik worden gemaakt van de Trias Energetica. Dit principe houdt in dat een energiezuinige aanpak gerealiseerd wordt in drie stappen: 1. Beperk de energievraag zoveel mogelijk. 2. Pas waar mogelijk duurzame bronnen toe. 3. Ga zo efficiënt mogelijk om met de restvraag naar energie met behulp van fossiele bronnen.

Strategie Verbeteren van bestaande woningen en gebouwen vraagt om een andere strategie dan nieuwbouw. Aansluiten bij natuurlijke vervangingsmomenten ligt voor de hand, maar doe dit vanuit een visie op het complex of de woning.

Vuistregels: • • • •

Denk integraal: woonkwaliteit, toekomstvisie en energiekosten, bouwkundige kwaliteit en installatietechniek. Stem de aanpak en het moment van ingreep af op de resterende levensduur van woning, complex en componenten. Bij uitvoering in stappen: zorg voor kwaliteit van tussenresultaat. Bij deelvervanging (ook bij storing of schade): vervang altijd door de nieuwe energiezuinige componenten (bijv. HR++-glas, HR-ketel, energiezuinige cv-pompen, ventilatiebox met gelijkstroomventilator)

Installatietechnisch Woninginstallaties vervullen een steeds belangrijkere rol in het verzorgen van diverse functies in de woning. Een gezond binnenklimaat is belangrijk en bovendien wordt een steeds hoger comfortniveau geëist. Op de volgende pagina zijn bewezen innovatieve installatietechnische oplossingen opgenomen waarmee op een energiezuinige wijze kan worden voorzien in warmtapwater, verwarming, ventilatie en/of elektriciteit.

5

Denk in scenario’s Door alle mogelijke verbetermaatregelen te bundelen in diverse scenario’s, kan afhankelijk van restant levensduur, het beschikbare budget, de speerpunten voor de wijk, impact op de Energie Index tot een goed afgewogen maatregelpakket worden gekomen. Onderstaande matrix uit een willekeurig project geeft een overzicht van maat regelen weer, gekoppeld aan de invloed op de Energie Index. Dit gekoppeld aan een investeringsraming geeft u de mogelijkheid om afgewogen en duurzame keuzes te maken.

6

type L (tussen-woning)

type M (hoek-woning)

huidige situatie

2,00 (D)

2,26 (E)

scenario 1

1,39 (C)

1,37 (C)

spouwisolatie (60 mm)

-0,35

-0,65

vervangen enkel glas

-0,18

-0,15

isolerende voordeur

-0,03

-0,01

kierdichting draaiende delen

-0,06

-0,06

HR-107 combiketel

-0,09

-0,09

plaatsen mv-unit

+0,07

+0,07

scenario 2

1,16 (B)

1,15 (B)

vloerisolatie (80 mm)

-0,11

-0,11

paneelconstructie (80 mm)

-0,02

-0,01

dakisolatie (120 mm)

-0,02

-0,01

vervangen dubbel glas

-0,08

-0,09

Energiebesparingsverkenner Via de website www.energiebesparingsverkenner.nl kan, afhankelijk van het woningtype, een indicatief energielabel worden opgesteld met mogelijke energiebesparende maatregelen. De maatregelen worden samengevoegd tot een maatregelenpakket, waarbij een indicatie wordt gegeven van: de kosten, het energielabel en het comfort. Daarmee geeft de energiebesparingsverkenner snel een indicatie van de effecten van energiesparingsmaatregelen voor onderhouds- en renovatieprojecten of de particuliere markt. Hieronder een voorbeeld van een rijtjeswoning gebouwd in de periode 1966-1975, variant: tussenwoning.

Kenmerken

Huidige woning

Pakket 1

Maatregelen max. energiebesparing

gevelisolatie

Geen

Goed

Goed

dakisolatie

Matig

Goed

Goed

vloerisolatie

Geen

Geen

Goed

ramen leefruimtes

Dubbel glas

HR+ + glas

HR+ + glas

ramen slaapruimtes

Enkelglas

HR+ + glas

HR+ + glas

installatie

VR-combi

HR-combi

HR-combi + zonneboiler

ventilatie

Natuurlijk

Mechanisch

Natuurlijk

PV-cellen

Nee

Nee

Ja

Pakket 1

Maatregelen max. energiebesparing

Uw maandelijkse energiekosten gaan omlaag met

€ 45

€ 91

Financieringskosten maatregelen energiebesparing per maand

€ 72

€ 151

Uw maandelijkse voordeel is

€ [-27]

€ [-60]

