1
Inhoudsopgave Inhoudsopgave
2
Inleiding en opdrachtstelling
3
Locatie en situatieschets
3
De Koningskamer De aanwezige objecten in de Koningskamer
5 6
Gebruik en waardering
7
Aangetroffen schadesporen Aangetroffen schadesporen wand Aangetroffen schadesporen vloer Aangetroffen schadesporen gordijnen Aangetroffen schadesporen meubilair Aangetroffen schadesporen vloerkleden Aangetroffen schadesporen diversen Aangetroffen schadesporen keramiek
9 9 10 11 12 18 19 20
Oorzaken
21
Oplossingen
22
Kosten voor beheer, conservatie of restauratie
23
Samenvatting, conclusie en slotwoord
24
Tabel: overzicht inventarisatie schadesporen
25
2
Inleiding en opdrachtstelling Dit schaderapport van de Koningskamer in Kasteel Amerongen is opgesteld op 10 december 2015 door Daphne Valentijn en John Wassenaar, in het kader van de opleiding Collectiebeheer aan het Hout- en Meubileringscollege te Amsterdam. Het rapport vormt de afsluiting van de tweede module van het eerste leerjaar, dat is gewijd aan verschillende soorten schade aan cultureel erfgoed. In dit rapport worden de schades in de Koningskamer geïnventariseerd. De mogelijke oorzaken van de schades worden vastgesteld en beargumenteerd. Ook zal worden aangetoond of er nog sprake is van risico op schade in de nabije toekomst. Het rapport wordt afgesloten met een advies om schade in de toekomst te voorkomen of te minimaliseren en gaat tevens vergezeld van een prijsopgave van de geschatte restauratiekosten per object en voor het gehele interieur van de Koningskamer.
Locatie en situatieschets Het oorspronkelijke Kasteel Amerongen werd gebouwd in 1286 en was gelegen aan de Nederrijn te Amerongen (Drostestraat 20, 3958 BK). Het kasteel, gekenmerkt door vier hoektorens, een gracht en een brug, is in het verleden meerdere malen verwoest en herbouwd. Kasteel Amerongen kreeg zijn huidige vorm in de periode 1673-1680, toen het werd herbouwd in de zeventiende-eeuwse Hollandse classicistische stijl. In 1748 werd het interieur geheel vernieuwd en in 1879 bracht de bekende architect dr. P. J. Cuypers eveneens veranderingen aan in het interieur. Deze veranderingen bracht hij echter aan in de eetkamer en galerij op de bel-etage en zijn daarom niet van belang voor dit rapport, dat zich uitsluitend op de Koningskamer richt. Het meubilair in het kasteel stamt hoofdzakelijk uit de achttiende eeuw, maar de laatste bewoners van het kasteel gaven in de periode 1940-1970 de voorkeur aan een opstelling in een negentiende- en twintigste-eeuwse stijl. Het gebouw en het historisch gegroeide interieurensemble vormen een geheel en een bijzonder cultureel erfgoed. In 1970 werd het kasteel met inboedel, bijgebouwen en tuinen verkocht aan Stichting Utrechtse Kastelen die het in 1982 overdroeg aan Stichting Kasteel Amerongen. Van 2002 tot 2011 vond een grootschalige restauratie plaats van het kasteel, het interieur, de collectie en de bijgebouwen. Er was sprake van achterstallig onderhoud, maar ook van schade aan het kasteel en de collectie, onder meer door overstromingen van de Rijn. Naast schade door gebrekkig onderhoud en overstromingen, was ook de elektrische installatie in gebreke. In 2003 werd er een restauratieplan opgesteld waarin het uitgangspunt een hoofdzakelijk conserverende aanpak was. In dit schaderapport zal worden uitgegaan van deze oorspronkelijke aanpak.
