Inhoud

INFO

Bureau de dépôt / Afgifte kantoor : Edegem 1 VU / ER : Jean Cordaro

Vekenveld 14

B-2550 Kontich

De Belgische Luitacademie is een feitelijke vereniging die als doel heeft contacten te leggen tussen de luitliefhebbers in België.

België—Belgique 2650 Edegem 1 8/4660

L’Académie belge du Luth est une association de fait dont le but est de favoriser les contacts entre les passionnés du luth en Belgique. Secrétariat-Secretariaat & Rédaction -Redactie : Greet Schamp Prins Boudewijnlaan 133 2650 Edegem tel & fax : 03 289 01 19 E-mail : lut.acabel @advalvas. be

Geluit-Luthinerie

Internet site : http://users. belgacom.net/lute

Driemaandelijkse uitgave van de Belgische Luitacademie Publication trimestrielle de l'Académie belge du Luth

N°24

E

Les articles publiés n'engagent que la responsabilité de leurs auteurs De artikels verschijnen onder de verantwoordelijkheid van de auteurs

Sommaire / Inhoud

12 / 2003

Notre journée à Woluwé fut un succès, grâce (comme toujours) à la bonne volonté et aux aides Christine Ballman individuelles parfois presque invisibles mais Présidente tellement nécessaires. Que tous en soient remerciés. Le beau cadre de l’académie a créé d’emblée un climat choisi et je pense que tous y ont été sensibles. De nouvelles têtes ont fait leur apparition, et les liens amicaux esquissés l’année dernière avec notre luthiste Bonnet et les luthiers ont pu être renoués. Pour ceux qui n’ont pu être des nôtres, le compte-rendu de la journée et les photos vous y feront participer a posteriori. Une idée germe dans l’esprit de plusieurs d’entre vous, celle de se réunir sporadiquement entre les journées pour jouer ensemble (voir page 18). Si vous pouvez proposer une salle (de préférence gratuite !) ou animer une de ces séances, faites-le nous savoir. Votre présidente se propose déjà pour une animation et se met en chasse pour un local !

dito

Edito /Redactie ....................................................p. 1 Photos Journée du Luth / foto’s Luitdag....... p. 2 & 19 Journée du luth .....................................................p. 3 Danses macabres, parties 1 & 2 ...........................p. 4 Nederlands Muziekinstituut ...................................p. 7 Karl-Ernst Schröder ..............................................p. 7 CD’s ......................................................................p. 8 Editions-Uitgaven..................................................p. 9 Supplément Musical / Muziekbijlage ........... p. 9 & 10 Agenda ...............................................................p. 11 Keulen / Cologne Deutsche Lautentage ............p. 12 Dodendansen deel 2 ...........................................p. 13 Zoekertjes/Petites annonces...............................p. 14 Iets over snaren ..................................................p. 15 Luitdag ................................................................p. 18 Huismuziek / Goûter musical ..................... p. 14 & 18 Luitrem / Fixluth ..................................................p. 20

R

Beste lezers, Na onze geslaagde luitdag wil ik een van Greet Schamp de ideeën die daar gelanceerd zijn toch even onder de algemene aandacht brengen. Er blijkt wel degelijk een behoefte te zijn onder de amateurluitspelers om meer dan eens per jaar samen te musiceren, en liefst wat regionaal verspreid (zie pagina 18). Daarom zoeken we bereidwillige zielen die ons een locatie (liefst gratis) kunnen aanwijzen en die de nodige contacten willen leggen om een datum vast te leggen, die dan via ons zal worden meegedeeld. We zorgen voor muziek en deskundige leiding. Mogen we ook de namen van mogelijk geïnteresseerde spelers kennen? Schrijf, bel of mail ons op het gekende adres! Verder wil ik er de aandacht op vestigen dat het Centrum voor Muziekinstrumentenbouw uit Puurs in mei zijn 25 jarig jubileum viert. Dit gaat niet onopgemerkt voorbij en voor de luitspelers hebben ze alvast een Luthomania-concert in petto en ook een lezing door Mimmo Peruffo, de maker van de Aquila-snaren, hou dus onze agenda in ’t oog.

edactie

Geluit—Luthinerie

n° 24

12/2003

p. 2

Gebakjes—gateaux

Luitdag 2003 Journée du Luth 2003

Duo Christine Ballman & Philippe Malotaux

Workshop Jurgen De bruyn

Exposition—Tentoonstelling

Lex Eisenhardt

Frais du marché ! - Vers van de markt!

Geluit—Luthinerie

L

n° 24

12/2003

p. 3

a journée annuelle du luth Jean-Claude Baertsoen

La septième Journée du luth était organisée avec la collaboration de l'Académie de musique de Woluwé-SaintLambert. Cet établissement comporte une importante section de musique ancienne. On y enseigne le clavecin, le luth, le traverso, la danse ancienne, le continuo... C'est dire que l'Académie du luth se trouvait d'emblée dans un milieu favorable à son activité. Ce qui ne gâte rien, l'Académie de Woluwé habite un bâtiment exceptionnel, ancien hôtel de maître construit dans le style néogothique. La maison comporte, outre une grande salle de réception, une salle de bal parfaitement adéquate pour servir de cadre à des conférences et des concerts. L'acoustique y est excellente, particulièrement pour la musique ancienne dont le volume sonore est généralement modeste.

l'Académie du luth et par un cours pratique sur les Grounds par Jurgen De bruyn, professeur à l'Académie de Woluwé. Il s'agissait, sur une grille très simple d'accords enchaînés, d'improviser des mélodies de style Renaissance. Pas facile pour des amateurs ! Mais la clarté des exigences de De bruyn a permis à nombre de participants de se joindre au groupe de sorte que l'expérience s'est révélée réussie.

La journée prenait fin par un concert en duo de Christine Ballman et Philippe Malotaux. Ces deux luthistes, qui reviennent du Maroc où ils ont participé au "Festival des Cordes pincées", ont donné quelques bonnes pages de leur répertoire. On a particulièrement apprécié un groupe de pièces anglaises de la Renaissance où le contraste entre des deux sonorités de luth faisait merveille. A ce concert s'enchaînait le traditionnel Podium libre qui cette année a été particulièrement La journée (dimanche 19 octobre 2003) commençait attachant. On y a applaudi successivement le jeune Mathieu traditionnellement à neuf heures du matin par l'accueil des Hinderyckx, la très concentrée Ester Hendrickx et Peter participants : café, thé, gâteaux... Car l'Académie du Luth fait Verhoeven, à la fois luthiste et luthier. bien les choses, et ses organisateurs, en plus du jeu instrumental, possèdent une non moins remarquable habileté Durant toute la journée, les assistants ont pu voir, essayer, pour tout ce qui demande de mettre positivement la main à la voire acquérir des luths construits par des maîtres-luthiers pâte. venus expressément. On notait la présence de Wolfgang Früh de Paris, Martin De Witte de Vlissingen, Didier Jarny de Tours Une première conférence commençait à 9h.30 (un peu ainsi que de notre ami Renzo Salvador de Housse en Belgique. passées, à vrai dire) : les Transcriptions pour Luth, par Philippe Selon la tradition, un verre de l'amitié clôturait ou plutôt Malotaux. Le répertoire ancien du luth comporte un grand prolongeait cette journée du luth en d'infinies conversations. nombre de transcriptions d'après des originaux vocaux. Il arrive Les habitués de ce genre de manifestations se retrouvaient, parfois que les originaux vocaux ont disparu, de sorte que la échangeant idées et impressions. Les nouveaux venus (et il y paraphrase seule subsiste. Dans la littérature moderne, des en avait un certain nombre) faisaient connaissance avec leurs morceaux connus sont souvent transcrits pour un ou plusieurs prédécesseurs et avec les artisans de la journée. luths. Les succès des Beatles ont eu notamment ce privilège. Enfin Malotaux donne à entendre des adaptations de chants ou Après une manifestation comme celle-ci, on se quitte danses bretonnes réalisés pour un ou plusieurs luths. Ce type difficilement. Il était passé 20h. quand le dernier luthiste a de littérature celtique que la harpe du même nom connaît déjà quitté cette hospitalière Académie de Woluwé, dont tout le convient particulièrement au luth. monde gardera un excellent souvenir.

Musicien et musicologue hollandais, Lex Eisenhardt était chargé de compléter la matinée par une conférence-concert consacrée à la guitare baroque. Il a analysé la notation de Corbetta et montré les difficultés que présente l'accord de l’instrument. Celui-ci comporte comme le luth des cordes doubles, et le problème des accords rentrants et des doublures d'octaves y sont aussi mystérieux que pour le cistre. Cette causerie sérieusement informée était illustrée par l'orateur. Ici, une petite restriction : Lex Eisenhardt a tellement peur du silence — et pourtant la musique est par essence un art que le silence entoure et baigne — que même entre les morceaux qu'il joue, il s'abstient de respirer. A cause de cela son jeu, remarquable par ailleurs, est parfois peu compréhensible. L'après-midi était occupé par l'assemblée générale de

Geluit—Luthinerie

D

n° 24

12/2003

p. 4

e la danse macabre aux bouffoneries, parties 1 & 2 Évidences iconographiques et musicales Christine Ballman

L’origine des danses macabres remonte au Moyen Âge. Dès 1280, nous trouvons des sources littéraires qui en témoignent, tel Le dit des trois morts et des trois vifs de Baudouin de Condé. Mais c’est surtout à partir du 15e siècle que les sources iconographiques se multiplient. Qui dit danse dit musique et qui dit musique dit instruments. L’objet de cet article est de clarifier, tant par l’iconographie que par les sources musicales, l’élément musical attaché à ces danses macabres.

Renaissance, s’ajoutent deux faits significatifs, l’un interne : la transformation progressive du transi en vrai squelette, et l’autre externe : le rôle de l’impression dans la diffusion des danses macabres avec textes.