De totale investering is

€ 19.966

€ 34.229

Daarvan wordt geinvesteerd in energiebesparing

€ 12.941

€ 26.974

De onderstaande resultaten zijn bij benadering en kunnen afwijken Kenmerken

Energielabel Comfort Bron: energiebesparingsverkenner

Huidige woning

E

B

A

7

Binnenmilieuprofiel Bij het opstellen van een energiezuinig concept worden maatregelen geadviseerd die direct of indirect van invloed zijn op het binnenmilieu. Door de EPA-adviseur kan naast de energetisch prestatie ook het binnenmilieu worden gekwalificeerd. Het binnenmilieuprofiel geeft de opdrachtgever (eigenaar of bewoner) inzicht in de te verwachten binnenmilieukwaliteit, als aanvulling op het energielabel. In de methode voor het binnenmilieuprofiel staan het gebouw en de installaties centraal. Bewonersafhankelijke factoren, zoals inrichting en gebruik, worden buiten beschouwing gelaten. Met het binnenmilieuprofiel wordt de woning beoordeeld op acht verschillende binnenmilieu aspecten: luchtverversing, vocht en schimmel, verbrandingsgassen, thermisch comfort winter, oververhitting zomer, installatiegeluid, geluidisolatie en daglichttoetreding. De beoordeling wordt aangegeven met een horizontale ‘stoplichtscore’ bestaande uit de volgende kleuren:

8

• • • •

Groen: laag risico Oranje: verhoogd risico Rood: hoog risico Rood met uitroepteken: maatregelen direct nodig

Op de achterzijde van het binnenmilieuprofiel staan, afhankelijk van de scores, een aantal standaardadviezen om het binnenmilieu in een woning te verbeteren.

Bron: ISSO 82.4

Bouwkundige en installatietechnische technieken Op de volgende pagina’s zijn diverse bouwkundige en installatietechnische technieken opgenomen. De maat regelen worden eerst kort omschreven en gevisualiseerd, waarna wordt ingegaan: • • • •

Consequentie voor bewoners Voor- en nadelen Aandachtspunten en randvoorwaarden Levensduur en onderhoud

Voor de levensduur en onderhoud is een classificatie opgesteld om in één oogslag inzicht te geven in de te verwachten levensduur van de maatregel. Hiervoor wordt de volgende classificatie aangehouden:

Classificatie

Levensduur

Onderhoud

1 ster

5 jaar

zeer veel onderhoud

2 sterren

10 jaar

veel onderhoud

3 sterren

15 jaar

regulier/ periodiek onderhoud

4 sterren

20 jaar

beperkt onderhoud

5 sterren

> 20 jaar

zeer beperkt onderhoud

9

Integrale benadering: Passief renoveren Passief renoveren wordt gekenmerkt door een optimale thermische schil en een efficiënt gebruik van zonne-energie. Daardoor is nog weinig ‘actieve’ verwarming nodig. Bij Passief renoveren geldt een maximale warmtevraag van 25 kWh/m². Voor de thermische schil geldt bij Passief renoveren een warmteweerstand van circa 10,0 m²K/W, drievoudige beglazing en een zeer luchtdichte schil (qv;10;kar 0,15 dm³/s.m²). Naast zongeoriënteerde gevels voor een warmtewinst in de winterperiode, wordt bij Passief renoveren ook aandacht geschonken aan passieve koeling in de zomerperiode (zonwering, overstekken en zomernachtventilatie). Passief Bouwen vergt een kwaliteitsinvestering in het ontwerp, de detaillering en de uitvoering. Installatietechnisch wordt Passief renoveren onder andere gekenmerkt door toepassing van een gebalanceerd ventilatiesysteem. Een dergelijk systeem in een bestaand casco vergt de benodigde aandacht. Daarnaast zal gebruik worden gemaakt van zonne-energie om het energieverbruik voor warmtapwater te reduceren. De verwarmingsinstallatie is echter heel bescheiden. Kortom bij Passief renoveren is een integrale kennis van bouwfysica, materialen, installaties en uitvoering van groot belang.

Bouwkundige technieken 1. Vloerconstructie Aspect Bodem

Maatregel

Omschrijving

Bodemisolatie

De functie van isoleren is het beperken van het warmteverlies via de begane grondvloer, met als belangrijke meerwaarde comfortverhoging door het ontstaan van een hogere oppervlaktetemperatuur.

Visualisatie

Geringe overlast voor bewoners. Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloer temperatuur.

De bodem kan worden voorzien van schelpen, PS-korrels of PS-chips.

Onderzijde vloer

10

PUR-schuim en/ of isolatieplaten

Het na-isoleren van de begane grondvloer kan met behulp van platen minerale wol, platen kunststofschuim of door het opspuiten van PUR-schuim.

Geringe overlast voor bewoners.

Zie ook SBR-renovatie details voor bijv. detail met minerale wol bij houten vloer. Onderzijde vloer

Reflecterende folies en luchtkussens

Een slimme combinatie van reflecterende folies en luchtlagen leidt tot aanzienlijke isolatiewaarden. De isolatiewaarden zijn getest en ondermeer als kwaliteitsverklaringen voor ondermeer de energielabel-systematiek) beschikbaar.

Schuimbeton

Bijvoorbeeld als alternatief voor het vervangen van houten vloeren kan gekozen worden voor de toepassing van een schuimbetonnen vloer.

Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloer temperatuur.

Geringe overlast voor bewoners. Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloer temperatuur.

De de kruipruimte wordt afgedekt met bodemfolie.

Onderzijde vloer/ kruipruimte

Bewoners

–

Grote overlast Uithuizing is noodzakelijk.