3
4
De Koningskamer In de zeventiende eeuw werd er in adellijke huizen veelal een vertrek gereserveerd voor een vorstelijke gast. Een dergelijke kamer lag volgens protocol altijd aan de linker voorzijde van het huis. Dit is ook het geval met de Koningskamer, die zijn naam dankt aan de aanwezigheid van KoningStadhouder Willem III in Kasteel Amerongen. Willem III heeft mogelijk in dit vertrek geslapen tijdens zijn verblijf. De Koningskamer is gelegen op het zuidoosten en bedraagt 10 x 10 meter in vloeroppervlakte. Aan de noordzijde is de binnenmuur van de kamer van een schouw met rookkanaal voorzien. Rechts daarvan is een deur die naar de Bovengalerij leidt. Zowel aan de oost- als aan de zuidzijde van de kamer zijn twee hoge ramen in de buitenmuren aangebracht. In de binnenmuur aan de westzijde van de kamer is een deur geplaatst die naar een aangrenzend vertrek leidt. Het plafond, dat ook direct de vloer is van de zolderetage, is vervaardigd van witgeschilderde planken en is afgezet met plafondlijsten. De kozijnen, en lambrisering onder de ramen, zijn eveneens van witgeschilderd hout. De muren zijn voorzien van een gedeeltelijk bedrukt en gedeeltelijk met olieverf op linnen beschilderd behangsel. Het patroon werd aan het einde van de achttiende eeuw met houtblokken gedrukt. Een dergelijk patroon van kleine voorstellingen en medaillons, met elkaar verbonden door geschilderd lint met strikken en bloemen, kwam ook wel voor op achttiende-eeuws Engels behangsel. De vloer van de kamer bestaat uit brede, grenen houten planken. In de Koningskamer zijn de conserverende restauraties uit de restauratieperiode (2002-2011) duidelijk zichtbaar. De deuren, ramen, kozijnen en plafonds bevinden zich in een goede staat. Ramen b 1,5 meter h 2,5 meter
= Gordijnen van geschoren fluweel
Deur achter gordijn deopname-richting Scha
Houten grenen vloer
Hemelbed
Marmeren schouw Hemelbed Entree Alle wanden met beschilderd linnen Plafond = wit beschilderd houten plafond / plafondlijsten
5
De aanwezige objecten in de Koningskamer: Klein bijzettafeltje (19de eeuw). Kistje in Lodewijk XIV stijl (1643-1715). Commode, ingelegd met marqueterie in Lodewijk XIV stijl (1643-1715). Grote wandspiegel in Empire stijl (1800-1815). Set van zes stoelen in Lodewijk XVI stijl (1774-1793). Hollandse eiken hoekkast in Empire stijl (1800-1815). Hollandse toogkast (19de eeuw). Vijfdelig kaststel, Delfts blauw (18de eeuw). Portret van keizerin Augusta Victoria van Sleeswijk-Holstein Sonderberg (19de eeuw). Muziekstandaard (19de eeuw). Rustbed (19de eeuw). Portret van een man (19de eeuw). Beddenpan (ca. 1800). Inklapbaar tafeltje (20ste eeuw). Haardscherm (geborduurd) (late 18de eeuw?). Staatsiebed met hemel (19de eeuw). Sprei op het bed (bedrukt katoen 18de eeuw) Twee nachtkastjes (19de eeuw?). Set van zes stoelen en één bank in Lodewijk XIV stijl (1643-1715). Uitschuifbare tafel in Empire stijl (1800-1815). Oppottafel met marmeren blad (19de eeuw). Houten kistje (18de eeuw). Portret van keizer Wilhelm II (19de eeuw). Marmeren schouw in Lodewijk XVI stijl (1774-1793). Een gietijzeren kolenkachel (19de eeuw). Haardplaat 1655 met wapen van familie Van Reede (17de eeuw). Acht gordijnen van geschoren fluweel op zijden font (18de eeuw). Drie vloerkleden (20ste eeuw).
6
Gebruik en waardering De Koningskamer, het interieur en de objecten waren tot 1970 in gebruik bij de bewoners van het kasteel. In de restauratieperiode van 2002 – 2011 zijn de vaste elementen in de kamer gerestaureerd. De deuren en de kozijnen zijn zichtbaar van een nieuwe laag verf voorzien. Het bijzondere, beschilderde behangsel uit de achttiende eeuw is echter niet meegenomen in de restauratie. De reden hiervoor is ons onbekend, maar we kunnen vaststellen dat dit kostbare onderdeel van de kamer onvervangbaar is. Het verleent een bijzonder karakter aan de ruimte; een historische indruk die in nog maar weinig historische gebouwen kan worden teruggevonden. Op het moment zijn er minstens twintig opvallende gaten in het behangsel zichtbaar. Deze gaten zijn volgens de collectiebeheerster gebruikssporen uit het verleden. Ze vormen echter een risico op het ontstaan van andere soorten schade. Hier zal echter later in het rapport aandacht aan worden besteed. Uit de inventarisatie van de Koningskamer, die hierboven is opgenomen, blijkt dat het interieur een samengesteld ensemble is van meubels en objecten uit de achttiende, negentiende en twintigste eeuw. Enkele meubels en objecten zijn vervangbaar, andere hebben een hogere (kunst)historische en geldelijke waarde. Zo zijn onder andere het kleine (reis)kistje en de ladekast in Lodewijk XIV stijl, de hoekkast in Empire stijl, de twee achttiende eeuwse portretten en de schouw unieke en bijzondere stukken. Het interieur heeft echter als ensemble, zoals samengesteld en gebruikt door de bewoners, ook een intrinsieke waarde die gekoppeld is aan de geschiedenis van het kasteel en de voormalige inwoners. Op grond daarvan kan geargumenteerd worden dat ieder meubelstuk en elk object onvervangbaar is.
