INHOUD Meditatie Activiteiten Zondagen Diensten Nieuws uit de gemeente Prikbord Classis Bommel 400 jaar Commentaar bij de tijd

Van PKN gemeenten in Heerewaarden, Kerkdriel, Rossum-Hurwenen, Well-Ammerzoden en Zaltbommel

15de jaargang – 24 oktober 2014 – no. 22

INHOUD • • • • • • • •

Meditatie Activiteiten Zondagen Diensten Nieuws uit de gemeente Prikbord Classis Bommel 400 jaar Commentaar bij de tijd

MEDITATIE “IK STA VOOR DE DEUR EN KLOP AAN” Geloof, wat kun je daar nog mee in deze dagen? Voor veel mensen zijn God, kerk en geloof afgeschreven begrippen. Zeker geloof in kerkelijk verband. Afgelopen zondag vierden we als gemeente te Well en Ammerzoden een avondmaalsdienst. Een hoogtepunt in kerkelijk verband als het gaat om het samen vieren van het geloof. De tekst die daarbij centraal stond, was uit de brief aan de gemeente van Laodicea (Openbaring 3:20): “Ik sta voor de deur en klop aan. Als iemand Mijn stem hoort en de deur opent, zal Ik binnenkomen, en we zullen samen eten, Ik met hem en Hij met mij.” In deze tekst zit zowel het respectvolle van het geloof als ook de wederkerigheid. Het respectvolle is te zien aan het feit dat Jezus niet komt binnenstormen. God dringt het geloof niet op. Hij vraagt antwoord van mensen. Dat is wat we in de kerk en gemeente ook altijd doen: we leren discipel te zijn door te luisteren wat onze Meester tot ons te zeggen heeft. Gods spreken is altijd als eerste. Bij de doop en ook al lang voordat wij geboren waren. Door het geloof te benaderen als een antwoorden op Gods vragen, blijf je weg bij een doe-geloof waarin je indruk moet

maken op de Here God. Hoe vaak hoor je mensen niet zeggen dat ze wel netjes geleefd hebben? Dan draai je een paar zaken om. Dan zeg je niet ‘spreek Heer, want ik luister’ maar ‘luister Heer, want ik spreek, doe en heb zelf volbracht’. God klopt door Zijn zoon Jezus op onze levensdeur. Willen we opendoen, dan vraagt dat ook actie van ons. Een moment waarop we beseffen dat we het niet alleen kunnen. Inderdaad, want anders was het geloof strikt genomen een oproep tot netjes leven en de boel op orde krijgen. Jezus is geen keurmeester die onze orde komt becijferen. Hij is een redder die ons van onze wanorde komt bevrijden. Het bevrijden van zonde, van ketenen die ons vasthouden, van duisternis in ons leven staat tegenover de reinheid, de hoop en het licht die ons worden aangereikt in de Bijbel. Het doel van Gods redding is een ‘interventie’ gedaan uit liefde voor de mens. Want was is het doel dat Jezus aan de deur staat en klopt? Het doel wat God ons door het geloof in het leven wil geven staat ook in vers 20: samen eten. Zeker in de tijd van Jezus een hele eer om samen de maaltijd te gebruiken. Het geeft aan dat de relatie met de ander belangrijk. Gods doel is niet dat we een checklist van feiten afwerken, zo van: geloof ik in God de Vader? Ja. Schepper van Hemel en Aarde? Ja. Het gaat Hem om het herstellen en versterken van relaties. Zo zijn de kernthema’s van het geloof en die we delen in de kerk dan ook relationele thema’s. Vergeving, liefde, rechtvaardigheid et cetera speelt altijd tussen mensen of tussen God en mens af. Daar is samen de maaltijd houden ook een beeld van. Kortom, geloof is gericht op de goede kwaliteit van relaties. Dat begint met de vrijspraak van Godswege, dat God ons redding aanbiedt in Zijn Zoon Jezus Christus. Dat werkt door in het antwoord wat wij daarop geven en hoe wij daardoor verder in het leven staan. Deze geloofsfeiten zijn niet los verkrijgbaar. Je moet ze meemaken, leren, ondergaan. God en geloof zijn niet los verkrijgbaar. Je oefent en viert het samen met elkaar in de gemeente. Als Jezus aan de deur staat en klopt om samen maaltijd te houden, zou Hij dan alleen komen? Hij biedt ons een gemeenschap aan om ons te mogen verwonderen over het evangelie. ds. L. Aangeenbrug

ACTIVITEITEN De Ontmoeting

Elke maandag van 10.00 tot 12.00 uur of van 10.00 tot 14.00 uur Het Zonnelied, Hogesteeg 2 in Ammerzoden. (zie Prikbord)

donderdag 13 nov. 19.30 uur: “De Russische kerkmuziek en haar betekenis voor de Liturgie” in de “Grote Aak” in Zaltbommel (zie prikbord)27 september 20.00 uur: in de kerk in Heerewaarden: Muziek in de kerk. Je waant je terug in de middeleeuwen door de liederen en vertellingen van het trio Romancero. Mirjam Wesselink de Barrientos zingt begeleid door Michael Benedik (gitaar) en Rodrigo Barrientos (percussie) o.a. het Roelandslied en Spaanse liederen. Zaterdag 25 okt.:

concert Wagenings Kleinkoor. Kerk Heerewaarden. Het Wagenings kleinkoor, o.l.v Jan Maas, geeft van 20.00-21.00 uur een concert. U kunt luisteren naar delen uit de Berlijnse mis van Arvo Pärt, afgewisseld met motetten van Schütz Telemann en Bach. Omdat het concert de afsluiting vormt van een studiedag, is de toegang gratis.

