INHOUD Meditatie Activiteiten Zondagen Diensten Nieuws uit de gemeente Prikbord Classis Bommel 400 jaar Commentaar bij de tijd

Van PKN gemeenten in Heerewaarden, Kerkdriel, Rossum-Hurwenen, Well-Ammerzoden en Zaltbommel

15de jaargang – 21 november 2014 – no. 24

INHOUD • • • • • • • •

Meditatie Activiteiten Zondagen Diensten Nieuws uit de gemeente Prikbord Classis Bommel 400 jaar Commentaar bij de tijd

MEDITATIE OVER DE NABIJHEID VAN GOD (Spirituele miniatuurtjes 13) Op tweeërlei manier kan je over God spreken. Enerzijds als transcendent en overstijgend en/of anderzijds als immanent en nabij. In het laatste geval kan dat spreken al te nabij zijn en zelfs een beetje verwarrend worden. Dit geldt met name voor de beschrijving van sommige mystieke ervaringen. Wordt in zo’n beschrijving wel voldoende onderscheid gemaakt tussen God en mens of vallen die twee teveel samen? Die laatste huiver overkwam mij bij het lezen van het navolgende boek. Het is de vraag of ik daarin gelijk heb. Vanaf 2003 beleefde Carine Philipse regelmatig en jarenlang mystieke ervaringen. Haar omvangrijke boek draagt als titel: Jij zingt in mij Jouw naam; mystiek dagboek. 2013 (bloemlezing). Zij doet In dat boek verslag van 2½ jaar ervaring van de eenheid van de ziel met God. Achterin dat boek een dvd, waarop een boeiend gesprek met haar spirituele begeleider Hein Blommestijn (karmeliet), ook te vinden via internet op http://www.youtube.com/watch?v=tr7Lo3gJrUI

Al jong heeft Carine belangstelling voor religieuze zaken. Nauwelijks twee jaar oud vroeg zij haar moeder om engelfiguurtjes uit boekjes na te tekenen en uit te knippen. Zij werden vervolgens in haar slaapkamertje opgehangen. Aan het einde van de basisschool mocht zij in een kerstspel de engel Gabriël spelen. Zij strekte haar armen uit en zegende Maria, de moeder van Jezus. Met dat gebaar en op dat moment besloot zij om later (remonstrants) ziekenhuispredikante te worden. Dat was niet zo eenvoudig, want vanaf haar twintigste jaren werd zij met regelmaat geteisterd door een bijna onverdraaglijke hoofdpijn met oorsuizingen, veroorzaakt door een medische misgreep. Later maakte deze pijn het haar vaak onmogelijk zich te verplaatsen en te reizen. Op 1 januari 2003 bereidt Carine aan de keukentafel een preek voor over de doop van Jezus in de Jordaan. Een engel daalt neer en zegt dat Jezus de geliefde zoon van God is. Op het moment dat Carine dit leest wordt zij als het ware weggerukt uit haar bestaan om terecht te komen in de eenheid met God. Dat is het moment van de inwoning. Maandenlang is zij van de kaart. Haar ervaringen schrijft zij op in een dagboek dat loopt van 1 januari 2003 tot 15 mei 2005. Aanvankelijk staat voor haar de wereld in vuur en vlam. Overal bespeurt zij de aanwezigheid van God. Met open ogen en een verlicht hart gaat zij een gebedsrelatie aan met God. Geleidelijk aan vindt er daarna een omvorming plaats van haar persoonlijke en psychische huishouding. Ook haar ego met al zijn zorgen verdampt in de relatie met God. Wat al te lichtvaardig noemt zij dit haar ‘mystieke dood’. Overal ervaart zij een relatie met de Liefdevolle: ‘Jij hult mij in jouw Liefde. Jij overstroomt mij met jouw Licht’. Tot slot van deze bijdrage een gedeelte van een kerntekst uit haar boek. Het is geschreven op maandag 5 mei 2003 en heeft als titel De weg van de ziel. Het staat geschreven in strofen. Ik zet het hier met de aanduiding van de strofen nummers achter elkaar. ‘(1) De ziel kent vele bewegingen. (2) Maar als God, Hij die Liefde is, eenmaal in haar het verlangen heeft gewekt om Hem te ervaren in haar diepste grond, dan vindt zij nergens anders rust meer dan in Hem alleen. (3) Als Hij haar de genade schenkt om de eenheid met hem te mogen ervaren, dan wordt zij daar volkomen door overweldigd, in vervoering gebracht, en raakt buiten zichzelf van vreugde. Totaal op hem gericht en zichzelf vergetend, wil ze zich volledig aan Hem geven en stroomt over van dankbaarheid. (4) Daarna blijft zij verbijsterd achter, en kan alleen maar verlangen opnieuw dat hoogste geluk te mogen beleven…’(er volgen nog zeven langere strofen). Opvallende bijkomstigheid. Haar één jaar jongere broer Herman (1951) is zo ongeveer de bekendste atheïstisch filosoof van Nederland. Hij schreef het Atheïstisch Manifest en De Onredelijkheid van de Religie. Carine is algeheel anders. Zus en broer schijnen het toch goed met elkaar te kunnen vinden. Het kan in één gezin geheel verschillend lopen. Op zich een uiterst boeiende aangelegenheid. Henk Burggraaff

ACTIVITEITEN De Ontmoeting

Elke maandag van 10.00 tot 12.00 uur of van 10.00 tot 14.00 uur Het Zonnelied, Hogesteeg 2 in Ammerzoden. (zie Prikbord)

Za 22 nov. 18.30 uur:

KIDSPRAISE georganiseerd in de Hervormde kerk in Well. Dus als je zin hebt om samen te zingen ben je om van harte welkom. Het thema van deze avond is: “Wi wa wonder". God doet wonderen en het allergrootste wonder dat ben jij. Het wordt vast een gezellig muzikaal uurtje en vinden we het erg leuk als je komt! Op de website en facebook staat al een speellijst met liederen om te oefenen.

wo 26 nov. 19.30 uur:

Avond over Bijbel en Koran in “de Gaarde”, Heerewaarden (zie Prikbord)

Za 29 nov. 20.00 -21.30 uur:

Muziek in de Kerk van Heerewaarden: Op deze zaterdagavond kunt u luisteren naar een concert met licht klassieke muziek. Ruth Walpot, viool, Rita Ernst-Kürtos, cello, en Rob van Heck, piano, brengen barokmuziek (Bach), romantici als Schubert, Massenet, Brahms en Rachmaninov , maar ook Beethoven en een componist uit de 20e eeuw, Rixner, ten gehore. Prijs: € 7,50

ZONDAGEN zondag 23 november Naam: 10de zondag van de herfst / Eeuwigheidszondag Kleur: groen / paars of wit zondag 30 november Naam: 1ste zondag van Advent / Levavi Kleur: paars

DIENSTEN Weeksluiting Wielewaal J. van Oldenbarneveldtstraat 1, Zaltbommel. Aanvang 19.00 uur vrijdag 21 november Voorganger: ds. S. Jumelet vrijdag 28 november Voorganger: pastor S. Schevers

Kapeldienst in Verpleegtehuis Het Zonnelied, Hogesteeg 2, Ammerzoden. Aanvang: 14.30 uur. zondag 23 november Voorganger: G. Wassinkmaat, Gameren zondag 30 november Voorganger: J. Seepma, Zaltbommel

Kapeldienst in Verpleegtehuis De Lindeboom, Hogesteeg 2, Ammerzoden. Aanvang: 16.00 uur. vrijdag 28 november - eucharistieviering Voorganger: pastor B. Bus

HEEREWAARDEN Zondag 23 november 2014 Aanvang: Voorganger: Ouderling van dienst: Organist: Collectes: Soort dienst:

10.00 uur ds. G. Kerssen mw. R. de Koeijer dhr. J. van Niekerk diaconie en kerk herdenken van de overledenen.

Zondag 30 november 2014 Aanvang: Voorganger: Ouderling van dienst: Organist: Collectes:

10.00 uur ds. G. Kerssen dhr. G. Lam dhr. H. Vuijk kind in de knel en kerk

ROSSUM/HURWENEN Zondag 23 november Aanvang: Plaats: Voorganger: Ambtsdragers: Organist: Autodienst: Oppasdienst: Uitgangscollecte:

10.00 uur kerk aan de Maasdijk ds. C.A. Davidse mw. I. Dell ‘Aira-de Graaf en mw. W. van Boxel dhr. R. Bragt dhr. J. v.d. Burgh (tel. 661542) mw. A. v.d. Sluijs (tel. 661575) eigen werk en kerk

Zondag 30 november Aanvang: Plaats: Soort dienst: Voorganger: Ambtsdragers: Muziek: Autodienst: Oppasdienst: Uitgangscollecte:

9.30 uur kerk aan de Maasdijk oecumenische viering ds. C.A. Davidse dhr. D. Jonkerman en mw. J.v.d. Sluijs mw. A. Vervoort en dhr. M. Hamilton dhr. N. Hekman (tel. 662183) mw. A. Hekman (tel. 661925) missionair werk en kerkgroei

KERKDRIEL Zondag 23 november Aanvang: Soort dienst: Voorganger:

10.00 uur herdenken overledenen ds. Maria Baan

Ouderling van dienst: Organist: Collecte: Deurcollecte: Crèche: Autodienst:

Adrie Flikweert Peter van Korlaar, m.m.v. Marta Lopez diaconie en kerk eigen gemeente fam. van Doremaele Heiltje Stevense (tel. 631891)

Zondag 30 november Aanvang: Soort dienst: Voorganger: Ouderling van dienst: Organist: Collecte: Crèche: Autodienst:

11.00 uur oecumenische viering ds. Maria Baan en pastor Jos Vriesema, m.m.v. ‘Eljakim’ Adrie Flikweert D. Kool diaconie en kerk Christel Grandia Heiltje Stevense (tel. 631891)

WELL/AMMERZODEN Zondag 23 november Ochtenddienst: Plaats: Soort dienst: Voorganger: Collecte: Kinderoppas: Kindernevendienst: Kerkauto:

10.00 uur Well laatste zondag kerkelijk jaar; herdenken overleden gemeenteleden ds. L.M. Aangeenbrug kerkvoogdij / diaconie Elise & Corneli Agnita / Arina; Myrthe dhr. A.W. van Beek (tel. 073-5997320)

Zondag 30 november Ochtenddienst: Plaats: Voorganger: Collecte: Kinderoppas: Kindernevendienst: Kerkauto:

10.00 uur Well ds. L.M. Aangeenbrug extra kerkvoogdij / diaconie Esther & Koen / Daan Jeanine / Jacoline; Angelique dhr. W. Robbemondt (tel. 073-5991655)

Avonddienst: Plaats: Soort dienst: Voorganger: Collecte:

18.30 uur Well zangdienst ds. L.M. Aangeenbrug extra kerkvoogdij / diaconie

ZALTBOMMEL - HET ANKER Zondag 23 november Aanvang: Plaats: Voorganger: Ouderling van dienst: Collecte: Kindernevendienst:

10.00 uur Het Anker ds. A. Boezewinkel R. Boeschoten Laatste zondag van het kerkelijk jaar / eredienst en kerkmuziek Wilma v.d. Hengel (jongste groep), Cees v. Domselaar (oudste groep)

Crèche: Kerkauto:

Janneke Boogaard / Koos Pennings / Lidian v.d. Ende (te;. 0418-516499) B. Kaasjager / J. van Horssen

Zondag 30 november Aanvang: Plaats: Voorganger: Ouderling van Dienst: Collecten: Kindernevendienst: Crèche: Kerkauto:

10.00 uur Het Anker ds. A. Boezewinkel D. v. Honk Alzheimer Fonds / gemeenteopbouw plaatselijk Marga v.d. Ende (jongste groep), Bertine Philipsen (oudste groep) Hanna Erlings / Bas Hetjes / Fleur van Zandwijk (tel. 0418-513039) P. v.d. Sar / H. v.d. Hoek

ZALTBOMMEL - ST. MAARTEN Zondag 23 november Aanvang: Plaats: Dienst: Voorganger: Ouderling van dienst: Collecten: Geluidsopname: Autodienst:

10.00 uur koor Sint Maarten schrift en gebed ds. C. Mondt H. Vuuregge diaconie en werk in eigen gemeente G. Meiering L. Vuuregge (tel. 512051)

Zondag 30 november Aanvang: Plaats: Dienst: Voorganger: Ouderling van dienst: Collecten: Geluidsopname: Autodienst: Kinderdienst:

10.00 uur koor Sint Maarten schrift en gebed m.m.v. cantorij ds. H. Kronenburg M. Schouten diaconie en werk in eigen gemeente B. Wiggers A.R. Versteeg (tel. 515604) Marian (Carina)