Typologie succincte d’après l’iconographie Nous dénombrons divers stades qu’éclaire l’iconographie. - La danse comprend exclusivement des Le sujet a déjà fait l’objet d’études (1). morts. Ce type de danse macabre L’originalité de celle-ci est, dans un premier (Beinhausmusik) est lié aux origines des temps, de présenter une typologie de l’emploi cimetières médiévaux. Un exemple des instruments dans l’iconographie des danses typique en est la Totentanz de Heinrich Illustration 1 Beinhausmusik macabres — qui joue ? de quoi ? et pour qui ? — Knoblochtzer (3). Les morts y jouent et et de voir l’évolution chronologique de cette typologie. Ensuite, dansent pour eux-mêmes. On y discerne les éléments nous analyserons les types de danses et interrogerons les macabres récurrents du crapaud et des vers qui sortent du sources musicales. corps des transis, sur les cranes desquels subsistent quelques cheveux. Du Moyen Âge au 17e siècle, le sujet de la danse macabre, - Les morts rejoignent les vivants dans une danse commune en discours glosant le « tout le monde est égal devant la mort » ligne. évolue géographiquement du cimetière en pleins champs vers - Le même type de danse se retrouve, mais cette fois en le cimetière de ville. Paris s’étendant progressivement englobe couples. On y voit cheminer toute la société médiévale, du ainsi le vieux cimetière des Saints-Innocents. On assiste là à la pape au marchand, du roi au manant. Ces danses gardent un création d’une zone pour les riches, longeant les murs du aspect raide et impersonnel, comme en témoigne la danse cimetière et équipée de tombes plates macabre de Marchand. ornées de monuments droits. Le centre - Sous l’influence de la Renaissance, du cimetière reste un site de charniers la mort s’intègre aux scènes de la vie où les corps s’entassent, sans quotidienne, comme le révèlent de cercueils. Au cours du temps, les manière exemplaire Les simulachres ossements s'amoncellent de plus en et historiées faces de la mort de Hans plus près de la surface du sol. Cette Holbein (1538). accumulation d’os et de crânes conduit De ces divers types ressort une à la construction de galeries munies de évolution qui va en un premier temps sortes de crèches ou de greniers où de l’élément macabre in situ — les les os sont entreposés (ce que les morts dansent gaiement entre eux Allemands appellent Beinhaus). En dans les cimetières — vers la galerie 1424, une danse macabre agrémente intemporelle de couples, beaucoup les arcades faisant face au cimetière moins drôle et moins dynamique. (rue de la Ferronerie). Elle est Souvent soulignée par un texte accompagnée de vers attribués à monologué ou dialogué, le second Illustration 2 La Mort au cromorne Gerson, grand chancellier de type de danse macabre, d’aspect l’Université de Paris. Le discours imagé, ornant un lieu de plus didactique et où l’élément dansé a presque disparu, sert à promenade et de marché, s’adresse aux lettrés comme aux la diffusion d’éléments moralisateurs. À la Renaissance cet analphabètes. Cette danse pourrait être à l’origine des célèbres aspect moralisateur s’intègre plus intimement aux scènes de la publications de Marchand (2). En 1786, le cimetière des vie quotidienne. L’élément macabre, parfois présenté de Innocents est déclaré insalubre, les os sont alors entreposés manière marginale, reste néanmoins le sujet fondamental. dans les catacombes et les diverses échoppes sont démolies. De ces premières représentations à celles du 17e siècle, on Qui joue pour qui ? dénombre divers stades auxquels, sous l’influence de la De l’observation de ces stades découle une autre typologie :

Geluit—Luthinerie

n° 24

qui interprète la musique et pour qui. - La Mort joue pour les morts Comme on l’a vu plus haut, la Beinhausmusik est une danse exclusivement réservée aux morts. Les instruments qui y figurent sont des hauts instruments, c’est-à-dire des instruments qui conviennent au jeu en plein air, et donc à la danse de cimetière : tambours parfois frappés par des os (le tambour peut être un crane), chalemies, trompettes droites, sacqueboutes… L’illustration 1 nous montre cette joyeuse compagnie en action. Les instruments à vent sont munis de bannières aux armes de la Mort. À l’arrière plan, le toit de la Beinhaus que, dans d’autres gravures, on voit remplie d’os et de cranes. - La Mort joue pour les vivants Toujours extrait du Knoblochtzerdruck, l’illustration 2 montre la Mort jouant d’un cornet à bouquins, d’où s’échappe un ver. À ses pieds, le crapaud symbolique. Mort et crapaud avancent résolument vers cinq personnes formant un bloc compact comme pour mieux résister au danger imminent. La crainte, voire l’effroi des personnages est exprimé par la légende : Der doit von allem staidt. Dans la série de Marchand, nous voyons quatre squelettes musiciens. Ils jouent de la cornemuse, de l’orgue portatif, de la harpe et enfin de la flûte associée au tambour à timbre. Les instruments sont réalistes et tenus dans une position réaliste. Leur combinaison ne correspond cependant à aucune réalité musicale. Notons que cette célèbre gravure a encore inspiré un auteur de bandes dessinées d’aujourd’hui, puisqu’on retrouve ce groupe de musiciens dans une aventure de Corto Maltese (4)! - La Mort entraîne le musicien Toujours chez Marchand, ce couple doit retenir notre attention. L’instrument du musicien, une vielle à roue, est posé à ses pieds et ne représente donc que l’attribut symbolique de celuici et non sa participation concrète à la danse. - La Mort et les vivants font de la musique Dans le « Minnend paar met de dood » de Henri Goltzius, on voit un intérieur confortable où l’homme charme sa belle en jouant du luth. Mais par la fenêtre ouverte, la Mort guète tout en jouant du violon. Dans le « Dodenschip » d’après Adriaen van de Venne (illustration 3), proue et poupe du bateau sont occupées par deux squelettes. La Mort joue de la trompette et son acolyte tient une faux, pendant que les vivants, comme à leur insu embarqués avec la Mort, festoient dans l’insouciance. La compagnie comporte deux musiciens (violon et flûte, deux instruments bas) et un couple qui danse. Ces deux exemples montrent la Mort et les vivants jouant indépendamment leur propre musique. - La musique des vivants pour les vivants — et pour la Mort. Dans la même série de Jacob Cats, une gravure représente la mort dansant et brandissant un glaive devant des couples dansant eux aussi. C’est un exemple de divertissement typique, avec les

12/2003

p. 5

Illustration 3 Dodenschip A. Van de Venne instruments qui jouent dans une tribune de type minstrel’s gallery. Soulignons qu’il s’agit de bas instruments, c’est-à-dire d’instruments d’intérieur, et que le type de danse est en couple. Comme dans la catégorie précédente, il faut remarquer que la danse de la Mort, dynamique, est différente de celle des vivants, plus posée. En fait, comme il ressort déjà de ces quelques descriptions, ce que l’on appelle communément danse macabre ne fournit pas toujours explicitement l’élément dansé. Dans les représentations de Beinhausmusik, des morts jouent pour d’autres morts qui dansent. Dans les séries gravées comme celles de Marchand, la mort entraîne ses victimes à la manière d’une procession ou de certaines danses en couple, mais sans éléments vraiment dynamiques. Quant aux scènes de la vie quotidienne, elles peuvent intégrer un double élément musical et dansé, tant du côté des vivants que de la Mort. Les types de danse et les sources musicales Lorsque l’action chorégraphique est représentée, il est intéressant de déterminer la danse dont il s’agit. Deux types se dégagent de l’analyse iconographique : la danse en ronde ou en rang, représentant plutôt le type branle et, dans les sources plus récentes, la danse par couple comme la pavane ou la gaillarde. Dès lors se pose la question musicale. Peu de sources sont explicites. La plus ancienne est un manuscrit pour clavier de August Nörmiger (6) dans lequel nous trouvons un Mattasin oder Toden Tantz. La danse macabre y est associée à une danse appelée matachin. Voici le début de la mélodie (la danse est à quatre voix) :

Geluit—Luthinerie

n° 24

Ternaire, cette danse est de prime abord assimilable plutôt à la gaillarde qu’à la pavane. Nous y reviendrons. Dans le livre pour luth, dit « Dlugoraj » (7), les genres musicaux sont soigneusement rangés par catégorie. On y trouve une Todten Tantz dans la section chorea (8). Cette fois, la musique est binaire. On repère encore une Todten-Tantz dans le livre de chant et luth de Petrus Fabricius (9). Voilà toutes les sources musicales ! Du côté des théoriciens de la danse, aucune source ne mentionne directement la danse macabre en tant que telle. Cependant, Thoinot Arbeau dans son Orchésographie (10) décrit le matachin et donne la mélodie qui s’y rattache : un passamezzo de rythme binaire. Le Mattasin oder Toden Tantz du manuscrit de Nörmiger et le matachin d’Arbeau ne correspondent ni pour le tempo ni pour le rythme : le ternaire rapide du premier s’oppose au binaire lent, de type pavane, du second. Pour ce qui est de la description, Arbeau nous explique qu’il s’agit d’une danse figurée présentant un combat d’hommes armés. Notons encore qu’Arbeau assimile le matachin à une autre danse fort répandue : les Bouffons. Après avoir signalé le lien entre cette danse de la Renaissance et son ancêtre antique, la Pirrique, il décrit les Bouffons ou Mattachins, qui sont vestus de petits corcelets, avec simbries ès espaules, & soubs la ceinture, une pente de taffetats soubs icelles, le morion de papier doré, les bras nuds, les sonnettes aux iambes, l’espée au poing droit, le bouclier au poing gauche : Lesquels dancent soubs un air à ce propre et par mesure binaire, avec battements de leurs espées & boucliers (11). La caractéristique de la danse est la combinaison des costumes avec grelots et de l’action. Celle-ci consiste en feinctes, estocades, tailles hautes, revers hauts, tailles basses, revers bas, gestes que tout gentilhomme apprend à ses cours d’escrime (illustration 4). L’aspect de faux combat se mêle donc pour Arbeau aux attributs des bouffons. Si nous nous tournons à nouveau vers l’iconographie, nous découvrons de nombreuses représentations de danses macabres qui font intervenir le personnage du bouffon. La Mort y est représentée soit en bouffon comme dans le Knoblochtzerdruck (illustration 5), soit accompagnée d’un bouffon. Le lien entre musique et iconographie est donc attesté. Toutefois, une analyse attentive du manuscrit Nörmiger révèle la présence de la mélodie d’Arbeau sous un autre titre : Maschkarij Tanz.

