1
INHOUDSOPGAVE 3
2. Voortgang in de deelgemeenten en TOS Centraal
5 9
3. Thuis Op Straat en de strategie
Inleiding
11
5. Elektronisch logboek
14
6. Onderzoek en nieuwe methoden
15
7. Beleidsontwikkelingen, tendensen, cijfers en trends - door Verwey-Jonker Instituut
19 26
8. Personeel
4. Scholing, ondersteuning, uitwisseling
28
Bijlagen
29
9. Voorgenomen resultaten 2013
2
INLEIDING naar jongeren, talenten ontdekken, jongeren helpen bij het ontwikkelen van hun talenten, jongerenbijdrageregeling, verbinding leggen met bedrijfsleven, sociale vaardigheden ontwikkelen.
Het jaar 2012 was het jaar waarin de jongerenbijbanen een nog prominentere plek zijn gaan innemen wat betreft de scholing maar ook de specifieke trajecten in de wijken. 2012 was ook het jaar waar we voor het eerst geconfronteerd werden met de afbouwende subsidie die ons door JOS is opgelegd, we hopen dat onze successen in de praktijk hen op andere gedachten zal brengen.
Thuis Op Straat is onderscheidend in: a. Binding van mensen onderling en binding met de buurt Elkaar kennen, elkaar groeten, elkaar helpen, iets betekenen voor je buurt, oog hebben voor kwaliteiten/ potentie in de buurt en daar ruimte aan geven, zelfredzaamheid, burgerkracht; b. Pedagogisch klimaat en het belang van spelen Jongens-meisjes, (samen)spelen, spelen is een recht van kinderen, taalgebruik, taalontwikkeling, zorg voor je omgeving, leefwereld van kinderen vergroten, sport en spel als een gerichte interventie, gezonde en sociale leefstijl; c. Talentontwikkeling Vindplaats van jongeren met talent, jongeren met een bijbaan, maatschappelijke stages, kadertrainingen, anders kijken
In 2012 hebben we succesvolle resultaten bereikt en kunnen we constateren dat: In Rotterdam 16.156 activiteiten in de buitenruimte zijn georganiseerd met 457.530 deelnemerscontacten. Een gemiddelde deelname van 29 kinderen per activiteit; 420 jongeren bij Thuis Op Straat een bijbaan hebben gehad; 200 jongeren bij TOS de kaderopleiding hebben gevolgd; 357 stagiairs van verschillende opleidingen bij ons hun leer-werkervaringsplek hebben gevonden; Thuis Op Straat veel te maken had met de aanbestedingen in de deelgemeenten; We zijn gaan kijken naar samenwerking en consortia met andere partijen; JOS, Jeugd Onderwijs en Samenleving ons wederom de Jongerenbijdrageregeling heeft gegund en We door de commissie TIJ (Toetsingscommissie Interventies Jeugd) als kansrijke interventie zijn benoemd.
In 2012 hebben we het jubileum gevierd van 16 jaar Thuis Op Straat (TOS). Voor TOS een symbolisch getal, volgens de uitvinder van het TOS-concept, de 4 keer 4 jaar uit het leven van een kind. De TOS-praktijk in Leiden bestond in 2012 12,5 jaar. Thuis Op Straat als franchiseorganisatie is een effectief programma: voor werken op straat, het bevordert een goed klimaat op straat, stimuleert de jeugd om te bewegen en dient gelijk de sociale opbouw in buurten en wijken.
3
In dit jaarverslag gaan we in op de resultaten van 2012: a. Voortgang deelgemeenten Rotterdam aanbestedingen en de TOS-praktijken b. De strategie c. Bovenlokale dienstverlening, de trainingen en uitwisselingen d. Elektronisch logboek, functie en verbeteringen en implementatie sterrensysteem in het logboek e. Nieuwe methodieken voor de kwaliteit van de uitvoering f. Interessante beleidsontwikkelingen door het Verwey-Jonker Instituut en cijfers over 5 jaar g. Personeel h. Voorgenomen resultaten 2013
Dit jaarverslag is primair gericht op TOS Centraal, de stad Rotterdam en de dienst JOS als onze belangrijkste subsidiegever. Het beschrijft alle bovenlokale
Indien gewenst kunt u deze opvragen bij TOS Centraal.
Belangrijk is en blijft het investeren in de sociale kwaliteit in de buurten, en op het veilig en pedagogisch klimaat van de pleinen.
ontwikkelingen met een doorkijk naar de toekomst en is daarmee ook relevant voor al onze relaties in het land en bij de decentrale praktijken. Elke lokale praktijk brengt ook een eigen jaarverslag uit dat ingaat op de concrete resultaten op straat.
Actiepunten 2012 voor Thuis Op Straat waren: a. Versterken van onze strategie b. Samenwerking c. Overleven in de wereld van de aanbesteding/ bezuinigingen.
44
De Deelgemeente Charlois Per 1 januari 2012 heeft TOS Charlois, Perceel 4 Gezonde en sociale leefstijlen gewonnen, de eerste pilot van de aanbesteding in Rotterdam. Door dit positief resultaat heeft TOS Charlois in 2012 volop door kunnen gaan! Het Zuiderpark, de Parel van Zuid, heeft in 2012 vanwege bovengenoemde aanbesteding door kunnen gaan. Meer en meer mensen weten de Sportplaza te vinden. Vele activiteiten zijn er voor de groep ontwikkeld. De samenwerking met verschillende partners is voortgezet en biedt volop mogelijkheden. De Deelgemeente Delfshaven In 2012 heeft TOS Delfshaven, nog niet met de aanbesteding te maken gehad, wel met verschillende vormen van samenwerkingsverbanden tot fusiegedachten (Samen Onder Een Dak). In 2013 zal men hier ook tot aanbesteding overgaan. TOS Delfshaven wordt hier in 2013 buiten gehouden en krijgt buiten de aanbesteding reguliere subsidie. De groep van het project The Urban Family heeft veel bereikt (meer informatie onder hoofdstuk Methodieken). Meer dan 190 jongeren zijn betrokken bij allerlei initiatieven zoals de brassband, dansworkshops, opknapklussen in portieken,
e.
De Deelgemeente IJsselmonde TOS IJsselmonde was in opdracht van de deelgemeente actief in heel de deelgemeente, met uitzondering van de Beverwaard. Er is een brede waaier van pleinen en plekken bezocht. In de tweede helft van 2011 waren
a.
De aanbesteding en de TOS-praktijken
c.
2.2.
b.
In Rotterdam hebben we als resultaat van de aanbestedingen inmiddels 1 TOS-stichting in IJsselmonde verloren. In de Deelgemeente Centrum gaan we verder in een zeer afgeslankte vorm als onderaannemer.
d.
Het jaar 2012 geeft een stabiel beeld als het gaat om prestaties, resultaat en organisatie. De bezuinigingen en de resultaten van de aanbestedingen in Rotterdam noodzaken de TOS-organisatie kritisch te kijken naar haar organisatie. De gemeente Rotterdam gaat een afbouwende subsidierelatie inzetten voor TOS Centraal. Concreet betekent dit een afbouw van de subsidie in drie jaar: 2013 € 200.000,2014 € 100.000,2015 € 0,-
er verontrustende berichten over de financiering van TOS in 2012. Op 1 juli 2012 heeft de deelgemeente in het kader van de aanbesteding een nieuwe hoofdaanbieder gevonden. Met deze hoofdaanbieder hadden we de afspraak dat we per 1 januari 2013 verder kunnen gaan met het TOS-concept geconcentreerd op de speeltuinen als uitvalbasis. Helaas is door tussenkomst van het dagelijks bestuur besloten om het vrijgekomen geld van de speeltuinen niet te gunnen aan TOS IJsselmonde. De Deelgemeente Centrum Het dagelijks bestuur van de Deelgemeente Centrum heeft per 1 januari 2013 een nieuwe hoofdaanbieder gevonden. De TOS-praktijk gaat hier als onderaannemer in een versmalde vorm door; het accent zal hier komen te liggen op de burgers in kracht zetten. De Deelgemeente Kralingen-Crooswijk De deelgemeente heeft besloten om met twee organisaties verder te gaan, te weten Buurtwerk Kralingen-Crooswijk en Thuis Op Straat. De eis van de deelgemeente is wel dat beide organisaties een gezamenlijke subsidieaanvraag moeten indienen, waar samenhang, samenwerking en afstemming centraal staan.
Inleiding
2.1.
VOORTGANG IN DE DEELGEMEENTEN EN TOS CENTRAAL
2.
5
Samenwerking, onderaannemer en consortia
Krajicek en TOS Richard Krajicek Foundation en TOS zijn gezamenlijk aan het kijken of: • TOS de regie van alle Krajicek-veldjes kan krijgen, in eerste instantie in Rotterdam en • Hoe en op welke manier er samen gewerkt kan worden voor de Scholarships van Krajicek en onze trainingen voor de bijbanen.
Opzoomeren en TOS De gemeente Rotterdam heeft Opzoomeren en TOS gevraagd om een plan te maken voor samenwerking op het gebied van jeugdparticipatie en bewonersinitiatieven voor de hele stad. Naast dit plan hebben Opzoomeren en TOS in 2012 samengewerkt op het gebied van activiteiten jong en oud, specifiek met bejaarden-verzorgingshuizen, In 2013 zal een gekeken worden naar een intensieve samenwerking.