Voordelen

Nadelen

Aandachtspunten & randvoorwaarden

Energiebesparing.

Kruipruimte minder bereikbaar voor o.a. leidingen.

Luchtdichtheid van de vloer, leiding-doorvoeren en het kruipluik.

Ventilatie van de vloeren (vooral nog vereist bij houten vloeren) heeft een negatieve invloed op de isolatiewaarde van bodemisolatie: er wordt nl. boven de isolatielaag geventileerd.

Bij een lage kruipruimte mogelijk (vrije hoogte < 45 cm).

Bij isolatie tussen houten balken kans op conden satie balken en hout aantasting. Beoordeling op maat is vereist.

In vochtige kruipruimte met houten vloer, bodem afdekken met folie.

Verbetering comfort: hogere vloertemperatuur. Door isolatie op de bodem van de kruip ruimte te combineren met een zeer goede dampremmende laag op die bodem, wordt de luchtvochtigheid in de kruipruimte sterk verminderd.

Energiebesparing. Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloertemperatuur PUR-schuimisolatie verbetert ook de luchtdichtheid.

Energiebesparing. Uitvoeringsgevoelig.

Levensduur

Onderhoud

Geen onderhoud nodig.


Kruipruimte moet goed bereikbaar zijn, vrije hoogte > 35 cm. Denk aan damp remmende laag bij toepassing minerale wol.

Kruipruimte moet goed bereikbaar zijn, vrije hoogte > 35 cm.

Bij een lage kruipruimte mogelijk (vrije hoogte < 45 cm).

Drogingstijd schuim beton.

Extra folie tussen schuimbeton en dekvloer i.v.m. werking (schollen) schuimbeton.


Geringe investerings kosten.

Energiebesparing. Luchtdichtheid begane grondvloer.



11

Bouwkundige technieken 2. Gevelconstructie / na-isolatie Aspect Spouw

Maatregel

Omschrijving

Spouwmuur vullen met bijvoorbeeld minerale wolvlokken of PS-korrels.

Bij spouwisolatie wordt isolatiemateriaal (o.a. minerale wolvlokken, (gebonden) polystryreenschuimkorrels, PUR-schuim via openingen (boorgaten in buitenblad) in de spouw gebracht.

Visualisatie

Geringe overlast voor bewoners.

12

Buitenzijde

Toepassing waarbij voor de bestaande gevel een nieuw buitenspouwblad wordt gerealiseerd. Dit kan gerealiseerd worden door: • Verwijderen bestaand buitenblad + aanbrengen nieuw geïsoleerd buitenspouwblad • Aanbrengen buitengevel op bestaand buitenblad De schil kan bestaan uit: • isolatie en stucwerk (natte methode); • plaatmateriaal (droge methode) • isolatie en (prefab) metselwerk.

Bewoners

–

Voordelen

Nadelen

Energiebesparing.

Te behalen isolatiewaarde is door beperkte spouwbreedte (veelal 5- 6 cm) beperkt tot maximaal 1,5 m²K/W.

Economisch aantrekkelijk i.v.m. goede verhouding opbrengst / investeringskosten.

Koudebruggen blijven aanwezig en kunnen zelfs kritisch worden m.b.t. vochtproblemen. Dit dient per situatie nader te worden beoordeeld. Plaatselijk kan spouw ongevuld blijven, door bijvoorbeeld speciebaarden en/of vuil. Op termijn: aantasting van de spouwankers door het ontbreken van ventilatie in de spouw.

Aandachtspunten & randvoorwaarden Buitenspouwblad moet voldoende waterkerend zijn. Advies: deze maatregel altijd toepassen in combinatie met voegwerkherstel (waar nodig) en hydrofoberen. Specialistisch advies inwinnen. Controle van de aanwezige ventilatievoorzieningen van de woning in verband met verbeterde luchtdichtheid van de gevel. Controleer de spouwen vooraf op vochtbruggen (bijvoorbeeld speciebaarden) met een endoscoop.

Levensduur

Onderhoud

Mits voldoende onderhoud.

- na 5-10 jaar hydro foberen / herstel voegwerk. - na 10 jaar: controle/ herstel voegwerk + controle uitzakken isolatie (d.m.v. thermografie).

13

Bouwkundige technieken 2. Gevelconstructie / na-isolatie (vervolg) Aspect Buitenzijde

Maatregel

Omschrijving

Verwijderen bestaand buitenblad + aanbrengen nieuw geïsoleerd buitenspouwblad.

Voor het aanbrengen van de nieuwe buitengevel isolatie wordt het bestaande buitenspouwblad verwijderd. Het huidige binnenblad functioneert als drager voor de te isoleren buitenschil. Het geïsoleerde buitenspouwblad kan als volgt worden uitgevoerd: • met spouw; of • monolithisch.

Visualisatie

Bewoners Geringe overlast, i.v.m. werkzaamheden buiten woning. Bij vervangen of verplaatsen kozijnen wel overlast.

14

Buitenzijde

Aanbrengen buitengevel isolatie op bestaand buitenblad.