ZONDAGEN zondag 26 oktober Naam: 6de zondag van de herfst Kleur: groen Psalm van de zondag: psalm 1 zondag 2 november Naam: 7de zondag van de herfst Kleur: groen Psalm van de zondag: psalm 43

DIENSTEN Weeksluiting Wielewaal J. van Oldenbarneveldtstraat 1, Zaltbommel. Aanvang 19.00 uur vrijdag 24 oktober Voorganger: ds. G. Kerssen vrijdag 31 oktober Voorganger: dhr. J. Seepma

Kapeldienst in Verpleegtehuis Het Zonnelied Hogesteeg 2, Ammerzoden. Aanvang: 14.30 uur. zondag 26 oktober Voorganger: ds. R. Teeuw, Aalst zondag 2 november Voorganger: ds. S. Jumelet

HEEREWAARDEN Zondag 26 oktober Aanvang: Voorganger: Ouderling van dienst: Organist: Collectes:

10.00 uur ds. Klinkhamer, Grijpskerk dhr. G. Lam dhr. J. van Niekerk hervormingsdag en kerk

Zondag 2 november 2014 Aanvang:

10.00 uur

Voorganger: Ouderling van dienst: Organist: Collectes: Soort dienst:

ds. G. Kerssen mw. A. van Meurs dhr. H. Vuijk najaarszending en kerk oogstdienst

ROSSUM/HURWENEN Zondag 26 oktober Aanvang: Plaats: Voorganger: Ambtsdragers: Organist: Autodienst: Oppasdienst: Uitgangscollecte:

10.00 uur kerk aan de Maasdijk kandidaat mw. J. Ronday dhr. D. Jonkerman en mw. J.v.d. Sluijs dhr. R. Bragt niet bekend mw. S. v.d. Wetering (tel. 662113) Hervormingsdag

Zondag 2 november Aanvang: Plaats: Voorganger: Ambtsdragers: Muzikale begeleiding: Autodienst: Oppasdienst: Uitgangscollecte:

10.00 uur kerk aan de Maasdijk ds. C.A. Davidse mw. N. Wisse en dhr. M. van Sonsbeek mw. Annet Vervoort en dhr. M. Hamilton mw. G. Beneder (tel. 662363) mw. J. Oldenboom (tel. 06 13647951) Kerk in Actie

Woensdag 5 november - Dankdag voor gewas en arbeid Aanvang: 19.30 uur Plaats: Hurwenen Voorganger: ds. C.A. Davidse Ambtsdragers: dhr. R. v.d. Wijngaard en mw. W. van Boxel Organist: dhr. A. Vermeulen Uitgangscollecte: Dorcas

KERKDRIEL Zondag 26 oktober Dienst in Heerewaarden Vertrek:

9.30 uur bij de kerk

Zondag 2 november Voorganger: Aanvang: Ouderling van dienst: Organist: Collecte: Deurcollecte: Crèche: Autodienst:

ds. M. Baan 10.00 uur Heimen Grandia Pieter Reesink diaconie en kerk najaarszending ( zie folder) Carla Kok-Besems Heiltje Stevense (tel. 631891)

WELL/AMMERZODEN Zondag 26 oktober Ochtenddienst: Plaats: Voorganger: Collecte: Kinderoppas: Kindernevendienst: Kerkauto:

10.00 uur Well ds. Zaadstra (Kockengen) kerkvoogdij / diaconie Ellen & Geert Anja/Johan/Carlijne/Michele; Angelique mw. C. van Geffen (tel. 073-5991796)

Zondag 02 november Ochtenddienst: Plaats: Voorganger: Collecte: Kinderoppas: Kindernevendienst: Kerkauto:

10.00 uur Ammerzoden ds. L.M. Aangeenbrug kerkvoogdij / najaar zending Dirgje & Ali Carien/Albertine; Jeroen dhr. H. Vos (tel. 06-52380450)

Avonddienst: Plaats: Voorganger: Collecte:

18.30 uur Well ds. L.M. Aangeenbrug kerkvoogdij / najaar zending

Woensdag 5 november - Dankdag voor gewas en arbeid Avonddienst: 19.30 uur Plaats: Well Soort dienst: dankdienst voor gewas en arbeid met koor; aansluitend gemeenteavond Voorganger: ds. L.M. Aangeenbrug Collecte: dankstondcollecte (Kerkvoogdij) Kerkauto: mw. R. Verhoeks (tel. 0418-552730)

ZALTBOMMEL - HET ANKER Zondag 26 oktober Aanvang: Plaats: Voorganger: Ouderling van dienst: Collecte: Kindernevendienst:

10.00 uur Het Anker ds. J.T. Vos-Butijn, Bilthoven A. v.d. Vlist NBG / wijkwerk gemeenteopbouw Dilia v. Wolferen (jongste groep) / Carolien van Steenis (oudste groep)

Crèche: Kerkauto:

Carola den Oudsten / Merel v. Wolferen / Juliette v. Rossum (tel. 643033) B. de Bruijn / G. Rinkel