NIEUWS UIT DE GEMEENTE HEEREWAARDEN Bij de diensten - 23 november: Een huis voor je verdriet. In deze dienst herdenken we de overledenen van ons dorp. Zij raken bij ons niet vergeten, God vergeet hen niet. In de dienst noemen we hun namen en we kijken dankbaar terug op wat zij voor ons betekend hebben. Daarnaast worden alle kerkgangers vóór aanvang van de dienst in de gelegenheid gesteld namen op te schrijven van overledenen die zij in hun hart dragen. Een lijst ligt daarvoor klaar naast het gebedenboek. De opgeschreven namen zullen ook worden genoemd. Onder de toren zal weer een stilteplek ingericht worden, waar u zich na de dienst even terug kunt trekken en waar u, als u dat wilt,een kaarsje aan kunt steken om iemand die u lief was te gedenken. Of misschien omdat een kaarsje een beetje licht brengt. U bent van harte welkom! Het thema van de dienst is: Een huis voor je verdriet. We lezen over Jacob die zijn familie verloor en zich nu verlaten voelt. Waar kun je schuilen? Jacob droomt over zo’n huis. We horen ook nog over een andere droom, ons verlangen naar een wereld waarin alle tranen gedroogd zullen worden. Het lijkt of mensen

huizen voor God bouwen, maar zou het kunnen zijn dat God ook een huis voor ons bouwt? Een huis voor ons verdriet? 30 november Eerste Advent: in het donker uitzien naar het licht In de Adventstijd waarin we uitkijken naar de komst van het Licht in de wereld, luisteren we naar mensen die verder kijken dan wat wij nu om ons heen zien. Verderkijkers heten ze in het Adventsproject. Deze eerste Adventzondag gaat het over het donker dat wij in deze wereld om ons heen zien. Donker dat door mensen is ontstaan. “Laat ons niet alleen in dat donker” roept Jesaja uit ( Jesaja 63:19b-64:8 ) “Scheur toch de wolken weg en kom!” In Marcus 13:24-37 lezen we hoe de natuur verstoord is. Maar eens komt er een eind aan het donker. Wees als wachters op de nieuwe morgen. kijk uit naar het licht! Voor de kinderen: Doe je mee met de Kerstmusical? - Misschien heb je vorig jaar meegedaan met de Kerstfilm of misschien heb je van andere kinderen gehoord hoe leuk het was. Je kunt de film nog zien als je film kerstverhaal 2013 intypt op de computer. Je krijgt nu vast wel zin om dit jaar mee te doen met de kerstmusical! We oefenen op vrijdagavond van half zeven tot acht uur. De eerste keer is op 28 november in de Gaarde, het gebouw naast de kerk; daarna op 12 en 19 december. De musical wordt natuurlijk uitgevoerd met Kerstmis, 25 december om 10 uur in de kerk. Stuur een mail naar Marjan Manuel [email protected] Samen werken aan de toekomst van de kerk - Lieve mensen, bedankt dat jullie met zo velen aanwezig waren op de avond over de toekomst van de kerk. Wat fijn om jullie grote betrokkenheid te mogen ervaren. De kerk werd belangrijk genoemd als gemeenschap, van waaruit je hartelijkheid ontvangt. De kerk is een plek waar je naar toe kunt als er iets ergs is gebeurd in het dorp, een plek waaruit je begraven wil worden. In de kerk worden de grote vragen van het leven gesteld en zoek je samen naar antwoorden. Verder worden er veel activiteiten georganiseerd voor alle dorpsbewoners, meer dan iedereen weet misschien. Daarom willen we als aanwezigen de kerk graag behouden. We hopen op samenwerking met de kerk van buurgemeentes, zodat we bestuurlijk wat sterker staan en we hopen op de vele vrienden van de kerk om ook in de toekomst in ons dorp een gemeenschap te zijn waar mensen zich welkom weten. Waar ze met hun vragen terecht kunnen en waar we samen het leven mogen vieren. Denk met ons mee, doe met ons mee! We nemen als kerkenraad uw/jouw ideeën mee in een speciale kerkenraadsvergadering, waarin we verder stappen in de richting van de toekomst hopen te kunnen zetten. U hoort van ons! Activiteiten • woensdag 26 november19.30 uur: Bijbel en Koran in “de Gaarde”. (let op: andere datum dan in de activiteitenfolder staat!) Islamkenner Pieter Reesink vertelt over overeenkomsten en verschillen tussen Bijbel en Koran. Omdat we enige weken in de dienst met Abraham zijn opgetrokken is er in deze lezing aandacht voor Abraham in de Koran en vanwege de naderende Advent voor het geboorteverhaal van Jezus. Van harte welkom. Graag opgeven bij mw. Reina de Koeijer- Meijer (e-mail: [email protected] , tel. 0487-57 33 57). • 29 november Muziek in de Kerk: Op deze zaterdagavond kunt u luisteren naar een concert met licht klassieke muziek. Ruth Walpot, viool, Rita Ernst-Kürtos, cello, en Rob van Heck, piano, brengen barokmuziek (Bach), romantici als Schubert, Massenet, Brahms en Rachmaninov , maar ook Beethoven en een componist uit de 20e eeuw, Rixner, ten gehore. Tijd : 20.00 -21.30 uur ( de kerk is open vanaf 19.30 uur ); Prijs: € 7,50 • Gespreksgroep voor ouderen, andere datum: De gespreksgroep voor ouderen is dit keer NIET de tweede woensdag van de maand, maar al op 3 december. We beginnen om 15.00 uur. Ook als u nog niet eerder bent geweest, van harte welkom! Laat het mij even weten, omdat de plaats van bijeenkomst nog niet duidelijk is. Voor de vaste bezoekers: als u niets hoort komen we bijeen in “het Huukske”. • Open Eettafel, andere datum: De Open Eettafel is dit keer de tweede woensdag van de maand, op 10 december.

Het is een speciale maaltijd, vanwege Kerstmis. Wat vroeg, maar een week later waren er al andere Kerstvieringen. U bent welkom vanaf 12.00 uur. Als u zich nog niet hebt opgegeven, kan dat bij Hanneke Mora (e-mail: [email protected] , tel. 507977). Er komt ook een lijst in de kerk. Seniorenkerstfeest - Net als andere jaren is er ook dit jaar een kerstviering voor senioren in onze kerk. Het verhaal van de geboorte van Jezus wordt gelezen, er is natuurlijk samenzang en er wordt een kerstverhaal verteld. De viering vindt plaats op woensdag 17 december. De viering begint om 15.00 uur en wordt afgesloten met een broodmaaltijd. Begin december krijgen alle inwoners van Heerewaarden van 65 jaar en ouder een uitnodiging. Verantwoording - De jaarrekening 2013 van de kerkvoogdij ligt tot 1 december ter inzage bij mw. Manuel-Fintelman (tel. 0487 573444). De begroting 2015 van de diaconie ligt tot 1 december ter inzage bij dhr. Gerrit Amsing (tel. 073 5992320). Agenda do 20 en 27 nov. 14.00 uur: ma 24 nov. 19.15 uur: wo 26 nov. 19.30 uur: wo 3 dec.: wo 3 dec. 15.00 uur: wo 10 dec. 12.30 uur:

“Open Gaarde”. extra vergadering van de kerkenraad in “de Gaarde”. Bijbel en Koran in “de Gaarde”. ophalen oud papier. gespreksgroep voor ouderen. open eettafel in “de Gaarde”.

Gelezen Schrijf Uw Naam uit God Over de ganse breedte van mijn bestaan van voordat ik het licht zag tot ver voorbij het grote donker Met de vastheid van Uw erbarmen onuitwisbaar. Geert Bogaard (bron: Het Nieuwe Liedboek)

Ten slotte - Mede namens de Kerkenraad een warme groet aan u allen. Ds. Gepke Kerssen en Trijnie Amsing-Kieffer.

ROSSUM/HURWENEN Bij de diensten - Zondag 23 november vieren wij de doop van Mattias Jonkerman, zoon van Danny Jonkerman en Rosalie van Oijen. We lezen Exodus 3, 9-15 en Mattheüs 19, 13 – 15 uit de Bijbel in gewone taal. We hopen dat er ook veel kinderen aanwezig zullen zijn. Voor hen is er kindernevendienst tijdens de preek. Daarna komen ze terug in de kerk om erbij te zijn als Mattias wordt gedoopt. Zondag 30 november is de eerste zondag van Advent. Vandaag is een oecumenische dienst voor jong en oud. Alle kinderen die op school de lessen godsdienst volgen zijn hiervoor uitgenodigd. ‘Wachten in het donker’ is het thema. We horen het verhaal van de poortwachter en lezen uit de bijbel Marcus 13, 3337. Kinderen helpen mee met de gebeden. N.B. deze dienst begint om 9.30 uur! Als het lukt vormen we met de kinderen een koortje. Op dinsdagavond 25 november oefenen we van 19.00 – 20.00 uur onder leiding van Annet Vervoort en Maurice Hamilton in de kerk aan de Maasdijk. ds. Lia Davidse Collecte Missionair Werk en Kerkgroei - Op naar honderd pioniersplekken. Zondag 30 november is de landelijke collecte van de Protestantse Kerk bestemd voor missionair werk en kerkgroei. Uit onderzoek is gebleken dat met de traditionele vormen van kerkzijn maar een klein deel van de Nederlanders wordt bereikt. De Protestantse Kerk stimuleert daarom nieuwe vormen van kerkzijn, zodat meer mensen kunnen ontdekken wat het Evangelie inhoudt. Pioniersplekken noemen we deze nieuwe vormen. Van Bijbelverhalen bespreken in een café tot een klooster nieuwe stijl, een huiskerk of

een internetkerk: het kan en mag allemaal. De Protestantse Kerk heeft er inmiddels zo’n dertig helpen realiseren. We willen er graag honderd! Door uw bijdrage aan deze collecte maakt u dat mogelijk. Dankdag voor gewas en arbeid - Afgelopen woensdagavond (5 november) hebben we dankdag gevierd. Een prachtige collage van groente, fruit en gebruiksartikelen sierde het kerkje in Hurwenen. De opbrengst van de collecte was € 110,- voor Dorcas. Een mooi resultaat gezien het kleine, maar trouwe groepje mensen dat in de kerk was. Nog meer verheugd waren we met het grote aantal pakken rijst, pannenkoekmeel, koffie, soep en allerlei levensmiddelen die bij de ingang van het kerkgebouw waren ingeleverd. We hebben deze spullen dezelfde avond nog weggebracht naar een plaatselijk medewerker van de Voedselbank. Waar een kleine gemeente groot in kan zijn. Verder hebben we dit jaar al 100 pakken koffie kunnen schenken aan de Voedselbank. Een erg mooi resultaat en u begrijpt dat we met deze actie door blijven gaan!! We willen dan ook iedereen hartelijk bedanken voor alle mooi bijdragen: degenen die een jaarlijks bedrag storten, ter vrije besteding van de diaconie, de giften wekelijks, de doelgerichte acties, de giften in natura!! Het is fijn dat we met elkaar, plaatselijk, regionaal, landelijk en wereldwijd, denkende aan ons project Kameroen, een kleine bijdrage kunnen leveren aan de nood die overal is. Dank jullie allen!! De diaconie Onze zieken - Als U het prettig vindt bezoek te ontvangen tijdens ziekte of andere problemen en het fijn vindt dat uw naam genoemd wordt in het kerkblad wilt u dit dan doorgegeven aan mw. H. van Ommen (tel. 662550). U kunt het ook doorgeven aan ds. C.A. Davidse, mw. M. van Leeuwen en aan een van de andere ouderlingen. Henny van Ommen Vrijwilligers gevraagd - Onze oproep voor vrijwilligers is niet voor niets geweest. Het vrijwilligersteam dat de kerk schoonmaakt krijgt versterking van mw. A. Willems en mw. T. Overdam zal samen met mw. J. Oldenboom de Nieuwhof schoonmaken. Bedankt dat jullie gehoor gaven aan de oproep. Desalniettemin u kunt zich nog steeds melden als vrijwilliger. Inlichtingen Ruud v.d. Wijngaard (tel. 06 81212179) Sint Maarten - Ik loop hier met mijn lantaarn. . . . . . .en we zingen uit volle borst. Wat een mooi Sint Maartenfeest was het op 11 november. Er werd nog een nieuw liedje in de kerk geleerd en dominee Lia Davidse vertelde waarom de officier uit het Romeinse leger uiteindelijk “Sint” (d.i. heilige) werd. Ja als je de helft van je bezittingen weggeeft dan is Jezus natuurlijk heel blij. Het was een prachtige lampiontocht langs de vele huizen waar een lichtje buiten stond. Ook bezochten we nog de Vaste Burcht. Wat werden we daar verwend! En toen natuurlijk nog naar de Nieuwhof voor een drankje na deze verre tocht. De opbrengsten worden gedeeld met de Voedselbank. Enige kinderen zijn een dezer dagen met iemand van de commissie naar de Voedselbank gegaan om de ontvangen gaven mee te delen. Actie Dorcas - De actie bij de Coöp op 7 en 8 november heeft 67 volle dozen opgeleverd. Eén minder dan vorig jaar. Maar toch een prachtig resultaat. We kunnen ervan uitgaan dat alle producten van olie t/m tandpasta hun bestemming vinden. Verantwoording - Mw. W. van Boxel ontving € 4,- voor het bloemenfonds Bloemen - De bloemen voor zondag 9 november gingen naar dhr. J. Weijgerse omdat hij een zeer nare gebeurtenis kreeg te verwerken. Voorts was er een boeket voor mw. N. Jonkerman met de beterschapswensen. De bloemen uit de kerk van zondag 16 november zijn voor dhr. F. v.d. Sluijs en mw. N. van Wijnen-van Brakel ter bemoediging Agenda 24 nov. 14.00-16.00 uur: 25 nov.:

gesprekskring in Hurwenen. oefenen in de kerk voor de dienst van 30 nov. (eerste Advent, dienst met r.-k. aanvang 9.30 uur)