Het gevelsysteem wordt aan de buitenzijde van het buitenspouwblad gemonteerd. Afhankelijk van fabrikant worden de steenstrips op de isolatieplaten gelijmd of zijn ze in de fabriek al bevestigd op de isolatieplaten.

Geringe overlast, i.v.m. werkzaamheden buiten woning. Bij vervangen of verplaatsen kozijnen is er wel overlast (zie verder).

Voordelen

Nadelen

Het is een snel verwerkbaar en relatief goedkoop product.

Extra aandacht voor ventilatie van de woning in verband met ver beterde luchtdichtheid gevel.

Hoge isolatiewaarden mogelijk. Draagt ook bij aan de versteviging van gevels. De uitstraling van de woning kan worden opgewaardeerd.

Aandachtspunten & randvoorwaarden Constructief zal moeten worden nagegaan of het binnenblad voldoende dragend is om de nieuwe buitenschil te dragen. Het kan zijn dat zowel het binnenals buitenblad een rol speelt bij de stabiliteit en draagconstructie.

Levensduur

Onderhoud


Schoonmaakwerkzaamheden in verband met vervuiling gevel bij stucwerk of platen.

Ingrijpende aanpassing aan de woning gericht op een forse verlenging van de levensduur.

Bouwfysisch gunstig (isoleren aan buitenzijde).

Casco en functionaliteit van de woning moeten in orde zijn.

Geen onderhoud bij gemetseld buitenspouwblad.

Vlakke en starre ondergrond is benodigd bij verlijmen platen. De gevel komt naar voren: aansluitingen t.p.v. dakvoet, kozijnen e.d. dienen te worden uitgewerkt. Energiebesparing: hoge isolatiewaarden mogelijk. De uitstraling van de woning kan worden opgewaardeerd. Bouwfysisch gunstig (isoleren aan buitenzijde).

Extra aandacht voor ventilatie van de woning in verband met ver beterde luchtdichtheid gevel.

Ingrijpende aanpassing aan de woning gericht op een forse verlenging van de levensduur. Casco en functionaliteit van de woning moeten in orde zijn.

Levensduur mogelijk geringer dan bij traditioneel metselwerk door grotere temperatuursprong over dunne stuclaag; enig risico op vorstschade.

Controleer voegwerk.

15

Bouwkundige technieken 2. Gevelconstructie / na-isolatie (vervolg) Aspect

16

Maatregel

Omschrijving

Visualisatie

Bewoners

Binnenzijde

Voorzetwand constructie (1)

Bij binnengevelisolatie wordt isolatiemateriaal tegen de binnenzijde van de gevel aangebracht en afgewerkt met een plaatmateriaal.

Gelet op omvang en tijdsduur worden bewoners meestal tijdelijk uit huis geplaatst.

Binnenzijde

Voorzetwand constructie (2)

Thermisch isolatiepaneel. De panelen worden onderling gekoppeld met een montageprofiel dat bestaat uit een lijf van isolerend schuim met een strook harde, schroefvaste kunststof. Tevens dient de combinatie als dampremmende folielaag in de spouw.

Gelet op omvang en tijdsduur worden bewoners meestal tijdelijk uit huis geplaatst.

Voordelen

Nadelen

Geen invloed op de architectuur aan de buitenkant;

Bewoners hebben relatief veel last van deze ingreep.

Geluidisolatie tussen woningen kan verbeterd worden.

Verwarmingselementen bij gevels verplaatsen. Warmteaccumulerend vermogen gevels wordt beperkt. Kans op vochtproblemen in voorzetwand constructie.

Aandachtspunten & randvoorwaarden Aanbrengen damp remmende laag aan binnenzijde isolatie. Zorgvuldig luchtdicht aanbrengen is essentieel. Ventilatie van de woning in verband met ver beterde luchtdichtheid gevel.

Levensduur

Onderhoud


Geen onderhoud. Voorkom beschadiging dampremmende laag. Bij verwerking binnen zorgen dat damp remmende folie en luchtdichting in stand blijft.

Bouwfysisch kritisch. Relatief veel thermische isolatie bij een geringe dikte. Korte montagetijd.

Bewoners hebben relatief veel last van deze ingreep. Verwarmingselementen bij gevels verplaatsen. Warmteaccumulerend vermogen gevels wordt beperkt. Kans op vochtproblemen in voorzetwand constructie (damp remmende laag binnenzijde is cruciaal).

Aanbrengen damp remmende laag aan binnenzijde. Zorgvuldig luchtdicht aanbrengen is essentieel. Denk aan positie wandcontactdozen e.d. Verbeter de ventilatievoorzieningen in de woning in verband met verbeterde luchtdichtheid van de gevel (afname infiltratie).

Geen onderhoud. Voorkom beschadiging dampremmende laag. Bij verwerking binnen zorgen dat damp remmende folie en luchtdichting in stand blijft.

17

Bouwkundige technieken 3. Dakconstructie Aspect

Maatregel

Omschrijving

Volledig

Constructie volledig vernieuwd.

De bestaande dakconstructie wordt verwijderd en vervangen door een nieuwe (prefab) dakconstructie.