Nouvelle surprise : la Todten-Tantz du manuscrit Fabricius ressemble fort à la Maschkarij Tanz contenue dans Nörmiger. Le lien est évident entre danse macabre, matachin, bouffons et mascarade. Et là, nouvelle convergence : l’iconographie nous

12/2003

p. 6

montre des danses macabres incluant des personnages masqués ou à la tête noircie. On trouve ainsi la description d’une máscara équestre, présentée le 14 janvier 1637 devant Philippe IV à Madrid, lors de laquelle des participants, portant des costumes ridicules, dansent les matachines (12). Quant aux faces noircies, elles font le lien avec la moresca. Celle-ci est à la fois danse de cour, danse populaire et danse spectacle, voire entrée de ballet. Elle comporte des éléments

Les amants et la Mort ( H.Goltzius) grotesques, bizarres, étrangers et comiques, intégrant cloches et masques ou faces noircies. Arbeau nous la décrit : De mon jeune aage, j’ay veu qu’ès bonnes compagnies, aprez le soupper entroit en la salle, un garçonnet machuré & noircy, le front bandé d’un taffetats blanc ou iaulne, lequel avec des iambières de sonnettes, dançoit la dance des Morisques. [… Elles] se dansent par mesure binaire (13). Dans le Kalendrier des Bergers (14) et dans la Grant danse macabre des hommes et des femmes de Troyes (15) (illustration 6), le cri ou message de la mort est représenté par un maure, le front ceint d’un foulard, tenant une lance de la main droite et soufflant dans une trompe. Signalons que le lien entre moresca et matachin est confirmé par une moresca terza deta il mattacino dans le livre de luth de Giulio Cesare Barbetta (16).

Geluit—Luthinerie

N

n° 24

12/2003

p. 7

ederlands Muziekinstituut

Christine Ballman & Greet Schamp

Cinq membres de l’Académie ont représenté la Belgique à La Haye le 1er novembre dernier. Nous y avons été accueillis amicalement par notre consœur néerlandaise pour une passionnante visite de la Bibliothèque. L’après-midi s’est déroulée en deux temps. D’abord une présentation chronologique (du tout début du 16e siècle au début du 17e) de la littérature musicale qui y est accessible à tous, avec de nombreux fac-similés. Willem Mook l’a illustrée en nous jouant des extraits et quelques pièces entières du répertoire, d’abord sur un six chœurs, ensuite sur un dix chœurs. Ce survol vivant de la littérature a été ensuite complété par la part la plus émouvante de l’après-midi : les nombreuses éditions d’époque qui ont été sorties pour nous de leur réserve précieuse. Après avoir fait un historique de la bibliothèque, Dick van den Hul, le conservateur, nous a fait passer dans les mains, avec une confiance rare, les trésors que comporte la bibliothèque. Un clin d’œil par-delà les siècles de théoriciens, d’imprimeurs comme Phalèse, de compositeurs comme Luis Milan ou Nicolas Vallet, qui font notre quotidien de luthiste du 21e siècle.

K

Op uitnodiging van de Nederlandse luitvereniging bezochten we het Nederlands Muziekinstituut (voorheen Gemeentemuseum). Dick van den Hul, conservator, schetste het ontstaan van de bibliotheek en gaf uitleg over de bijzondere collectie luitboeken. Door de beperkte groepen en het voelbare respect dat we toonden mochten we rustig de eeuwenoude drukken en manuscripten van luitmuziek doorbladeren.Vervolgens speelde (en zong!) Willem Mook voor ons op 6- en daarna 10-korige luit enkele stukken uit de stapel facsimiles die daar ter beschikking lag. Zoveel moois dat nog te ontdekken valt, dat haast nooit gespeeld wordt, laat staan dat het op cd te vinden is. De “echte” originelen liggen natuurlijk nu weer veilig in de kluis maar lezers die graag weten of een bepaald werk aanwezig is en uitleenbaar is, kunnen dit vooraf aanvragen via de website http://opc4.kb.nl/ DB=1.1/, zo kun je vb. ook het kastnummer al vooraf opzoeken en microfilms afdrukken kun je ter plaatse zelf, heel eenvoudig en goedkoop. We hopen dit initiatief te mogen vervolgen in onze Koninklijke Albertina bibliotheek in Brussel, daar is ook heel wat luitmuziek in originele druk te vinden We houden jullie op de hoogte !

arl-Ernst Schröder

We vernamen het overlijden van Karl Ernst (Charlie) Schröder op 5 november j.l. in Basel. Hij studeerde luit bij T. Sasaki, E. M. Dombois en Hopkinson Smith en was zelf een veelgevraagd solist en lid van verschillende ensembles. Hij trad op met o.a. Andreas Scholl, Maria Cristina Kiehr, Jill Feldman, Mala Punica (Pedro Memelsdorff) en verschillende bekende barokorkesten.Hij was musicoloog en gaf luitcursussen ook o.a. bij Musica (B) en maakte cd’s zoals “Sonate per 2 liuti van Weiss” (eigen reconstructies) op het Naxos label samen met Robert Barto en “Amours amours“, duo’s van c. 1500 met Crawford Young.

Les illustrations 4-5-6 ce trouvent dans l’article page 14 (1) R. HAMMERSTEIN, Tanz und Musik des Todes : die Mittelaltlerischen Todentänze und ihr Nachleben, Bern et Munich, 1980 ; B. SCHMID, « ‘Nam musica est etiam philosophia : meditatio mortis continua’ : Totentanz und Todt in der Musik », Musik in Bayern, 53, 1977, p. 290-351. Stephan COSACCHI, « Musikinstrumente im Mittelatlerischen Totentantz », Musikforschung, VIII, 1995, p. 1-19. (2) Une première édition en 1485 contient les gravures accompagnées d’un texte en français. Une deuxième édition en 1490 propose 16 folios comprenant 24 gravures avec cette fois le texte latin. Guyot Marchand les imprime à Paris pour l’éditeur Geoffroi de Marnef. (3) Strasbourg, vers 1485. (4) Hugo Pratt, Les Helvétiques, Casterman, 1988, p. 69. (5) Il s’agit d’une gravure anonyme illustrant le livre de Jacob Cats, Dood-kiste voor de levendige…, Anvers, Stadsbibliotheek, inv. C 1710 :7. (6) Tabulaturbuch auff dem Instrumente, 1598 (PL-Kj, Mus. ms. 40089). (7) Leipzig, Musikbibliothek der Stadt, Ms. II.6.15, daté 1619,

p. 372. (8) Une danse qui existe depuis le Moyen Âge et peut être assimilée au type de danse sur grille harmonico-métrique comme le passamezzo. (9) Kgl. Bibliothek Kopenhagen, Ms. Thott. 4°, 481. Daté vers 1605, p. 84b. (10) Thoinot ARBEAU, Orchésographie. Un traité en forme de dialogue par lequel toutes personnes peuvent facilement apprendre pratiquer l’honnête exercice des danses, Langres, Jehan des Preys, 1588 et 1596. (11) ARBEAU, op. cit., f. 97v. (12) Cité dans Maurice ESSES, Dance and instrumental Diferencias in Spain during the 17th and early 18th Centuries, NewYork, Pendragon Press, 1992, vol. 1, p. 679. (13) ARBEAU, op. cit., f. 94. (14) Paris, après 1491. (15) Imprimée par Nicolas Le Rouge à Paris, 1531. (16) Giulio Cesare BARBETTA, Intavolatura di liuto, Venise, A. Gardane, 1585, p. 13.

Geluit—Luthinerie

C

n° 24

12/2003

p. 8

d’s

G. Schamp Een groot aanbod luit-cd’s is te vinden op http://www. goldbergweb.com/en/busquedas/?words=lute

cd werd in de lente van 2002 opgenomen in het gloednieuwe Concertgebouw van Brugge.