Mantra zingen - Met ingang van 2015 gaan we weer mantra zingen in ’t Hurns Kerkje, daar waar ooit het mantra zingen gestart is. De data voor 2015 (onder voorbehoud) om alvast te noteren: 30 jan., 27 febr., 27 mrt, 25 april, 29 mei, 26 juni, 25 sept., 30 okt., 27 nov. en 18 dec. Annet Vervoort Tiny Hemels

KERKDRIEL Bij de diensten - Zondag 23 november: Laatste zondag van het Kerkelijk Jaar. In de viering van deze zondag zullen we stil staan bij de mensen die het afgelopen jaar zijn overleden. Tijdens de dienst willen wij de namen noemen van onze gestorven dierbaren, omdat ze voortleven in onze harten en wij vóór alles weten dat God hen koestert in de palm van Zijn hand. Daarom willen we ook bij iedere naam een kaars aansteken aan de Paaskaars. Teken en symbool dat God hen vasthoudt en hen bewaart in Zijn eeuwige licht, totdat Hij hen voorgoed zal opwekken en de dood niet meer zal zijn. Het aansteken van de kaarsen is ook een symbool voor het Licht waarin wij onze betraande ogen mogen laten drogen. De ouderling van dienst zal daarna een witte roos in een vaas zetten. Als laatste wordt er een extra kaars aangestoken: deze kaars staat symbool voor die mensen die zijn overleden, maar die niet zijn genoemd. Voor deze mensen zal 1 rode roos in de vaas worden gezet. Na afloop van de dienst kunnen de nabestaanden de kaars en de roos in ontvangst nemen en zullen we als vanouds richting het kerkhof lopen, waar de roos op het graf gelegd kan worden. Namen die wij zullen noemen: Riek Mikmak-Veneman Cornelia den Haak-Schelling Catharina Maatje de Jonge-Bosschaart Johannes Bos Petronella van der Veen-Elzinga Thijs van Dockum Nico den Haak Rijkje van den Berg-Onnink Ilse Jagtenberg Muzikale medewerking aan deze viering wordt verleend door Marta Lopez, violiste uit Kerkdriel, in samenwerking met Peter van Korlaar. Zondag 30 november: Oecumenische dienst in de protestantse kerk. Pastor Jos Vriesema en ds. Maria Baan zullen in de dienst voorgaan. Ook zal medewerking worden verleend door het koor Eljakim uit Zaltbommel, hetgeen een zeer mooie traditie begint te worden op de eerste zondag van Advent! Let op: de dienst begint om 11.00 uur! Tevens wordt er in deze viering een begin gemaakt met het adventsproject voor de kinderen. Bloemen - Uit de dienst van zondag 11 november werden deze met een hartelijk welkom bezorgd bij mw. Kraijenbrink, die onlangs in onze gemeente is komen wonen. Uit de dienst van zondag 16 november gingen ze met een beterschapswens naar mw. Dianne van Essen-Stoof, die na een ingrijpende operatie weer thuis is gekomen uit het ziekenhuis. Oecumenische bijbelgespreksgroep - Al weer enkele jaren is het de gewoonte om in de maand november samen te komen rond het boek dat katholieken en protestanten aan elkaar bindt: de Bijbel. Die bijeenkomsten zijn een samengaan van luisteren en spreken, van geïnformeerd worden en je eigen gedachten onder woorden proberen te brengen. Thema van dit jaar: ‘Waaraan heb ik dit verdiend?’ Over God en het lijden. Als God bestaat, waarom is er dan zoveel lijden en ellende in de wereld? Die vraag wordt vaak gesteld, maar ze krijgt een bijzondere betekenis, als goede mensen door het kwaad getroffen worden. Mensen begrijpen niet waarom zij juist een in hun ogen zinloos lijden moeten ondergaan en zoeken naar het waarom. Is God de oorzaak van het lijden, laat Hij het lijden toe, of is hij net zo machteloos als wijzelf? Maandag 24 november is het de laatste avond, met als onderwerp ‘Jezus en het lijden’: In de jonge kerk is de grote vraag waarom Jezus

moest lijden en de kruisdood moest sterven. Ook in de evangelies komt die vraag naar voren, het sterkst in het evangelie van Marcus waar Jezus tot driemaal toe zijn lijden en dood aankondigt en de leerlingen hem niet begrijpen. We staan stil bij deze cruciale Bijbelteksten. Aanvang : 20.00 uur in de jeugdruimte van de Protestantse Kerk. Let op: dit is een andere locatie dan de voorgaande 2 avonden! Opbrengst voedselinzamelingsaktie Dorcas - Voor deze actie stonden we op zaterdag 8 november met een groep vrijwilligers bij de MCD. Na een aarzelend begin, werden er uiteindelijk toch 56 volle dozen levensmiddelen opgehaald. Een mooi resultaat! Allen hartelijk dank voor uw inzet en bijdragen. J. van Zanten Een avond in het teken van Kerst - We gaan weer één van de creatieve ideeën uitvoeren van Tonnie van Boxel uit Rossum. Zij komt ons ook deze avond weer ondersteunen en zorgt voor alle materialen. De H.V.D zorgt voor koffie thee en een drankje. Datum: Dinsdag 16 december 2014. De kosten zijn € 15,Plaats: Gebouw Johanna, aanvang 19.30 uur. Wil je ook meedoen geef je dan snel op bij: Riet van Bockel (tel. 0418-631286) Agenda 24 nov. 20.00 uur: 26 nov. 20.00 uur:

oecumenische bijbelgespreksgroep in de Protestantse Kerk. vergadering Regionale Stuurgroep in Rossum

WELL/AMMERZODEN Bij de diensten - De zondag voor advent noemen we de laatste zondag van het kerkelijk jaar. Dan staan we stil bij de mensen die ons ontvallen zijn. Namen van gemeenteleden worden genoemd, maar we mogen dan ook denken aan anderen die ons ontvallen zijn. Een week later start de advent, de tijd van de verwachting. Niet van Sinterklaas (die wordt op een andere manier verwacht), maar de verwachting van Jezus Christus. Sinterklaas geeft kado’s weg en vertrekt weer. Jezus geeft het leven en wil blijven. Zijn geboorte is daarmee het mooiste geschenk wat de wereld ooit heeft mogen ontvangen. De eerste zondag van advent staan we hier bij stil in de ochtenddienst maar ook in de avonddienst met een zangdienst. ds. L. Aangeenbrug

GEMEENTELEVEN In Memoriam - Op woensdag 12 november is overleden Christiaan Dielis (Chris) den Teuling Met naam was hij niet bij iedereen bekend, wel door het feit dat hij doof was en vaak op de fiets te zien was. Met zijn vrouw heeft hij op het Pannenhuis gewoond. Na aan aantal jaren strijd tegen kanker heeft hij deze strijd moeten opgegeven en is heengegaan op een leeftijd van 72 jaar. Onze zieken - Er zijn een aantal zieken bekend bij ons. Wilt u wijzigingen doorgeven aan de wijkouderling? De operatie bij dhr. Lobrecht (Dick) is goed verlopen. Mw. Landheer (Anke) ondergaat extra onderzoeken. Dhr. De Haan is weer thuis en wacht nog op een oproep voor een operatie. Ondertussen wordt hij deze week ook gedotterd. Daarnaast zijn er diverse zieken die eerder genoemd zijn in de kerkbode. Uw/jouw voorbede wordt gevraagd. Dringende oproep - Bezorger(ster) gezocht voor KerkenNieuws te Hedel. Onverwacht zit met ingang van 3 december Hedel zonder bezorger voor KerkenNieuws. We zoeken daarom met spoed een bezorger voor 23 adressen. Neem contact op met Sjaan van Herp (tel. 073-5991810) Bijbelkring - Op donderdagmorgen 4 december komen we bijeen bij mw. J. van Ooijen, Kapelstraat 4 te Nederhemert. We verdiepen ons in de Heidelberger Catechismus. Vanaf 9.45 uur staat de koffie klaar. Iedereen is van harte welkom. het bijbelkringteam

KidsPraise - Op zaterdag 22 november wordt er weer een KIDSPRAISE georganiseerd in de Hervormde kerk in Well. Dus als je zin hebt om samen te zingen ben je om 18.30 uur van harte welkom. Het thema van deze avond is: “Wi wa wonder". God doet wonderen en het allergrootste wonder dat ben jij. Het wordt vast een gezellig muzikaal uurtje en vinden we het erg leuk als je komt! Op de website en facebook staat al een speellijst met liederen om te oefenen. KidsPraiseCommissie

ONDERHOUDSFONDS Kienen - Vrijdagavond 28 november is er weer kienen in het Dorpshuis te Well om 20.00 uur. Herfstmarkt - Zaterdag 29 november is er een herfstmarkt van 9.00 tot 13.00 uur. Tijdens deze markt worden weer de bekende voederkransen, voedertaarten en voederbollen verkocht. Verder zijn er ook diverse tweede hands artikelen te koop zoals speelgoed, kerstspullen, boeken en nette kleding. Ook worden er weer heerlijke oliebollen verkocht! Dit jaar kunnen oliebollen ook van tevoren besteld worden via www.kerkwell.nl/oliebol (afhalen vanaf 11.00 uur) Het adres van de herfstmarkt is Slijkwellsestraat 8 te Well het onderhoudsfonds

KERKRENTMEESTERS Koster mobiel bereikbaar - Het kerkgebouw was nog niet telefonisch bereikbaar. Dit is verandert. Rond en tijdens kerkdiensten is de dienstdoende koster te bereiken onder het nummer 06-10725439. Dit na aanleiding van een urgente vraag tijdens de kerkdienst waarbij de persoon (die in de kerk zat) niet te bereiken was.

DIACONIE Collecte 30 november: Open Doors - Vanaf 30 november en in de maand december willen we aantal weken collecteren voor Stichting Open Doors. Open Doors steunt christenen die om hun geloof worden vervolgd of verdrukt. Open Doors brengt bijbels en christelijke lectuur naar landen die daarvoor gesloten zijn. Daarnaast geeft Open Doors training en verleent de organisatie praktische hulp, zoals traumazorg en noodhulp. Van harte aanbevolen. Bloemengroet - Op 5 november is na de dankdienst bij de bewoners van De Lindeboom een oogstmand gebracht. De bloemen uit de dienst van 9 november zijn met en hartelijke groet van de gemeente bezorgd bij mw. J. de Koning-Wijburg en mw. G. van Loon-Krijgh te Well. Op 16 november bij fam. Oomen te Well en de bloemen uit de jeugddienst bij Daniël de Jongh ook in Well. Rondbrengen kerstattenties - Op 15 december worden de kerstattenties rondgebracht. Vanaf 13.00 uur kunnen de attenties door de vrijwilligers bij Mada, Delwijnsekade 2B in Delwijnen worden afgehaald. Uw diaconie Kerk&Nieuws - De kopij voor de volgende uitgave van Kerk&Nieuws mag ingeleverd worden (www.kerkwell.nl/kopij of [email protected] ) tot vrijdag 28 november 12.00 uur. Wellingelicht - Na weer een intensieve week nascholing pak ik de draad weer op in de gemeente. Er zijn op dit moment een aantal zaken spannend, met name in het pastoraat. Tijdens de nascholing

hadden we op een gegeven moment een gesprek met elkaar, waartoe we nou eigenlijk kerk zijn. Eén van de conclusies was de vraag of we de kern soms niet vergeten? We zijn kerk vanwege Jezus Christus. De rest – alle activiteiten – staat in Zijn licht. Wat betekent het voor u/jou dat je Christen bent? ds. L. Aangeenbrug