Buitenzijde

Benutten spouw dakpannen.

Toepassen geprofileerde PS-elementen op het bestaande dakbeschot.

Binnenzijde

Isolatie voorzieningen binnenzijde.

Bij isolatie aan de binnenzijde bij hellende daken zal de isolatie onder het dakbeschot worden aangebracht.

Visualisatie

Bewoners Overlast; (zolder) verdieping veelal enkele dagen niet bereikbaar. Bereikbaarheid door steigerwerk beperkt.

–

Gering overlast door bewoners, geschikt voor bewoonde situatie.

18

Dit bestaat veelal uit: - minerale woldekens met een dampremmende folie en aftimmering. - harde isolatieplaten met afwerking.

Zolder moet toegankelijk zijn en het dakvlak moet bereikbaar zijn.

Voordelen

Nadelen

Goede luchtdichte aansluitingen zijn mogelijk.

Veel sloopafval. Relatief veel overlast bewoners.

Aandachtspunten & randvoorwaarden Extra aandacht voor aansluitdetails, met name luchtdichtheid dakraam + dakplaten onderling.

Levensduur

Onderhoud

Geen onderhoud.

Combinatie met energiezuinige maat regelen (PV/zonnecellen) mogelijk.

Vervangen dakpannen kan desgewenst worden meegenomen; Aanzienlijke besparing mogelijk door beperken transmissie- en infiltratieverlies; Goed te combineren met buitengevelisolatie, mits aandacht voor details ter plaatse van aansluitingen (o.a. dakvoet);

Verwijderen en (her)plaatsing pannen. Geringe isolatie verbetering.

Dampdichtheid en luchtdichtheid dak constructie binnenzijde in verband met inwendige condensatie;

Toepasbaar bij onvolledige deelname.

Let op luchtdichtheid dakvoet;

nagaan toestemming welstand / bestemmingsplan.

Aanpassen voetlood schoorsteen en opgaande werk, aanpassen goten;

Geen onderhoud.

19

Aansluiting op gevel door verhoging dakconstructie;

Geringe kans op bouwfysische problemen bij correct afdichting (zowel binnenals buitenzijde);

Aansluiting op dakramen.

Meestal is er geen dakverhoging nodig en vullen de PS-stroken de ruimte tussen dakbeschot en dakpannen.

Verhoudingsgewijs gunstig (investering / energie-effect/ mate van overlast). Verbetering geluidisolatie dak constructie mogelijk.

Kans op bouwfysische problemen Nauwkeurige uitvoering is noodzakelijk (dampdichte folie + luchtdichte aansluitingen), met name aandacht rondom gordingen en sporen. Beperkte mogelijkheden met betrekking tot dikte isolatiepakket.

Bestaande dakbedekking en constructie moeten in goede staat zijn en goed waterkerend; Aandacht voor luchtdichtheid, o.a. voorkomen vochtproblemen.

Geen onderhoud. Voorkom doorboring luchtdichting. Voorkom beschadigingen dampremmende laag.

Bouwkundige technieken 4. Glas / kozijnen Aspect

Maatregel

Omschrijving

Visualisatie

Bewoners

Kozijnen vervangen.

Nieuwe kozijnen kunnen geplaatst worden met het oude kozijn als stelkozijn, met een nieuw stelkozijn of rechtstreeks in de gevel.

–

Ondanks overlast voor de bewoners kunnen deze gedurende de werkzaamheden in hun woning blijven.

Glas vervangen.

Het aanwezige glas (enkel of dubbel) vervangen door HR++ glas. Dit glas heeft veelal een U-waarde van 1,1, - 1,2 W/(m².K) en levert ten opzichte van het aanwezige glas een aanzienlijke energiewinst op.


Sterk geïsoleerde kozijnen.

Op niveau van Passief renoveren worden geïsoleerde kozijnen toegepast. De houten kozijnprofielen zijn in de kern voorzien van twee verlijmde isolatielagen. Veelal gecombineerd met drievoudig glas.


Geïsoleerde voordeur.

Een thermisch isolerende deur is een deur van hout of kunststof, die een isolatielaag bevat.

20

–

Zeer geringe overlast voor bewoners.

Voordelen

Nadelen

Energetisch interessant door combinatie met HR++ glas;

Geen

Verbetering geluidwering en kierdichting mogelijk;

Ventilatievoorziening opnemen (roosters) door verbeterde kierdichting;

Te combineren met toepassen van (zelf regelende) roosters.

Levensduur

Onderhoud

Luchtdichtheid aan sluiting kozijn-gevel; Plaatselijk kierdichting draaiende delen;

Comfortverhogend;

Energetisch zeer interessant, comfort verhogend.


Geen onderhoud. Voorkom doorboring luchtdichting. Voorkom beschadigingen dampremmende laag.

Voldoende draaiende delen (spuien, zomernachtventilatie).

Kans op condens aan buitenzijde (met name ’s ochtends aan de noordzijde).