7
8
Aangetroffen schadesporen Aangetroffen schadesporen wand
Gaten in de beschilderde, linnen wandbespanning. Deze gaten zijn ontstaan doordat in het verleden door de toenmalige bewoners spijkers of haken in de wand zijn geslagen om schilderijen of andere objecten aan op te hangen. Gaten op lagere hoogte, circa een halve meter, zijn mogelijk ontstaan doordat meubels, zoals tafels, onvoorzichtig tegen de wand zijn geplaatst. Het risico op deze vorm van schade wordt vergroot door het interne transport van de meubels en objecten dat regelmatig binnen het kasteel plaatsvindt. De gaten zijn niet ontstaan door de aanwezigheid van ongedierte. Ze vormen echter wel een toegang tot het tengelwerk, de ruimtes tussen de muur en het behangsel, waar insecten een rustige en donkere plaats kunnen vinden om zich voort te planten.
9
Aangetroffen schadesporen vloer
Schadesporen op de vloer. De waterschade is in het verleden mogelijk ontstaan door het overstromingen van de Nederrijn. In die situatie heeft het kasteel vaak blootgestaan aan een overvloedige hoeveelheid vocht dat in de wanden en vloeren kan trekken. Maar de waterschade is mogelijk ook ontstaan door storm en meer specifiek door hevige regenbuien. De sporen van vuil rondom de haard zijn gebruikssporen die zijn ontstaan door het onvoorzichtig vullen en aansteken van de haard en de kachel. 10
Aangetroffen schadesporen gordijnen
Degradatie van alle acht gordijnen door de invloed van licht. In de Koningskamer zorgen met name de uv-stralen van de zon voor de afbraak van het zijde van de gordijnen. De extreem gerafelde plekken op ooghoogte zijn ook ontstaan door het vastpakken van de gordijnen bij het openen en sluiten. Dit vervalproces, dat in gang wordt gezet door licht, wordt dus versterkt door mechanische schade, maar ook door ongunstige omgevingsfactoren, waaronder een hoge RV en de aanwezigheid van vuil.
11
Aangetroffen schadesporen meubilair
Gebruikssporen aan de ladekast in Lodewijk XIV stijl. Deze kras-, stoot- en brandplekken op het oppervlak aan de bovenzijde van de kast zijn ontstaan door het onvoorzichtig plaatsen van (hete) objecten op de kast. Het zijn gebruikssporen uit het verleden.
12
Aangetroffen schadesporen meubilair
Schadesporen aan de spiegel in Empire stijl. Een compleet hoekdeel van de lijst van de spiegel, gemaakt van hout en gips, is gebroken en ontbreekt. De schadesporen wijzen op schade ontstaan tijdens transport en langdurige opslag onder slechte omstandigheden.
13
Aangetroffen schadesporen meubilair
Schadesporen aan de toogkast. Op de foto is zichtbaar dat het linker bovenpaneel in de linker zijkant van de kast ontbreekt. Dit is mogelijk los geraakt door stoten of tijdens transport. Het paneel is nog aanwezig; de kast kan in de oude staat worden teruggebracht met het originele materiaal.
14
Aangetroffen schadesporen meubilair
De schade aan het inklapbare bijzettafeltje is beperkt tot het textiel aan de bovenzijde. De fluwelen toplaag is met name langs de rand afgesleten door intensief of langdurig gebruik. De kwasten zijn samengekleefd en gerafeld onder de invloed van water of vocht.
Schade aan het geborduurde haardscherm in een houten frame. Onder invloed van vocht en warmte is de lijmlaag verduurd waarmee het borduursel op de onderlaag is bevestigt.