ZALTBOMMEL – HET ANKER Wijknieuws - De bloemen uit de dienst van 9 november gingen als dank van de gemeente naar de aftredende ambtsdragers Janneke Boogaard (diaken), Erik Hetjes en Pieter Dekker (ouderlingen). De bloemen uit de kerkdienst van 16 november zijn bezorgd bij mw. Aagje Klijmij 9 vergezeld van onze hartelijke groeten en sterktewensen. Hanna Erlings werd onlangs aangereden en is momenteel thuis om te herstellen van de gevolgen van het ongeluk. Alle sterktewensen voor Hanna! Verhuizing naar het noorden: Beste mensen, zoals wellicht bekend zijn wij inmiddels uit Bruchem en de Bommelerwaard vertrokken en hebben in Nieuw Scheemda in de provincie Groningen een nieuwe woon- en werkplek gevonden. Bij deze willen we iedereen van Het Anker bedanken voor de mooie contacten en momenten die we met jullie mochten delen. Kom gerust eens bij ons langs. Ons nieuw adres is: Pastorieweg 14, 9943 TG Nieuw Scheemda. Nieuwsgierig naar wat we doen, kijk op www.deleeuwenborg.nl Met de hartelijke groeten van: Astrid Pouw, Jakob Keizer, Iris, Rik en Hellen. Verjaardagen - Allereerst verontschuldigingen: mw. Nel Hart werd op 11 november 92 jaar oud. Per abuis meldde ik dat zij 93 jaar werd. Op 23 november aanstaande viert mw. Klaziena van Dalen haar 84ste verjaardag. Op 26 november viert mw. Anna Noordijk haar 82ste verjaardag en dhr. Frans Hagenaar viert op 28 november zijn 84ste verjaardag. Allen van harte proficiat. Bij de diensten - Op zondag 23 november aanstaande zullen we in de dienst hen gedenken die ons in het afgelopen jaar ontvallen zijn. Het is de laatste zondag van het kerkelijke jaar, de laatste zondag voordat advent begint. Het is een goede traditie, naast de traditie van Allerzielen op 2 november, waarop aandacht wordt gegeven aan “de mensen van voorbij” In 1816 werd de gedachtenisdienst zoals deze nu in het Anker en veel andere protestantse gemeenten wordt gevierd door koning Frederik Willem van Pruisen ingesteld. Deze dodenherdenking werd toen ook in ingesteld om de slachtoffers van de oorlogen te herdenken. De dienst van aanstaande zondag is mede voorbereid door de liturgiecommissie. De familie van hen die wij gedenken is uitgenodigd en we zullen weer kaarsen aansteken voor degenen die bij name genoemd worden. Ook lezen we een persoonlijke tekst uit het gedachtenisboek bij het noemen van de naam. Iedereen die iemand wil gedenken wordt in de gelegenheid gesteld om een kaarsje aan te steken. U bent allen bijzonder welkom. Het is goed en belangrijk om elkaar als gemeente op deze momenten, die niet de gemakkelijkste zijn, te dragen. Op zondag 30 november vieren we de eerste advent. Theaterdienst 2015 - Komende zondag 30 november starten we weer met de voorbereidingen voor de theaterdienst 2015. De deelnemers van vorig seizoen worden uiteraard weer verwacht, maar bij deze een speciale oproep voor de nieuwe brugklassers. Jullie zijn ook van harte welkom om mee te denken en te organiseren. Tijdens de drempeldienst in juni hebben jullie zelf kunnen ervaren hoe een theaterdienst eruit kan zien. Komend seizoen willen we daar met jullie inbreng weer een hele fijne dienst van proberen te maken. Kun je op 30 november niet: elke laatste zondag van de maand komen we bij elkaar. Het is dus helemaal niet erg als je er een keer niet bent. We verzamelen voor de kerkdienst in de ontmoetingsruimte van de kerk, waarna we tijdens de dienst met elkaar aan de slag gaan. Het geheel wordt geleid door Thom v.d. Ende, Reinier Dekker, Bas Hetjes en Cemka Hetjes. We proberen iedereen nog persoonlijk uit te nodigen, maar ook zonder uitnodiging is iedereen vanaf 12 jaar (brugklas) tot 17-18 jaar van harte welkom op zondag 30 november in het Anker. We staan klaar in

de hal om jullie te ontmoeten! Nog vragen? Bel of mail naar Cemka Hetjes (e-mail: [email protected] of tel. 0418-516799) Kerstorkest - Denkt u er nog aan dat u zich kan opgeven voor het kerstorkest? We hebben inmiddels een aardige groep enthousiastelingen bij elkaar: saxofonisten, dwarsfluitisten, gitaristen, klarinettisten, maar hoe meer muzikanten hoe groter de vreugd….aanmelden kan nog, maar dan wel graag voor uiterlijk 28 november aanstaande via e-mail: [email protected]. Dank alvast! Actie Schoenmaatje - Actie Schoenmaatje is weer voorbij en ongeveer 865 prachtig versierde en gevulde schoenendozen zijn vanuit Zaltbommel op reis gegaan naar het inleverpunt, vanwaar ze verder worden verzonden naar zo'n 23 landen in de hele wereld per boot, vliegtuig of vrachtwagen. Ook de vervoerskosten, die aan deze reis verbonden zijn, zijn bijna volledig opgebracht en daar zijn we heel erg blij mee! Wat een prachtig jubileumjaar en wat fijn dat u ons weer zo ontzettend goed geholpen hebt met spullen, giften en helpende handen. Het was weer hartverwarmend! Namens de ZWO commissie heel hartelijk dank, Mieke Erlings De diaconiecollecte op 30 november - Voor het Alzheimerfonds. Dementie is een zeer ingrijpende nog ongeneeslijke - hersenziekte, waarbij zowel de persoon met dementie als zijn of haar naaste steeds meer verliest. Maar liefst 1 op de 5 mensen krijgt een vorm van dementie, waarvan de ziekte van Alzheimer de meest voorkomende vorm is. Als er niets gebeurt, verdubbelt het aantal mensen met dementie de komende 30 jaar tot een half miljoen. Dit moeten we voorkomen. Met uw hulp kan het alzheimerfonds: • Actuele informatie en voorlichting bieden • Hulp en ondersteuning verlenen • De dementiezorg verbeteren • Wetenschappelijk onderzoek financieren. De diaconie beveelt de collecte van harte bij u aan. Namens de diaconie Ali Schriever

HET ANKER EN ST. MAARTEN Een goed levenseinde - In vierendertig jaar huisartsenpraktijk in Zaltbommel heeft dokter Hans van den Bosch heel wat mensen ook in hun laatste levensfase begeleid. Onze werkgroep Vorming en Toerusting vroeg hem daarover op een zondagmiddag met ons te komen praten. Ds. Henk Veltkamp zal hem eerst interviewen, en dat levert ongetwijfeld voldoende stof voor een boeiend gesprek in de kring. Welke zorg is belangrijk in de laatste levensfase? Wanneer kun je spreken van een goed sterfbed? Wie kunnen daar een bijdrage aan leveren? De bijeenkomst behalve voor leden van onze kerken ook bedoeld voor anderen die met deze vragen van palliatieve zorg bezig zijn. Daarom verschijnt er deze week ook een aankondiging in de plaatselijke pers. Zondagmiddag 23 november van 14.30 tot omstreeks 16.00 uur in het Koor van de Sint Maarten. werkgroep Vorming & Toerusting Seniorenkerstfeest - De gezamenlijke kerken St. Maarten, St. Martinus en het Anker organiseren dit jaar weer een kerstviering en maaltijd voor de senioren. U bent op zaterdag 13 december om 11.00 uur van harte welkom in het Anker. In de volgende Kerk&Nieuws komt er meer informatie en dan kunt u zich ook aanmelden. De datum kunt u vast in uw agenda noteren. Namens de gezamenlijke diaconieën. Ali Schriever.

ZALTBOMMEL – ST. MAARTEN Uit de gemeente - Deze keer geen bericht van opname of ontslag uit het ziekenhuis. We willen de zieken thuis bemoedigen en Gods nabijheid toewensen.

Opname en/of ontslag uit het ziekenhuis kunt u melden bij Eike van de Werken (tel. 0418 561938 of email: [email protected] ). U krijgt dan bezoek van de predikant of ziekenwerkgroep. Ria Maissan, Will van der Heiden en Eike van de Werken. Bloemengroet - De bloemen uit de dienst van 9 november zijn met een beterschapswens gebracht naar mw. F. Leeuwis. De bloemen uit de dienst van 16 november waren bestemd voor onze nieuwe ouderling mw.. Marijke Schouten. En het tweede boeket was voor mw. Lutz Kerkhoven, die afscheid nam, als dank voor haar vele werk als ouderling. Diaconie - Ontvangen via mevrouw B. een gift van € 5,- voor de diaconie. Bij de kerkdiensten - Zondag 23 november, de laatste zondag van het kerkelijk of liturgisch jaar, gaat ds Chris Mondt uit Eindhoven bij ons voor. Daarna beginnen de vier weken van Advent. Op de eerste zondag daarin, 30 november, is ds. Hans Kronenburg uit Zeist onze voorganger, en de cantorij zingt. Op de Adventszondagen zingen we van Lied 455 steeds het eerste couplet (“Het zal geschieden in de laatste dagen”) plus het voor die speciale Adventszondag geschreven vervolgvers, om dan op eerste Kerstdag vers 1 en 6 te zingen: “In den beginnen werd het Woord gesproken / dat was bij God en aan Hem zelf gelijk.” Stapellied, heet zo’n lied-in-afleveringen. Dit lied 455 is prachtig, zowel naar tekst als melodie, vorig jaar zongen we het ook. Op eerste Advent helpt de cantorij ons om het weer ‘in het gehoor’ te krijgen. Tenslotte nog even een terugblik op zondag 16 november. Een ernstige en tegelijk feestelijke viering van Schrift en Tafel, met heel veel gasten, waarin we mw. Marijke Schouten als ouderling mochten bevestigen en afscheid namen van mw. Lutz Kerkhoven als ambtsdrager. We lazen uit Mattheüs 25 die indrukwekkende woorden van onze Heer: “Wat je aan de minsten van mijn zusters en broeders (niet) hebt gedaan, heb je aan mij (niet) gedaan.” De kinderen, die juist Sint Maarten hadden gevierd, begrepen goed hoe belangrijk ‘het delen van je mantel’ ook vandaag is. En toen ze terugkwamen uit de kinderdienst verrasten ze ons met het zingen van een liedje, waarvan ik de tekst op verzoek van kerkgangers hier kort weergeef. Toen ik naar mijn naaste zocht, waar was jij? Waar was jij? Toen ik naar mijn naaste zocht, waar was jij? Refrein: En ik vraag je niet naar huidskleur, naar geloof of naar je naam. Toen ik naar een naaste zocht, waar was jij? Ik was naakt en had geen geld, waar was jij? Refrein Ik had niets en zocht een huis, waar was jij? Refrein Toen ik dorst en honger had, waar was jij? Refrein Ik was ziek en vroeg om hulp, waar was jij? Refrein Overal waar jij zult zijn, zal ik zijn, zal ik zijn. Refrein ds. Henk Veltkamp Beleidsplan Kerkmuziek Sint-Maarten 2014 - Vanuit hun functie en taakopdracht hebben - op verzoek van de kerkenraad - de kerkmusici een document opgesteld. In de Werkgroep Eredienst is er intensief aan gewerkt. Het resultaat is een toegankelijke notitie van 5 pagina’s waarin beschreven wordt in welke traditie de muziek in de eredienst in de gemeente is ingebed. En hoe dat tot uiting komt. Welke belangrijke functie de cantorij daarbij heeft. Met ‘Aanbevelingen voor de toekomst’ sluit het plan af. Dit Beleidsplan Kerkmuziek is door de kerkenraad in oktober vastgesteld. De Werkgroep Eredienst wil graag het plan aan u presenteren op dinsdag 3 februari 2015. Dit wordt een avondbijeenkomst, waarin de kerkmuziek centraal staat. Nadere informatie ontvangt u tegen die tijd, maar het beleidsplan is al beschikbaar: digitaal wordt het u op verzoek toegezonden. Ook kunt u een uitgeprinte versie

ontvangen. Mailt u dan graag naar [email protected] of belt u (0418) 513893. Namens de Werkgroep Eredienst wordt u van harte uitgenodigd om hiervan kennis te nemen. Binnert Heldring, secretaris

Van het College van Kerkrentmeesters - Ontvangen werden via mw. B. 3 giften van € 5,- voor het gebruik van de geluidsopname van de kerkdienst. Ds. V. ontving op huisbezoek een bedrag van € 50,Onze hartelijke dank! Op dit moment loopt de voorbereiding voor de actie Kerkbalans 2014+: een brief mét accept-girokaart is onderweg. Hierbij wordt u de mogelijkheid geboden om een extra bijdrage voor de Hervormde Gemeente over te maken. Leest u graag de toelichtende brief! Namens het College, Binnert Heldring, penningmeester. Brief aan alle leden van de PKN (3) - Hier volgt het derde en laatste deel van de brief die ds. Arjan Plaisier van onze Generale Synode aan alle gemeenteleden schreef. In het voorafgaande ging het over wat kerk is: een levende gemeenschap rond Woord, brood, beker en gebed. Over dat laatste schrijft Plaisier: Ook gebed is wezenlijk voor een kerk. Het is de plaats om je te concentreren op waar het ten diepste om gaat en je hart te openen voor God. In een hectische wereld waarin van alles op ons afkomt, ook in onze huizen, komen we bij elkaar om stil te worden voor God. Om God te aanbidden als de Eeuwige en Hem te danken voor al zijn goede gaven. Om te vragen om vergeving en vernieuwing. Om voor elkaar te bidden, soms heel persoonlijk, maar ook voor de mensen om ons heen, dichtbij en veraf. Dit is kerk. Een geloofsgemeenschap die leeft door het evangelie, door de tekenen van Christus en door het gebed. Daar heb je nu een kerk voor nodig. Misschien moeten we die opnieuw ontdekken. Dat veel mensen afknappen op de kerk komt misschien omdat er veel organisatie is en weinig hart. Veel instituut en weinig ziel. Kerk opnieuw ontdekken, dat kan de kerkdienst op zondagmorgen zijn. Maar ook een gespreksgroep van jongeren. Gemeenteleden die in een koor zingen. Een huisgemeente waar de Bijbel wordt gelezen. Een groep gemeenteleden die helpen bij de voedselbank. Dat alles kan overal: in kerken, in huizen, in zaaltjes, in een kroeg. De kerk heeft een hart en een ziel. Die kan overal kloppen. Het gaat erom die hartklop te horen. Aan het slot van deze brief wil ik graag nog iets kwijt. Ik gaf eerder aan dat we het in onze kerk over de ambten hebben, over de predikant, de ouderling en de diaken. Het eerste echter dat je over het ambt moet zeggen, is dat elke gedoopte christen een ambt heeft. Dat noemen we in onze kerk het ambt van alle gelovigen. U bent geen onmondige gelovigen die worden bediend door ambtsdragers. Door de Geest weet u van God en bent u medewerkers van God. Priesters en koningen noemde Petrus de gemeenteleden (1 Petrus 2:9). En Paulus had het over de gaven van de Geest die aan iedereen worden uitgedeeld. Met die gaven dienen we elkaar. We troosten elkaar, bouwen elkaar op en helpen elkaar om samen gemeente te zijn, naar binnen en naar buiten. Er is dus een ambt van alle gelovigen. Vervolgens zijn er ook bijzondere ambten. Daar heb ik het nog wel in een andere brief over. Ik hoop dat u, ook als het tij tegenzit, met elkaar de kerk als geloofsgemeenschap opnieuw mag ontdekken. En dat u opnieuw het voorrecht ervaart van die gemeenschap een levend lid te mogen zijn. Ik wens u daarbij veel Geest en kracht toe. Met vriendelijke groet, dr. Arjan Plaisier, scriba van de generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland. Agenda 23 nov. 14.30 uur: een goed levenseinde, koor Sint Maarten.