Mogelijk moeten sponningen van een kozijn uitgefreesd worden om het glas te kunnen plaatsen in een bestaand kozijn;

Met schilderwerk het kitwerk of rubbers controleren en nalopen.

Luchtdichtheid aan sluiting kozijn-gevel; Plaatselijk kierdichting draaiende delen.

Energetisch zeer interessant en in combinatie met drievoudig glas zeer comfortverhogend.

Relatief duur t.o.v. standaard houten kozijnen met HR++-glas.

Let op het toenemende gewicht van drievoudig glas bij grote ramen en puien. Minimaal dubbele kierdichting wordt bij deze toepassing geadviseerd.

Regulier schilderwerk bij houten kozijnen Nalopen hang- en sluitwerk.

Kunststof / aluminium: - circa 10-15 jaar: nalopen kierdichting + hang- en sluitwerk. Verbetering kierdichting mogelijk.

Geen

Luchtdichtheid aan sluiting kozijn-gevel; Plaatselijk kierdichting draaiende delen.

Regulier schilderwerk bij houten kozijnen. Nalopen hang- en sluitwerk.

21

Bouwkundige technieken 5. Infiltratie Aspect

Maatregel

Omschrijving

Visualisatie

Bewoners

Tochtstrippen

Plaatsen van tochtstrippen bij draaiende delen (ramen / deuren).

–


Prefab manchet

Plaatsen van een prefab manchet ter plaatse van dakdoorvoeringen i.c.m. vervangen cv-ketel.


Tape

Aansluitingen luchtdicht aftapen, met name: dakvoet en aansluiting kozijnen op bouwkundig kader.


22

Voordelen

Nadelen

Verbetering van de luchtdichtheid.

Geen


Levensduur

Onderhoud

10-15 jaar: nalopen / herstellen, zonodig vervangen

Geen onderhoud.

Luchtdichtheid aan sluiting kozijn-gevel; Plaatselijk kierdichting draaiende delen; Ventilatievoorziening opnemen (roosters) door verbeterde kierdichting;

Voorkom doorboring luchtdichting. Voorkom beschadigingen dampremmende laag.

Voldoende draaiende delen (spuien, zomernachtventilatie).

Verbetering van de luchtdichtheid.

Geen

Bereikbaarheid doorvoeringen in bestaande bouw.

Geen onderhoud.

Minder kans op inwendige condensatie in dakconstructie.

Verbetering van de luchtdichtheid. Minder kans op inwendige condensatie in dakconstructie.

NB: bij vervangen doorvoer (nieuwe ketel) nieuw manchet nodig. Geen

Bereikbaarheid naden in bestaande bouw. Vraagt zeer zorgvuldige uitvoering.

Afhankelijk van kwaliteit en zorgvuldigheid uitvoering.

Geen onderhoud.

23

Installatietechnische technieken 6. Verwarming & warmtapwater Aspect

Maatregel

Omschrijving

Verwarming

HR 107 ketel

Een hoogrendementsketel of HR-ketel is een verwarmingsketel op aardgas die ten opzichte van een conventionele gasketel een hoger rendement heeft.

Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in principe in één dag plaats vinden.

Verwarming

HRe ketel

De HRe ketel werkt met een Stirling motor die op aardgas werkt. Met deze motor kan tegelijkertijd warmte en energie geproduceerd worden. De HRe ketel staat ook bekend als een micro-WKK: een micro- WarmteKrachtKoppelingseenheid.

Bewoners hebben maar gering last van de werkzaam heden en kunnen in hun woning blijven wonen.

Lucht/water warmtepomp

Luchtwarmtepomp

Lucht/warmtepompen onttrekken energie uit de buitenlucht en/of ventilatielucht. Het voordeel ten opzichte van bodembronnen is dat ze beter inpasbaar zijn in bestaande woningen, mits buitenunit plaatsbaar is.

Overlast voor de bewoners is sterk afhankelijk van bjikomende werkzaamheden, zoals vervangen warmteafgifte lichaam.

24

Visualisatie

Bewoners

Voordelen

Nadelen

Kan met ieder warmte afgifte-systeem voor ruimteverwarming en met ieder ventilatie systeem gecombineerd worden.

Gas blijft als fossiele brandstof noodzakelijk.


Levensduur

Onderhoud

Opstelruimte. Schachtruimte rookgas afvoer en luchttoevoer.

Periodiek onderhoud om de 1 á 2 jaar.

Luchttoevoer rechtstreeks van buiten, afhankelijk van bestaande ketel zijn nieuwe dakdoorvoeringen nodig.

Combinatie met zonneboiler mogelijk.

Bewust mee omgaan in relatie tot de Trias. Interessant voor bestaande bouw, vanwege relatief groot verbruik;

Nog kostbaar; Minder effectief voor een goed geïsoleerde woning.

Per situatie bekijken of elecra-aansluiting voldoet.

Geen bouwkundige aanpassingen benodigd.

Energetisch interessant; Eventueel koeling via verwarmingssysteem (vloer of speciale convectoren) onder voorwaarden mogelijk.

Bewust mee omgaan in relatie tot de Trias Energetica;

Kosten; Woning moet aangepast worden op LT verwarming.