Thomas Schall [email protected] laat ons weten dat je volgende cd’s rechtstreeks bij hem kunt bestellen, aangezien ze niet via het commerciële circuit verdeeld worden; mochten er soms mensen zijn die hun eigen cd hieraan willen toevoegen, kunnen ze best rechtstreeks contact met hem opnemen. Dit schrijft hij: I've finally added some short examples from the marvelous CD by Meinhard Gerlach and Diane Severson ("Silence") on my homepage.You find them on the order form for the CD.(direct link: http://www.tslaute.de/katalog_ts.jsp) Leise Lieder http:// www.tslaute.de/LeiseLieder.mp3 Neun (a Trio for 3 baroque lutes) http://www.tslaute.de/neun.mp3

Om nog even wat meer in te gaan op twee cd’s die aangekondigd werden in ons vorig tijdschrift: Sweet Divisions : Proust achterna met een hoesje vol lekker uitziende madeleintjes, die achteraf luiten-schelpen blijken te zijn, biedt deze cd een waaier van 16e en 17e muziek. Naast

There is a new recording available which features Gamut strings on a Larson instrument. Edward Martin has recorded the first twelve fantasias of Luis Milan using a vaulted-backed Larson vihuela. The strings heard on the recording include unison Pistoy basses on the fifth and sixth courses and treble gut for courses 1 - 4. You can hear the result at: http://www. magnatune.com/. Click on the "Classical" link and then on the link for "Luis Milan - El Maestro". Alexander Utendal Ricercar 227

Venere Lute Quartet

enkele originele werken van Vallet zijn de meeste stukken door de leden zelf gearrangeerd voor dit gelegenheids “Venere Lute Quartet”. Luitisten uit Boston, NY, Chicago en Minneapolis vonden mekaar op de zomercursussen van de Lute Society of America, die dit schijfje trouwens uitbrengt. Van Tromboncino tot M. A. Charpentier een zeer divers aanbod, mooi gespeeld en gepresenteerd. http://www.venerelutequartet.com/ Go from my window: Nigel North LINN CKD 176 Deze zeer toegankelijke cd biedt een mooie kennismaking Romanesque Philippe Malfeyt aan liefhebbers van engelse ballad tunes, naast het onvermijdelijke Greensleeves, ditmaal in de versie van Cutting, en Dit schijfje bevat uitsluitend werk van de Gentenaar Utendal talloze evergreens tot het minder gespeelde Loth to Depart. Zodoor een ensemble van bij ons. Romanesque o.l.v. Philippe als we van North gewend zijn in een smaakvol gedoseerde uitMalfeyt brengt een vrolijke mengeling franse en duitse liederen voering. uit een bundel uitgegeven in 1574 in Nurenberg. Utendaal was in zijn tijd zeer beroemd en schopte het tot kapelmeester van aartshertog Ferdinand II. Met de acht leden van deze groep biedt het ook heel wat mogelijkheden qua bezettingen. Een aanrader, want ik denk niet dat er al veel werk van deze componist, in zo’n levenslustige uitvoering in uw cd rekje zit. Deze

Geluit—Luthinerie

E

n° 24

12/2003

p. 9

ditions Uitgaven

C. Ballman Mogen we even reclame maken voor onze eigen uitgaven? Ter gelegenheid van de luitdag maakte Christine Ballman een bundeltje met Duitse en Italiaanse dansen uit manuscripten van Stuttgart (Mss. G I 4 / 11-13.) en Genua (Biblioteca Universitaria, Ms. F. VII. 1) van het einde van de 16e eeuw. Voor het gemak zijn de 4 stukjes in Duitse wel in Franse tabulatuur omgezet, de 4 Italiaanse krijgt u wel in cijfertabulatuur. Ook een woordje van dank aan Michel Caprace die dit alles mooi vorm gaf zodat alles goed leesbaar is. Te bestellen aan 4€ (+ 1€ verzendkosten binnen Europa) . Ook onze 12 Vlaamse liederen (waaronder het door Laïs beroemd geworden “Kanneke”) uit het Thysius Ms en de Bachtranscriptie van de cellosuite BWV 1008 door Agnès Tamignaux zijn nog steeds verkrijgbaar aan dezelfde voorwaarden via het secretariaat. Nous nous permettons de faire un peu de publicité pour nos propres éditions.. A l’occasion de la dernière Journée du Luth, Christine Ballman nous a préparé un recueil de Danses italiennes et allemandes de la fin du 16° siècle, issues des manuscrits de Stuttgart (Mss. G I 4 / 11-13.) en Genova (Biblioteca Universitaria, Ms. F. VII. 1) . Les tablatures allemandes ont été transcrites en tablatures françaises et les tablatures italiennes ont été laissées telles quelles. Nos remerciements vont à Michel Caprace, responsable d’une mise en tablature particulièrement claire. Le recueil coûte 4€ auxquels il faut ajouter 1€ de frais d’envoi pour l’Europe. Nous vous rappelons que deux autres recueils sont disponibles au même prix : 12 chansons flamandes du MS Thysius, et la suite BWV 1008 de Bach, transcrite pour luth baroque par Agnès Tamignaux.

S M

Gérard REBOURS, Robert de Visée. Index thématique et tableau de concordances, éditions Symétrie, 14 bis Montée Saint-Sébastien, F-69001 Lyon. ISBN 2-914373-00-7. Gérard Rebours est un coutumier du genre. Après son édition (en collaboration avec Hélène Charnassé et Rafael Andia, éd. Transatlantiques, 1999) des deux livres de guitare, abondamment argumentés, discutés et transcrits, le revoilà avec un catalogue qui reprend cette fois toutes les œuvres de Robert de Visée, qu’elles soient pour guitare, théorbe, luth, dessus et basse, viole, voix ou clavier. Il en fait un classement par genre et une étude fouillée des concordances, en tout cas de celles connues à ce jour. Nous voici face au « Koechel » de de Visée, chaque pièce y reçoit, outre la lettre R (pour Robert et pour Rebours !) un numéro de classement. C’est une tâche ambitieuse qui mérite d’être saluée. Ce travail, au demeurant plus musicologique que musical, apporte de précieux éléments qui aident à la compréhension de la musique, de par les sources diverses d’une même œuvre. Le fait est déjà souligné dans l’édition des œuvres de guitare, instrument litigieux à cause de ses diverses manières d’accord. Le catalogue, avec les incipit réduits aux voix extrêmes est suivi de statistiques dont on aurait aimé avoir quelque retour. Cette édition se veut quadrilingue et si la tentative de toucher un large public s’y fait sentir, on peut regretter la réalisation typographique fort alourdie ainsi que quelques coquilles qui se sont glissées lors des traductions. Le public visé (sans jeu de mot !) par cet ouvrage de référence est certainement au-dessus de ces contingences linguistiques. Quoi qu’il en soit, nous avons là un ouvrage incontournable pour la recherche.

upplément musical uziekbijlage

Dodendansen

Danses Macabres

C.Ballman Sinds het artikel geschreven was, heb ik nog twee nieuwe dansen in het Thysius gevonden. De ene is een dodendans of matachin, de tweede heet alleen maar 'de doot' (sic). Als muziekbijlage, krijgt u in dit nummer muziek van de doden die het artikel muzikaal illustreren. Veel plezier en val niet dood! Depuis la rédaction de cet article, j'ai découvert deux pièces de plus au répertoire des danses macabres dans le Thysius. L'une s'appelle 'dodendans' et mentionne en outre le terme 'matachin' , l'autre s'appelle simplement 'de doot'. Enfilez votre costume de bouffon, amusez-vous bien et ne tombez mort... que de rire!

Beinhausmusik

Geluit—Luthinerie

D

n° 24

12/2003

odendansen / Dances macabres

p. 10

Geluit—Luthinerie

A

n° 24

12/2003

p. 11

genda

Fabrice HOLVOET écrit: Qui a dit qu'il n'y avait pas de concerts de (avec) luth en Belgique ? Quelques suggestions (parfois gratuites, parfois pas (hélas... !!!!!!) Mon souhait est que les concerts soient gratuits pour tous (... et rémunérés pour les musiciens quand c'est possible).

25/01/04 Huismuziek 14:30 17:30 Bij Greet Schamp, Edegem. Graag voor 15-01-04 bevestiging (03/289 01 19). 25/01/04 Goûter musical 14:30 17:30 Chez Greet Schamp, Edegem. Veuillez confirmer votre venue avant le 15-01-04 au numéro 03/289 01 19.

02/12/03 de 13h00 à 13h50 . Sévigné... à la lettre Un spectacle littéraire et musical autour de Madame de Sévigné Pierrette ENTCANTADA-LAFFINEUSE, comédienne - JeanPascal HINNEKENS, flûte de voix Fabrice HOLVOET, théorbe & guitare baroque - Pierre MIGNOT, viole de gambe Rens. Musi LLN 010/47.48.65 - [email protected]

29/01/04 - 8 PM TIENEN, Les Jongleurs du Cœur, ism Jeugd & Muziek Vlaanderen 30/01/04 - 8 PM GENT, Les Jongleurs du Cœur, ism Jeugd & Muziek Vlaanderen 21/03/04- 11 AM MECHELEN, Stadsschouwburg Mermaphilie http://www.zefirotorna.be/frame.htm

07/12/03 Musée d'Art Ancien / dans le cadre de la journée Portes Ouvertes Fabrice HOLVOET, luth renaissance, théorbe & guitare baroque en solo + Classe de Musique Ancienne du Conservatoire de Mons (avec F.Holvoet au Théorbe) 15/02/04 - CC Bijloke (Bijlokekaai - 9000 Gent) Machteld WYTYNCK soprano / Fabrice HOLVOET luit, theorbe & gitaar Adriaenssen, Dowland, Monteverdi, Ferrarri, Purcell... 22/04/04 à 20h30 - Hôtel de Ville de Forest Salle des Mariages 2, rue du Curé à 1090 Bruxelles Sévigné... à la lettre (voir ci-dessus) 24/04/04 - Chapelle Royale Place du Musée 1000 Bruxelles Dans le cadre du colloque autour de Philippe de Marnix. La bibliothèque musicale de Philippe de Marnix Marie de ROY (soprano) - Allen JAMES (orgue) - Fabrice HOLVOET (luth renaissance) Psaumes de la liturgie protestante, Adriaenssen, Goudimel, Lassus... 25/1/04 Huismuziek Luit 14.30-17.30u Onze 1ste samenspelnamiddag (zie ook p. 1) bij Greet Schamp, Edegem, graag voor 15/1/04 bevestiging op tel 03/2890119 als u komt . Zefiro torna met Jurgen De bruyn 17/01/04 - 8 PM BORNEM, Kasteel van Hingene – 03/890.69.30 www.terdilft.be Les Jongleurs du Coeur (première), ism Jeugd & Muziek Vlaanderen