PRIKBORD Avond over Bijbel en Koran in Heerewaarden woensdag 26 november om 19.30 uur in de Gaarde Islamkenner Pieter Reesink vertelt over overeenkomsten en verschillen tussen Bijbel en Koran. Omdat we deze weken in de diensten met Abraham zijn opgetrokken is er in deze lezing aandacht voor Abraham in de Koran en vanwege de naderende Advent voor het geboorteverhaal van Jezus. Van harte welkom. Graag opgeven bij mw. Reina de Koeijer-Meijer (e-mail: [email protected], tel. 0487-57 33 57).

Muziek in de Kerk 29 november, 20.00 uur Muziek in de Kerk in Heerewaarden organiseert een concert met licht klassieke muziek. Ruth Walpot, viool, Rita Ernst-Kürtos, cello, en Rob van Heck, piano, brengen barokmuziek (Bach), romantici als Schubert, Massenet, Brahms en Rachmaninov , maar ook Beethoven en een componist uit de 20ste eeuw, Rixner, ten gehore. De concertisten treden afwisselend op als solist, duo of trio. Dit palet aan gevarieerde kunstwerken zal velen bekoren mede dankzij de uitstekende akoestiek van de kerk in Heerewaarden. Plaats: N.H. Kerk in Heerewaarden. Kerk (via de Gaarde) open vanaf 19.30 uur. Tijd : 20.00 -21.30 uur. Prijs: € 7,50 inclusief programma en consumptie.

Protestants Christelijke Ouderenbond (PCOB) De maandelijkse bijeenkomst van de PCOB vindt plaats op dinsdag 25 november in het Kruispunt, Kerkpad 4 in Aalst. Medewerking wordt verleend door de heer Joost de Zeeuw uit Leerdam met een presentatie over verkeersregels waarbij o.a. ook rollators en scootmobielen aan de orde komen. Veilig Verkeer is onderdeel van een veilige samenleving en het belooft een leerzame en gezellige middag te worden. Ook niet-leden zijn van harte welkom. Aanvang: 14.00 uur en de toegang is gratis. Als u vervoer nodig hebt kunt u contact opnemen met het secretariaat, mw. Van Rijswijk, via tel. 0418672158.

Een verrassend idee van de Sint-Maartencantorij een - duurzaam - cadeau voor de komende decembermaand? Verras uw vrienden, familie of buren eens met de prachtige CD ‘Wachters op de Morgen’ van de SintMaartencantorij o.l.v. Arie Hoek, met orgelbegeleiding van Hugo Bakker. Inhoud: • Kom Schepper God, o Heilge Geest, cantorij, gemeente en orgel, LB 2013-670 • Geweldige gedreven Wind, cantorij, gemeente en orgel – LB 1973-248 • De Disgenoten, cantorij en orgel • Zingt voor de Heer een nieuw gezang, cantorij, gemeente en orgel, LB 2013-655 • Komt drinken wij tot lafenis, cantorij, gemeente en orgel, LB 1973-206 • Wachters op de Morgen, cantorij • Loof de Koning heel mijn wezen, cantorij, gemeente en orgel, LB 2013-103c • Psalm 25: Naar u gaat mijn verlangen Heer, cantorij, gemeente en orgel, • Het zal geschieden in de laatste dagen, gemeente en orgel, LB 2013-455 • Psalm 80 en antifoon, cantorij, gemeente en orgel • Psalm 122 en antifoon, cantorij, gemeente en orgel • Voor alle heil’gen in de heerlijkheid, cantorij, gemeente en orgel, LB 2013-727 • Het eerste licht raakt Jacob aan, gemeente en orgel, LB 2013-815 • Psalm 98 met antifoon voor kerst, cantorij, gemeente en orgel. • Orgelwerken van diverse klassieke componisten, uitgevoerd door Hugo Bakker op het prachtige orgel van de Sint-Maarten Ruim een uur aansprekende kerkmuziek van koor, gemeentezang en orgel uit de Sint-Maartenskerk in Zaltbommel. Muziek die oproept tot bezinning en steeds weer beluisteren. Maar er is nog een mogelijkheid om iemand te verrassen: De CD ‘In Dulci Jubilo’. Jonge mannen- en jongens koorzang rondom Advent en Kerst uit de Engelse en Duitse koortraditie door Jongenskoor Rivierenland o.l.v. Arie Hoek. Opgenomen in de Sint-Maartenskerk. Prijs: CD ‘Wachters op de Morgen’ € 12,50; CD ‘In Dulci Jubilo € 15,00. Gezamenlijk besteld: € 22,50. Besteladres: [email protected] of telefonisch: 0418 640684

Zin in gezelschap? Alle inwoners van de Bommelerwaard zijn welkom bij “De Ontmoeting” in zorgcentrum Het Zonnelied te Ammerzoden: elke maandag van 10.00 tot 12.00 uur of van 10.00 tot 14.00uur Samen met vrijwilligers een kopje koffie drinken en andere mensen ontmoeten. Een kaartje leggen, een spel spelen of nieuwe activiteiten ontwikkelen behoort ook tot de mogelijkheden. De deuren staan altijd open in Het Zonnelied, Hogesteeg 2 in Ammerzoden. Bezoekers aan “De Ontmoeting” betalen € 2,50 of € 5,- (tot 14.00 uur) als bijdrage in de kosten voor koffie en thee.

Speeddaten met religie Een positief beeld creëren van geloof. Dat is één van de doelen van de tentoonstelling Heilige Huisjes. Deze tentoonstelling in de maak is opgebouwd uit de verhalen van gelovigen met diverse religieuze achtergronden. Deze verhalen worden eigentijds weergegeven op een digitale tafel en in de vorm van luisterstoelen. www.heilige-huisjes.nl Om de tentoonstelling te ondersteunen is een spel ontwikkeld waarmee de speler

nieuw inzicht kan krijgen in hoe hij of zij religieus in het leven staat. Het gaat hier niet om wat je gelooft, maar hoe je gelooft. Het spel is ook te spelen door hen die zich niet verbonden voelen met wat voor religie dan ook. De bedoeling is om het spel ook digitaal uit te brengen in de vorm van een app. De app is speels en ongebonden – speeddaten met religie, als het ware. Om de ontwikkeling van deze app te kunnen financieren is het project aangemeld op de crowdfunding website www.geloofinjeproject.nl

CLASSIS BOMMEL 400 JAAR CLASSIS 400 JAAR Classis Bommel, door de eeuwen heen Zoals u misschien bekend is, werd in september 1614 de eerste vergadering belegd van de Classis Bommel. 400 jaar Classis: Gods trouw, de eeuwen door. Voor veel ‘kerkmensen’ is de Classis een mistig orgaan is. Misschien wel een beetje te vergelijken met de Eerste Kamer, het hoort er nu eenmaal bij, maar warm of kou worden we er niet van. Zou er ook zo over de Classis gedacht worden? Nu heeft de Classisvergadering nadrukkelijk besloten om het jubileum in alle bescheidenheid te vieren. Niet met wetenschappelijke publicaties, dito symposia of luid trompetgeschal. Nee, van tijd tot tijd iets laten zien van wat die Classis Bommel eeuwenlang betekend heeft voor de wereld – ja zeker – en voor reformatorische / protestante christenen in Nederland en in het bijzonder in het Rivierengebied, het ‘werkveld’ van de Classis. De Classis vergadering heeft een tiental vrouwen en mannen bereid gevonden om in het komende jaar samen met allen die zich verbonden weten met en door het Evangelie stil te staan bij het lange verleden van de Classis Bommel. U zult daar ongetwijfeld van horen. KerkenNieuws publiceert de stukjes om u op deze manier te informeren over het werk van de werkgroep en onze gedeelde geschiedenis.

CLASSIS 400 JAAR Gaat u ook mee naar de classis? ‘De classis? Daar heb ik nou niks mee!’ Als je een gemiddeld gemeente lid vraagt wat de classis voor hem of haar betekent, dan is de kans groot dat je het zojuist geformuleerde antwoord krijgt. In de beleving van veel gemeenteleden staat de classis ver van hen af. Waarom dan toch aandacht voor het 400 jarig jubileum van de classis Bommel? Zo’n jubileum is een goede gelegenheid om het werk van de classis eens in het zonnetje zetten en om te laten zien waarom de classis van waarde is, misschien zelfs voor u… De classis wordt een ‘meerdere’ vergadering genoemd. Niet omdat een classicale vergadering een belangrijkere vergadering is dan een vergadering van de kerkenraad, maar omdat in deze vergadering afgevaardigden van meerdere plaatselijke gemeentes bij elkaar komen. In de classis Bommel gaat het om afgevaardigden uit 40 gemeenten. Een classicale vergadering staat niet boven een kerkenraad. Dat betekent dat een classis niet het beleid van een plaatselijke kerkenraad bepaalt. Hetzelfde geldt voor de generale synode: de synode bepaalt het beleid van de classicale vergadering niet. Het gaat bij de ambtelijke vergaderingen om drie verschillende verschijningsvormen van de kerk. Daarbij geldt de ‘gulden regel’ van het protestantse kerkrecht. Vanaf de eerste synode van de Nederlandse kerken, die in 1571 in Emden werd gehouden, heeft deze regel gegolden: geen kerk zal over een andere kerk, geen dienaar des Woords, geen ouderling noch diaken zal de een over de ander heerschappij voeren (artikel 1 van de Handelingen van de synode in Emden). Deze regel is nog steeds een belangrijk uitgangspunt van de Kerkorde. Bij de gehoorzaamheid aan Christus past het niet te heersen, maar te dienen. Ambtsdragers, kerkenraad en commissies, ambtelijke vergaderingen en bovenplaatselijke colleges, allen mogen zich bij het uitoefenen

van hun onderscheiden taak en bevoegdheden laten leiden door dit grondprincipe van protestants kerkelijk leiderschap: zij zijn er om elkaar te dienen. Ambt is dienst. Net als de kerkenraad heeft de classis een dagelijks bestuur: het moderamen. Dit moderamen geeft in praktische zin leiding aan de classis. Daarnaast bestaat er binnen de classis het ‘breed moderamen’: dit is samengesteld uit het moderamen en een aantal vertegenwoordigers van de classis. Aan het breed moderamen kent de kerkorde een aantal (eigen) taken toe zodat niet de hele classis daarvoor bij elkaar hoeft te komen. Het breed moderamen is bijvoorbeeld betrokken bij allerlei zaken die te maken hebben met gemeentevorming. Andere taken hebben betrekking op het (dis)functioneren van predikanten en andere ambtsdragers. Zo moet het breed moderamen bijvoorbeeld zijn goedkeuring geven aan het uitbrengen van een beroep van een predikant in deeltijd en aan het werkplan dat gemeente en predikant hebben opgesteld. Bij veel gemeenteleden staat de classis vooral bekend als de bewaker van de kerkorde. Via de classis krijgen de kerkenraden voorstellen voor wijziging van de kerkorde door met het verzoek daar een mening over te geven. De bevindingen van de classis worden gestuurd naar het Generaal College voor de kerkorde. Als het goed is, heeft de classis oog en oor voor wat er leeft in de kerkenraden en vertellen afgevaardigden daar ook over. Van hen wordt verwacht dat ze in hun eigen kerkenraad verslag doen van de classicale vergadering. Zo onderstrepen we dat we samen één kerk vormen. In de classis komen we samen met afgevaardigden uit heel verschillende gemeentes die samen de gemeente van Jezus Christus vormen. Hier brengen we verschillende gaven en tradities in met de bedoeling aan elkaar te groeien . Het best komt dat tot uiting in het kerkelijk gesprek. Op veel classisvergaderingen is een spreker uitgenodigd, die een inleiding verzorgt over een kerkelijk- of geloofsthema. Na de inleiding wordt daarover in kleine groepjes gesproken. Zo kun je van een diaken, ouderling of predikant uit een andere gemeente horen wat daar leeft en kun je elkaar bemoedigen, van elkaar leren en zo nodig voor elkaar een kritisch tegenover zijn. Mijn ervaring is dat zo’n kerkelijk gesprek niet alleen interessant is, maar ook enorm weldadig kan zijn. Je kunt elkaar op een goede manier nabij zijn. Dit kerkelijk gesprek alleen al is een goede reden om eens naar de classis te komen. De classicale vergaderingen zijn openbaar. Spreekt het onderwerp u aan, aarzel dan niet om aan te schuiven! In 2014 vergaderen we op 3 februari, 19 mei en 15 september. Via uw kerkenraad kunt u horen welk onderwerp centraal zal staan. Mocht u interesse hebben of zelf een onderwerp willen aandragen: weet u welkom! ds. Dirk Jan Brans CLASSIS 400 Begin van de reformatie De classis was in de late zestiende en in de zeventiende eeuw de spil van het gereformeerde kerkelijk leven. Zij vormde het bestuurlijke middenniveau tussen de plaatselijke kerkenraad en de provinciale synode. Alle zaken van enig belang kwamen in de classis aan de orde. In deze passage uit een studie over de Classis wordt over ‘gereformeerd kerkelijk leven ’ gesproken. Die ‘Gereformeerde kerk’, ook wel de ‘Kerk van de Ware Christelijke religie’ of ‘de Nederduitsch Hervormde kerk’ genoemd, was in de Noordelijke Nederlanden de belangrijkste kerk die de Reformatie zou voortbrengen. De ‘gereformeerde kerk’ kwam er echter niet zo maar. Omdat de Classis Bommel dit jaar 400 jaar bestaat, kunt u dit jaar over de geschiedenis van de gereformeerde kerk, de Classis Bommel en haar werkzaamheden in deze lange periode van tijd tot tijd in uw kerkblad lezen. Dit eerste artikel gaat over het begin van de Reformatie in de Nederlanden en in onze omgeving. De kern van de Reformatie kan kort worden samengevat: Sola Gratia, Sola Scriptura en Sola Fide (alleen Genade, alleen de Schrift en alleen het Geloof). Hierop wezen Luther en Calvijn en dat leidde tot de breuk met Rome. Die breuk met de RK kerk, het instituut dat met haar sacramenten en priesters het heil verzorgde, was zeer ingrijpend, ook omdat de RK Kerk zeer nauw verbonden was met de staat. Zo bemoeide de vorst van de Nederlanden, Keizer Karel V, zich met de benoeming van bisschoppen. Opstand tegen de Kerk, zo besefte ‘iedereen’, bracht de samenleving in gevaar en leidde tot onrust en conflicten. Karel V stond niet toe dat er getornd werd aan de fundamenten van zijn Rijk. De doodstraf dreigde voor afvalligen en zo vonden op 1 juli 1523 de eerste terechtstellingen plaats: twee uit Den Bosch afkomstige monniken, Henricus Vos en Johannes van Essen, beiden beschuldigd van ‘Luterye’, werden op de Grote Markt in