Instructie gebruiker; Voorkomen geluid productie en trillingen.



25

Installatietechnische technieken 6. Verwarming & warmtapwater (vervolg) Aspect Verwarming

Maatregel

Omschrijving

Visualisatie

Bewoners

HR combiketel met een kleine warmtepomp

HR combiketel met een kleine warmtepomp. De warmtepomp maakt gebruik van zowel binnenals buitenlucht om extra warmte op te wekken.

Overlast voor de bewoners is sterk afhankelijk van bijkomende werkzaamheden, zoals vervangen warmteafgifte lichaam.

Zonneboiler

De zonneboiler levert warmte voor de verwarming van tapwater en eventueel ook voor ruimte verwarming.

Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in principe in één dag plaatsvinden.

Douche WTW

Met een douche-WTW kan een deel van de restwarmte die via het douchewater naar het riool zou worden afgevoerd teruggewonnen worden. Er zijn zowel pijp- als douchebak WTW’s. Vooral de douchebak variant is zeer geschikt voor renovatie doeleinden, maar heeft een lager rendement en het nadeel van een opstap.

Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in principe in één dag plaats vinden.

Warmtepomp boiler

De warmtepompboiler wordt gebruikt voor het verwarmen van tapwater en afhankelijk van het type ook voor ruimteverwarming. De warmtepompboiler onttrekt warmte aan de afgezogen ventilatielucht.

Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in 1 dag.

26

Voordelen

Nadelen

Energetisch interessant.

Woning moet aangepast worden op LT verwarming;

Eventueel koeling mogelijk.

Aansluiten op mechanische ventilatiebox (die moet er wel zijn).


Levensduur

Onderhoud

Instructie gebruiker; Voorkomen geluid productie en trillingen;

Periodiek onderhoud om de1 á 2 jaar.

Inregeling toestel en installatie is kritisch; Trillingsvrij opstellen.

Combinatie met HR-ketel en zowel HTV als LTV warmte afgiftesystemen; Eventueel subsidieregeling mogelijk.

Duur, haalbaarheid veelal afhankelijk van subsidies.

Hellingshoek. Oriëntatie.

Ruimtebeslag. Beschaduwing.

Bijvullen collectorcircuit. Collectoroppervlak periodiek reinigen.

27 Geringe kosten.

Douchebak-WTW is niet altijd gewenst i.v.m. opstap of aanpassing badkamer;

Niet in alle situaties mogelijk. Geen onderhoud, eventueel leiding met borstel reinigen.

Bij een douchepijp WTW moet er een rekening worden gehouden met een bereikbare schacht. Vereist een mechanische ventilatie-box. Energiezuinigheid kritisch: bij onvoldoende ventilatie schakelt het elektrische element in. Relatief kostbaar en niet energie-efficiënt.

Ruimtebeslag; Relatief hoge kosten.

Gewicht boilervat; Instructie gebruiker; Geluidproductie en trillingen.

Mechanische ventilatiebox reinigen.

Installatietechnische technieken 7. Ventilatie

28

Aspect

Maatregel

Omschrijving

Visualisatie

Bewoners

Ventilatie

Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer.

Het ventilatiesysteem is gebaseerd op natuurlijke toevoer van verse lucht en mechanische afvoer van vervuilde lucht.

Overlast voor bewoners hangt sterk af van de woningindeling.

Zelfregelende roosters.

Zelfregelende ventilatieroosters hebben de eigenschap dat ze onafhankelijk van het drukverschil over het rooster, de capaciteit gelijk houden. Dat betekent dat het rooster dichtgestuurd wordt wanneer het drukverschil groter wordt (bijvoorbeeld zodra het harder gaat waaien).

Weinig overlast voor bewoners.

Vraaggestuurd.

Met vraaggestuurd ventileren is het mogelijk de ventilatiebehoefte af te stemmen op de lucht kwaliteit. Dat kan door middel van CO₂-meting of op basis van tijdsprogrammering. Op deze manier wordt de beschikbare ventilatielucht gestuurd naar de plaats waar het gevraagd wordt.


Gebalanceerde ventilatie

Met dit ventilatiesysteem wordt lucht automatisch afgevoerd van binnen naar buiten én automatisch aangevoerd van buiten naar binnen. Een warmte terugwinunit (wtw) in zo’n ventilatiesysteem gebruikt warmte uit afgevoerde lucht om de ingevoerde lucht van buiten op te warmen voordat het in huis verspreid wordt.

Overlast voor bewoners hangt sterk af van de woningindeling.

Decentrale ventilatie met WTW.

Met een decentraal ventilatiesysteem met WTW wordt het binnenklimaat op vertrekniveau beïnvloed. Overige vertrekken kunnen eventueel met klassieke raamroosters worden uitgevoerd. Systeem wordt altijd CO₂-geregeld uitgevoerd.


Ventilatierooster en zonwering.

Combinatie van een ventilatierooster met zonwering.


Voordelen

Nadelen

Geringe kosten; Ventilatie is minder weersafhankelijk dan bij systeem A.