Helaas hebben we medio 2012 gehoord dat we op de Speelwinkel Oleander al in 2012, gekort zouden worden met € 12.998,-. In 2013 zal dat nog maar de helft zijn van het oorspronkelijke bedrag van € 76.800,-. Speelwinkel Oleander is een project geïnitieerd onder de vlag van Oleander Bloeit en zal een afbouw van subsidie krijgen die eindigt in 2014.
g.
2.3.
f.
tuinprojecten, activiteiten voor kinderen, PR en evenementen. De Deelgemeente Noord In 2012 zijn de werkzaamheden in de Deelgemeente Noord, specifiek in de Provenierswijk, voortgezet met twee pleinen. Ook Tussenschoolse Opvang wordt op een aantal scholen in Noord verzorgd. De Deelgemeente Feijenoord In 2012 is de subsidie voor het reguliere TOS-werk in Feijenoord, Hillesluis, Bloemhof, Vreewijk en Afrikaanderwijk hetzelfde gebleven. Wel heeft TOS Feijenoord een aantal klussen als onderaannemer geaccepteerd. Het betreft het buurtmanagerschap en het ambulante jongerenwerk, beide als onderaannemer bij de opbouwwerkorganisatie SONOR en de jongerenwerkorganisatie DOCK.
66
• •
•
Op verschillende manieren hebben we deelgenomen aan Rondetafel bijeenkomsten onder ander over Talenten op zuid, georganiseerd door Ik Zit Op Zuid. Met de Dialoogacademie in het kader van de discussie over wijkperspectief. Met SoZaWe in het kader van full engagement. Rotterdam Sportsupport in verband met schoolsport.
•
•
Met de afdeling MVO van voetbalclub Feyenoord hebben we samenwerkingsverbanden betreffende voetbaltoernooien en doorstroom jongerenbijbanen naar jeugdvoetbaltrainer. Diverse organisaties hebben ons gevraagd om inleidingen te houden en/of te pitchen op een conferentie. Zo is, bijvoorbeeld in Papendal een workshop gegeven over het Sterrensysteem (fysieke buitenruimte en de mogelijkheden) en de ongeorganiseerde sport voor organisaties/bedrijven die met sport en buitenruimte te maken hebben.
•
Consortia en andere samenwerkingsvormen • Met Hoedje van Papier, Hi5, Jongerenraad en Cocon hebben we gekeken hoe we elkaar kunnen versterken en aanvullen. • Samen met de organisaties CVD, Buurtwerk, Laurens hebben we enkele coalities gevormd in het kader van de aanbesteding Centrum. • Met DOCk, RADAR en SONOR zijn we een onderaannemerschap aangegaan. • Ook met de Hogeschool Rotterdam is het convenant afgesloten dat betrekking heeft op praktijkgericht onderzoek, het onderzoek gaat over effectieve samenwerking tussen sport en sociaal domein.
77
•
•
In 2013 gaat TOS verder met het profileren van de TOS-kennis en het zoeken naar andere financieringsbronnen. Dankzij de crisis en de bezuinigingen zal dit een grote uitdaging worden.
•
•
•
TOS Centraal heeft samen met de TOS-praktijken in 2012 gekeken naar de ontwikkelingsmogelijkheden: a. TOS is net door Toetscommissie Interventies Jeugd (TIJ) als kansrijk benoemd; dat kan worden benut. b. TOS als expertise/kenniscentrum van de buitenruimte samen met andere organisaties. c. TOS en haar jongeren, een verregaand samenwerkingsverband met arbeidsmarkt gerelateerde instellingen en bedrijven. • Jongeren in een voortraject bij TOS, de nu al bestaande kadertrainingen uitbouwen, jongeren leren omgaan met structuur en verantwoordelijkheid met een bijbaan. • Arbeidsmarkttoeleiding na werkervaring en kadertrainingen bij TOS.
TOS werkt momenteel met 420 zakgeldjongeren, jongerenbijbanen en 357 stagiairs; dat kan worden uitgebouwd. Jongeren nieuwe stijl, verder uitbouwen door de stad met als voorbeeld jongeren uit Spangen, The Urban Family, waarbij jongeren producent worden van de eigen gedachte. Buurtbewoners, vooral jongeren moeten veel meer producent van de eigen gedachte worden. Werken aan de wijkeconomie door jongeren en ouders actief inzetten en opleiden (denk bijvoorbeeld aan moederbijbanen voor de pauzeactiviteiten). Ongeorganiseerde sporten leiden tot vergroten van de sociale netwerken en het is gratis. Talentontwikkeling gericht op preventie en interventies.
Een aantal voorbeelden van ondersteuning: 1. Een beginnende praktijk helpen bij de opstart van een raad van toezicht en bij het inrichten van financiële administratie. 2. Hulp bij fondsaanvraag/financiën.
7.
De belangrijkste taken van TOS Centraal zijn: • De toetser van het merk; • Kwaliteitscontrole; • Acquisitie; • Ontwikkelen van het merk in het kader van nieuwe methoden; • Het verzorgen van bijscholing personeel, uitwisseling, beleidsontwikkelingen en • Kadertrainingen jongerenbijbanen.
6.
Het uitgangspunt van TOS Centraal is dat ondersteuning op maat gegeven wordt. Doen waar vraag en behoefte aan is. De ondersteuning van TOS Centraal is zeer divers wat betreft rol, soort en intensiviteit van ondersteuning. Het gaat voor het grootste deel om praktijken die zelfstandig zijn, 4 praktijken vallen (nog) onder TOS Centraal, die zich in een (her)startfase bevinden. Het is de bedoeling dat die praktijken op termijn zelfstandig worden.
5.
•
4.
Het voortbestaan van TOS Centraal is in het geding, met een afbouwende subsidie van € 300.000,- in 2011 naar € 0,- in 2015 .
De leidinggevende vergezellen bij een strategisch gesprek. Optreden als klankbord voor een TOSdirecteur. Meelezen bij het schrijven van een aanbesteding en het maken van protocollen die daarbij nodig zijn. Directe coaching van een leidinggevende in een praktijk. Tijdelijke vervanging en interim management bij de TOS-praktijk.
3.
Voortbestaan TOS Centraal
2.4.
8
THUIS OP STRAAT EN DE STRATEGIE 3.2.
Concreet voorzien wij in de volgende behoefte: • Sport en spel voor de jeugd; • Interactie bevorderen tussen bewoners; • Sociale netwerken versterken; • Signaleren en aandacht geven; • Kracht van burgers faciliteren; • Jongeren activeren; • Meten is weten; • Medeopvoeder in de buitenruimte en • Buurtkapitaal ontwikkelen.
Wij richten ons op iedereen in de wijk maar vooral op de kinderen en jongeren in de wijken. Belangrijk is: • Weten wat er speelt en leeft in de buurt. • Een bijdrage leveren aan binding in de buurt, binding van mensen met de buurt (omgeving) en binding tussen mensen onderling. • Een laagdrempelig kader bieden aan mensen om actief te worden/te zijn in hun buurt.
Een bijdrage leveren aan betere veiligheidsgevoelens, speelklimaat, een prettig buurtgevoel, stimuleren potentie/kracht van een buurt met de volgende uitgangspunten: • Liefde, aandacht met respect voor de kracht in de buurt; • Zorg hebben voor een prettig woonspeelklimaat in de buurt; • Liefde, aandacht en respect op straat en • Op straat, met kracht voor de buurt, oog voor liefde en aandacht.
TOS op de markt
De visie
3.1.
3.
99
3.3.
Burgers in hun kracht zetten en talentontwikkeling
TOS gelooft in de kracht van mensen, ieder mens heeft talenten en heeft op momenten in zijn leven ondersteuning van een ander nodig. Wij willen wederkerigheid en participatie stimuleren. Dit doen wij door het bevorderen van burgerkracht/initiatieven, het ondersteunen van de zelfredzaamheid en het verlenen of organiseren van professionele hulp op maat. Bij TOS werken zakgelders en bijbaners; de jongeren uit de buurt zetten zich in voor hun buurt. TOS biedt hen daarbij een kader om hun talent verder te ontwikkelen. TOS betrekt ook volwassen buurtbewoners bij het plein en de buurt. Een oogje in het zeil houden, even tien minuten helpen of meedoen met een voorleesweek. TOS kan ook bijvoorbeeld aansluiten bij een initiatief van enkele bewoners om een Halloween feest te organiseren. Voor de medewerkers van TOS gaat het om doseren. Doe je te veel dan wordt het nooit van de bewoners, doe je te weinig dan ontstaat er misschien niets. Jong geleerd, is oud gedaan. Ook kinderen worden actief betrokken, dat begint al door met elkaar de spullen op te ruimen of met voorlezen voor de kleuters op het plein. Het Sterrensysteem van TOS wordt ingezet als sociaal interventiemiddel. Anders gezegd: het systeem moet op zichzelf de leefbaarheid en sociale binding op pleinen en tussen pleingebruikers verbeteren. Er
zijn verschillende methoden te bedenken, zoals het opzetten van pleinactiegroepen, pleinforums voor bewoners, visitatiecommissies. 3.4.