Zondag 2 november Aanvang: Plaats: Soort dienst: Voorganger: Ouderling van Dienst: Collecten:

10.00 uur Het Anker avondmaal ds. A. Boezewinkel R. Boeschoten Kerk-in-Actie Diaconaat / pastoraat eigen gemeente

Kindernevendienst: Crèche: Kerkauto:

Heleen Maij (jongste groep) / Bertine Philipsen (oudste groep) Marjanneke de Jong / Evi Kaasjager / Sara de Boer (tel. 515035) H. van Haaften / C. Satter

Woensdag 5 november - Dankdag voor gewas en arbeid Aanvang: 19.30 uur Plaats: Het Anker Voorganger: ds. A. Boezewinkel Ouderling van dienst: A. Braspenning Kerkauto: (tel. 514419) P. Klop

ZALTBOMMEL - ST. MAARTEN Zondag 26 oktober Aanvang: Plaats: Dienst: Voorganger: Ouderling van dienst: Collecten: Geluidsopname: Autodienst:

10.00 uur schip Sint Maarten schrift en gebed ds M. Baan H. Vuuregge diaconie en werk in eigen gemeente G. Meiering R. Dolfsma (tel. 641496)

Zondag 2 november Aanvang: Plaats: Dienst: Voorganger: Ouderling van dienst: Collecten: Geluidsopname: Autodienst: Kinderdienst:

10.00 uur schip Sint Maarten schrift en gebed m.m.v. cantorij ds. H. Veltkamp L. Kerkhoven diaconie en werk in eigen gemeente B. Wiggers G. Bouman, tel. 643079 Ineke (Andrea)

NIEUWS UIT DE GEMEENTE HEEREWAARDEN Bij de diensten - Zondag 26 oktober hoopt onze oud-predikant ds. Jan Klinkhamer uit Grijpskerk bij ons voor te gaan. Zondag 2 november Oogstzondag. Eindelijk gebeurt er waar Abraham en Sara zo lang op hebben gewacht: ze krijgen een kind, de zoon die God beloofd had. Een prachtig verhaal bij onze oogstzondag. Maar dan vergaat hun het lachen (Gen. 21:1-21). Hagar en Ismaël worden de woestijn in gestuurd. In het verhaal van Matteus 25:1-13 worden er ook mensen weggestuurd. Waarom is er voor hen geen plaats op het feest? Bedankt! - Het overlijden van Maks riep veel schrik en verdriet op, maar ook een grote saamhorigheid. Mensen waren meteen welkom in het Dorpshuis om met elkaar te praten over wat het overlijden van Maks bij hen en hun kinderen opriep. Op school was er veel aandacht voor het verdriet van de kinderen. School, voetbal, Dorpsraad en kerk sloegen de handen ineen voor een bijeenkomst om Maks te

herdenken. Pastor Jos Vriesema kon de ouders van Maks en Poolse familie en vrienden in het pools toespreken en in hun eigen taal voor hen bidden. Kinderen van school en voetbal en leerkrachten spraken ontroerende woorden. Heel veel mensen droegen een steentje bij. De harmonie verleende medewerking. Wat waren er veel mensen gekomen om Maks te herdenken! Saamhorigheid ook in het geven van bijdragen voor de kosten van de begrafenis. Door deze bijdragen en de hulp van de diaconie kunnen de kosten worden betaald. Ik ben trots op het hartelijke meeleven van ons dorp! Namens de ouders hartelijk dank! Overlijden - Op 17 oktober overleed

Teunis Lacet, 81 jaar. Wij leven mee met zijn vrouw Wijntje, kinderen en kleinkinderen en wensen hen toe dat zij troost mogen vinden in mooie herinneringen, troost ook dat er aan het eind van het leven van Teunis Lacet Iemand was die hem heeft opgevangen. Op 22 oktober werd dhr. Lacet herdacht tijdens een bijeenkomst voorafgaand aan zijn crematie. De bijeenkomst werd geleid door ds. Wim de Koeijer. Activiteiten 1. Zaterdag 25 oktober concert Wagenings Kleinkoor Het Wagenings kleinkoor, o.l.v Jan Maas, geeft van 20 uur tot 21 uur een concert. U kunt luisteren naar delen uit de Berlijnse mis van Arvo Pärt, afgewisseld met motetten van Schütz Telemann en Bach. Omdat het concert de afsluiting vormt van een studiedag, is de toegang gratis. 2. Woensdag 29 oktober 19.30 uur in “de Gaarde”: Avond met gedichten Enige jaren al houden we in Heerewaarden jaarlijks in het kader van ‘Vorming en Toerusting’ een avond met gedichten, geleid door ds. Wim de Koeijer. Steeds zijn we verrast over mensen die zelf gedichten maken, of aanwezigen die gedichten, erdoor geraakt, kunnen opzeggen of voordragen. Weer willen we zo’n poëzieavond houden, waarbij met name de gasten zelf een zelfgekozen gedicht meenemen, of zelf gemaakte gedichten. Zo proberen we naar elkaars verhaal te luisteren, waarbij meestal een geraaktheid zit, die de diepere lagen van ons bestaan raakt. Veelal is een zelfgemaakt gedicht ook een intieme uiting van iemands geloofsverhaal. Graag aanmelden bij Reina de KoeijerMeijer, [email protected] , tel. 0487-573357. 3. Woensdag 5 november 12.30 uur: Open Eettafel in “de Gaarde”. Vanaf 12.00 uur bent u weer welkom bij de Open Eettafel, waar u voor € 5,- kunt mee-eten. Als u zich nog niet hebt opgegeven graag dit keer een berichtje aan [email protected], tel. 572579 of uw naam zetten op de lijst in de Gaarde. 4. Woensdag 5 november, 19.30 uur in de kerk: De toekomst van de kerk. “We kunnen als kleine Hervormde Gemeente niet langer zelfstandig voortbestaan, wat nu….?” Zie voor meer informatie de brief die u hierover ontvangen hebt of onze website. U bent van harte welkom om mee te praten. Collecten septemberKerkvoogdij: € 179,76. Diaconie: 7/9 € 258,50, nacht zonder dak; 14/9 € 20,35, JOP; 21/9 € 40,65, vredeswerk; 28/9 € 16,40. Agenda do 23 en 30 okt. 14.00 uur: wo 29 okt. 19.30 uur: wo 5 nov.: wo 5 nov. 12.30 uur: wo 5 nov. 19.30 uur: Gelezen Het zijn slechte tijden ,