In het bijzonder bij niet zelfregelende roosters kunnen tochtklachten ontstaan;

Aandachtspunten & randvoorwaarden Aandacht voor voor komen van installatie geluid. Instructie gebruiker.

Kan opgewaardeerd worden door toepassing van zelfregelende roosters en vraaggestuurde ventilatie.

Bewoners kunnen roosters dichtzetten, waardoor er geen ventilatietoevoer meer is.

Geringe (meer) kosten t.o.v. conventionele roosters;

Kans op tochtklachten.

Houd rekening met comfort bij combinatie vloerverwarming

Verbetert thermisch comfort in de woningen. Geringe kosten.

Kans op tochtklachten.

CO₂ gestuurde ventilatie biedt hoge mate van zekerheid.

Geen koudeval;

Relatief duur.

Energetisch voordelig vanwege toepassing WTW;

Veel bouwkundige aanpassingen benodigd.

Instructie gebruiker. Optie bij veel ventilatiesystemen, niet bij volledig natuurlijke ventilatie.

Aandacht voor voor komen van installatie geluid.

Levensduur

Onderhoud

Afvoerpunten, roosters en mechanische ventilatiebox periodiek reinigen.

Roosters periodiek schoonmaken.

29 Levensduur sensor vooralsnog uitgaan van 15 jaar.

Jaarlijks filters vervangen.

Instructie gebruiker. Ruimtebeslag.

Voldoende ventilatie gegarandeerd. Voldoende ventilatie gegarandeerd;

geen

Aandacht voor voor komen van installatie geluid;

Geen koudeval; Instructie gebruiker.

Filters vervangen om de 18 maanden.

Voordelig vanwege toepassing WTW; Weinig bouwkundige voorzieningen benodigd. Geïntegreerde oplossing voor zomercomfort en ventilatie.

Invloed op gevelbeeld In praktijk alleen i.c.m. kozijnvervanging.

Circa 5 jaarlijks nalopen bewegende delen.

Installatietechnische technieken 8. Zonne-energie Aspect Zonne-energie

Maatregel

Omschrijving

Visualisatie

Bewoners

Fotovoltaïsche systemen

Met behulp van een PV-systeem kan zonne-energie worden omgezet in elektriciteit. In Nederland worden in de woningbouw vooral netgekoppelde PV systemen toegepast. Dit houdt in dat het teveel aan opgewekt elektriciteit uit het PV systeem aan het openbare elektriciteitsnet geleverd wordt. De panelen kunnen op hellende en platte daken worden aangebracht.


Zonneboiler

De zonneboiler levert warmte voor de verwarming van tapwater en eventueel ook voor ruimtever warming. Via een zonnecollector wordt zonneenergie opgevangen die via vloeistof, die door de collector stroomt, wordt omgezet in warmte.

Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in 1 dag.

Energiedaken

Een energiedak staat voor vrije energiewinning uit platte en hellende daken. Bij dit systeem wordt zowel koude als warme energie via de in het dak geïntegreerde warmtegeleiders in een leiding systeem opgevangen en via een warmtewisselaar afgegeven aan een gebruiker.

Weinig overlast voor bewoners, werkzaamheden vinden plaats ter plaatse van dak en collectieve installatie.

30

Denk hierbij bijvoorbeeld aan het regenereren of voeden van bronnen/bodemopslagsystemen, voorverwarmen van tapwater of als directe voeding voor een warmtepomp.

Voordelen

Nadelen

Eigen elektriciteits opwekking, i.c.m. subsidieregeling financieel aantrekkelijk.

Relatief duur. Teruglever vergoeding is beperkt.


Levensduur

Onderhoud

Hellingshoek, oriëntatie, beschaduwing. Collectoroppervlak periodiek reinigen.

Bouwkundig: doorvoering leidingen. Installatietechnisch: Omvang + plaats inverter.

Combinatie met HR-ketel en zowel HTV als LTV warmte afgiftesystemen;

Relatief duur;

Hellingshoek;

Ruimtebeslag.

Oriëntatie;

Eventueel subsidieregeling mogelijk.

Collectoroppervlak periodiek reinigen, ontluchten.

Beschaduwing.

31 Forse energiebesparing op zowel warmtapwater als verwarming mogelijk; Eventueel subsidie regeling mogelijk; Gecentraliseerd onderhoud bij een collectieve installatie. Lange levensduur.

Relatief duur; Collectieve leidingen kennen veel energie verlies.

Collectieve leidingen kennen veel energie verlies.

Levensduur dakbedekking circa 15 jaar, levensduur energiesysteem 50 jaar.

Niet meer onderhoud dan aan normaal plat dak.

Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit. Wij bieden professionele marktpartijen en overheden ondersteuning bij energiebesparing, duurzame energie en CO₂-reductie van de gebouwde omgeving.

Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Swentiboldstraat 21 Postbus 17 | 6130 AA Sittard T +31 (0) 88 602 20 00 www.agentschapnl.nl/woningbouw Agentschap NL | mei 2011 Publicatie-nr. 2EGOW1101 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.

wa

Technieken in de bestaande

Recommend Documents