14/03/04 Dowland muziekacademie Geel vanaf 10u Muziek en Dans info tel. 03/236 00 39 (N. Duymelinck) Cmb - 25 jaar G. Gezellelaan 89,B-2870 Puurs Tel & Fax: +32 3 889 49 33 http://www.cmbpuurs.be Afgelopen herfstvakantie zorgde de luitbouwersklas o.l.v. Adriaan Vernaillen voor een unieke stunt hier in België: ze bouwden op één week tijd een volledige renaissanceluit, die op het avondconcert op 1 november j. l. ook plechtig werd ingespeeld door één van de participanten Peter Verhoeven (tevens onze webmaster). Hoogtepunt van het Feest 25 Jaar Centrum voor muziekinstrumentenbouw wordt op 29-30 mei 2004 ongetwijfeld cordeFactum, een forum waar professionele gitaar- en luitbouwers elkaar kunnen ontmoeten, van gedachten kunnen wisselen en nieuwe inzichten kunnen uitwisselen. Internationale autoriteiten op het gebied van de instrumentenbouw zullen lezingen geven en workshops, waarin nieuwe ontwikkelingen, ook uit de instrumentenbouwpraktijk, of detailstudies zullen voorgesteld worden. Iedere dag wordt afgesloten met een avondconcert “Onder het lover”, met vooraanstaande luit-en gitaarspelers uit binnen- en buitenland. Meer hierover in ons maartnummer. The LSA Lute Festival 2004 in Cleveland, Ohio, USA from June 27 to July 2, 2004. www.cs.dartmouth.edu/~lsa/eminar/2004LuteFest.html

De afsluitdatum voor aankondigingen in het maartnummer van deze rubriek is 1 februari 04. Envoyez vos informations pour l’agenda suivant avant le 1er février 04.

Geluit—Luthinerie

C

n° 24

12/2003

p. 12

ologne 2003

Renzo Salvador Encore de très bons moments musicaux aux journées du luth à Cologne. Comme chaque année à cette saison, la société de luth allemande nous a conviés à trois jours de concerts, conférences et exposition autour du luth. Organisés à la « Musikhochschule », cet évènement n ‘a pas failli à sa réputation de qualité et de convivialité. En ce qui concerne l’organisation, le principe est le même à chaque fois. Les conférences, l’exposition des oeuvres de nombreux luthiers ainsi que les échoppes des différents éditeurs de tablatures sont centralisées au même endroit, d’autres concerts sont dispersés dans certaines églises de la ville. Il va de soi que la qualité des concerts est très grande. De grands noms du monde du luth tels que Anthony Bailes, Peter Croton ou Paul Beier nous ont bien sûr enchantés par leur talent, mais sans faire de l’ombre aux luthistes de la nouvelle génération. Déjà très présents dans le monde professionnel, les luthistes et guitaristes Christoph Greuter ou Andrew Maginley n ‘ont pas fini de nous surprendre. Ils ne sont pas les seuls, la musique d’ensemble était aussi au menu.

K

Malheureusement, faisant partie des exposants, je n’ai pas pu participer à toutes les festivités. Et les belges me demandez-vous?? Y en avait ?? Oui, quelques couples de passionnés (en général, un par couple) ont osé braver la tempête pour se rendre en Allemagne Que ceci vous serve de leçon! Vous avez raté des moments de pur bonheur. Trêve de plaisanterie, l’idée d’un évènement plus européen a fait son chemin et la Lautengesellschaft (société de luth allemande) se dit partante pour une collaboration dans ce but... Prochaine édition en 2004 Rostock, c’est loin, très loin vers le dessus de la carte, je me demande même s’il y a des maisons et à manger là-bas. Cela dit, il paraît qu‘ils ont, à la bibliothèque universitaire de cette ville, un trésor en tablatures inédites. On verra... Ce dont je suis certain, c’est d’y être comme toujours, bien reçu.

eulen 2003

Renzo Salvador Vertaling N.Duymelinck

Er vielen alweer enige zeer goede muzikale ogenblikken te beleven op de luitdagen te Keulen. Zoals ieder jaar rond deze tijd nodigde de Duitse luitvereniging ons uit op drie dagen luitconcerten, lezingen en tentoonstellingen. Georganiseerd in de “Musikhochschule”, was het hele gebeuren op vlak van kwaliteit en gezelligheid zijn faam waardig. Het beginsel van de organisatie is telkens hetzelfde. De lezingen, de tentoonstelling van het werk van talrijke bouwers en de standjes van verschillende uitgevers van tabulaturen zijn in éénzelfde gebouw ondergebracht, de concerten gaan door in een aantal kerken in de stad. Het is vanzelfsprekend dat de kwaliteit van de concerten zeer hoog ligt. We waren verrukt over het talent van de grote namen uit de luitwereld zoals Anthony Bailes, Peter Croton of Paul Beier, zonder dat dezen de “nieuwe generatie” in de schaduw stelden. Hoewel ze beroepsmatig reeds een tijd aanwezig zijn kunnen luit- en gitaarspelers als Christoph Greuter of Andrew Maginley ons nog steeds verbazen. Ook het samenspel stond op de spijskaart. Als deelnemende luitbouwer kon ik jammer genoeg niet alle

Afb. 4 Arbeau

feestelijkheden meemaken. “En de Belgen?” vraagt u, “waren zij er?” Toch wel, enkele hartstochtelijke koppels (de hartstocht ligt dan meestal bij de ene helft van het koppel) trotseerden de stormen op weg naar Duitsland. Laat dit u een les wezen! De afwezigen zijn enige ogenblikken van geluk misgelopen. Alle gekheid op een stokje: het idee van een Europese verwezenlijking heeft haar weg gevonden en de Lautengesellschaft (de Duitse luitvereniging) is vragende partij voor dat doel... Volgende uitgave in 2004 in Rostock, maar dat is ver, zeer ver weg op de landkaart. Ik vraag me zelfs af of daar nog huizen staan, en of er iets te eten te verkrijgen is. Dit gezegd zijnde, schijnt de universiteitsbibliotheek van die stad een schat aan onuitgegeven tabulaturen te bezitten. We zien wel...Ik ben er echter zeker van dat we daar, zoals gewoonlijk, hartelijk ontvangen zullen worden.

Geluit—Luthinerie

n° 24

12/2003

V an de dodendansen tot de kluchten

p. 13

- deel 2

Christine Ballman vertaling Nadine Duymelinck

De grondvormen van de dansen en de muzikale bronnen Wanneer de dans uitgebeeld is moet men daaraan vasthouden om het type dans te bepalen. Uit de ontleding van de uitbeeldingen komen twee grondvormen naar voren: de dans in het rond of op een rij zoals de branle en, in jongere bronnen, de dans in paren zoals de pavane of de gaillarde. Daarbij stelt zich de vraag naar de muziek. Weinig bronnen spreken duidelijk over de dodendans. De oudste is een klaviermanuscript van August Nörmiger (6) waarin we een “Mattasin oder Toden Tantz” vinden, de dodendans wordt er verbonden aan een dans matachin geheten. Ziehier het begin van de melodie (de dans is vierstemmig):

Door de drieledigheid schijnt deze dans op het eerste gezicht meer verwant aan de gaillarde dan aan de pavane. We zullen hierop nog terugkomen. Een tweede handschrift geeft de titel:”Todten Tantz” zonder verdere vermelding. In het “Dlugoraj”(7) luitboek, zijn de muzikale genres zorgvuldig gerangschikt. De “Todten Tantz” bevindt zich in de afdeling “chorea” (8). Ditmaal is de muziek tweeledig. Men vindt ook nog een “Todten-Tantz” in het boek voor zang en luit van Petrus Fabricius (9). Dat was het dan voor de muzikale bronnen. Bij de theoretici voor de dans vermeldt geen enkele bron de dodendans als dusdanig. Thoinot Arbeau beschrijft in zijn “Orchésographie” (10) wel de matachin en geeft de bijbehorende melodie: een passamezo in tweeledig ritme. Noch in tempo noch in ritme is er dus een gelijkenis tussen de “Mattasin oder Toden Tantz” uit het Nörmiger-manuscript en de matachin van Arbeau: het snelle drieledige van het eerste geval staat tegenover het trage tweeledige, te vergelijken met een pavane van het tweede. In zijn beschrijving legt Arbeau uit dat het gaat over een uitbeeldende dans, die een strijd tussen gewapende mannen voorstelt. Arbeau verbindt de matachin aan een andere, zeer verbreide, dans: de “Bouffons” (“Narren” n.v.d.v.). Na het verband te hebben aangehaald tussen deze dans uit de Renaissance en zijn antieke voorganger de “Pirrique” beschrijft hij: “les Bouffons ou Mattachins qui sont vestus de petits corcelets, avec simbries ès espaules, & soubs la ceinture, une pente

de taffetats soubs icelles, le morion de papier doré, les bras nuds, les sonnettes aux iambes, l’espée au poing droit, le bouclier au poing gauche : Lesquels dancent soubs un air à ce propre et par mesure binaire, avec battement de leurs espées & boucliers « (11). De eigenheid van deze dans ligt in de samenvoeging van de kostuums, met belletjes, en de beweging. Deze bestaat uit verschillende gebaren : feincte, estocade, taille haute, revers haut, taille basse, revers bas, gebaren die iedere edelman leert tijdens de schermlessen (afbeelding 4). Het schijngevecht komt dus bij Arbeau de attributen van de narren vervoegen. Als we ons opnieuw naar de iconografie toe keren, ontdekken we dat in heel wat uitbeeldingen van dodendansen het personage van de nar aanwezig is. De Dood kan er voorgesteld worden in de vorm van een nar zoals in de “Knoblochtzerdruck” (Afbeelding 5), of vergezeld van een nar. Men vindt ook de Dood als nar, die een levende nar meesleurt zoals in de Grand Bâle en zijn copies van Merian. Het verband tussen muziek en iconografie is dus bevestigd. En toch is de tweeledige melodie van Arbeau niet dezelfde van de drieledige in Nörmiger. Een aandachtige ontleding van dit manuscript leert ons wel de aanwezigheid van de melodie van Arbeau onder een andere titel:”Maschkarij Tanz”.

