I n h o u d s o p g ave Inleiding L.C. van Drimmelen en T.J. van der Ploeg
15
Deel I Godsdiensten en het recht 1 Het Christendom en het recht Leo J. Koffeman
21
1.1 1.2
21
1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8
Inleiding Het recht van de geloofsgemeenschap in verhouding tot het recht van de staat In hoeverre kan men hier spreken van ‘recht’ Onderscheid canoniek recht en andere vormen van kerkelijk recht Materiële rechtsbronnen, waaruit de fundamentele rechtsnormen worden geput Goddelijk recht? Het gezag van het kerkrecht Sancties
23 25 26 27 29 30 31
2 Het Jodendom en het recht R.S. Katzman
33
2.1 2.2 2.3
33 41 42
Zijn richtlijnen volgen Halacha = Levenswandel Dina d’Malchoeta Dina = de wet des lands
3 Islam, recht en democratie Frans van der Velden
47
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7
47 47 48 49 50 52 54
Inleiding Ontstaan van de islam Gedragsnormering in de islam De twee belangrijkste bronnen van de shari’a Overige bronnen van de shari’a Soennitische rechtsscholen Niet-moslimse geloofsgemeenschappen
7
Inhoudsopgave
3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14
Islam en openbaar bestuur De kalief als geestelijk en wereldlijk leider De sultān als wereldlijk leider, de oelamā als geestelijke leiders Gewijzigde machtsverhouding in de negentiende eeuw Emancipatie van de moslim-leken De westerse wereld en de shari’a Ter afsluiting
54 55 56 57 58 60 61
Deel II Het interne (organisatie)recht van geloofsgemeenschappen 4
Grondgedachten en organisatorische hoofdlijnen van het christendom, het jodendom en de islam L.C. van Drimmelen, Ruben Vis en N. Landman
65
4.1 4.2 4.3
65 71 76
Typen van organisatie van christelijke kerken Organisatievormen in het jodendom De verscheidenheid in organisatorische structuur in de Islam
5 De rooms-katholieke parochie Ton Meijers
83
5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7
83 86 88 92 93 94 95
De rooms-katholieke kerk De rooms-katholieke parochie Het ARBP De bisschop Vermogensrechtelijke geschillen De opheffing, samenvoeging en splitsing van parochies De kerksluiting
6 De organisatorische opbouw van een presbyteriale gemeente L.C. van Drimmelen 6.1 6.2 6.3 6.4
Inleiding Gemeenten in de Protestantse Kerk in Nederland Gemeenten die behoren tot de Hersteld Hervormde Kerk De presbyteriale gemeente in ruimere zin
8
97
97 98 107 108
Inhoudsopgave
7 De organisatorische opbouw van een congregationele gemeente Leon van den Broeke
113
7.1 7.2 7.3 7.4
113 117 120
7.5 7.6 7.7 7.8
Introductie De organen De bevoegdheidsverdeling Het besluitvormingsproces, met name inzake externe rechtshandelingen De vertegenwoordigingsbevoegdheid Bovenlokale verbanden Bovenlokale supervisie? Afronding
120 121 123 130 131
8
De organisatie en inrichting van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap Ruben Vis
133
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.9 8.10 8.11
Historie Samenstelling Centrale Commissie De inhoud van de religie De verhouding tot de lokale Gemeenten Joodse Gemeente Amsterdam, een meer gelaagde structuur Ressorten Ontbinding van gemeenten Gemeenschapsfonds voor de Mediene Arbitrage Opleiding en toelating van religieuze ambtsdragers Verenigingssynagogen
133 134 135 137 139 140 140 141 141 142 142
9 Moskeegemeenschappen en hun organisatie in Nederland N. Landman
145
9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7
145 146 147 149 150 152 153
Inleiding Moslims in Nederland: migratie Moslims in Nederland: moskeevestiging Moskee als religieus en sociaal-cultureel centrum Juridische structuren Landelijke organisatie: de rol van nationale overheden De rol van de Turkse en Marokkaanse overheid
9
Inhoudsopgave
9.8 9.9 9.10 9.11 9.12
Transnationale moslimorganisaties: Milli Görüş Transnationale moslimorganisaties: Süleymanlı-beweging Transnationale moslimorganisaties: overige Plaatselijke Marokkaanse moskeeorganisaties Slotbeschouwing
156 158 160 161 164
10 Geschilbeslechting binnen geloofsgemeenschappen mr. A.H. Santing-Wubs
167
10.1 10.2 10.3
167 179 192
De ‘kerkelijke’ rechtsgang De burgerlijke rechter en ‘kerkelijke’ geschillen Tot slot
Deel III Staats- en bestuursrechtelijke aspecten van Geloofsgemeenschappen 11
De verhouding tussen canoniek recht en wereldlijk recht in Europees perspectief; een historische verkenning Jan Hallebeek en Maurice van Stiphout
197
11.1 11.2 11.3 11.4 11.5
197 198 199 206 212
Inleiding De Oude Kerk De Middeleeuwen De vroegmoderne tijd De negentiende en twintigste eeuw
12