Bewegen begint bij de voordeur
Bewegen, buiten spelen, sporten, samen met andere kinderen zijn belangrijke voorwaarde om plezierig en gezond op te groeien. Spelenderwijs ontwikkelen kinderen allerlei vaardigheden; voor jezelf opkomen, rekening met elkaar houden, omgaan met (spel) regels en sportief gedrag. Soms gaat dat niet vanzelf. De omstandigheden in een wijk of buurt zijn dan niet optimaal. TOS is in die situaties van betekenis en biedt kinderen een speelklimaat waar zij recht op hebben. Een veilig speelklimaat waarin kinderen kunnen spelen, leren spelen en spelend leren. De sfeer die daarbij hoort is de buurt, het plein is van ons allemaal. Waar het voor kinderen leuker is op het plein, wordt het ook leuker in de buurt. Dan profiteren alle bewoners in een buurt!
3.5.
Sociale en gezonde leefstijl
TOS zet in op een gezonde en sociale leefstijl. Het laagdrempelige sport- en spelaanbod daagt kinderen uit mee te spelen, mee te doen, actief te zijn en mee te bewegen. Als vanzelf komen allerlei sociale vaardigheden aan bod; rekening houden met andere kinderen, omgaan met (spel) regels, het delen van speelruimte, het creëren van een wij-gevoel, goede omgangsvormen, correct taalgebruik, rekening houden met je omgeving en goed omgaan met het materiaal. Met elkaar regels afspreken, een ander kind helpen, iets doen voor je buurt zijn dingen die TOS-medewerkers samen oefenen met kinderen door allerlei leuke activiteiten uit te voeren. Uitgangspunt daarbij is aan sluiten bij kwaliteiten en belonen, premie op actie.
10 10
4.
SCHOLING, ONDERSTEUNING, UITWISSELING
Als ‘lerende’ organisatie hecht TOS aan leren, samen leren en leren van ervaringen, waarbij de theorie ondersteunend moet zijn aan de praktijk. Bewust investeert TOS sterk in de basis van het werk, het dagelijkse uitvoerende werk. Hoe worden de professionals, jongerenbijbanen en stagiaires gesteund in hun werk op de pleinen? Daarnaast is het belang dat TOS ook op strategisch niveau acteert, goede contacten heeft met de opdrachtgever en gevoelig is voor de omgeving van het werk. Het heeft in 2012 geresulteerd tot de onderstaande scholingsactiviteiten.
4.1.
Scholing algemeen, de uitgangspunten
Thuis Op Straat is te kenmerken als een lerende organisatie. Praktijkervaringen en theorie beïnvloeden elkaar. Dat betekent ook dat persoonlijke ontwikkeling, team- en organisatieontwikkeling al lerend met elkaar verbonden worden. Het gaat om maatwerk. Er wordt een verbinding gelegd met actuele ontwikkelingen in de organisatie, op dit moment resultaatgestuurd werken. Scholing is een duur goed, alle medewerkers gaan daar zorgvuldig mee om, onder andere door aanwezigheid, motivatie en aansturing. TOS Centraal is het ondersteunende apparaat voor mensen in de uitvoerende TOS-praktijken. De bovenlokale dienstverlening houdt zich dan ook voortdurend bezig met de kwaliteitsslag, die noodzakelijk is bij de uitvoerders.
TOS Centraal geeft scholing aan de TOS-praktijken voor: 1. Wat werkt in de praktijk, wat is effectief; 2. Dat wat effectief is, ook in de praktijken wordt uitgevoerd; 3. Sturing op resultaten en 4. Elk jaar bijstellingen aan de hand van de meet- en weetresultaten uit het elektronische logboek.
TOS Centraal houdt zich daarom concreet bezig met: 1. Opleiden van TOS-bazen en voorlieden; 2. Het in standhouden van een scholingssysteem voor TOS-medewerkers; 3. Het ontwikkelen en verbeteren van het meetsysteem (elektronisch logboek) en 4. Het ontwikkelen van methodieken, processen en werkwijzen die bij de TOS-aanpak passen.
11
4. 5. 6.
Per praktijk wordt gekeken wat belangrijk is, er wordt een goede mix samengesteld en accenten gelegd die passen bij de praktijk. De trainingen worden afgestemd op de het niveau en de vragen van elke praktijk. Omdat jongerenbijbaners een prominente plek hebben binnen het werk van TOS zijn de kadercursussen een belangrijk onderdeel van de scholing.
4.2.
Soorten scholing 1. Persoonlijke opleidingen van medewerkers; 2. Ondersteuningsactiviteiten zoals supervisie, intervisie en coaching; 3. Kadertrainingen jongerenbijbanen; 4. Interne trainingen en cursussen en 5. Trainingen op maat voor teams.
Training op maat In de afgelopen jaren heeft Thuis Op Straat een aantal modulen ontwikkeld voor de training van jongeren, die in een TOS-team op een plein en in een buurt werken. Er is een aantal thema’s dat (kan) wordt (worden) aangeboden: 1. Wat is de bedoeling van Thuis Op Straat, wat is belangrijk, waarom doen we het en wat verwachten we van de jongeren die bij Thuis Op Straat werken? 2. Wat is signaleren, waar letten we op, waar let jij op, wat vind jij belangrijk?
Werken met een logboek, waarom, hoe doe je dat en wat kan je er mee te weten komen? Hoe ga je om met agressie? Samenwerken en communiceren. Programmeren op een plein, wat moet je doen om een bepaald resultaat te bereiken.
3.
Laurensfonds van € 15.000,-. Thuis Op Straat is het Laurensfonds daar zeer erkentelijk voor.
Doel scholing 1. Het verbeteren en het behouden van de kwaliteit van de uitvoering van Thuis Op Straat; 2. Het verder versterken en verbeteren van de organisatie en 3. De persoonlijke ontwikkeling van medewerkers.
Scholing
Intervisie De TOS-professionals volgden in vijf groepen intervisie, een groep van vaste deelnemers onder leiding van een intervisor reflecteren op hun professioneel handelen aan de hand van leervragen. Zo werken medewerkers blijvend aan hun professionele ontwikkeling. Kadertrainingen jongeren In het jaar 2012 en een korte uitloop in 2013 hebben velen jongeren een kadertraining gevolgd bij Thuis Op Straat. Naast de inzet van regulier budget van Thuis Op Straat is de training van zoveel jongeren vooral ook mogelijk gemaakt door een grote bijdrage van Het
12 12
4.3.
EHBO en Bedrijfshulpverlening De hierbij noodzakelijke kennis, waarover een aantal medewerkers van een praktijk moeten beschikken, past bij TOS als organisatie die veiligheid belangrijk vindt. In 2012 namen 24 mensen deel aan Kinder EHBO en Bedrijfshulpverlening. Beleidsdagen
200 Jongeren getraind In het 2012 en een korte uitloop in 2013 zijn er bij Thuis Op Straat 200 jongeren getraind in het werken op de pleinen. We zijn trots op het resultaat, omdat: 1. Het jongeren direct oplevert als het gaat om sociale en andere competenties. Die kunnen ze inzetten bij Thuis Op Straat, maar vooral ook in heel hun verdere leven en loopbaan. 2. Het de kwaliteit van Thuis Op Straat verbetert. 3. Het jongeren helpt een voorbeeldfunctie te vervullen in de buurt. Daarbij krijgen zij ook waardering van oudere generaties. 4. Positief gedrag rondom de bijbaan werkt ook door in de schoolloopbaan. Als het gaat om jongerenwerk heeft TOS veel ervaring met jongerenbijbanen bij TOS. Een actieve vorm van jongerenwerk, van consument naar producent. Het concept van bijbanen wordt verder uitgebreid en verstrekt. Het biedt jongeren een aantal kansen; van een leuke bijverdiensten tot talentontwikkeling. Voor wat betreft het praktisch opbouwwerk biedt TOS een goede basis. TOS komt immers (bijna) bij de mensen thuis. Er zijn veel contacten, TOS weet wat er speelt in de buurt. Dat biedt kansen aan te sluiten bij wat burgers belangrijk vinden in hun buurt en het geeft de kans de overheid te informeren over wat er speelt in buurten en wijken.
De Kopgroep is de plek binnen TOS waar beleid ontwikkeld en vastgesteld wordt. De deelnemers zijn vertegenwoordigers en leidinggevenden van de praktijken. Zij geven leiding aan de uitvoerend medewerkers, voeren het personeelsbeleid uit, zijn verantwoordelijk voor het financieel gedeelte en hebben contacten met opdrachtgever en andere partners. In 2012 waren de bijeenkomsten naast ‘vergader’-bijeenkomsten ook strategiebijeenkomsten. Uit deze strategiebijeenkomsten hebben zich twee werkgroepen gevormd, een werkgroep hield zich bezig met de inhoud en een werkgroep met de organisatie en de strategie. De thema’s die hieruit naar voren zijn gekomen zijn Burgerkracht en Talentontwikkeling, en Gezonde en Sociale Leefstijl. De werkgroep Organisatie heeft de interne organisatie bekeken. In 2013 zullen we hiermee verder gaan.
13 13
Sterrensysteem als onderdeel van het logboek
Voor Thuis Op Straat is het Sterrensysteem een belangrijk middel om de buurtbetrokkenheid, actief burgerschap of burgerkracht te stimuleren. Vooral om de buurtbewoners bij de pleinen te betrekken teneinde weer de ogen en de oren van de buitenruimte te worden.