En eigenaardig genoeg lijkt de “Todten-Tantz” uit het handschrift van Fabricius sterk op de “Maschkarij Tanz” in Nörmiger. Er is dus een verband tussen dodendans, matachin, narren en maskerade. En, nog een punt van overeenstemming, de iconografie toont ons dodendansen met personages die maskers dragen of zwartgemaakte hoofden hebben. Zo vindt men de beschrijving van een “Máscara” te paard, opgevoerd voor Filips IV te Madrid op 14 januari 1637, waarin de medespelers, gekleed in lachwekkende kostuums “matachines” (12) dansen. De zwartgemaakte hoofden leggen dan weer de link naar de “moresca”. Deze is terzelfdertijd hofdans, volksdans, toneeldans of zelfs “entrée” in een ballet. Deze dans omvat groteske, grillige, vreemde en komische bestanddelen, met inbegrip van klokjes en maskers of zwartgemaakte gezichten. Arbeau beschrijft dit als volgt: “De mon jeune aage, j’ay veu qu’ès bonnes compagnies, aprez le soupper entroit en la salle, un garçonnet machuré & noircy, le front bandé d’un taffetats blanc ou iaulne, lequel avec des iambières de sonnettes, dançoit la dance des

Geluit—Luthinerie

n° 24

12/2003

Afb. 5 Knoblochtzerdruk

Morisques. […Elles] se dansent par mesure binaire“ (13). In de “Kalandrier des Bergers” (14) en in de “Grant danse macabre des hommes et des femmes” van Troyes (15) (afbeelding 6) is de kreet of de boodschap van de dood voorgesteld als een moor, een zijden halsdoek rond zijn voorhoofd, een lans in zijn rechterhand, en blazend op een hoorn. Laten we ook nog aanduiden dat het verband tussen “moresca” en matachin bevestigd wordt door een “moresca terza deta il mattacino” in het luitboek van Giulio Cesare Barbetta (16)

Z P

oekertjes etites Annonces

1. 10 korig David J.Rubio 1973, + koffer, prijs 2250 euro 2. 10 korig Jacob van de Geest 1974, + koffer, prijs 3950 euro Prijs bespreekbaar. Foto's kan ik je toesturen mocht je interesse hebben. Kurt Decorte www.the-guitarworkshop.com 13-korige barokluit J.G.Houcken. Uitstekende staat, anno 1991. Vraagprijs € 3500. Info Agnès Tamignaux, 11 rue Fêchereux, 4608 Neufchâteau. Tel 04/376 60 82 Luth Baroque 13 chœurs J.G. Houcken. Excellent état, année 1991, € 3500. Agnès Tamignaux, 11 rue Fêchereux, 4608 Neufchâteau. Tel 04/376 60 82

p. 14

(6) Tabulaturbuch auff dem Instrumente, 1598 (PL-Kj, Mus.ms. 40089) (7)Leipzig, Musikbibliothek der Stadt, Ms. II.6.15, 1619, p. 372. (8)Deze dans bestaat sinds de middeleeuwen en is vergelijkbaar met een dans op een harmonisch-metrisch schema zoals de „ passamezzo“. (9)Kgl. Bibliothek Kopenhagen, Ms. Thott.4°, 481. Omtrent 1605, p. 84b. 10)Thoinot ARBEAU, Orchésographie. Un traité en forme de dialogue par lequel toutes personnes peuvent facilement apprendre pratiquer l’honnête exercice de danses, Langres, Jehan de Preys, 1588 en 1596. (11)ARBEAU, op.cit., f. 97v. (12)Vermeld in Maurice ESSES, Dance and instrumental Diferencias in Spain during the 17th and early 18th Centuries, New-York, Pendragon Press, 1992, vol. 1, p. 679. (13) ARBEAU, op. cit., f. 94. (14)Parijs, na 1491. (15)Gedrukt door Nicolas Le Afb. 6 Boodschap van de dood Rouge te Parijs, 1531. (16)Giulio Cesare Barbetta, Intavolatura di liuto, Venise, A. Gardane, 1585, p. 13.

H

uismuziek

Op 25-01-04 van 14:30 tot 17:30. Zie pagina 18. Onze eerste samenspelnamiddag. Bij Greet Schamp, 2650 Edegem. Graag voor 15-01-04 bevestiging (03/289 01 19). Iedereen is welkom!

G oûter musical Le 25-01-04 de 14:30 à 17:30. Voir page 18. Notre première rencontre musicale. Chez Greet Schamp, 2650 Edegem. Veuillez confirmer votre venue avant le 15-01-04 au numéro 03/289 01 19. Vous êtes tous bienvenus !

Geluit—Luthinerie

I

n° 24

12/2003

p. 15

ets over snaren Peter Verhoeven

Elke welopgevoede luitspeler heeft, meer dan met wat ook, te maken met de snaren. Ze zijn een belangrijk deel van het luitspel zelf, van het contact met het instrument, van de dagelijkse (u toch ook ?) praktijk. Zij vormen het resultaat maar ook dikwijls de ergernis van de muziek. De luit wordt in alle bronnen beschreven als een ‘zacht en harmonieus’ instrument. Goede snaren laten je instrument vibreren dat het een lust is, maar er zijn mensen die daar geen gehoor voor hebben Zeskorige luit met enkele chanterelle en het laten klinken als door Melozzo Da Forli, ca 480 een mislukte mandoline. Het resultaat is een snerpende discant, harde zinderende bassen en een luit die geen respons geeft. De arme luitbouwer doet zijn best om een instrument te maken dat reageert op de snaren, dat er als het ware één mee wordt. Als dit het geval is, dan voel je onder je pinkje het bovenblad trillen dat het een lust is. Deze trilling ligt aan de basis van je uiteindelijke ‘sound’ en die moet je dus goed in het oog houden. Het beste resultaat verkrijg je door darmsnaren te gebruiken, door niet te veel spanning op de snaren te zetten, door geen gelijkzwevende stemming te gebruiken … én door je nagels kort te houden. vervaardiging Luitsnaren werden gemaakt uit schapendarm. Het proces is mogelijk al duizenden jaren bekend. Een legende wil dat Apollo de eerste snarenmaker was. Toen hij de schildpad zag maakte hij de eerste lyra en gebruikte de darmen van het arme dier voor de snaren. Hiervan is de latijnse renaissancenaam van de luit afgeleid ‘testudinis’ wat schildpad betekent. In de renaissance werden de darmen in hun geheel gebruikt en waren daarom mogelijk stijver dan nu. De la Lande ontwikkelde pas in 1800 de ‘splitting horn’ die de darm in twee evenwaardige delen kon snijden. Een darm heeft namelijk twee verschillende kanten, de ene is ‘rechts’ en is fijner van structuur dan de ‘linkse’ kant. De rechtse repen worden voor de dunste snaren gebruikt. De darm moet daarna fermenteren in een alkalische oplossing waarna hij wordt gebleekt. Er kan bij het draaien van deze darm een verschil tussen flexibele of stijvere snaren gemaakt worden naargelang het aantal omwentelingen. Hoe harder de torsing hoe stijver de snaar. Dit geeft een belangrijk klankverschil : meer flexibele snaren produceren meer boven-

tonen, terwijl stijvere snaren hun eigen boventonen dempen. Maar hier komt nog een ander fenomeen op de proppen : het moderne klankideaal ligt ver af van het vroegere reële klankbeeld. De onregelmatigheid in torsing van ongespleten darmen heeft tot gevolg dat snaren niet over hun hele lengte gelijkmatig trillen, waardoor een vervormde klank ontstaat. Hiervoor werden de kopers van snaren in diverse handleidingen verwittigd, wat er op wijst dat het gebruik van ‘slechte’ snaren algemeen verspreid was. Daarbij komt nog dat darmsnaren, dikker dan 1 mm, volgens onze moderne oren dof en doods zullen klinken. diktes Dunnere snaren dan 0,43 mm waren onbruikbaar omdat zij een te laag breekpunt hadden, maar met moderne productiemethodes kunnen deze wel toegepast worden. Om tot een historische duiding te komen hebben we slechts twee parameters ter beschikking : de mensuur van de bewaarde instrumenten en het breekpunt van darmsnaren. Er zijn echter geen darmsnaren uit die tijd overgebleven, en als we het breekpunt vastleggen aan de hand van moderne productiemethodes zitten we daarom nog niet op het juiste spoor. Refereren aan andere muziekinstrumenten ligt ook moeilijk : de luit werd zelden gebruikt in samenspel. Zij werd meestal solo of als begeleiding van de stem gebruikt. Een ander verwarrend element is de toonhoogte zelf. Deze kon in de verschillende opvattingen tot een kwart verschillen. Algemene stelregel hierbij is dat in de vroegste periodes de stemming een heel stuk lager was, en in de latere periodes hoger dan nu.