“Open Gaarde”. avond met gedichten in “de Gaarde”. ophalen oud papier. open eettafel in “de Gaarde”. de toekomst van de kerk. Hervormde Kerk Heerewaarden.

het zijn moeilijke tijden. Dat zeggen de mensen tenminste. Laten we liever goed leven dan worden de tijden vanzelf goed. Wij zijn de tijden, zoals wij zijn, zo zijn de tijden. Waarom teleurgesteld zijn? Waarom mopperen? De wereld is slecht, ja zeker slecht. Wat is er dan zo slecht aan de wereld? Want de hemel, de aarde en het water zijn niet slecht en alles wat daarin is: de vissen, de vogels en de bomen ook niet, al die dingen zijn goed. Laten we dan liever goed leven Dan worden de tijden ook vanzelf goed want wij zijn de tijden zoals wij zijn, zijn de tijden. Augustinus van Hippo (354-430)

Ten slotte Mede namens de Kerkenraad een warme groet aan u allen. Ds. Gepke Kerssen en Trijnie Amsing-Kieffer.

ROSSUM/HURWENEN Bij de diensten - Zondag 26 oktober: Het leesrooster geeft aan Genesis 18, 16-23. Zondag 2 november: De zondag staat in het teken van Gods trouw aan mensen door alle tijden heen. Iedereen wordt door Hem gekend, aan iedereen schenkt hij zijn licht. We lezen Jesaja 60, 1-3, 18-22 en Openbaring 7, 9-12. ‘God zal je Licht zijn’ is het thema. In deze dienst gedenken we de mensen die het afgelopen jaar zijn overleden. Zij leven voort in ons hart, hun namen staan geschreven in de palm van Gods hand. Hun namen willen we hardop noemen en steeds zal daarbij een kaars worden ontstoken. Samen met Annet Vervoort en Maurice Hamilton zingen we liederen van troost, van hoop en van dankbaarheid. Uitgangscollecte: In Zambia is geloven vanzelfsprekend. Ruim 80% van de bevolking is christelijk. Kerk in actie ondersteunt de universiteit in de hoofdstad Lusaka teneinde meer predikanten op te leiden en toe te rusten voor het werken in dorpsgemeenschappen. De dorpen ontberen vaak elektriciteit en/of stromend water en er zijn slecht toegankelijke wegen. Dus naast theologie krijgen de studenten ook onderricht in het ontwikkelen van de eigen dorpsgemeenschap. Van harte aanbevolen Dankdag 5 november: Op deze avond in de kerk van Hurwenen lezen we Deuteronomium 24, 14-15 en Mattheüs 20, 1-16. Zondag 23 november: We vieren de doop van Mattias Jonkerman. Het is fijn dat wij als gemeente daar nu alvast naar uit mogen zien. Etty Hillesum - Op woensdagavond 12 november willen we met een aantal mensen naar de voorstelling over Etty Hillesum in de Abdij van Berne. Julika Marijn heeft een theatervoorstelling over haar gemaakt naar aanleiding van haar dagboeken. Etty Hillesum was een intelligente, joodse vrouw. Zij heeft indrukwekkende dagboeken nagelaten waarin haar zoektocht naar waarheid, God en zichzelf naar voren komt. Tot op de dag van vandaag is ze voor veel mensen een inspirerend voorbeeld. Kaarten voor deze voorstelling kosten € 10,- Aanvangstijd is 20.00 uur. Vanuit Rossum willen we met een groepje vertrekken. N.B.: Mensen van alle leeftijden zijn hierbij uitgenodigd. Graag even doorgeven aan ds. Lia Davidse (tel. 648962, e-mail [email protected]) ds. Lia Davidse