Bij het Sterrensysteem staat het vergroten van de publieke waarde van pleinen centraal. Hierbij hanteren we een aantal thema’s die veelvuldig in de wetenschappelijke literatuur worden gebruikt. Deze zijn: • Gebruik • Inrichting • Sfeer & interactie • Informele controle • Veiligheid
Elk van deze thema’s of dimensies kan variëren van “meer publieke waarde” tot “minder publieke waarde”.
In het digitale logboek wordt de informatie van de pleinen dagelijks ingevoerd. Per wijk kunnen trends en ontwikkelingen over een relatief korte periode (maanden, kwartaal) inzichtelijke worden gemaakt.
Er staan drie functies van het logboek centraal, waaruit tendensen kunnen worden gehaald: 1. Registratie gang van zaken, wat er op de pleinen en in de wijk gebeurt. 2. Interactie reflectie werk en koersbepaling. 3. Resultaatverantwoordelijk, resultaatbepaling met bestellers.
Doel logboek 1. Doelen duidelijk maken aan de praktijken c.q. de invullers, vooral aandacht voor de koersbepaling. 2. Medewerkers moeten zelf het logboek inkijken, zodat ze het verslag van eigen handelen kunnen reflecteren. De TOS-baas koppelt de gegevens duidelijk terug, zodat de medewerkers kunnen reflecteren op eigen handelen.
Meten is weten, al meerdere jaren werkt TOS met een heldere vastlegging van haar prestaties en resultaten. Steeds wordt daarbij nog gestreefd naar verbetering van de gehanteerde methode. In 2012 is het Sterrensysteem toegevoegd aan het logboek, concreet betekent dit dat de TOS-medewerkers zelf de informatie uit de interviews kunnen invoeren. Hierdoor ontstaan mooie sterdiagrammen die overzichtelijk zijn, waardoor men snel actie kan ondernemen om de gevraagde interventies uit te voeren. Het biedt: • Uitdraaimogelijkheden over registraties Rondjes wijk. • Verbeteringen Schoon, heel en veilig voor het visueel maken van wat is nu schoon. • Urenregistratie toegevoegd bij aantal activiteiten.
5.2.
Richtlijnen 1. Met z’n tweeën invullen: reflectie, nadenken over handelen. 2. Na elk plein-/wijkbezoek. 3. Zo volledig mogelijk, geen steekwoorden en in plaats van telmachine als vertelmachine gebruiken.
Functie en gebruik logboek
ELEKTRONISCH LOGBOEK
5.1.
5.
14 14
Op bijna alle locaties zijn nulmetingen uitgevoerd. De eerste uitkomsten van de effectmetingen zijn gereed.
Pleinen Deelgemeente IJsselmonde IJsselmonde Petrarcastraat IJsselmonde Socratesstraat Deelgemeente Feijenoord Hillesluis Cruyff Court Schiedam Jan van Zutphenplein e.o. Deelgemeente Kralingen Crooswijk Crooswijk Marnixplein e.o. Crooswijk Goudseplein e.o. Deelgemeente Charlois Pendrecht Zierikzeebuurt Pendrecht Herkingenbuurt Pendrecht Tiengemetenbuurt Pendrecht De Lo’s Deelgemeente Centrum Centrum Sint Jacobsplaats Centrum Rijnhoutplein
Experiment Controle
Experiment Controle Experiment Controle Experiment Controle
De eerste resultaten van het onderzoek Tussentijdse resultaten van het ZonMw ‘evidence based’ onderzoek naar de effecten van Thuis Op Straat lijken deze gedachte te bevestigen. Onder de kinderen die in de buurt wonen van pleinen waar Thuis Op Straat werkt, neemt de buitenspeel-frequentie significant sterker toe dan onder de kinderen die in de
Het onderzoek is gestart in 2010 op in totaal 10 experimentele pleinen. Deze pleinen zijn in nauw overleg met lokale TOS-praktijken gekozen, 10 experimentele pleinen geselecteerd voor het onderzoek. Het gaat specifiek om pleinen waar wordt gestart met TOS-activiteiten. Daarnaast werden er 10 controlepleinen geselecteerd waar geen TOSactiviteiten zijn, bij voorkeur in dezelfde TOS- praktijk als waarin het experimentele plein is gelokaliseerd. Kinderen die wonen in de directe omgeving van pleinen en straten waar een nieuwe TOS-interventie wordt opgestart zullen worden vergeleken met kinderen die wonen aan pleinen en in straten waar niet met TOS wordt gewerkt. Er wordt een nulmeting gehouden waarbij we per plein ongeveer 50 kinderen die wonen
Doel van het onderzoek is met een experimenteel onderzoeksdesign vast te stellen of TOS werkelijk de emotionele en sociale veiligheid voor kinderen verbetert, het sociaal gedrag van kinderen bevordert en psychosociale- en gedragsproblemen tegengaat. Wij spitsen ons hierbij toe op de effecten van TOS op kind- én op buurtniveau. In een experimenteel onderzoeksdesign worden tien TOS-locaties vergeleken met tien controlelocaties.
buurt wonen van vergelijkbare pleinen waar Thuis Op Straat niet werkt. Ook het oordeel van ouders over het buitenspeelklimaat en de speelveiligheid wordt in ‘TOS buurten’ significant vaker als positief beoordeeld (Van Wonderen, 2012). De eerste resultaten per deelgemeente worden aan de dagelijks bestuurders voorgelegd.
Het ‘evidence based’ zijn van interventies, de wetenschappelijke onderbouwing van de resultaten, kan een steeds belangrijker selectiecriterium in de afwegingen van subsidiegevers. In 2010 is het onderzoek bij TOS, gefinancierd door ZonMw, zorgonderzoek Nederland en uitgevoerd door het Verwey-Jonker Instituut van start gegaan. Er wordt gewerkt met experimentele en controle pleinen. Door de deelgemeenten is het onderzoek goed ontvangen.
in de directe omgeving van het plein (het startende TOS-plein respectievelijk het controleplein), volgen in hun gedrag, sociaal-emotionele ontwikkeling en het spelen. Daarnaast wordt de ontwikkeling van de sociale veiligheid in de buurt gevolgd. In totaal worden in het onderzoek 500 kinderen in de experimentele omgevingen en 500 kinderen in de controle omgevingen gevolgd.
Onderzoek Effectiviteit Thuis Op Straat, financiering ZonMw, uitvoering Verwey- Jonker Instituut
6.1.
ONDERZOEK EN NIEUWE METHODEN
6.
Experiment Controle
15
6.2.
Toetscommissie Interventies Jeugd (TIJ)
Oordeel van de commissie TIJ (juni 2012) Thuis Op Straat is op 2 manieren onderzocht, TOS Charlois en TOS Centraal. Het algemene oordeel is dat TOS als een kansrijke interventie wordt gezien. De doelstellingen met betrekking tot buitenspelen, sportparticipatie en het gebruik van de openbare speelruimte worden overwegend gerealiseerd. Er is een sterke theoretische fundering en de TOS-methodiek is uitgebreid beschreven. De organisatie is professioneel opgezet en doet actief aan kwaliteitsbewaking. Effectonderzoek wordt uitgevoerd. Een uitstekend uitgewerkte aanbesteding (bestek) van de deelgemeente Charlois, als opdrachtgever voor dit resultaatgebied, zal zeker hebben bijgedragen aan de duidelijke projectbeschrijving. Op centraal niveau zien we een veelheid aan doelstellingen en een eclectisch gebruik van uiteenlopende methodieken. Wellicht kan dit leiden tot de ontwikkeling van een nieuw model met heldere doel-doelgroep-middelcombinaties. Belangrijk is het duidelijk onderscheiden van primaire en secondaire doelen.
16 16
Methodiek De methodiek is ontwikkeld vanuit de interesses en behoeftes van jongeren uit de wijk Spangen te Rotterdam. De methode heeft als kern het emanciperen van jongeren in de breedste zin van het woord.
Resultaten Meer dan 190 jongeren uit Spangen zijn betrokken bij allerlei initiatieven; brassband, dansworkshops, opknapklussen in portieken, tuinprojecten, activiteiten voor kinderen, PR en evenementen . Er is nu een kerngroep van jongeren, die met steun van TOS willen komen tot een semicommercieel Productiehuis; van consument naar producent. In de wijk sprake van een spectaculaire daling van overlastklachten en criminaliteit, aldus een uitspraak van een leidinggevende van de politie op een presentatie van ‘The Urban Family’.
De TUF-methodiek specifiek “Wij doen iets voor jou, jij doet iets voor ons en daarmee ook iets voor jezelf.” Het gunst-voor-eengunst principe is een belangrijk onderdeel van de methodiek die we hebben gebruikt bij The Urban Family en die we willen uitdragen in verschillende deelgemeenten. Hierbij gaat het niet om het uiteindelijk product, maar om het principe om iets op te bouwen op basis van dienst – wederdienst.
Dankzij deze goede resultaten gaan we zoeken naar andere wegen om de methodiek te kunnen uitrollen.
Onze TOS-praktijk in Spangen (Delfshaven West) heeft een nieuwe methode ontwikkeld voor en door jongeren uit de wijk (zie vorig Jaarverslag, 2011). Behalve deze nieuwe methode zijn we verder gegaan met het versterken van de potenties van onze jongerenbijbanen uit de wijken door het intensiveren van kadercursussen waar het accent lag op het verder ontwikkelen van de social skills. Het intensiveren van de kadercursussen is onder andere gefinancierd door het Laurensfonds. De methode van The Urban Family (TUF) willen we graag uitrollen in verschillende deelgemeenten.