Brussel verbrand. Er zouden in de daaropvolgende decennia vele aanhangers van de Nieuwe Leer de marteldood sterven. Het klooster van de twee omgebrachte ‘ketters’ bevond zich in Vlaanderen, in de late middeleeuwen het meest verstedelijkte landschap in Europa. Juist in industrie- en handelssteden met hun internationale contacten, kwamen de mensen in aanraking met nieuwe ideeën en dus ook met ‘de Nije Leer’. In de Vlaamse steden en stadjes waren scholen, waar de mensen leerden lezen en er waren boekdrukkers. Men sprak in huiskamers en in herbergen over die vreemde bevrijdende boodschap dat Genade heel wat anders was dan het kopen van een aflaat. In zo’n nieuw geschrift kon je lezen dat er geen priesters nodig waren om je met God te verzoenen. Het ging om Geloof. Het stond in de Bijbel! De aanhang van de ‘Nije Leer’ groeide, maar de leer was nog weinig vastomlijnd. Er waren ‘onbeslisten’ – de grootste groep, die geen radicale keus kon of wilde maken - , ‘evangelischen’, ‘sacramentariërs’, ‘lutheranen’ en ‘wederdopers’. De laatsten werden vanwege hun felle weerstand tegen de overheid en met hun plannen om Gods Rijk alvast op aarde te stichten, het ergst vervolgd. Opvattingen over het Avondmaal en hoe zich op te stellen tegenover een overheid die zo onbarmhartig de ‘Nije Leer’ bestreed, brachten scheiding. Het Bloedplakkaat (1550) van Karel V, waarin wrede straffen werden aangekondigd, zorgde voor verdere radicalisering. Tallozen vluchtelingen weken uit naar Londen, Norwich, Emden of Wezel waar gemeenten met een gereformeerd karakter ontstonden. Deze vluchtelingengemeenten zijn van groot belang geweest voor de verbreiding van de Reformatie in de Nederlanden. Niet alleen de overtuigingen van de Calvinisten zorgden voor groei, ook hun organiserend vermogen. In de jaren ’60 telde Vlaanderen wel zeventig gereformeerde gemeenten die onder meer vanuit Emden van voorgangers werden voorzien. Het calvinisme werd een ook belangrijke politieke machtsfactor. (wordt vervolgd) Aart Vos CLASSIS 400 Orde in de chaos De vorige keer ging het over de grote onrust die de boodschap van Luther en Calvijn veroorzaakte. Het leidde tot de breuk met Rome en vervolging door Karel V en zijn zoon Philips II en er kwam een vluchtelingenstroom op gang naar Engeland en steden in Duitsland. Daar, over de grens, kon openlijk met elkaar worden gesproken en werden plannen uitgewerkt om in Nederland gereformeerde gemeenten te stichten. In Nederland raasde eerst nog de beeldenstorm over het land. De vurige prediking van het Evangelie te midden van het overheidsgeweld en de rijkdom van de katholieke kerk terwijl tallozen in armoede verkeerden en honger leden, leidde in 1566 tot het kapotslaan van de ‘gesneden beelden’. De storm woedde in Vlaanderen, maar verbreidde zich snel naar het Noorden. Beelden en altaren in de Bossche Sint Jan moesten er aan geloven. In Well aan de Maas zong de koster in de kerstnachtdienst ‘duytsche psalmen op der geusche maniere’, in Zaltbommel trok een menigte van meer dan duizend personen naar de Markt en eiste van de stadsregering dat de reformatorisch gezinde kapelaan Jan van Venray in de Sint Maarten vrij kon preken. De materiële schade in Bommel bleef beperkt, maar bij Beesd werd de Abdij van Mariënweerd bij Beesd geplunderd en in brand gestoken. Aanhangers van de Nieuwe Leer namen de Bijbel serieus (‘Gij zult u geen gesneden beelden maken’), maar het lijdt geen twijfel dat weerzin tegen de katholieke geestelijkheid (het ‘antiklerikalisme’ zat diep en dateerde al van ver voor de Reformatie), armoede, botte vernielzucht en belustheid op buit ook achter de beeldenstorm stak. Het is een donkere bladzijde uit de geschiedenis van het jonge calvinisme. Alva, de Spaanse landvoogd, greep hard in. ‘Ketters’ belandden op de pijnbank en stierven op het schavot of de brandstapel. In 1542 was Hubert Selkart in Zaltbommel in een zak gestopt en in Waal verdronken omdat hij op de Markt in de volkstaal uit de Bijbel voorlas. In 1568 werden Peter Mom, Wouter van Oensel en Gerrit Wever op de Markt onthoofd. In Zaltbommel waren meer mensen met ‘ketterye besmet’. De kapelaan van Driel, had voor de bisschop een lijst met namen van ketters opgesteld. De pastoor van Hedel organiseerde hagenpreken waar honderden mensen op af kwamen en waar ‘zallemen’ gezongen werden. De jaren ’60 werden gekenmerkt door opstanden en rebellie die

gericht waren tegen de janboel die heerste in de katholieke kerk, tegen de rijkdom van de gevestigde – katholieke - orde en de dwang en willekeur van de Spaanse overheid. Het verlangen naar de bevrijdende Bijbelse boodschap kan niet eenvoudig worden onderscheiden van de motieven die alles te maken hadden met de erbarmelijke sociaal economische omstandigheden waarin tallozen verkeerden. Van vorming van gereformeerde gemeenten was in de Noordelijke Nederlanden nog nauwelijks sprake. Vluchtelingengemeenten namen het voortouw. In Wezel werden in 1568 regels opgesteld die aanvingen met de volgende woorden: “De Apostel Paulus schrijft voor, dat in de kerke Gods alle dingen betamelijk en met orde moeten geschieden, opdat niet alleen in de leer maar ook in de orde zelve en de kerkelijke regering van het ambt een eenparige overeenstemming van de kerk vaststa en onderhouden worde.” Daarom moesten volgens de vergadering van vluchtelingen-predikanten in Wezel en Emden ‘classen’ worden ingesteld die er voor moesten zorgen dat er binnen een bepaalde regio afzonderlijke gemeenten konden worden gevormd. Een volgende maal over de betekenis van de Classis. Wat werd er op de vergaderingen besproken en waar leidde dit toe? (wordt vervolgd) Aart Vos

CLASSIS 400 De Classis Bommel en het onderwijs (1) Tot een van de taken van de Classis Bommel behoorde de zorg voor het onderwijs. Mochten we denken dat de dominees en ouderlingen die de Classis bestuurden bezorgd waren over de geringe kennis van de dorpelingen op het gebied aardrijkskunde of rekenen, dan hebben we het mis. Het ging ergens anders om. De school was ‘een der voornaamste middelen om de eenvoudige menschen tot de goede beginselen der kennisse te brengen en om te ontwaken uit de onwetenheijt des pausdoms tot kennisse der waarheit’. Zoals de historicus Van Deursen in zijn meesterlijke boek over het dagelijks leven van gewone mensen in de Gouden Eeuw schrijft, dienden de gereformeerde scholen de leerlingen voor te bereiden op het kerklidmaatschap. Het ging er dus niet om of kinderen mooi konden schrijven of goed rekenen, dat was net zo belangrijk als het vlechten van een mand of het melken van een koe. Nee, er moesten schoolmeesters komen die de catechismus onderwezen en de kinderen psalmen leerden. En leren lezen was belangrijk! Want het ging er om dat men zelf de Bijbel pakte en deze las. In de vroege zeventiende eeuw moesten leerlingen er ook op worden gewezen dat de ‘papisten’ (de katholieken) dwaalden en dat er allerhande sektariërs waren die je van de ware weg trachten af te brengen. De plaatselijke gereformeerde gemeenten dienden daarom te zorgen voor betrouwbare onderwijzers. Had men een schoolmeester gevonden dan moest deze voor de classis examen doen en de belijdenisgeschriften van de gereformeerde kerk ondertekenen. Al vanaf het begin van het ontstaan van de Classis Bommel (1614) waren er zorgen. In de eerste plaats was er een gebrek aan schoolmeesters. In Wadenoijen wilde de kerkenraad wel een schoolmeester aanstellen maar een oprechte en bekwame gereformeerde onderwijzer was nergens te vinden. Dan waren er ook nog vrijbuiters onder de schoolmeesters die deden waar ze zin in hadden. De schoolmeester van Aalst liet niet de gezangen zingen die door de gereformeerde kerken waren goedgekeurd (1615). Omdat er zo weinig bekwame schoolmeesters waren, stelde de kerkenraad van Hellouw iemand aan die niet door de classis was geëxamineerd en ‘getest’ op zijn gereformeerd-zijn. Vaak wilden de kerkenraden voor een dubbeltje op de eerste rang zitten, met als gevolg dat er nogal wat klachten te horen waren over de geringe salariëring. Meestal was het geen vetpot bij de meester thuis. De schoolmeester van Enspijk moest rondkomen van een ‘zeer sober tractement’. Daarom vertrok de goede man, met instemming van de Classis, naar Hurwenen waar men rijker was. Vanwege de sobere traktementen verrichten de meesters naast het lesgeven vaak andere taken. De schoolmeester van Nieuwaal , Antonius Ravestein, diende in 1620 bij de classis een verzoek in om ook voorlezer te mogen worden ‘ter verbetering van sijn gagie’. Helaas, zijn verzoek werd afgewezen. Toch wilde de classis hem ter wille zijn. Hij mocht in andere dorpen inspringen als de schoolmeester daar absent was. De schoolmeester van Rhenoy was wel voorlezer in de dorpskerk. Hij las ‘de bloote tekst der Heyligen