Bericht van de diaconie: Noodkreet Voedselbank - Deze brief is een noodkreet voor inzameling van levensmiddelen voor de Voedselbank Bommelerwaard. Het laatste jaar is de vraag naar voedselpakketten gegroeid naar ca. 110 voedselpakketten per week. Het wordt steeds moeilijker om deze pakketten wekelijks te kunnen vullen met voedzame en bruikbare producten. Wij willen u vragen of u tijdens de Dankdag voor Gewas en Arbeid uw gemeenteleden wilt vragen om levensmiddelen, met een houdbaarheid van eind 2014 of langer, in te zamelen voor de Voedselbank Bommelerwaard. Wij hebben vooral behoefte aan de zogenaamde droge kruidenierswaren, te weten: Rijst Pastasoorten (macaroni, spaghetti enz.) Koffie en thee Jam, pindakaas, chocoladepasta, appelstroop Zonnebloemolie of olijfolie Conserven: soep, groenten, vis, vlees en fruit Bakproducten; bijv. mix voor pannenkoeken Het is schrijnend te moeten ervaren dat de nood zo dicht bij ons terwijl, we tevens op dankdag een landelijke deurkollekte is voor Dorcas. We hebben dan ook besloten dat u bij binnenkomst van de dienst uw goede gave in de vorm van levensmiddelen bij ons kunt inleveren. Bij de uitgang is er een kollekte voor Dorcas.Zo kunnen we samen onze dankbaarheid tonen voor gewas en arbeid. Nood in de wereld, dichtbij en veraf, laten we er samen de schouders onder zetten!! Onze zieken - Amalia Jonkerman heeft in het ziekenhuis gelegen. We hopen dat het weer goed mag gaan. We leven mee met onze gemeenteleden die zorgen hebben over hun gezondheid. We wensen hen kracht voor de toekomst en Gods nabijheid toe. Vanwege alle pijn, bij mensen groot en klein, / Heer, wil bij ons zijn. / Vanwege groot verdriet, Gij zijt toch die het ziet, / Heer, vergeet ons niet. / Vanwege zoveel nood, in het klein en in het groot, / Heer, verjaag de dood. (Henny van Ommen) Vrijwilligers gevraagd - Inlichtingen bij Ruud v.d. Wijngaard (tel. 06 81212179). Ons vrijwilligersteam die de kerk (1x in de 14 dagen) en de Nieuwhof (1x per week) schoonmaakt, behoeft dringend uitbreiding. Voorts zou het prettig zijn als iemand zich meldt om mede voor de bloemen in de kerk te zorgen. Dat is niet veel werk, maar het moet wel gedaan worden. U kunt contact opnemen met met Tiny Hemels (tel. 664242, e-mail: [email protected]). Als meerdere mensen helpen dan wordt de taak voor de huidige vrijwilligers niet te zwaar. Voor het organiseren van de autodienst en oppasdienst heeft mw. Geritta Beneder zich aangemeld om dit vanaf 1 januari op zich te nemen en daar zijn we haar zeer dankbaar voor.

Bible-Fit - Verder willen wij u wijze op de: Bible-Fit: je gids door de Bijbel. Ben je verliefd? Ben je eenzaam, boos of jaloers? Ben je je baan kwijt? Wil je er iets meer over lezen in de Bijbel? De gratis app Bible-Fit helpt je om snel bijbelteksten te vinden die passen bij wat jij meemaakt. Pas de app aan naar jouw wensen en voorkeuren en het wordt jouw Bijbel-op-zak. • Tientallen thema's met bijbelteksten rond gebeurtenissen en gevoelens • Zelf nieuwe thema's en bijbelverzen toevoegen • Standaard meegeleverde bijbelvertaling: Groot Nieuws Bijbel, gratis beschikbaar gesteld door het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG). • Native app dus ook beschikbaar in gebieden met beperkt internetbereik. Jan Wessels (Directeur EA-EZA) zegt erover: "Bible-Fit is een prachtige app die je helpt om in allerlei situaties een boodschap te vinden. Geen lange stukken, maar korte krachtige woorden die rechtstreeks tot het hart spreken." Download de gratis app in de AppStore of Google Play.

Sint Maarten - Ik loop hier met mijn lantaarn. . . . . . .en we zingen uit volle borst. Alle kinderen worden uitgenodigd om op 11 november om 18.30 uur (half zeven) bij de kerk aan de Maasdijk te komen. We verwachten dat er weer mooie vuurkorven staan die de ingang naar de kerk verlichten. Binnen wordt het verhaal van Sint Maarten verteld. Daarna gaan we met onze lantaarns op pad. We hopen dat mensen uit het dorp waar wordt aangeklopt open doen en dat dan iets lekkers wordt gegeven. Net als Sint Maarten deed zullen al de lekkernijen met de voedselbank worden gedeeld. Kinderen vergeten jullie je lampion niet???? De commissie Jong Actie Dorcas - Op 7 en 8 november staan er vrijwilligers bij de supermarkt Coöp in ons dorp om u te vragen om wat extra boodschappen te kopen, zodat ook de grote groepen armen in Oost Europa iets extra’s krijgen. Dat kan zijn in de vorm van een pak bloem, zonnebloemolie, tandpasta etc. Voor ons artikelen die we altijd in huis hebben. Voor degenen waar het heengaat is dan lang niet altijd het geval. Wij hopen dat ook u wat over heeft voor dit doel. Kerstmarkt - De organisatoren van deze markt laten weten dat het dit jaar helaas niet lukt om een kerstmarkt te organiseren. Het is niet de bedoeling dat de kerstmarkt wordt afgeschaft. Dus aan de vrijwilligers die al op creatieve wijze zijn bezig geweest, willen wij vragen om toch vooral hiermee door te gaan. Wij hopen dat in 2015 onze kerstmarkt met uw hulp dan weer helemaal terug is. Verantwoording - Ontvangen € 20,- voor de kerk door mw. H. van Ommen. Bloemen - De bloemen van zondag 19 oktober zijn voor mw. M. Leeuwenhaag-van Haaften. Agenda ma 3 nov. 14.00 – 16.00 uur: di. 28 okt. 20.00 – 21.00 uur: di. 25 nov. 20.00 – 21.00 uur:

gesprekskring van wijk I bij elkaar in de Nieuwhof. Wij zullen spreken over bidden. oefenen in de kerk voor de dienst van 2 november (gedenken van overledenen) en op oefenen in de kerk voor de dienst van 30 november (eerste Advent, dienst met RK aanvang 9.30 uur) Tiny Hemels