Het middel om tot deze emancipatie te komen is aanvankelijk arbeid en scholing. Door arbeid en scholing kunnen we een belang creëren voor jongeren om deel te nemen in de methodiek. De voorwaarden om deel te nemen binnen deze arbeidsprojecten laten meer ruimte dan conventionele arbeidsplaatsen. We zijn als het ware een soort van arbeidsoefenruimte. Binnen deze oefenruimte beogen we de jongeren die skills bij te brengen om te kunnen participeren in de reguliere arbeidsmarkt. Zo creëren we portfolio’s waarmee deze jongeren meer kans maken op de arbeidsmarkt. De uitgangspunten die gekoppeld zijn aan het participeren binnen deze projecten zijn de volgende: a. De focus richt zich op moeilijk bemiddelbare jongeren; b. Wij doen wat voor jou, jij doet wat voor ons; c. Gericht op het nemen van eigen verantwoordelijkheid; d. Geen consumenten gedrag, niet pamperen, gericht op het ontwikkelen van kwaliteiten; e. De motivatie van jongeren is intrinsiek, daardoor nemen en krijgen ze ook verantwoordelijkheid en vertrouwen en f. Succes delen met alle partners die iets kunnen betekenen voor deze methodiek in de wijk, variërend van wijkagent, woningcorporaties, politiek, onderwijs, GGD tot SoZaWe.
Jongeren, specifiek The Urban Family
6.3.
17
18
7.
BELEIDSONTWIKKELINGEN, TENDENSEN, CIJFERS EN TRENDS DOOR VERWEY-JONKER INSTITUUT
Onderstaande beleidsontwikkelingen geschreven door het Verwey -Jonker Instituut (VJI) geven weer welke rol Thuis Op Straat speelt in het opvoed- en opgroeiklimaat en welke preventieve functie TOS vervult in wijken en buurten. Met name de rol die Thuis Op Straat heeft in het activeren van burgers, het sportaanbod in de wijken en de voortrajecten/sociale vaardigheidstrainingen voor jongeren worden hier afgezet tegen recente beleidsontwikkelingen. Interessante ontwikkelingen voor TOS in beleid en wetenschap
Door Niels Hermens, Verwey-Jonker Instituut, februari 2013
Ontwikkelingen in beleid en wetenschap
Niels Hermens en Ron van Wonderen, februari 2013
De sociale sector gaat een aantal roerige jaren tegemoet waarin de kaarten als het ware opnieuw geschud gaan worden. De verantwoordelijkheden voor het sociaal beleid worden gedecentraliseerd van het Rijk naar lokale overheden. Onder andere (delen van) de AWBZ, de jeugdzorg en het passend onderwijs worden hierdoor de verantwoordelijkheid van gemeenten. Met de decentralisatie van de jeugdzorg komt er daarnaast meer nadruk te liggen op het voorkomen van problemen en het ontwikkelen van talenten van kinderen en jongeren.
Dit artikel bespreekt wat deze beleidsontwikkelingen betekenen voor Thuis Op Straat. Daarbij richten we ons allereerst op de plaats die Thuis Op Straat inneemt in de jeugdketen en welke factoren succesvolle samenwerking tussen ongelijksoortige organisaties (binnen de jeugdketen) bevorderen. Vervolgens gaan we in op wat recent wetenschappelijk onderzoek ons vertelt over wat de belangrijke factoren zijn voor talentontwikkeling en toekomstperspectief. Tot slot bespreken we voor Thuis Op Straat relevante ontwikkelingen in het sportbeleid en sportonderzoek. Thuis Op Straat in de jeugdketen Thuis Op Straat is een van de vele organisaties die werkzaam zijn in de jeugdsector. Om de veelheid en variatie aan organisaties binnen de jeugdsector te ordenen, heeft het Verwey-Jonker Instituut een interventiepiramide ontwikkeld waarin zich – van onder naar boven – vier typen jeugdinterventies bevinden (Van der Klein, Mak en Van der Gaag, 2011; Steketee, Mak en Boutellier, 2010). Hoe hoger
in de piramide, hoe ernstiger de problematiek van de jeugdige die met de interventie of omgeving in aanraking komt. En hoe hoger in de piramide, hoe minder jeugdigen hiermee in aanraking komen, maar hoe hoger de investeringen per jeugdige. De eerste laag in de piramide wordt gevormd door organisaties, omgevingen en interventies die zorgen voor een positief opvoed- en opgroeiklimaat, waar alle jeugdigen mee te maken hebben. Dit zijn bijvoorbeeld het buurtleven, de sportvereniging, de school en het gezin.
Figuur 1 Interventiepiramide jeugdsector (Van der Klein,e.a. 2011)
19
Omdat alle jeugdigen met dit type interventies in aanraking komen, benoemen de onderzoekers dit als activiteiten ‘die het verschil kunnen maken in de ontwikkeling van alle kinderen en ouders’ (Van der Klein e.a. 2011: 28). De tweede laag is preventie. Hierin bevinden zich onder meer het jongerenwerk, politie en opvoedingsondersteuning. De derde is aanpak van problemen via onder meer Jeugd GGZ, Bureau Jeugdzorg of het Centrum voor Jeugd en Gezin. De vierde laag ten slotte wordt gevormd door juridische en klinische interventies zoals het strafrecht en justitiële jeugdinrichtingen. De werkzaamheden van Thuis Op Straat bevinden zich primair in de onderste twee lagen van de interventiepiramide van de jeugdsector: het zorgen voor een positief opvoed- en opgroeiklimaat en preventie. De gedachte is dat de pleinwerkers in buurten en wijken waar dit nodig is zorgen voor een positief opvoed- en opgroeiklimaat. Tussentijdse resultaten van het ZonMw ‘evidence based’ onderzoek naar de effecten van Thuis Op Straat lijken deze gedachte te bevestigen. Onder de kinderen die in de buurt wonen van pleinen waar Thuis Op Straat werkt, neemt de buitenspeelfrequentie significant sterker toe dan onder de kinderen die in de buurt wonen van vergelijkbare pleinen waar Thuis Op Straat niet werkt. Ook het oordeel van ouders over het buitenspeelklimaat en de speelveiligheid wordt in ‘TOS buurten’ significant vaker als positief beoordeeld (Van Wonderen, 2012).
Georganiseerd of begeleid sport- en spelaanbod in de buitenruimte kan daarnaast bijdragen aan de preventie van ernstiger problemen bij jeugdigen, doordat pleinwerkers opvoed- en opgroeiproblemen bij kinderen en jongeren kunnen signaleren. Zij melden deze in de overleggen waar zij deel van uitmaken, en waar ook politie, basisscholen, jongerenwerk en opbouwwerk bij aanwezig zijn (Boonstra, Mak & Van Wonderen, 2009). Thuis Op Straat kan volgens Boonstra, Mak en Van Wonderen het opvoed- en opgroeiklimaat in de buitenruimte beïnvloeden en bijdragen aan de preventie van ernstiger problemen doordat zij programmatisch werken. Dit programmatisch werken uit zich onder andere in structurele aanwezigheid, drie of vier dagen per week, op de pleinen waar zij werken. Het gevolg hiervan is dat kinderen uit de buurt en hun ouders de pleinwerkers herkennen en vertrouwen, waardoor zij vaker buiten spelen. Daarnaast wijzen de onderzoekers in dit verband erop dat TOS-werkers de situatie op de pleinen registreren in een digitaal logboek op de dagen dat zij er aanwezig zijn en noteren zij signalen van opvoed- en opgroeiproblemen van individuele jeugdigen.
19 20 20
Samenwerking met andere organisaties De decentralisatie van het sociaal beleid en het jeugdbeleid vindt plaats onder druk van bezuinigingen, maar ook om inhoudelijke redenen. Het vergroot de kans op maatwerk en succesvolle samenwerking tussen lokale partners. Gemeenten verschuiven de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het sociale beleid naar professionele organisaties, zoals welzijnsinstellingen, het jongerenwerk of jeugdhulpverleningsorganisaties, naar vrijwilligersorganisaties en naar bewoners. Zo heeft de gemeente Rotterdam minder sportbuurtwerkers in dienst die sport- en spelaanbod in de openbare ruimte verzorgen. De gedachte is dat dit soort activiteiten kunnen worden opgepakt door de partijen uit het veld, eventueel in samenwerking met mensen uit de wijk of vrijwilligersorganisaties zoals sportverenigingen of buurtcomités. Samenwerking tussen verschillende organisaties uit verschillende lagen van de jeugdketen bevordert het opvoed- en opgroeiklimaat in een gemeente. Het draagt bijvoorbeeld bij aan overeenkomstige normen, waarden en gedragsregels in verschillende leefmilieus zoals de school, de buitenruimte en de sportvereniging die belangrijk zijn voor de ontwikkeling van jeugdigen (De Winter, 2011). Daarnaast vergroot samenwerking de kans op vroegtijdig signaleren van opvoed- en opgroeiproblemen, en indien nodig door te verwijzen naar andere organisaties uit de jeugdketen. Hierdoor kunnen ernstiger problemen, en mogelijk
zelfs jeugdzorgindicaties, worden voorkomen (zie ook Hermanns e.a. 2005). Mensen die structureel aanwezig zijn in de dagelijkse leefomgeving van jeugdigen, zoals leerkrachten, pleinwerkers van Thuis Op Straat en vrijwilligers op sportverenigingen, moeten daarom weten waar zij terecht kunnen als zij signaleren dat jeugdigen dreigen te ontsporen. Hermens & Gilsing (2013) onderstrepen daarom bijvoorbeeld het belang van pedagogische ondersteuning voor sportverenigingen. Ondanks de verschillende belangen, werkwijzen doelstellingen van organisaties zijn er genoeg succesvolle samenwerkingsverbanden tussen ongelijksoortige organisaties. Wetenschappelijke studies concluderen dat het voor succesvolle samenwerking tussen ongelijksoortige organisaties belangrijk is dat een derde partij of zogenoemde grenswerkers of grensobjecten de taken van betrokken organisaties en de gezamenlijke doelstelling helder houdt (Koelen, Vaandrager & Wagemakers, 2012; Oldenhof, 2012). Grenswerkers gaan flexibel om met de grenzen, de taakverdeling moet over de tijd kunnen veranderen en kunnen werken op operationeel niveau of op tactisch niveau (het management). De komende jaren wordt in een onderzoeksproject de samenwerking tussen sportaanbieders en verschillende professionele partijen uit de Rotterdamse jeugdsector, waaronder Thuis Op Straat, verder onderzocht.