15
Aangetroffen schadesporen meubilair
De schadesporen aan het rustbed zijn beperkt tot het kussen, waar de biologische aantasting door de larven van motten zichtbaar zijn. Het is echter een verouderd probleem; de motten zijn niet langer aanwezig.
De zijden stof op de zijkant van de kussenbekleding van de zes stoelen in Lodewijk XVI stijl is versleten door de invloed van natuurlijk licht, mechanische schade en mogelijk door ongunstige omgevingsfactoren, zoals een hoge RV. 16
Aangetroffen schadesporen meubilair
De sprei op het hemelbed is vooral aan de zijkanten gescheurd en kwetsbaar. Dit is te wijten aan het veelvuldig hanteren van de sprei. Het hanteren en gebruik valt onder mechanische of fysische schade.
17
Aangetroffen schadesporen vloerkleden
De kleden worden gekenmerkt door gebruiksschade. De invloeden van licht, vuil, een hoge RV en langdurig gebruik hebben onmiskenbaar hun sporen achter gelaten.
18
Aangetroffen schadesporen diversen
De barst in de haardplaat is kenmerkend voor de invloed van extreme hitte. 19
Aangetroffen schadesporen keramiek
De schade aan de voorwerpen van keramiek zijn ontstaan door onzorgvuldig gebruik en transport. Enkele van deze objecten zijn gerestaureerd. Deze restauraties blijven echter kwetsbaar. 20
Oorzaken Dit waren en zijn de grootste bedreigingen voor de collectie in de Koningskamer: § § § § § §
Gebruiksschade/bezoekers (fysische krachten). Zonlicht (uv-straling en warmte). Water/vocht (incorrecte RV). Temperatuur (lastig te reguleren wegens enkelvoudig glas). Transport (verplaatsen en verhuizen van meubels en objecten). Biologische schade (hier uitsluitend aantasting door larven van motten).
Enkele bedreigingen die in de toekomst nog kunnen ontstaan zijn: § Verdere biologische aantasting van het textiel in de Koningskamer door insecten, hoogstwaarschijnlijk de larven van motten, indien de gaten in de wandbespanning niet worden gerestaureerd. Deze openingen bieden een donkere, rustige plaats voor de larven. Tevens dient het linnen als een voedingsbodem voor hen. § In verband met de linnen wandbespanning moet ook rekening worden gehouden met het risico op schimmels. Linnen wandbespanningen zijn hier extra gevoelig voor en indien de RV in de Koningskamer niet gereguleerd wordt, kan het risico op schimmels toenemen. § De plaatsing van de tientallen levende kerstbomen in het kasteel in de decemberperiode vergroten het risico op verdere biologische aantasting van de gehele collectie van kasteel Amerongen. Via de bomen worden verschillende soorten insecten het kasteel ingebracht.
21
Oplossingen De bedreigingen kunnen worden weggenomen, dan wel controleerbaar worden gemaakt, door zowel passieve al actieve conservering. De gebruiksschade uit het verleden kan worden hersteld, de meubels en objecten kunnen worden gerestaureerd (actieve conservering). De schade die is ontstaan of in de toekomst nog kan ontstaan door bezoekers, kan worden voorkomen of worden beperkt door hen slechts beperkte toegang te geven of door hen onder begeleiding in de ruimte toe te laten. Zij kunnen door minimaal twee vrijwilligers bij elkaar worden gehouden, waarbij de vrijwilliger achteraan de groep afsluit en bij elkaar houdt. De Koningskamer is gelegen op het zuidoosten en het interieur wordt dagelijks blootgesteld aan het ochtendlicht. De invloed van het zonlicht kan worden verminderd door het gebruik van uv-werende folie op de ramen (passieve conservering). Er kan ook worden gekozen voor het sluiten van de gordijnen aan het einde van de dag. Deze kunnen dan kort voor openingstijd weer worden geopend. Het aanbrengen van de uv-werende folie sluit aan op de al aanwezige zonsverduistering aan de buitenzijde van de ramen. Op de schadelijke invloed van water en vocht tegen te gaan kunnen kieren bij ramen en deuren van een (tocht)strip worden voorzien. Deze strips hebben de positieve bijkomstigheid dat ook kruipende insecten zoveel mogelijk worden buitengesloten. Het omgevingsklimaat is van cruciaal belang voor de duurzaamheid van textiele vezels. Als textiel onder stabiele omstandigheden wordt bewaard, kan het soms wel eeuwenlang zijn oorspronkelijke kleuren en kwaliteiten behouden. Verkeert het echter onder sterk wisselende omstandigheden, dan zal het verkleuren, bros worden en gemakkelijk scheuren. Om de relatieve luchtvochtigheid en de temperatuur, die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, constant te houden, zou het optimaal zijn om de ruimte in de herfst, winter en lente te verwarmen. De vloerverwarming die al aanwezig is in het centrale gedeelte van het kasteel heeft merkbaar weinig invloed op de Koningskamer.