KERKDRIEL Bij de diensten - Zondag 26 oktober verplaatsen we de viering naar onze broeders en zusters in Heerewaarden. Wie geen gelegenheid heeft om zelf naar Heerewaarden te gaan, kan om 9.30 uur naar de kerk komen. Daar zullen gemeenteleden verzamelen die met de auto naar Heerewaarden gaan, en die vast nog ruimte over hebben om u mee te nemen. Let u op: de klok gaan een uur terug die nacht, hetgeen een uur langer slaap inhoudt! Zondag 2 november is er weer gewoon een viering in ons eigen kerkgebouw. Overleden - Op 16 oktober is rustig ingeslapen mw. Rijkje van den Berg-Onink weduwe van Jan van der Berg, in de leeftijd van 91 jaar. Dinsdag 21 oktober is de uitvaartdienst gehouden in zorgcentrum De Leijenstein, waarna de begrafenis heeft plaatsgevonden op de begraafplaats aan de Hohorst. Wij leven ook intens mee met de familie Jachtenberg-van Sonsbeek, die afgelopen week geconfronteerd werd met het onverwachte sterven van hun dochter Ilse, in de leeftijd van 45 jaar. De uitvaartdienst

vindt plaats op donderdag 23 oktober om 14.00 uur in de Protestantse Kerk te Kerkdriel, waarna de ter aarde bestelling zal plaatsvinden op de begraafplaats aan de Hohorst. Beide namen zijn afgelopen zondag genoemd in de dienst, waarna gelezen werd: Gij zijt om mij heen, / van achter, van voren, / Gij houdt mij omvat, / uw hand rust op mij. Te groot is dit wonder / dat ik het zou kennen, / te hoog, onbereikbaar, / ik kan er niet bij. Zou ik uw adem willen ontlopen, / of vluchten misschien / voor het licht / van uw ogen? Al voer ik ten hemel / daar kom ik U tegen; / of koos ik de dood / als mijn thuis: / daar zijt Gij. Al was ik gevleugeld / met het licht van de morgen, / of woonde ik westwaarts, / de zee voorbij, / ook daar is uw hand / om mij te geleiden / ook daar houdt uw rechterhand mij omvat. (Sytze de Vries, naar psalm 139) Zieken - Dhr. W. Jansen is vorige week geopereerd en herstellende van deze operatie. Verwacht wordt dat hij spoedig weer naar huis kan terugkeren. We wensen hem veel sterkte toe. Ook zij, die thuis moeten herstellen van ziekte, zij die nog midden in een behandeling zitten of een verdrietige uitslag moeten verwerken wensen wij goede moed toe, maar bovenal Gods nabijheid en troost. Bloemen - Deze gingen uit de dienst van zondag 12 oktober met een beterschapswens naar mw. Riet Kivit die weer thuis kwam uit het ziekenhuis, zondag 19 oktober waren ze bestemd voor de doopouders Arjan en Jenny, ook ging er een bos bloemen met een beterschapswens naar dhr. Anne Hup die herstellende is van een triest ongeval met de fiets. Jarigen 75+- In de volgende maand zijn dit: 2 november: mw. J. Schungel-van Haaften, en op 4 november hoopt dhr. W. Jansen zijn verjaardag te vieren. Beide gemeenteleden alvast van harte geluk gewenst en Gods zegen voor het nieuwe levensjaar! Giften - Ontvangen door Riet van Bockel € 3,- voor het bloemenbusje en via de brievenbus van de kerk werd € 10,- ontvangen als verjaardagsgift. Hartelijk dank aan de goede gevers! Koffiemiddag voor ouderen - Maandag 3 november is er weer een koffiemiddag voor oudere gemeenteleden. Zoals gebruikelijk is, wordt deze middag gehouden in zorgcentrum De Leijenstein. Dat betekent overigens niet, dat deze middag alleen toegankelijk is voor bewoners van De Leijenstein! Alle oudere gemeenteleden zijn van harte welkom! We komen om 15.00 uur samen in zaal Alem. De middag duurt tot 16.30 uur. Gemeenteavond - Woensdag 5 november aanstaande wordt er weer een gemeenteavond gehouden. We beginnen uiteraard met een liturgisch moment rond de viering van Dankdag voor Gewas en Arbeid. Vervolgens zullen we u op de hoogte brengen van de ontwikkelingen rond de samenwerking tussen de PKN gemeenten Rossum/Hurwenen, Heerewaarden en Kerkdriel. Tenslotte hebben we een medewerker van Dorcas uitgenodigd. In onze gemeente doen wij vaak mee aan acties van Dorcas. Een goede reden om van een medewerker van Dorcas te horen hoe deze organisatie te werk gaat. U bent van harte uitgenodigd voor deze avond, die gewoontegetrouw afgesloten zal worden met een hapje en een drankje. Oecumenische bijbelgespreksavonden - Waar heb ik dit aan verdiend? Over God en het lijden: Drie oecumenische bijeenkomsten van gesprek en ontmoeting georganiseerd door de Protestantse Gemeente en de Sint Martinusparochie te Kerkdriel. Al weer enkele jaren is het de gewoonte om in de maand november samen te komen rond het boek dat rooms-katholieken en protestanten aan elkaar bindt: de Bijbel. Die bijeenkomsten zijn een samengaan van luisteren en spreken, van geïnformeerd worden en je eigen gedachten onder woorden proberen te brengen. Als God bestaat, waarom is er dan zoveel lijden en ellende in de wereld? Die vraag wordt vaak gesteld, maar ze krijgt een bijzondere betekenis, als goede mensen door het kwaad getroffen worden. Mensen begrijpen niet waarom zij juist een in hun ogen zinloos lijden moeten ondergaan en zoeken naar het waarom. Is God de oorzaak van het lijden, laat Hij het lijden toe, of is hij net zo machteloos als wijzelf?