21 20 21
Samenwerking met bewoners Beleidsmakers verwachten voor een deel van de uitvoering van het sociaal beleid dat mensen elkaar ondersteunen. Mensen die hulp in de huishouding nodig hebben zouden dit in eerste instantie kunnen zoeken binnen het eigen sociale netwerk. In de buitenruimte, het werkgebied van Thuis Op Straat, kunnen mensen elkaar aanspreken op ongewenst of gedrag en hiermee buiten spelen en sporten van jeugdigen in goede banen leiden, zo is de gedachte. Eventueel kunnen bewoners de organisatie van activiteiten op zich nemen of hier een bijdrage aan leveren.
sportactiviteiten in wijken die op termijn moeten worden overgenomen door bewoners, blijkt dat de achtergrond van de bewoners van de wijk en de mate waarin bewoners als georganiseerd zijn in de wijk veel invloed heeft op de rol die professionals moeten innemen (Hermens & Van Marissing, 2012). De onderzoekers onderscheiden een uitvoerende rol in wijken waar bewoners nog vooral binnen zitten, een verbindende rol in wijken waar bewoners samen werken met professionals, en een ondersteunende rol in wijken waar bewoners sterk georganiseerd zijn en zelf de organisatie en uitvoering van activiteiten op zich nemen.
Onderzoek naar interventies om de bereidheid van bewoners bij te dragen aan de organisatie en uitvoering van activiteiten in de buitenruimte wijst uit dat verschillende omstandigheden bepalen of professionals de organisatie zelf op zich nemen of dat een klein zetje in de goede richting voldoende is (zie ook Tonkens & Verhoeven, 2011). Een belangrijke bepalende factor is de sociaaleconomische achtergrond van mensen. Hoogopgeleiden nemen vaak eerder het heft in eigen hand, en kunnen dit ook beter dan laagopgeleiden (Uitermark, 2012). Bovendien hebben mensen in een achterstandssituatie en diverse problemen vaak al hun handen vol aan het organiseren van het eigen leven en het gezin (De Gruijter & Van Marissing, 2011).
In de wijken waar Thuis Op Straat werkt is vaak sprake van sociaaleconomische achterstanden. Bij de organisatie en uitvoering van activiteiten in de openbare ruimte neemt Thuis Op Straat daarom allereerst een uitvoerende rol op zich. Door structurele aanwezigheid van pleinwerkers kan de loyaliteit van jeugdigen aan de pleinwerkers toenemen, evenals het vertrouwen dat zij in hun hebben. Het gevolg hiervan kan zijn dat kinderen vaker buiten spelen en dat de kans vergroot dat zij in de toekomst een positieve bijdrage leveren aan de buurt (Boonstra, Mak & Van Wonderen, 2009). Op het moment dat zij bewoners zelf gaan bijdragen aan het opvoed- en opgroeiklimaat op een plein, bijvoorbeeld door in te grijpen bij ongewenst gedrag, kunnen pleinwerkers zich geleidelijk terugtrekken en een meer ondersteunende rol op zich nemen.
Ook uit onderzoek naar de Buurtsportverenigingen in Noord-Holland, door professionals georganiseerde
22 22
Thuis Op Straat als voortraject naar werk Thuis Op Straat werkt met de zogenoemde jongerenbijbanen. Dit houdt in dat jongeren uit de buurt die op jongere leeftijd vaak zelf deelnamen aan de pleinactiviteiten, deze nu als bijbaan bij Thuis Op Straat organiseren en begeleiden. De jongeren ontwikkelen hierdoor sociale vaardigheden en motivatie voor school. Zij geven zelf aan dat het hen heeft geholpen bij het voltooien van hun opleiding (Boonstra & Van Wonderen, 2009). Het scholarship programma van de Richard Krajicek Foundation stoelt op hetzelfde principe en lijkt hetzelfde resultaat te hebben (Vermeulen, 2010). De jongeren met een bijbaan bij Thuis Op Straat volgen verschillende cursussen, bijvoorbeeld om hun sociale vaardigheden te ontwikkelen of ter ondersteuning van dagelijkse werkzaamheden, zoals het invullen van het logboek. De jongerenbijbanen zijn vooral gericht op preventie: het kan jongeren die vanwege hun leefomgeving - denk aan laag opleidingsniveau (van ouders), sociale problemen in de woonomgeving, een sociaal netwerk met een laag opleidingsniveau - een relatief grote kans hebben te ontsporen, een beter toekomstperspectief bieden. De jongerenbijbanen kunnen echter ook gericht worden gebruikt bij het oplossen van problemen, zoals voortijdig schooluitval. Om voortijdig schooluitvaller weer op het rechte pad te krijgen moet het traject van de jongerenbijbanen echter wel intensiever en langduriger zijn en nog meer
gericht werken aan het ontwikkelen van bepaalde sociale vaardigheden of zelfregulatieve vaardigheden. Van zelfregulatieven vaardigheden is bekend dat het naast IQ de belangrijkste bepalende factor is voor toekomstsucces (Baumeister & Teirney, 2011; Grashmick e.a. 1993). Het gaat dan bijvoorbeeld om het vermogen te denken aan lange termijn doelen, het vermogen negatieve impulsen te weerstaan of om planningsvaardigheden. Mensen met veel zelfcontrole of zelfregulatieve vaardigheden vertonen minder crimineel gedrag, presteren beter op school en hebben meer kans op een baan dan mensen met weinig zelfcontrole of zelfregulatieve vaardigheden, en deze vaardigheden zijn bovendien goed te ontwikkelen door trainingen of cursussen (Baumeister & Teirney, 2011).
Sportbeleid en sportonderzoek Uit recent onderzoek van het Mulier Instituut blijkt dat alle typen sportaccommodaties zijn ondervertegenwoordigd in lage status wijken. In die wijken is sprake van een eenzijdig sportaanbod: er zijn vooral voetbalverenigingen en fitnesscentra. Dit terwijl juist voor de mensen die wonen in deze wijken, de afstand tot de sportvereniging een belangrijke verklarende factor is voor wel of niet lid zijn van een sportvereniging. Mensen die wonen in de hoge status wijken zijn bereid tot het afleggen van grotere afstanden om naar een sportvereniging te gaan. (artikel Hoekman in Sport en Stad, 2010). In de lage status wijken lijkt sport- en spelaanbod in de wijk daardoor van groter belang dan in de hoge status wijken.