Eenheid en verscheidenheid – De verhouding tussen kerk en staat in Nederland (1579-2014) Prof. dr. J. de Bruijn
219
12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.7 12.8
219 219 223 226 227 229 231 234
Inleiding De Republiek De Franse Tijd Het Koninkrijk De periode vanaf 1848 De confessionele reactie De verzuiling De secularisatie
10
Inhoudsopgave
13
De betekenis van de vrijheid van godsdienst in EVRM en Grondwet voor geloofsgemeenschappen Adriaan Overbeeke 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7
Inleiding – vrijheid van godsdienst en levensovertuiging, in een neutrale staat Vrijheid van godsdienst en levensovertuiging in EVRM en Grondwet; collectieve aspecten De reikwijdte van de collectieve vrijheid van godsdienst (interpretatieve terughoudendheid) Een ruime organisatievrijheid Het geld van de geloofsgemeenschap. Ook een (grond)recht op financiële faciliteiten? Beperkingen aan collectieve vrijheid van godsdienst Recht op gelijke behandeling van geloofsgemeenschappen en andere organisaties (‘scheiding van kerk en staat’, ‘neutraliteit’)
Het recht van de Europese Unie over religie en geloofsgemeenschappen Adriaan Overbeeke en Jan Willem Sap
237
237 242 246 253 256 258 263
14
14.1 14.2 14.3 14.4 14.5
Inleiding: kerk-staatstelsels – is er ook een EU-kerk-staat model? EU-religierecht: de groeiende betekenis van religie Religie, religievrijheid en de positie van geloofsgemeenschappen in de verdragen van de Unie Unierechtsregels relevant voor religie: een palet Afsluitend
267
268 274 277 284 290
15 Geloofsgemeenschappen in het bestuursrecht J.L.W. Broeksteeg
293
15.1 15.2 15.3 15.4 15.5
293 294 304 309 318
Inleiding Geloofsgemeenschappen en ruimtelijke ordening Subsidiëring van geloofsgemeenschappen Geloofsgemeenschappen en fiscus Slot
11
Inhoudsopgave
16 Geloofsgemeenschappen en strafrecht Gerrit van den Brink
319
16.1 16.2 16.3 16.4 16.5
319 320 324 327 330
Inleiding Geloofsgemeenschappen en strafrechtelijke vervolging Uitingsdelicten: vrijheid van meningsuitging en godsdienstvrijheid Verschoningsrecht geestelijken Strafrechtelijk beroepsverbod en de tuchtrechter
Deel IV Burgerlijk recht en het interne recht van geloofsgemeenschappen 17
De verhouding tussen het interne recht van geloofsgemeenschappen en het burgerlijk recht T.J. van der Ploeg 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5
De regels voor de geloofsgemeenschap De rechtspersoonlijkheid van kerkgenootschappen en andere geloofsgemeenschappen De juridische status van het interne recht van rechtspersoonlijkheid bezittende geloofsgemeenschappen Gelding van burgerlijk recht ‘binnen’ de geloofsgemeenschap? Ten slotte
335
335 336 338 343 346
18 Het kerkgenootschap T. van Kooten
349
18.1 18.2
349
18.3 18.4 18.5 18.6 18.7
Omschrijving kerkgenootschap Zelfstandige onderdelen en lichamen waarin kerkgenootschappen zijn verenigd Oprichting, registratie en vertegenwoordiging Fusie en splitsing van kerkgenootschappen Kerkscheuring Omzetting Beëindiging van kerkgenootschappen
12
355 360 366 371 376 378
Inhoudsopgave
19
Het gebruik van de vereniging en stichting door geloofsgemeenschappen T.J. van der Ploeg 19.1 19.2 19.3 19.4 19.5 19.6
Motieven voor het gebruik van de vereniging of stichting door geloofsgemeenschappen Relevante juridische aspecten van de verenigingsvorm voor geloofsgemeenschappen Relevante juridische aspecten van de stichtingsvorm voor geloofsgemeenschappen De toezichtbevoegdheden van de rechter t.o.v. de stichting Fusie, splitsing en omzetting Geloofsgemeenschappen in seculiere rechtsvormen en vrijheid van godsdienst
383
383 386 392 394 396 399
20 De rechtspositie van de voorganger P.T. Pel
401
20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 20.6 20.7 20.8 20.9 20.10 20.11
401 401 403 403 404 407 409 412 414 416 418
Inleiding Toepasselijk recht Variatie in kerkelijke rechtspositievormen Arbeidsverhoudingen in staat en kerk Rechtsposities van voorgangers in de kerkelijke praktijk Rechtsposities van voorgangers in de statelijke jurisprudentie Motieven voor en tegen de arbeidsovereenkomst Kwalificatie van de rechtsverhouding als arbeidsovereenkomst Rechtsgevolgen van de arbeidsovereenkomst Samenloop van rechtsverhoudingen Slot
21 Positie van kerkgenootschappen en vrijheid van belijden Fabian Keijzer & Fokko Oldenhuis
421
21.1 21.2 21.3 21.4
421 422 430 437
Inleiding De positie van kerkgenootschappen Vrijheid van belijden in het publieke domein Evaluatie
Lijst van afkortingen
439
13
Inhoudsopgave
Jurisprudentieregister
445
Trefwoordenregister
455
Over de auteurs
471
14