In drie bijeenkomsten willen we met elkaar in gesprek gaan over het lijden, aan de hand van een drietal invalshoeken: 1. Het bekendste Bijbelboek over een lijdende mens is het boek Job. Job legt zich niet neer bij het lijden dat hem overkomt. Hij gaat het gesprek met God niet uit de weg. 2. Het lijden dat mensen overkomt is een straf voor de zonde, wordt vaak gezegd. Dat is ook het thema van het verhaal van de genezing van de blindgeborene in Johannes 9. Jezus gaat op zijn eigen manier met het lijden om. 3. In de jonge kerk is de grote vraag waarom Jezus moest lijden en de kruisdood moest sterven. Ook in de evangelies komt die vraag naar voren, mjet sterkst in het evangelie van Marcus waar Jezus tot driemaal toe zijn lijden en dood aankondigt en de leerlingen hem niet begrijpen. We staan stil bij deze cruciale Bijbelteksten. De bijeenkomsten vinden plaats op: maandag 10 en 17 november 2014 in de grote zaal van het parochiecentrum (Hertog Arnoldstraat 57 B) en op 24 november in het zaaltje achter de Protestantse kerk aan de Teisterbandstraat in Kerkdriel. De bijeenkomsten beginnen om 20.00 uur en duren tot (uiterlijk) 22.00 uur. De begeleiding is in handen van ds. M. Baan en pastor J. Vriesema. Aan deelname zijn geen kosten verbonden. De deelnemers wordt gevraagd een Bijbel (Oude en Nieuwe Testament, bij voorkeur de “Nieuwe Bijbel Vertaling”) mee te nemen naar de bijeenkomsten. Weet u zich van harte uitgenodigd!

WELL/AMMERZODEN Bij de diensten - Als gemeente mochten we het Avondmaal vieren met dit keer de tekst uit Openbaring 3: “zie, Ik sta aan de deur en ik klop ..” Jezus Christus wil in ons leven wonen en wil samen maaltijd houden. Hij blijft aan onze levensdeur kloppen, hoe we ook in het leven staan. Dat is een teken van trouw waar we in de dankdienst bij stilstonden. Welke weg we ook gegaan zijn, die weg is nooit te ver genoeg bij God vandaan. Is je deur nog op slot? Doe hem open voor God, want de Heer wil bij je wonen! ds. L. Aangeenbrug

GEMEENTELEVEN Onze zieken - De afgelopen weken hebben verschillende gemeenteleden zorgelijke berichten gekregen of situaties meegemaakt. Dhr. De Haan en dhr. Van Horssen (Ammerzoden) liggen vanwege hartklachten in het ziekenhuis. Dhr. Den Drijver, Lobregt, den Teuling en Struijk volgen een medisch traject tegen kanker. Deze namen verschenen afgelopen weken ‘op de radar’, maar er zijn meer mensen die in een traject zitten. Wilt u hen in uw voorbede gedenken? De adressen zijn te vinden (na inlog) op onze website. Grote schoonmaak Wellse kerk - Op zaterdag 25 oktober willen we vanaf 9.00 uur de kerk in Well grondig schoon gaan maken. Daarvoor zoeken wij nog steeds vrijwilligers die ons daarbij willen helpen. Hoe meer mensen, hoe makkelijker het gaat. Opgeven kan bij Sebastian van Tuijl (tel. 06-12760133 of [email protected]) De schoonmaak van de Ammerzodense kerk staat later op het programma. Gemeenteavond - Als kerkenraad willen we u graag uitnodigen voor de jaarlijkse gemeenteavond. Deze wordt aansluitend gehouden na de dienst voor gewas & arbeid op 5 november. De jaarlijkse begrotingen (kerkvoogdij en diaconie) wordt gepresenteerd en u kunt vragen stellen. Na de pauze willen we als kerkenraad onze voortgang presenteren met betrekking tot de kerktelefoon en liedbundel. Het systeem van de kerktelefoon stopt in 2016 en we zijn genoodzaakt over te stappen op iets anders. Gezien de huidige ontwikkelingen is kerktv (!) een logische stap die we samen willen maken met het overstappen op een andere liedbundel. Uw kerkenraad Dorcas Voedselpakketenactie - Op zaterdag 8 november wordt deze actie in een aantal supermarkten in de Bommelerwaard gehouden. Ook in de MCD in Ammerzoden staan van 9.00 – 16.00 uur vrijwilligers om u te vragen één of meerdere artikelen van een boodschappenlijstje te kopen, om