Schriffture’ in de zondagse eredienst. Maar kon hij wel gehandhaafd blijven?, vroegen de broeders van de Classis zich af. Bij het begraven van de doden in Rhenoy was hij aanwezig, dat was prima, maar hij gedroeg zich daar niet als een gereformeerd man. Hij verrichtte ‘pauselijke ceremonien’. Waarschijnlijk sloeg hij een kruis over de kist en, zo lezen we enkele jaren later, sprak hij gebeden voor reeds gestorvenen uit. De meester werd verschillende malen vermaand de roomse ‘superstitiën’ (bijgelovigheden) achterwege te laten. Typisch een voorbeeld uit een overgangstijd. De gereformeerde leer had nog niet overal wortel geschoten. De kerk bestond rond 1600 nog uit tal van ‘onbeslisten’ of ‘liefhebbers’, die graag uit de Schrift of de Catechismus hoorden preken, maar geen afscheid konden of wilden nemen van de Moederkerk met haar rituelen. In Zuilichem woonde en werkte in 1618 nog een ‘paep’, een priester, die onderwijs gaf en bovendien trouwde en doopte hij er lustig op los. Als hij met dat laatste doorging moest de justitie maar worden ingeschakeld. Aldus geschiedde. De man werd gesommeerd de pastorie te verlaten en naar het roomse Brabant te vertrekken. Net als in Holland wilde men in Gelderland wel gereformeerde onderwijzers, maar als die er niet waren dan bleven de katholieke meesters zitten. Deze schoolmeesters moesten overigens wel uit goedgekeurde boekjes lesgeven. Dat voorschrift lezen we niet in de classicale notulen, maar andere Classes of Provinciale Synoden zetten die wel op papier, zoals de Noord-Hollandse Synode in 1596. De Bommelerwaard lag op de grens Rome –Reformatie. Zo roeiden bijvoorbeeld - en daarover was de classis zeer bezorgd – vaders en moeders in Kerkwijk met hun jonge kinderen de Maas over om die door de pastoor van Bokhoven te laten dopen. Wat als je kind ongedoopt of niet-katholiek gedoopt stierf? De kindersterfte was erg hoog. De vrees dat de ongedoopte zuigeling dan voor eeuwig verloren zou gaan, was voor de ouders reëel. In de doopboeken van het Brabantse Empel en Bokhoven staan heel wat namen opgetekend van kinderen uit de Bommelerwaard. Overigens gaf de gereformeerde schoolmeester van Kerkwijk in die jaren (1618-1619) geen goed voorbeeld. Hij, Jan Leendertsen, was voortdurend dronken en vloekte er op los. In de Synodale Kerkorde van 1619 werd de kerkenraden opgedragen voor schoolmeesters te zorgen die de kinderen in ‘Godt-saligheyt en in de Catechismo’ onderwezen. Maar wat was een goede schoolmeester? Ja, de schoolmeester moest de gereformeerde belijdenis onderschrijven. Maar kon hij de kinderen dan ook leren lezen en spellen zodat zijde Bijbel en catechismus konden lezen? Dirck Valckoogh, een Hollandse schoolmeester die begin zestiende eeuw een boekje voor en over zijn vakgenoten schreef, was nogal somber. De dorpsoverheden stelden slechts één voorwaard e aan de onderwijzer, schrijft Valckoogh. Hij moest goedkoop zijn. Dan ligt het voor de hand dat de kwaliteit van de schoolmeesters te denken gaf. Aan het einde van de 17e eeuw kwam er een Schoolreglement voor de scholen ‘ten Platten Landen’ van Gelderland . Wat er nu precies van schoolmeesters en leerlingen verwacht werd, stond nu op papier. Ook daar over een volgende keer. (Wordt vervolgd) Aart Vos CLASSIS 400 De Classis Bommel en het onderwijs (2) De bijdrage hiervoor besloot ik met de opmerking van de Hollandse schoolmeester Valckoogh dat kerkenraden voor een dubbeltje op de eerste rang wilden zitten. Met andere woorden, de dominees en ouderlingen keken niet naar de kwaliteiten van de schoolmeester, maar of de meester met een laag traktement genoegen nam. Met alle gevolgen van dien. De schoolmeester van Zuilichem , ging bij gebrek aan inkomen in de paardenhandel. Hij zou wel meer dan 40 paarden op stal hebben staan, aldus Constantijn Huygens . In een van zijn vele brieven lezen we bovendien dat de meester in het Bommelse gevang belandde, aangeklaagd wegens ‘lorrendraaierij’ oftewel smokkelarij. Het schoolreglement voor Gelderland uit 1681 moest een einde maken aan allerlei uitwassen. Nu stond er zwart op wit op papier wat er van de schoolmeesters werd verwacht. De laatsten wisten waar ze aan toe waren en de classis moest er voor zorgen dat de meesters zich aan de spelregels hielden. In het boekje lezen we dat schoolmeesters aleer ze hun betrekking aanvaardden de drie ‘Formulieren van Eenigheid’ dienden te ondertekenen. Mochten ze bijklussen? In ieder geval was het hen verboden een

kroeg te exploiteren en ze mochten geen belasting innen. Alles wat hen van het lesgeven afhield was verboden. Wat voor ons vanzelfsprekend is, werd in het reglement opgenomen, namelijk dat een schoolmeester vlot moest kunnen lezen en met ‘goede hant’ schrijven. Voorts diende hij vanzelfsprekend de Psalmen Davids goed te kunnen zingen. Dan was er naast het lesgeven nog een belangrijke taak waarvoor de meesters zich gesteld zagen, namelijk het opvoeden van de leerlingen tot ‘vrome Godsalige lieden’! Dat werden ze, zo vertelt het Reglement, mede door de ‘exempelen’ (het voorbeeld) van de schoolmeester. Deze diende zich zowel in als buiten het schoollokaal te onthouden van gevloek en gescheld. Was de schoolmeester getrouwd, dan moest zijn echtgenote ook lidmaat van de kerk zijn. Het schoolmeesters gezin diende de scholieren ‘in alle Godtsaligheyd en deugd’ voor te gaan. Zingen was een belangrijk onderdeel van het ‘lespakket’. Dat zien we ook terug in de sollicitatieprocedure. Arnoldus van Bemmel solliciteerde in 1764 naar de schoolmeestersplaats in Kerkdriel. Hij werd het, maar er waren nog dertien andere kandidaten. Allen moesten Psalm 27 en 65 zingen en vervolgens een gedeelte uit het boek Jesaja voorlezen. Voorts moesten zij een som maken, enkele regels op een bord schrijven en hun handtekening zetten. Van Bemmel scoorde een voldoende. In het reglement stond wat hij moest doen. Zijn lesuren waren van acht tot elf uur en ‘s middags van een tot vier uur. In de eerste plaats moest hij de kinderen het Onze vader, de Tien Geboden en de Twaalf Artikelen leren. Voorts kwam het spellen, lezen en schrijven aan bod. Op zondag was er uiteraard geen school. Het reglement vermeldt nog ‘speeldagen’ (tweeënhalve dag per week). De meester was dan niet vrij. Hij moest er op letten dat de kinderen zich niet aan gokken overgaven of op gevaarlijke plekken gingen zwemmen. Bij het opstellen van het reglement, in 1681, was er geen sprake van dat alle dorpelingen gereformeerd waren. Integendeel . Ondanks alle pogingen tot calvinisering zouden de katholieken er altijd blijven. Ze vormden vaak een meerderheid die moest slikken wat de gereformeerde overheid hen voorschreef. Dat gaf van tijd tot tijd spanningen. Ds. Noordberg uit Ammerzoden meldde in februari 1686 dat hij het beu was op straat te worden ‘nagehuijlt ende bespot door Paepse kinderen’. Katholieke feesten bleven ook bestaan. Zo klaagde ds. Schuttenius in hetzelfde jaar dat in zijn dorp (Herwijnen) de vastenavond nog volop gevierd werd. Katholieken moesten gereformeerd worden. Daarom waren er geen legale katholieke scholen. De gereformeerde school was voor elk kind bestemd ongeacht de religie. Ieder kind leerde de psalmverzen en deed mee als de schoolmeester zijn gebeden uitsprak. Niet-gereformeerde kinderen hoefden echter niet de vraag en het antwoord uit de catechismus die zondags in de kerk behandeld werd uit het hoofd te leren. In het reglement vinden we nog veel meer bijzonderheden over meesters, de leerstof en de school. De broeders uit de classis hielden toezicht en adviseerden kerkenraden wanneer het ‘schoolhouden’ te wensen over liet. Het is jammer dat er slechts aantekeningen bewaard zijn gebleven over de visitatie van de Bommelerwaard en dat alleen voor de 18e eeuw . Toch zullen de bevindingen van de ouderlingen en predikanten niet veel hebben afgeweken van wat er in ten noorden van de Waal, het andere deel van het werkgebied van de Classis Bommel werd aangetroffen. In de eerste plaats diende zich het probleem aan dat zich overal buiten de grote steden voordeed: het schoolverzuim, en dan met name als het koren rijp was of de vruchten geplukt moesten worden. In de oogsttijd was het alle hands aan dek. Groot en klein, oud en jong waren op het veld aan het werk. Voor de school was dan geen tijd. Ook schoolmeesters ‘vergaten’ dan wel de taak waarvoor zij waren aangesteld. De verslagen van de visitatiecommissies lijken op de krant, dat wil zeggen: goed nieuws, is geen nieuws. We treffen dus meestal alleen notities aan over het falen en feilen van dominees en schoolmeesters. Hurwenen trof het niet met de schoolmeester. Of was het andersom? De classis nam het in 1710 op voor Herman Lagrou, die zijn werk niet kon doen omdat de dorpelingen hem steeds hinderden. Wilde de schoolmeester in 1710 zijn werk doen, in 1770 behandelde de classis de klacht dat de schoolmeester er nooit was of zich met andere zaken bezighield. De kinderen gingen daarom naar de school in Rossum. De meester van Hurwenen was ook geen lid van de gereformeerde kerk, terwijl dat volgens het reglement een vereiste was. De Hurnse predikant, ds. Veltcamp, kreeg de opdracht hem achter de vodden te zitten. Tenslotte iets over Roelof van Zetten. Deze schoolmeester uit Rhenoy haalde in 1761 de Vaderlandsche Letteroefeningen, een belangrijk opiniemaandblad in die eeuw. ‘Vrij van meesterachtige verwaandheid’, aldus het blad, blonk hij uit in het spreken in het openbaar. Hij wist niet alleen ‘alles’ van Sterrenkunde,

Stuurmanskunst en de ‘Aard-globe’ , maar herhaalde op zondagavond de preek die de dominee eerder op de dag had gehouden uit het blote hoofd. De beroemde Leidse geleerde hoogleraar Lulofs stond versteld van zijn kennis. Zijn karig traktement vulde Van Zetten aan met het vervaardigen en verkopen van zonnewijzers. Voor een edelman in het Noordhollandse Spanbroek maakte hij een gigantische zonnewijzer met daarbij nog 63 kleinere waarvan afgelezen kon worden hoe het gesteld was op Kaap de Goede Hoop, in Rusland, Portugal, Groenland en talloze andere landen. Het tijdschrift ‘bejammerde’ het dat Van Zetten in zo’n afgelegen oord woonde en slechts weinigen van de werken van dit genie kennis konden nemen Er is zo veel te vinden en te lezen over schoolmeesters en de rol van de classis. Dankzij de inspanningen van al die mannen en later ook vrouwen, - stap voor stap -, leerden onze voorouders de Bijbel te lezen en namen ze kennis van allerlei praktische zaken uit tal van boeken. Over huishouden en hoe het werk beter te kunnen doen, over een gezond leven en over andere mensen ver weg en dichtbij. De geschiedenis is niet begonnen toen wij in de wieg lagen. En: de kerk en dus ook de classis was en is er niet voor zichzelf! Van het begin af aan was de kerk gericht op de ander: die in nood verkeerde. In een volgende bijdrage schenk ik aandacht aan mensen die ook vandaag op ons pad komen: vluchtelingen en onderdrukte mensen waar de Classis Bommel aandacht voor vroeg. CLASSIS 400 De Classis en de verre naaste (1) Wat deed de Classis zoal? We hebben gelezen dat in een tijd dat het helemaal nog niet zo zeker was dat de gereformeerde leer aansloeg, de classis het gereformeerd onderwijs bevorderde zodat het reformatorische geluid kon klinken onder een bevolking die op veel plaatsen nog zeer vertrouwd was met rooms-katholieke gewoonten. In deze bijdrage, die ik in tweeën heb geknipt, zien we dat de classis zich niet alleen druk maakte over de eigen omgeving, maar er, soms heel ver, over de grens werd gekeken. In augustus 1687 las de voorzitter van de classis Bommel een ‘zielbeweegelijcke danck en verzoeck brief’ voor van de synode van het ‘Gulickerlandt’, het gebied rond het huidige Jülich, ten noorden van Aken. Ruim een halve eeuw eerder – in 1630 - sloegen de gereformeerden uit die omgeving op de vlucht. In 1630 stonden er ongeveer 400 mannen, vrouwen en kinderen uit Aken e.o. voor de stadspoorten van ’s-Hertogenbosch. Het is nuttig hier even bij stil te staan. In Den Bosch woonden in dat jaar ca. 12.000 mensen en daar kwamen in een keer 400 mensen bij! De stadspoorten werden geopend voor honderden vluchtelingen. In 1687 hoefden de Duitse gereformeerden hun biezen niet te pakken, maar ze verkeerden wel in droevige omstandigheden en vroegen hun Nederlandse geloofsgenoten om steun. Berichten over armoede, onderdrukking en geloofsgenoten die op de vlucht sloegen bereikten de Classis met grote regelmaat en in de kerken werd veelvuldig gecollecteerd voor de buitenlandse geloofsgenoten. Na vrijwel elke vergadering – de broeders kwamen twee maal per jaar in de Bommelse Sint Maarten bij elkaar - reisden de afgevaardigden van de Classis naar huis met de boodschap hun gemeenten op te wekken om voor de medezusters en –broeders te bidden, mild te geven en vluchtelingen te helpen. In Haaften, Est, Hedel en Tuil werden de mensen er aan herinnerd dat de gereformeerde kerk geboren was in tijden van onderdrukking en vervolging. In de kerken werd dan geld ingezameld voor de Gulikse geloofsgenoten, maar ook de noodkreten uit de Palts en van de Poolse en Litouwse gereformeerden werden beantwoord evenals die van de ‘Dalluyden’ uit Piëmonte (de Waldenzen) en de lutheranen uit Salzburg en omstreken. In 1715 was zelfs een verzoek van de (koptische?) patriarch van ‘Aegypten’ reden om geld in te zamelen. In 1706 deed Ds. van Niel uit Gameren verslag van de opbrengsten van dat jaar: In de Tielerwaard werd bijna 39 gulden opgehaald en in de Bommelerwaard 27 ½ gulden. Zowel de kerken in de Palts als die in het Gulikerland kregen 20 gulden. (Het dagloon van een metselaar, timmerman enz. bedroeg 1 gulden) Andere noodlijdenden gemeenten ontvingen 10 gulden, evenals de synodale beurs. Er bleef bijna 7 gulden over en dat bedrag moest ds. Zandbergen uit Opijnen die toen penningmeester van de Classis was, beheren. (Overigens merkten de visitatoren op dat de diakenen van Rossum, Est en Renoij geen aantekening hielden van de inkomsten en uitgaven. In Bruchem hadden ze nooit van een kasboek gehoord en in Heerewaarden werd met potlood iets gekrabbeld ‘daar niets van te leesen of te