twijnen Snaren dikker dan 1 mm beginnen te stijf te zijn om nog een goede klank te produceren, daarom werden zij volgens sommige bronnen getwijnd zoals touw. Hierover bestaat geen iconografisch bewijs, maar een beschrijving uit 1588, door Agostino Ramelli, zegt dat hij een apparaat zag om twee touwen te twijnen, ‘zoals bij de dikke snaren van de basviool of violone’. Bij Mersenne lezen we dat hij zijn snaren kocht bij touwslagers. Dit twijnen wordt gedaan door ons aller Lieven Misschaert, ik hoop hem binnenkort hierover enige vragen te kunnen stellen. In de iconografie ziet men soms luitsnaren met een roodachtige kleur, hoewel deze niet altijd op de verwachte plaats liggen. Het is technisch niet uitgesloten dat men snaren zwaarder maakte door toevoeging van giftige zouten, wat deze verkleuring kan verklaren. Dowland (zie addenda) en Mace vermelden deze dikke snaren, maar omschrijven ze dan weer als zijnde helder van kleur … Het is pas in de 20e eeuw dat men overgaat tot het ‘slijpen’ van de snaren, dit is het machinaal op egale dikte brengen over de gehele lengte. Daarvoor was het verkrijgen van totaal egale snaren dikwijls gokken. Zij werden met puimsteen en olie in de

Geluit—Luthinerie

n° 24

12/2003

p. 16

Omdat zij een stuk dikker zijn geven zij een lekkere grip voor beide handen. Het verschil is ook zeer duidelijk bij de vierde en vijfde koren. De omwonden versie klinkt veel schraler dan de dikke darmsnaren. Bij deze koren kunnen nog volle darmsnaren gebruikt worden (0,70 – 0,90 mm), maar nu komt het probleem : darmsnaren dikker dan 1 mm geven zo weinig klank dat het echt niet meer mooi is, en getwijnde darmsnaren zijn niet in de handel. Als tussenoplossing kan je bij Aquila omwonden nylgutsnaren aanschaffen. Deze klinken zeer mooi en bieden een goed alternatief, maar zij zijn helaas ook erg teer : breuk in de omwindingen ontstaat zeer snel door de minste verkeerde behandeling of gewoon vanzelf. Het is zonde deze toch wel dure snaren al Illustratie uit Gerle 1532 na enkele beurten te zien uitrafelen ! Ik heb echter ondervonlengte gepolierd, maar dat procédé maakte ze daarom niet den dat deze kleine breukjes niet afdoen aan de klank. Aquila overal gelijkmatig. Er zijn verschillende methoden beschreven biedt ook ‘loaded’ darmsnaren aan. Deze werden geïmpregvoor het uittesten van snaren alvorens ze te kopen, maar deze neerd met metaalzouten om ze te verzwaren. Ze rafelen echter testen waren subjectief en in feite kon een snaar pas beoor- heel snel uit en zijn niet betaalbaar voor gewone stervelingen deeld worden als zij op het instrument gespannen werd. zoals u en ik. Velen beweren dat darmsnaren snel versleten zijn, maar ik wil dit ten stelligste tegenspreken. De chanterelle is inderdaad vlug kapot, daar kies ik om financiële reden altijd voor nylgut. Wat de volle darmsnaren betreft, deze gaan echt jaren mee én behouden hun klank. Pas als je begint te ervaren dat een koor, ingedrukt op een hoger fretje, een verschillende toonhoogte gaat produceren moet je ze vervangen, maar eerst kan je het volgende eens uitproberen : neem de snaren af en laat ze enDe meeste luitspelers gebruiken omwonden nylonbassen. Ik ga kele minuten in lauw water weken. Er op lettend dat je de torproberen uit te leggen waarom dat niet zo goed is. sing niet wijzigt zet je ze nat terug op het instrument, en dikwijls heb je succes. Voor de omwonden snaren neem ik nylgut of Deze snaren geven, als ze nieuw zijn, een bevredigende diepe omwonden snaren (het merk wordt niet vermeld) te verkrijgen en sterke klank. Ze zingen en laten het bovenblad goed trillen. bij Pro Arte in Antwerpen. Deze klank benadert de gitaarklank en ons huidig idee omtrent bastonen. Bij een stel nieuwe omwonden nylonsnaren klinkt je Maar, back to earth : darmsnaren zijn duur. Om een idee te luit in feite uit balans : het hoog en laag is even luid. Zij klinken geven over de aankoopprijs : eenzelfde set voor een zeskorige ook heel lang door. Wij vinden dat mooi, maar heeft luitmuziek luit kost in de nylonversie 29, in de nylgutversie 38 en in de dat wel nodig ? Naarmate zij ouder worden (en dat gebeurt darmversie 82 euro. zeer snel) gaan ze echter hun zinderend geluid verliezen en het bovenblad niet meer aanspreken. Dan wordt de balans omge- oktaafkoren keerd waardoor je met je duim harder gaat spelen dan op een Het zesde, vijfde en soms ook het vierde koor werden dikwijls luit nodig is, zoals op de gitaar. Het zijn tevens nogal dunne oktaafsgewijs bespannen om de doffe klank te compenseren. snaren, waardoor je in de vingers geen gevoel van ‘bas spelen’ Ook de dikte speelde hierbij een rol, twee dikke snaren zullen ervaart. Zij nodigen uit tot hard aanslaan. Dit alles leidt niet tot al vlug tegen elkaar zoemen bij een hardere aanslag. John een juiste luittechniek. Dowland raadt in zijn bijdrage in het boek van zijn zoon Robert Dowland (Varietie of Lute Lessons, 1610) aan : ‘Deze bassen Dit ligt totaal anders bij darmsnaren. Die klinken stiller, doffer moeten beiden dik zijn, hoewel het algemeen gebruik is (vooral en korter, maar blijven veel langer een gelijke kwaliteit aanhou- in Engeland) om een dunne en een dikke snaar samen te zetden. Men heeft hierbij niet de neiging hard met de duim aan te ten. Maar onder ervaren musici wordt deze gewoonte niet geslaan om indrukwekkend te klinken, maar integendeel de bas- bruikt omdat zij in tegenstrijd is met de wetten der muziek.’ sen complementair te maken aan de andere registers : je gaat minder hard aanslaan. Darmbassen creëren meer de illusie van Door de ongelijkmatige kwaliteit van even dikke snaren was het bastonen, een echte ondersteuning van het hoog register. In dikwijls moeilijk een ‘goed paar’ te vinden. Snaren die variëren plaats van een aparte bas-perceptie geven zij grond aan hun in dikte over de lengte zullen immers, naargelang de ingedrukte harmonischen (boventonen) in het midden- en hoge register. fret, verschillen in toonhoogte. omwinding Met metaal werden bassnaren later eerst deels, daarna volledig omwonden. Zo werd een grotere densiteit met toch voldoende flexibiliteit verkregen waardoor bassen dunner waren en meer helder van klank werden. Zij kwamen echter pas in gebruik na 1650 en komen daarom niet in aanmerking voor een authentieke besnaring van een renaissanceluit.

Geluit—Luthinerie

n° 24

12/2003

p. 17

nu : men sprak over ‘dunne’ en ‘dikke’ snaren zonder meer. chanterelle We kennen de meeste luiten met een enkele eerste snaar, de Hierdoor kan de huidige vergaande polemiek rond snaardiktes ‘chanterelle’. Door hier een enkele snaar toe te passen met een mijns inziens grotendeels naar het rijk der muggenzifters verhogere spanning (3,5 – 4 kg) wordt het spelen vergemakkelijkt bannen worden. Rekening houdend met dit fenomeen, met de en wordt de articulatie van de melodie verbeterd. Dit fenomeen mindere kwaliteit van snaren én met het feit dat ons gehoor stelt ons voor nog grotere problemen : bij deze hoge spanning zich heeft aangepast aan een veel groter muzikaal klankspecworden een aantal logische verklaringen omtrent de stemming trum, kan men stellen dat we enkel met onze wetenschappelijvan de luit onmogelijk omdat darm deze spanning nauwelijks ke benadering het toen geldende klankbeeld niet kunnen waaraankan. Een chanterelle in darm is breekbaar. Als een luitspe- maken. ler zijn luitkoffer opent hangt er altijd onrust in de lucht : zou de chanterelle nog heel zijn ? Baron raadt aan deze bij het niet- alternatieven bespelen 2 of 3 halve tonen te ontspannen. Er wordt echter te Vele luitspelers gebruiken moderne materialen om hun instrugemakkelijk aangenomen dat alle luiten een chanterelle had- menten te bespannen. Nylon is sterk, duurzaam én goedkoop, den. Zoals bij dit schilderij van Camaar de klank benadert meer deze van ravaggio uit 1600 tellen we 14 een gitaar en het gevoel in je vingers is stemschroeven, dus 7 koren met totaal anders dan bij darm : daar heb je een dubbele eerste. Ook bij de luiveel meer ‘grip’ met de rechterhand én ten van voor 1500 komen dikwijls de linkerhand. PVF wordt ook wel eens dubbele chanterelles voor. Er gebruikt. Het soortelijk gewicht hiervan wordt meestal gemakkelijkheidsligt iets hoger dan bij nylon wat dunnere halve aan voorbijgegaan dat Dowsnaren toelaat, maar dit materiaal blijft land, Robinson en Mace met een eeuwig uitrekken, terwijl nylon en darm dubbel eerste koor speelden of dit zich - na een tijdje onder spanning te tenminste aanraadden. Bij gebruik staan - stabiliseren. Nylgut moet tegevan een dubbel eerste koor kan moetkomen aan de wensen van aanHoutsnede van Dürer een lagere spanning toegepast koopprijs, duurzaamheid en worden waardoor het risico op breuk sterk verminderd is, maar ‘darmklank’. En terecht, de klankeigenschappen liggen dichter de speelwijze verandert hierdoor aanzienlijk. bij darmsnaren en de prijs is redelijk. Toch klinkt nylgut schraler dan darm. Men kan geen nylgut dikker dan 1,45 mm verkrijgen waardoor toch al vlug tot omwonden snaren moet worden overtrekkracht Over het algemeen wordt aangenomen dat de trekkracht van gegaan. de besnaring aan de lichte kant was, hoewel ook daar weer geen expliciet bewijs voor is. Maar het is enkel met een lichte speelwijze besnaring dat de zachte sonoriteit van de luit tot haar recht De manier waarop de snaren aangeslagen worden heeft ook komt. De geringe dikte van het bovenblad geeft hier echter een belangrijke implicaties. In de 16e eeuw sloeg men de snaren aannemelijke indicatie. Het is aannemelijk dat in de vroegste aan, dicht bij de kam met de duim in de handpalm. Deze techperiode het bovenblad dikker was (3 mm en meer) omdat deze niek wordt in de iconografie aangetoond. Naar het einde van de instrumenten met een plectrum bespeeld werden. Bij het be- eeuw toe wordt de snaar meer boven het rozet aangeslagen spelen met de vingers zou dit echter tot een schrale klank lei- met de hand meer loodrecht op de snaren en de duim open. den, waardoor in de loop der tijden de dikte stilaan afnam tot Nog later in Italië houdt men de hand loodrecht dicht bij de 1,2 mm. De luitbouwers van de vorige eeuw dachten dat het kam. Voor het continuo-spel, dat een groot volume vereist, gebovenblad door uitdroging oorspronkelijk veel dikker was dan bruikten enkelen zelfs hun nagels. Al deze technieken leveren bij de bewaarde museumstukken, wat natuurlijk een foute ge- een totaal andere klank op. In het eerste geval is het mogelijk volgtrekking is. veel dunnere snaren te gebruiken met een zeer lage actie. Vermits de luit hoofdzakelijk in beperkte kring bespeeld werd was Een (enkele) chanterelle kan 3 tot 4 kg trekkracht hebben, de volume in die periode minder belangrijk dan de sonoriteit. trekspanning in het middenregister zweeft tussen 2,5 en 3 kg. De oktaafsnaren worden nog lager in spanning gehouden. dus Naargelang de toonhoogte lager wordt, vermindert ook de trek- Het ergste wat je een luit en haar muziek kan aandoen is met kracht om de klankbalans in evenwicht te houden. een gitaristenhouding, met nagels op nylonsnaren te spelen. Nylgut vormt een goed alternatief … maar darm is veel beter. De ideale dikte - spanningverhouding van elke snaar wordt met Dit samen met een juiste speeltechniek en een goede plaatsing een tamelijk ingewikkelde formule berekend, waardoor men tot van de frets maakt van je luit een uitnodigend instrument, zoop honderdsten van een millimeter tewerk gaat om een optima- wel voor de bespeler als voor de luisteraar, en doet de muziek le set samen te stellen. Te beoordelen aan de diverse beschrij- pas tot haar recht komen. vingen uit die tijd werd er echter niet zo minutieus gemeten als