22
Kosten voor beheer, conservatie of restauratie Omdat de conservator en het collectiebeheer van Kasteel Amerongen uitgaan van een conserverende aanpak binnen het historische gebouw, sluiten wij in ons advies hierop aan. Ondanks de grote hoeveelheid gebruiksschade aan het interieur en de objecten, adviseren wij om slechts enkele meubels (conserverend) te restaureren. •
De stoelen in Lodewijk XIV stijl zijn nog bekleed met de originele stof uit de achttiende eeuw. Het restaureren van de stof kost meer dan het opnieuw laten stofferen van de stoelen. Het is echter absoluut de moeite waard om de bekleding te laten restaureren. Het komt tegenwoordig zelden voor dat stoelen uit deze periode nog bekleed zijn met de originele stof.
•
De spiegel in Empire stijl is dermate beschadigd dat deze enkel gerestaureerd kan worden. Hiervoor moet een hoekornament worden ingezet in de vorm van een rozet. Het bedrag dat hiervoor in rekening wordt gebracht, bedraagt ongeveer 1200,- euro (exclusief BTW).
•
Het paneel van de toogkast kan ter plaatse worden hersteld. Het bedrag dat hiervoor in rekening wordt gebracht, bedraagt ongeveer 150,- euro (exclusief BTW).
•
Onderhoud, inspectie, onderzoek en analyse van interieurtextiel ter voorbereiding van het herstel ervan worden, voor zover het vaste interieuronderdelen van monumentale waarde betreft, in beginsel aangemerkt als subsidiabel werkzaamheden in het kader van het Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten 2011. Hierbij kan gedacht worden aan behangsel, zoals in de Koningskamer.
23
Samenvatting, conclusie en slotwoord De duurzaamheid van houten en textiele materialen wordt in grote mate bepaald door omgevingsfactoren, zoals licht, vocht en temperatuurwisselingen, en slijtage en schade door gebruik. Een scheur en loshangende franje zijn eenvoudig te herkennen als schade. Schade die ontstaat door degradatie (bijvoorbeeld van vezels) is echter lastiger vast te stellen. Een wandbespanning kan er op het oog goed uitzien, maar bij zorgvuldige inspectie kan de conditie echter slecht zijn. Meestal is er sprake van een aantal op elkaar inwerkende processen en is er niet één specifieke oorzaak voor verval aan te wijzen. In de Koningskamer in Kasteel Amerongen is dit het geval. De invloeden van licht, vocht, temperatuurwisselingen, vuil, gebruik en transport hebben samen aanzienlijke schade aan het interieur veroorzaakt. Uiteraard zijn wij ons ervan bewust dat Stichting Kasteel Amerongen afhankelijk is van financiële hulp en van bijdragen van vrijwilligers. Uit het kostenoverzicht is echter duidelijk geworden dat voor de restauratie van vaste interieuronderdelen subsidie kan worden aangevraagd. De kosten voor de meubels die nodig gerestaureerd moeten worden, zijn redelijkerwijs te overzien. Het is, naar onze mening, echter wel noodzakelijk om, na de restauraties in het interieur en na het reguleren van de omgevingsfactoren van de kamer, een jaarlijkse of tweejaarlijkse inspectie te verrichten en een onderhoudsdossier bij te houden. Dit is een goede manier om de staat van het interieur vast te stellen. In het onderhoudsdossier kunnen veranderingen worden vastgelegd, vergezeld van fotografische documentatie. Naast de conditie van de meubels en objecten in het interieur moeten ook de omgevingsfactoren en eventuele veranderingen daarin in het jaarlijkse rapport worden opgenomen. De inspectie kan eventueel plaatsvinden voor een jaarlijkse of tweejaarlijkse schoonmaak.
24
Tabel: overzicht inventarisatie schadesporen
25