23 23
Door de Sportimpuls kunnen welzijnsinstellingen gezamenlijk met sportverenigingen of (andere) sportaanbieders of groepen georganiseerde burgers uit een buurt een opstartsubsidie aanvragen voor het opbouwen van sport en spel in de wijk, bijvoorbeeld voor de Buurtsportvereniging of de Krajicek Sportclub. Beiden maken deel uit van de Sportimpuls Menukaart en beiden hebben als doel het betrekken van buurtbewoners, jong en oud, bij de organisatie van het sportieve activiteiten in de wijk. Sportverenigingen kunnen deelnemen in een dergelijk samenwerkingsverband met als doel het werven van nieuwe jeugdleden, zoals dat ook gebeurt bij de schoolsportverenigingen in Rotterdam. Het Sportplaza in Rotterdam is een voorbeeld van samenwerking tussen Thuis Op Straat en sportverenigingen. Op verschillende toegankelijke sportvelden worden door pleinwerkers sportactiviteiten georganiseerd voor kinderen en jongeren. De plek is zo ingericht dat er meerdere sporten kunnen plaatsvinden en doordat het in een park wordt de omgeving ook gebruikt door hardlopers, wandelaars of recreanten die uitrusten op een bankje. Aan het park grenzen een aantal sportverenigingen. Dit is een voorbeeld van een plek waar sport als drager functioneert voor een ontmoetingsplek (Compier & Casas Valle, 2012). Zij bevelen aan dat bij ruimtelijke opgaven direct aan sport gedacht zou moeten worden. Hetzelfde kan gelden voor verschillende sociale opgaven. Is het doel een veiliger
buitenspeelklimaat? Denk dan onder andere aan hoe sport en spel hier een bijdrage aan kunnen leveren. Met de buurtsportcoachregeling ligt dit binnen de mogelijkheden. Spanningen en weerbaarheid in buurten Een grootschalig onderzoek naar spanningen en weerbaarheid in 20 Amsterdamse buurten, waarbij 4500 bewoners en meer dan 200 wijkprofessionals en beleidsmakers zijn geïnterviewd (Broekhuizen en Van Wonderen, 2012) laat zien dat ongewenst gedrag van kinderen een van de belangrijkste oorzaken is voor spanningen tussen bewoners in buurten. De onderzoekers onderbouwen dat het van belang is om meer te investeren in preventief beleid gericht op oudere kinderen en jonge tieners. Niet alleen om overlast en spanningen tegen te gaan en te voorkomen, maar ook om de ‘aanwas van onderop’ van overlastgevende kinderen te stoppen. Want over de leeftijdsgroep 8 t/m 14 jaar maken veel professionals en buurtbewoners zich zorgen. De kinderen groeien op in een omgeving die niet altijd even positief is en ze vallen qua begeleiding en voorzieningen nogal eens tussen wal en schip. In veel buurten durft een kwart tot een derde van de kinderen soms niet buiten te spelen uit angst voor andere kinderen of jongeren. Pesten, ruzies en het recht van de sterkste komen veel voor. Dit probleem blijft bestaan door een gebrek aan bemiddelend toezicht van ouders.
Thuis Op Straat wordt hier aanbevolen als een passende interventie omdat TOS wil dat kinderen (zowel jongens als meisjes) zich buiten veilig en ‘thuis’ voelen. TOS heeft het hele jaar door een systematisch aanbod van activiteiten voor jeugdigen en richt zich op het scheppen van een duidelijk (gedragsregels, normen), fatsoenlijk en sociaal en emotioneel veilig klimaat op pleinen en straten. Ook de lastigste kinderen moeten positief worden benaderd, is het credo. TOS-professionals zien zichzelf als medeopvoeder. Voor kinderen die dreigen te ontsporen heeft TOS een belangrijke signaalfunctie.
24 24
Minder geld voor wijkbeleid dwingt tot maken van keuzes Minder geld voor wijkbeleid dwingt tot maken van keuzes voor inzet in focusgebieden/straten/ huishoudens waar de problemen het grootst zijn. De beschikbaarheid van langjarige stedelijke vernieuwingsgelden (ISV) voor de steden zijn er vanaf 2014 niet meer. Bovendien zijn voor de Wijkaanpak de Rijksmiddelen al stop gezet. Daarom moet nog bewuster worden gekeken waar de focus in wijkaanpak moet worden gelegd en welke investeringen de gewenste effecten opleveren. Het ‘uitsmeren’ van gelden over buurten wordt ingeruild door een gerichtere focus. Er zijn geen goede of slechte buurten, maar per buurt gebieden waar het goed en minder goed gaat; er zijn grote verschillen in soort en intensiteit problematiek per subbuurt, straat, blok. Met het gericht en gebundeld inzetten van de nog beschikbare middelen kunnen in de komende jaren nog slagen worden gemaakt. Vanwege de schaarse middelen zullen gebieden, doelgroepen en interventies specifieker moeten worden benoemd. Dat wil zeggen: inzet (gebundeld) op kleiner niveau. De schaal van interventies gaat naar beneden, in de aanpak van gebieden (bij de interventies) zal worden ingezet op de zwakste plekken binnen buurten. Voorbeeld hiervan is een blok voor blok aanpak, of een pleinaanpak. Om met minder middelen meer te bereiken zijn bovendien innovatieve oplossingen nodig: acupuncturele ingrepen in buurten. TOS is hier goed gepositioneerd, want TOS werkt al vele jaren op basis van een gerichte focus in buurten: inzet op de pleinen waar de omstandigheden het meest pregnant zijn. En een plein teruggeven aan de buurt, dus durven loslaten, zodra de omstandigheden bestendig ten goede zijn veranderd. Door bezuinigingen zijn er gebiedsgerichte aanbestedingen vanuit gemeenten, dus meer samenwerken met andere organisaties uit de jeugdketen. En door bezuinigingen komt er steeds meer nadruk op het betrekken van de burger bij de uitvoering van sociaal beleid. TOS is hiertoe op de pleinen in staat juist door programmatisch werken en structurele aanwezigheid (= tegenstelling). Door in eerste instantie veel in de buurt aanwezig te zijn wordt de betrokkenheid van de burger georganiseerd. Subsidies Sportbeleid biedt mogelijkheden voor het aanvragen van subsidies. Onderzoek laat zien dat juist sport en spel in de wijk nodig is. Subsidies kunnen worden aangevraagd in samenwerking met sportaanbieders omdat die veel kennis hebben van sport en kunnen zorgen voor begeleiding naar sportvereniging.
25 25
•
•
•
•
grote aantallen kinderen en jongeren in Rotterdam. Jongeren hebben veel kennis van hun buurt, wijk, de straatcultuur, de codes, zij kennen kinderen en jongeren uit de buurt. Die vaardigheden en kennis zetten zij positief in voor de buurt. Door het werken bij TOS ontwikkelen jongeren de belangrijke soft skills, die zij nodig hebben voor het werk op het plein, maar ook in andere situaties succesvol in kunnen zetten. Het werken op plein is goed voor het imago van jongeren, er ontstaan nieuwe verbindingen tussen jong en oud (zie ook onderzoek het goede voorbeeld). Naast de begeleiding van de werkzaamheden coacht de professional de jongere met een bijbaan ook bij zijn schoolloopbaan. Door het volgen van de kaderopleiding van TOS (verplicht) leren jongeren didactische vaardigheden, sociale vaardigheden, omgaan met agressie, logboek.
Doelen • Mogelijkheden bieden ten aanzien van talentontwikkeling met als doel het creëren van arbeid en scholing voor jongeren teneinde overlast en hanggedrag te voorkomen;
Werken met jongeren met een bijbaan is om meerdere redenen een succes • Meer dan 400 jonge mensen zorgen er voor dat TOS met activiteiten veel betekent voor
De beproefde TOS-methode zijn de bijbanen (zakgelders, dienst-wederdienst), de stagiairs en de maatschappelijke stagiairs. Met deze methode worden veel jongeren bereikt. In alle bescheidenheid kunnen we dat een vorm van jongerenwerk noemen. Deze manier moeten we consolideren en waar mogelijk versterken. Op de politieke agenda staat dat vroegtijdig schoolverlaten teruggedrongen moet worden.
•
In 2012 hebben 420 jongeren gewerkt bij TOS • 122 jongeren hebben een bijbaan bij TOS • 265 jongeren werken bij TOS via een arbeidsproject • 33 jongeren werken bij TOS via het zogenoemde zakgeldbaantje
Jongeren TOS nieuwe stijl
8.1.
Uitgangspunten • Het werken met jongeren is ingebed in alle TOS-teams. • Met de bal in de tas, je maakt een praatje met jongeren, er is aandacht voor de dingen van alle dag en voor lastige dingen, maar er is ook de bal om iets te gaan doen met elkaar. • We gaan naar de jongeren toe, we zoeken ze op en we hebben iets te bieden. • We hebben een pedagogische opdracht/ functie in de buitenruimte. • We gaan uit van de talenten en mogelijkheden van jongeren en sluiten daarbij aan. • We zien jongere meer als producent in het proces van een fijne buurt/plein dan als consument.
TOS-Centraal werkt met een zeer beperkte ‘lean&mean’-organisatie. Dus met een beperkt aantal vaste medewerkers. Datzelfde geldt voor de decentrale praktijken. Het merendeel van onze activiteiten op straat wordt georganiseerd door medewerkers die in hoge mate worden bijgestaan door jongeren met een bijbaan en/of stagiairs. Hiermee creëren we de ‘win-win’situatie van het kunnen realiseren van veel activiteiten op straat, terwijl jongeren tegelijkertijd werk-en praktijkervaring opdoen. Naast overkoepelende werkzaamheden, ‘hoste’TOS-Centraal in 2012 nog de decentrale praktijken, TOS-Centrum, TOS- Feijenoord, TOS-Breda, TOS-Bergen Op Zoom en de Jongeren Bijdrage Regeling. In dialoog met de betreffende praktijk wordt bekeken in hoeverre deze in de toekomst als zelfstandige stichtingen zullen doorgaan.
PERSONEEL
8.
26
8.2.
Doelgroep 1. Zakgeldproject: 12 tot 15 jaar: zowel jongens en meisjes; 2. jongerenbijbanen: jongeren in de leeftijd van 16 tot 28 jaar en 3. Bedrijven en onderwijsprojecten.