Geluit—Luthinerie

n° 24

bronnen en verwijzingen : http://perso.wanadoo.fr/lutherie/acoucrd.htm http://aquilacorde.com/catalogo1variante.htm http://www.bearmeadow.com/build/methods/setup/ intonation/html/data-findings.html http://www.damianstrings.com/ http://www.pyramid-saiten.de/ http://www.gamutstrings.com/article/article.htm http://www.nrinstruments.demon.co.uk/Guide.html http://www.sofracob.com/ http://www.daniellarson.com/article.htm

L

p. 18

uitdag 2003 Jo Van Herck

Het hoogtepunt van ieder werkjaar is voor de nog steeds jonge Belgische Luitacademie, haar jaarlijkse Luitdag. Deze kent telkens veel succes, en dat was op 19 oktober niet anders. In de mooie zalen van de muziekacademie te SintLambrechts-Woluwe vonden liefhebbers van luit en aanverwanten, vihuela, renaissance– en barokgitaar elkaar. Voor boeiende lezingen door Philippe Malotaux en Lex Eisenhardt, geïllustreerd met schitterende muziekvoorbeelden en recitals. Jurgen De bruyn leidde een workshop die naar méér deed verlangen. Wat moet het een genoegen zijn van deze sympathieke man les te krijgen. Men komt ook voor de bouwers: voor Renzo Salvador natuurlijk (een luitdag zonder de joviale oûters Renzo zou niet hetzelfde zijn) maar ook steeds musicaux meer binnen- en buitenlandse bouwers die hun meesterwerken met terechte trots ten “toon” stelAfin de maintenir le contact len. Wie droomt hier niet dat hij of zij eindelijk de entre les membres, nous lotto wint om zo‘n prachtig instrument te kunnen organiserons régulièrement aanschaffen? Maar je kon ook gewoon grasduià partir d’aujourd’hui des nen in de collectie partituren en CD’s die te koop “Goûters musicaux”. werden aangeboden (Ik vind mezelf heel flink dat Le but est que chacun, dans ik aan de grote verleiding weerstond: alleen de une ambiance tout à fait inCD van Lex Eisenhardt gekocht, en één dun bunformelle, ait la chance deltje tabulaturen). d’écouter ses compagnons Er was nog zoveel meer de moeite waard: de jonet jouer s’il le désire un petit geren die het Open Podium op gepaste wijze morceau. C’est la présence openden, de cakes, koekjes en groententaarten de luthistes confirmés et de waarop we in de kelderkeuken zo gastvrij werden débutants fait tout l’intérêt vergast, en niet te vergeten het terugzien van oude la rencontre. Chacun, de bekenden en verbroederen met nieuwe. Ook quelque soit son niveau, a de vlotte manier waarop Vlaming en Waal hier vol quelque chose à apprendre goodwill mekaars taal trachten te spreken en verou à apporter. N’hésitez pas staan, is uniek. à nous faire partager vos trouvailles. Vos questions Heel belangrijk voor de “amateurtjes” waartoe ik sur la musique ou l’instrubehoor, is de aanwezigheid van hen naar wie we ment trouverons certaineopkijken: Philippe Malfeyt, François Bonnet, Bart ment des réponses, tout auRoose, ik noem er maar een paar. Ook de jaren tant que votre avis intéresdat zij niet optreden of geen lezing geven, probesera ou aidera d’autres perren ze present te zijn en dat doet deugd. sonnes. Si vous désirez venir, il est Dit jaarlijks gebeuren is iets om iedere keer weer sympathique de passer un naar uit te kijken. Dat het nog altijd gratis wordt petit coup de fil à l’avance. Il aangeboden mag ook wel eens vermeld worden. n’est pas interdit d’apporter Proficiat en dank aan allen die hieraan hebben quelques petites choses à meegewerkt. grignoter ou à boire afin d’alléger la tâche de l’hôte du jour. Et surtout n’oubliez pas votre instrument et vos tablatures !

H uismuziek G Om de contacten tussen de leden te behouden zullen wij voortaan regelmatig een middagje organiseren 'ten huize van'. De bedoeling is dat iedereen de kans krijgt, in een gezellige en informele sfeer, zijn mede-luitspelers aan het werk te horen of zelf eens zijn ding te doen. De aanwezigheid van zowel amateurs als gevorderden maakt het voor iedereen interessant. Iedereen, of hij nu beginner is of niet, heeft evenveel te vertellen. Wie een leuk initiatief heeft kan dit voorstellen, wie vragen heeft of een kan deze kwijt aan de anderen . Als je een probleem met je instrument hebt kan je dit voorleggen, en misschien kan het wel ter plaatse opgelost worden. Als je van plan bent om te komen, is het altijd leuk dat je een seintje vooraf geeft en iets meebrengt (eten & drinken) om te delen met de andere deelnemers. Zo wordt de gastvrouw of gastheer niet te zwaar belast. En vooral: je luit en je partituren niet vergeten!

12/2003

Geluit—Luthinerie

n° 24

12/2003

p. 19

Mathieu Hinderyckx

Peter Verhoeven

Renzo Salvador

L Ester Hendrickx

J

uitdag

ournée du Luth

2003

Geluit—Luthinerie

L

n° 24

12/2003

p. 20

uitrem

Ter gelegenheid van de laatste luitdag heeft Jean Cordaro voor ieder van onze leden een antisliplapje versierd met een gouden luitlogo van onze vereniging. Als u er bij was hebt u al zo’n exemplaar ontvangen, anders kan u het kado krijgen bij het hernieuwen van uw lidmaatschap, we hebben zwarte en groene lapjes naar keuze. U krijgt het dan in maart met nr 25 van Geluit

F ix-Luth

A l’occasion de la dernière Journée du Luth, Jean Cordaro a fabriqué des carrées anti-glisse au logo de notre association. Les personnes présentes à la journée ont déjà reçu cet accessoire fort pratique. Vous pourrez aussi en recevoir un gratuitement lors du renouvellement de votre cotisation. Existe en vert ou en noir. Vous le recevrez avec votre prochain numéro 25 de Luthinerie

Hierbij ingesloten een overschrijvingsformulier voor het lidgeld van 2004. Als u « luitrem zwart of groen » op de mededeling vermeldt krijgt u dit antislipdoekje met het logo van onze academie .

Vous trouverez dans ce numéro une formule de virement pour payer votre cotisation 2004. Si vous mentionnez dans la communication « fixluth » et la couleur choisie, vous recevrez le carré antiglisse au logo de l’Académie.

- 20,00 EUR (België)

- 20,00 EUR (Belgique)

- 25,00 EUR (Buitenland)

- 25,00 EUR (étranger)

- 30,00 EUR of meer (erelid)

- 30,00 EUR ou plus (membre d’honneur)

- 10,00 EUR (student)

- 10,00 EUR (étudiant)

op rekening 310-1293656-53 van

sur le compte 310-1293656-53

De Belgische Luitacademie,

de l'Académie belge du Luth,

Clos des Pinsons 31,

Clos des Pinsons 31,

B-1342 Limelette

B-1342-Limelette

Buitenland : IBAN BE53 3101 2936 5653

Etranger : IBAN BE53 3101 2936 5653

Bic: BBRU BEBB

Bic: BBRU BEBB