maken was’. U ziet dat de Classis ook op dit terrein toezicht hield en de kerkenraden voorhield een goede administratie bij te houden. Gelukkig maar, anders zou veel uit de geschiedenis van onze kerken onbekend zijn.) Het was niet altijd eenvoudig om geld bij elkaar te krijgen. Er werd nogal geklaagd dat er te weinig geld was voor het onderhoud van de eigen kerkgebouwen en de uitbetaling van traktementen. Althans dat kregen ds. Rosenthal uit Geldermalsen en zijn collega Crombrugge uit Ophemert in 1715 te horen. Zij waren er op uit gestuurd om gemeenten die laks waren op te wekken. De gemeenten van Nieuwaal en Pouderoyen werd enkele jaren daarvoor zelfs bevolen de beurs te trekken voor de geloofsgenoten in de Palts. De Palts lag in het Duitse keizerrijk, dat een lappendeken was die uit talrijke vorstendommen bestond. Elke vorst kon besluiten dat de officiële religie in zijn vorstendom katholiek dan wel luthers of gereformeerd was. “Quius regio, eius religio” heette dat, oftewel wiens gebied diens religie. In sommige vorstendommen die luthers waren of katholiek was het beter dat anderen maar een graafschap of hertogdom verderop gingen wonen anders braken er voor hen moeilijke tijden aan. In de Palts wisselden de machthebbers met regelmaat van kerk of religie. In tegenstelling tot de meeste andere vorsten in de 18e eeuw bemoeide graaf Johan Willem zich intensief met het religieuze leven in zijn landen. Hij probeerde de grotendeels protestantse bevolking tot het katholicisme te bekeren. Katholieken werden bevoorrecht in het openbare leven en protestantse kerken werden omgebouwd tot simultaankerk waar zowel katholieke missen als protestantse diensten werden gehouden. Door deze religieuze politiek van de keurvorsten emigreerden veel protestantse inwoners van de Palts naar Amerika, waar ze zich vooral in Pennsylvania vestigden. Wanneer gereformeerde ouders hun kind niet binnen drie dagen door een dominee lieten dopen, waren ze gedwongen het sacrament door een pastoor te laten toedienen. Kosters die de klok van de gereformeerde kerk luidden werden afgetuigd enz. De situatie van de gereformeerden in de Palts stond vaak op de agenda van de classicale vergaderingen. Ook de toestand van gereformeerde kerk van Polen en Litouwen, die ouder was dan die in de Lage Landen, was een terugkerend agendapunt. In de 17e en 18e eeuw werkten met name de Jezuïeten er hard aan om de Poolse bevolking weer terug te brengen in de schoot van de Moederkerk. Gereformeerde kerken werden gesloten en dat ging vrij eenvoudig omdat er nogal wat adellijke lieden die veel in melk te brokkelen hadden katholiek werden. Het jaar 1768 was rampzalig: kerken en scholen werden in brand gestoken, gereformeerden gemolesteerd en mishandeld en hun kinderen afgepakt en katholiek opgevoed. Veel weten we uit een boek van de predikant van Zoelen, ds. Cassius (1698-1783), die uit Polen kwam en een groot pleitbezorger was voor zijn geloofsgenoten in zijn geboorteland. Hij publiceerde in 1776 de “Korte Schets van den eertijds bloeyenden en voorspoedigen, doch nu rampzaligen staat van de gereformeerde religie in het Koninkrijk Polen”. Binnen de Classis Bommel werd zowel voor de ‘verdrukte kercken in Polen’ als voor de Waldenzen gecollecteerd. In 1766 gaven Brakel en Bruchem gul, maar de kerkenraden van Gameren en Rossum deelden de classicale afgevaardigden mee eerst te willen vernemen wat Zaltbommel voor de onderdrukte gereformeerden over had…. In de notulen lezen we ook over de lutheranen uit Salzburg en de ‘Dalluyden uit Piëmonte” of Waldenzen, waarover een volgende keer. (wordt vervolgd) Aart Vos CLASSIS 400 De Classis en de verre naaste (2) In augustus jl. stuurde Paus Franciscus een boodschap naar de Waldenzen waarin hij zijn geestelijke nabijheid uitsprak en “alle christenen aanspoort tot vooruitgang op het pad van de eenheid, om getuigenis af te leggen van de Heer Jezus Christus, en het licht en de kracht van zijn evangelie schenkt aan alle mannen en vrouwen van onze tijd”. De paus zond de brief naar aanleiding van de synode van de Methodisten en Waldenzen, die van 24 tot 29 augustus in het Italiaanse Torre Pellice (nabij Turijn) plaatsvond. Met zo’n 30.000 leden is de Waldenzer Kerk (Chiesa Valdese) in het Rooms-katholieke Italië een kleine minderheid. Van oudsher vormen de Waldenzen een levendige gemeenschap die zeer sterk

missionair en diaconaal betrokken is. Hun geschiedenis gaat terug tot de twaalfde eeuw toen Petrus Waldes, een rijke koopman uit Lyon, zijn goederen weggaf en met zijn volgelingen vroom ging leven in navolging van Christus. De Waldenzen streefden naar een leven in eenvoud volgens de richtlijnen van het Evangelie. In de zestiende eeuw sloten de Waldenzen zich aan bij de Reformatie. De Waldenzen – in de Classicale notulen “Dalluyden uijt Piëmonte” genoemd - werden als ketterse groepering in 1686 uit Noordwest-Italië verjaagd naar Zwitserland. Drie jaar later keerden ze over de Alpen terug - een barre tocht die de geschiedenis in ging als de Glorioso Rimpatrio, de Roemrijke Terugkeer. In de dalen van de Cottische Alpen, op de huidige grens van Frankrijk en Italië, wisten ze zich door de eeuwen heen te handhaven. Zij overleefden tal van vervolgingen. Zo werd in 1655 onder de Waldenzen een gruwelijke slachting aangericht, de zgn. Piëmontese Pasen, die in alle protestantse landen grote verontwaardiging wekte. In ons land, dus ook in kerken van de Bommeler- en Tielrewaard werden voor de vervolgden bijzondere collecten gehouden. De ‘ongemene nood’ van Waldenzen hield aan. Zo werd in 1769 werd op verzoek van de Classis de jaarlijkse gift van de gereformeerde kerk van Zaltbommel van 6 gulden verdubbeld. De Salzburger Lutheranen In 1727 was in het aartsbisdom Salzburg een nieuwe bisschop benoemd, een heerser die wereldlijke macht uitoefende. Deze ‘Prins-aartsbisschop’ wilde zijn Aartsbisdom zuiveren en stelde de protestanten voor de keus terug te keren tot de rooms-katholieke kerk of het land te verlaten. Op 31 – notabene Hervormingsdag - oktober 1731 ondertekende hij een emigratiebevel met als gevolg dat ongeveer 20.000 protestantse inwoners Salzburg moesten verlaten. Hij vaardigde zogenaamde ‘uittochtsplakkaten’ uit, waarmee een nieuwe godsdienstvervolging begon. De Koning van Pruisen nodigde de vervolgde Lutheranen uit om zich te vestigen in de onbevolkte streken van Oost-Pruisen, onder andere in Litouwen. De Pruisische koning hoopte dat ook andere protestantse landen zijn voorbeeld zouden volgen en dat gebeurde ook. In Nederland waren het gemeenten in Walcheren en in Zeeuws-Vlaanderen die initiatieven namen. Ook Bommel hielp toen in februari 1733 voor de haven schepen met vluchtelingen lagen. Deze lutheranen waren op weg naar Walcheren. Zij hadden inmiddels een reis vol ontberingen achter de rug. In Nijmegen lagen zij dagenlang in het pakijs voor de stad, hielden in de lutherse kerk hun godsdienstoefeningen en begroeven in de kerk hun doden. Het stadsbestuur besloot van 'passagegeld' af te zien en opdracht te geven de schepen door te laten varen. In kommervolle omstandigheden, die met name door de 'zeeuwse koorts' ( een vorm van Malaria) waren veroorzaakt, kwam tenslotte een groep in West Zeeuws-Vlaanderen terecht. In Groede bevindt zich thans nog de door de Salzburgers gestichte lutherse gemeente. Zoals gezegd: in de kerken van de Classis Bommel werd ook voor hen geld opgehaald. Tot slot: Als u van Bach houdt, en wie houdt daar niet van, luister dan eens naar cantate, BWV 39, 'Brich dem Hungrigen dein Brot', opgedragen aan de Salzburgers. De cantate werd echter al in 1726 geschreven, maar wel uitgevoerd op de zondag in 1732 toen een grote groep vluchtelingen uit Salzburg in Leipzig aankwam. Het is alsof Bach wil zeggen: weldadigheid en mededeelzaamheid zijn geen vervelende zaken, die je voor je fatsoen wel moet doen en met een zuur gezicht. Laten we hopen dat er in de Classis Bommel ook zo over wordt gedacht en dat Bach ook vandaag navolging krijgt ! Aart Vos

COMMENTAAR BIJ DE TIJD Ik ben zelf nog niet wezen kijken, maar er zijn predikanten die het wel hebben gezien: de sloop van Hydepark.

En een fotograaf heeft er mooie foto’s van gemaakt. Een gebouw dat er tientallen jaren heeft gestaan, heeft zijn tijd gehad. Oplappen was geen optie meer. Dus kwam de sloophamer er aan te pas. Een sloop heeft altijd iets pijnlijks. Dit is het gebouw geweest van kostbare herinneringen en het doet toch wel zeer dat het wordt afgebroken. Natuurlijk zijn de predikanten wezen kijken uit nostalgie en daar is niets mis mee. Hoe lang is het geleden dat je daar als nog jonge student rondliep? Hoe lang is het geleden dat je daar als predikant een plaats vond voor ontmoeting, bijtanken, weer geïnspireerd raken? De tijd gaat voort en de tijd is ook een sloper. Een stukje verderop staat nog een gebouw. Het is het Roosevelthuis. Al jarenlang het gebouw voor diaconale vakanties. Duizenden mensen met een handicap hebben daar al die jaren een fantastische vakantie gehad. Kijk maar eens dit filmpje en hoor de ontroerende verhalen van mensen. Dat gebouw is ook rijp voor de sloop. Het hangt nu nog met touwtjes aan elkaar. Het moet nog zo’n twee jaar blijven staan. Dan mag het de geest geven. Want zo ongeveer op de plaats waar nu het ‘oude’ Hydepark staat, komt een nieuw gebouw. Wat is het. Een nieuw Hydepark? Of een nieuw Roosevelthuis? Het wordt een twee in één. Een huis van de kerk. Een diaconaal huis, waarin de goede traditie van het oude Rosevelthuis een nieuw leven krijgt. Waar straks weer al die mensen die het leven ook niet cadeau krijgen een week geluk vinden. Een huis ook voor predikanten in opleiding. Waar ze elkaar gaan ontmoeten en het besef mag groeien met elkaar straks geroepen te zijn de Protestantse Kerk in Nederland te dienen. Een plaats waar al dienstdoende predikanten samen komen voor de nascholing en waar ze mogen ervaren er niet alleen voor te staan. Een plaats voor seminars, retraites, niet alleen voor predikanten, maar ook andere gemeenteleden. Een plaats waar de generale synode gaat samenkomen. Kortom: een huis voor de kerk. De eerste schetsen zijn vertoond. Het gaat er prachtig uitzien. Het is goed dat er zo’n huis is. Het was verantwoord er voor te gaan. We hebben ooit dit landgoed voor een habbekrats gekregen. Het is fijn dat we ook erfgenamen zijn en mogen ontvangen wat het voorgeslacht ons achterliet. Het gaat erom dat goed te beheren en er iets mee te doen wat we nu en voor de toekomst nodig hebben. Het is gelukkig niet allemaal armoe troef. Er is nog zoveel rijkdom. We mogen geloven in een toekomst voor onze kerk. Dit nieuwe huis mag daar symbool voor staan. Voor een kerk die wat heeft te bieden aan mensen met een handicap. Voor een kerk die ruimte biedt aan ontmoeten en samenhorigheid, leren en verdieping, vieren en retraite. Een huis dat wordt bezield door het geloof in God die trouw houdt en niet loslaat wat zijn hand is begonnen. Wij slopen om te bouwen. ds. Arjan Plaisier, scriba van de generale synode van de PKN