•
Stagiairs
Thuis Op Straat is gecertificeerd voor verschillende opleidingen en is een erkend leerbedrijf. Al heel wat jaren begeleiden de medewerkers van Thuis Op Straat stagiairs in de buitenruimte. In 2012 hebben totaal 357 stagiairs gewerkt bij Thuis Op Straat • 97 maatschappelijke stages • 20 stagiairs van de praktijkschool • 88 mbo2 niveau • 103 mbo3 en 4 niveau
Thuis Op Straat richt zich daarom ook op mbo2 stagiairs en maatschappelijke stagiairs, juist in combinatie met mbo4 en hbo-stagiairs. Thuis Op Straat heeft elk jaar veel stagiairs van verschillende niveaus en opleidingen. Het blijkt dat alle stagiairs van Thuis Op Straat behoefte hebben aan een duidelijke structuur over de regels, de tijden, kleding, hoe om te gaan met bepaalde problemen, pleinregels. De vele vragen, die de stagiairs hadden, werden wel steeds op papier gezet, geprint en uitgedeeld, maar om verwarring te voorkomen, is besloten om alle regels en informatie te bundelen in een werk- en leerboek. In dit boek zijn veel ervaringen en leermomenten opgenomen, die Thuis Op Straat heeft mogen meemaken op de pleinen en in de wijk. Dit is verwoord en uitgewerkt en vervolgens in dit boek geplaatst als informatie of als een lesprogramma.
Het geeft handvaten, die nodig zijn om een goede TOS-medewerker te worden en het werk voor 100% te ervaren. 8.3.
32 hbo/WO 17 overig
•
Afscheid TOS-medewerkers
In 2012 hebben we van een aantal vaste medewerkers afscheid moeten nemen. Behalve een aantal medewerkers uit de TOS-praktijken IJsselmonde en Centrum, heeft TOS afscheid genomen van een TOS-baas van het eerste uur, Lucia van den Berg. Zij is werkzaam geweest in het Nieuwe Westen (een van de eerste TOS-praktijken in Rotterdam), in Amsterdam en de laatste jaren heeft zij gewerkt bij TOS Charlois. Lucia werkt nog wel als vrijwilliger en trainer voor TOS. Wij willen de medewerkers danken voor hun betrokkenheid en inspiratie.
Alles dat je leest en/of mee aan het werk gaat, komt echt uit de TOS-praktijk, hierbij wordt natuurlijk rekening gehouden met de competenties die de opleidingen vragen. Belangrijk is dat je per TOS-praktijk maatwerk verricht en dat alle TOS-praktijken met de stagiairs tijdens de stageperiode daadwerkelijk met dit boek in de hand aan het werk gaan.
• •
•
Inzicht verwerven in de talenten /ambities van jongeren per wijk/buurt; Sociale vaardigheden leren die nuttig en belangrijk zijn voor de rest van hun loopbaan; Bedrijven interesseren voor werkervaringsplekken, werkgelegenheid en (Overlastgevende) jongeren productief krijgen voor hun leefgebied waar binnen zij zich bevinden, door het verbeteren van de sociaal economische positie.
•
27 27
9.
VOORGENOMEN RESULTATEN 2013
Wat is onze uitdaging voor 2013? I. Werkzaam TOS-concept gebaseerd op burgerkracht (jong-oud) met als belangrijk thema Gezonde en sociale leefstijlen. II. Het strategisch handelen voor het uitdragen van innovatieve methoden, nieuwe domeinen. III. Samenwerking strategische partners. IV. Zoeken naar meerdere financiers.
In 2013, gaan we ons naast het borgen van de continuïteit van de gewaardeerde activiteiten op de pleinen, vooral richten op strategische keuzes, zowel op de inhoud als op de organisatie, van belang is dat het merk helder is, duidelijk en van de straat en aantrekkelijk wordt voor meerdere financiers.
28 28
BIJLAGE 1:
LITERATUURLIJST
Referenties Baumeister, R.F. & Tierney, J. (2011). Willpower: Rediscovering The Greatest Human Strength. Rediscovering. New York: The Penguin Press Boonstra, N., Mak, J. & Wonderen, R. van (2009). Respect op het plein. Werken aan gedragsverandering in de buurt. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Boonstra, N. & Wonderen, R. van (2009). Het goede voorbeeld. Leefbare buurten door de inzet van jongeren van de straat. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Broekhuizen, J. & Wonderen, R. van (2012). Samenleven met verschillen. Signaleren van spanningen en versterken van vertrouwen in Amsterdamse buurten. Amsterdam: Onderzoek + Statistiek. Compier, V. & Casas Valle, D. (2012). Sport in the City. Ontwerpend onderzoek naar de relatie tussen sport en stad. Lay-out 22, Platform voor recent ontwerpend onderzoek. (http://www.stimuleringsfonds.nl/content/ lay/i_023/Layout_22.pdf) Grashmick, H.G., Tittle, C.R., Bursik, R.J.J., Arneklev, B.J. (1993). Testing the core empirical implications
of Gottfredson and Hirschi’s general theory of crime. Journal of Research in Crime and Delinquency, (30), 5-29. Gruijter, M. de & Marissing E. van (2011). Participatie van kwetsbare burgers: rol brede welzijnsprofessional onontbeerlijk. Sociaal Bestek 73 (5), pp.8-11. Hermanns, J., Öry, F. & Schrijvers, G. (2005). Helpen bij opgroeien en opvoeden: eerder, sneller en beter. Een advies over vroegtijdige signalering en interventies bij opvoed- en opgroeiproblemen. Utrecht: Julius Centrum. Hermens, N. & Gilsing, R. (2013). Sportclubs in de jeugdketen. De mogelijkheden van pedagogische ondersteuning van sportverenigingen. Utrecht: VerweyJonker Instituut. Hermens, N. & Marissing, E. van (2012). Positief opvoeden en opgroeien. De rol van de buurtsportvereniging. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Hoekman, R., Hoenderkamp, K. & Poel, H. van der (2012). Sportaccommodaties in beeld. Utrecht/ Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/Arko Sports Media.
29
Hoekman, R. & Tiessen-Raaphorst, A. (2011). Sporten in de stad. Ontwikkelingen in de stedelijke sportdeelname. In: Heuvel, M. van den, Hoekman, R. & Poel, H. van der (red) Sport in de stad: over de maatschappelijke, ruimtelijke en economische rol van sport in de stedelijke context. Nieuwegein/’sHertogenbosch: Arko Sports Media/ W.J.H. Mulier Instituut. Klein, van der M., Mak, J. & Gaag, van der R. (2011). Professionals en vrijwilligers(organisaties) rond jeugd en gezin. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Koelen M.A., Vaandrager L, Wagemakers A. The healthy alliances (HALL) framework: prerequisites for success. Family Practice 2012;29(suppl 1):i132-i138. Oldenhof, L. (2012). Wijkgericht werken: intersectorale samenwerking in de wijk door grenzenwerk. Den Haag: Raad voor de Volksgezondheid en Zorg.
Uitermark, J. (2012). Uitermark, Justus (2012) De gevaarlijke belofte van burgerschap 2.0 (http://www. socialevraagstukken.nl/site/2012/10/12/de-gevaarlijkebelofte-van-burgerschap-2-0/) Vermeulen, J. Vermeulen, J. (2010) Sociaal kapitaal op de playgrounds van de Richard Krajicek Foundation, in: F. Kemper (red.) Samenspel. Studies over etniciteit, integratie en sport. Bennekom: Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB). Winter M. de (2011). Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding. Amsterdam: SWP. Wonderen, R. van (2012, September). Effect study “Thuis Op Straat” (At Home On The Street). Poster session at the Child In The City Conference, Zagreb.
Steketee, M., Mak, J. & Boutellier, H. (2010). Richting geven aan jeugdbeleid: De rol van de gemeente in een complex veld. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Tonkens, E.H. & Verhoeven, I. (2011). Bewonersinitiatieven: proeftuin voor partnerschap tussen burgers en overheid Een onderzoek naar bewonersinitiatieven in de Amsterdamse wijkaanpak. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam/AISSR.
30 30
BIJLAGE 2: CIJFERS EN TRENDS LANDELIJKE TOS-PRAKTIJKEN
31
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
Aantal activiteiten per locatie TOS alle praktijken 2012 20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
BIJLAGE 3: GRAFIEKEN 20252 627212
Aantal deelnemende kinderen/ jongeren per locatie TOS alle praktijken 2012
32
Deelname naar geslacht TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Deelname naar herkomst TOS alle praktijken 2012
Vrouw Man
33
Deelname naar leeftijd TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Buurtbewoners en TOS TOS alle praktijken 2012 Moeders Vaders Andere volwassenen
34
Aantal activiteiten per maand TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Aantal activiteiten per maand afgelast TOS alle praktijken 2012
35
Aantal activiteiten per maand doorgegaan TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Locatie schoon TOS alle praktijken 2012
36
Totaal aantal deelnemende kinderen/jongeren per maand TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Gemiddelde deelname per activiteit, uitgesplitst naar maand TOS alle praktijken 2012
37
Deelname aan activiteiten exclusief evenementen TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
Aantal kinderen/jongeren voor en tijdens activiteit TOS alle praktijken 2012 Voor
Na
38
Deelname aan activiteiten exclusief Pauze/Brede school TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Type activiteit TOS alle praktijken 2012
39
Sfeer op locatie TOS alle praktijken 2012
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Uitgevoerde activiteiten Aantal kindcontacten
20252 627212
Soort activiteit TOS alle praktijken 2012
40
Stichting Thuis Op Straat Centraal Directeur Marianne Martens
Beukelsdijk 107-109, 3e etage 3021 AE Rotterdam T: 010 437 61 11 F: 010 437 61 17 E:
[email protected] I: www.thuisopstraat.nl
41