daarmee voedselpakketten te vullen. Een groot deel van deze pakketten wordt nog vóór Kerst weggebracht naar de allerarmsten in landen als Moldavië, Albanië en Oekraïne. De economische situatie in die landen is vooral voor ouderen en mensen, die ziek zijn of gehandicapt, ronduit slecht. Daarnaast heerst in Oost-Europa een hoge werkloosheid. Een sociaal vangnet zoals we dat in Nederland hebben, kennen ze niet. Geen werk betekent vaak geen inkomen. Ook hebben veel mensen in Oost-Europa te lijden onder de enorme prijsstijgingen die worden veroorzaakt door de voedselcrisis. Daarom is het nog steeds nodig om deze mensen te ondersteunen en te bemoedigen. Giften voor de transport- en distributiekosten zijn van harte welkom en kunnen worden overgemaakt op NL04 RABO 0106 2500 00 van Dorcas Hulp Nederland, o.v.v. DVA 2014. U kunt uw bijdrage ook in de collectebus in de winkel doen. Elders in dit blad vindt u een uitgebreid bericht over deze actie. Van harte aanbevolen. Namens Dorcas, Jeanne van Loon. Adventskalender “Stem die mij roept” - Met de tafelkalender van de PKN begint u elke dag in de adventstijd met een meditatieve tekst en een sfeervol beeld. Als de dag voorbij is kunt u het kalenderblad eenvoudig uit de kalender los maken en als kaart verturen. De kalender heeft 26 (verschillende) mooie, stevige kaarten om te versturen. Achterop elke kaart is voldoende ruimte om de tekst voorop in een persoonlijke boodschap te verbinden met uw (kerst)wensen aan een familielid vriend,vriendin of gemeentelid. Er ligt 1 exemplaar achter in de kerk zodat u de kalender kunt inzien. Heeft u belangstelling noteer dan uw naam en adres op het bestel formulier wat bij de kalender ligt. Mocht u vragen hebben neem contact op met de scriba. Oudervereniging - Op maandag 27 oktober is er weer een ouderenmiddag die begint om 14.30 uur. Medewerking wordt deze keer verleend door dhr. Mouthaan uit Giessenburg met als onderwerp ‘dorpskruidenier’. het bestuur

DIACONIE Bloemengroet - De bloemen uit de dienst van 12 oktober zijn met en hartelijke groet van de gemeente bezorgd bij dhr. J. den Drijver en dhr. D. Lobregt te Well. Op 19 oktober bij dhr. den Teuling te Well Uw diaconie Kerk&Nieuws - De deadline voor de volgende uitgave van Kerk&Nieuws is vrijdag 31 oktober 12.00 uur. Wellingelicht - Het winterseizoen is weer begonnen en dat is gelijk te merken in de agenda. En dat is mooi, want er is veel te doen in de gemeente. Ieder zoekt zijn of haar eigen plek om bezig te zijn. Dat is wat me afgelopen avondmaalsdienst ook zo trof: je zit met verschillende mensen aan tafel, maar God is met een ieder van ons bezig. In dat vertrouwen mogen we met elkaar bouwen in en buiten de gemeente, tot eer van God! ds. L. Aangeenbrug

ZALTBOMMEL – HET ANKER Wijknieuws - In de gezamenlijke dienst in de Sint-Maarten zijn de bloemen van de zijde van Het Anker bestemd voor Ria Goes. Ria Goes (van de Werken) verblijft momenteel in het Jeroen Boschziekenhuis en het gaat beter met haar. Wij wensen haar van harte beterschap toe en we wensen haar toe dat zij weer snel thuis kan zijn bij echtgenoot Wouter en de kinderen Danique en Lukas. De bloemen uit de dienst van 19 oktober werden met felicitaties uit de gemeente bezorgd bij John en Els van Zuijdam. Echtpaar

van Zuijdam vierde op 27 september het 25 jarig huwelijksjubileum. Ook ging er een bos bloemen met hartelijke gelukwensen naar Isabelle en Jeroen van Hoorn. Jeroen en Isabelle werden op 26 september de gelukkige ouders van zoon Vinz Johannes Bas. Over de bloemen - Soms zijn er in de gemeente een heleboel mensen tegelijk die iets te vieren hebben of die een bemoediging uit de gemeente heel goed kunnen gebruiken vanwege ziekte of andere moeilijke omstandigheden. Dat is er de reden van dat soms mensen die op een zeker moment eigenlijk in aanmerking komen voor de bloemen uit de kerkdienst, deze bloemen op een later moment ontvangen. Dat is in de afgelopen periode zeker het geval geweest. Het is altijd een uitdaging voor kerkenraad en wijkteams om de juiste afweging te maken bij de bestemming van de bloemen omdat we uiteraard als gemeente terstond de mensen willen verblijden of steunen met de bloemen. Wij hopen dat u er als gemeente begrip voor wilt hebben dat we (helaas) niet altijd in de gelegenheid zijn om precies op de zondag waarop het eigenlijk zou moeten de bloemen te bestemmen voor degene die ze dán zou moeten hebben. We streven daar wel zo veel mogelijk naar. Daar mag u op vertrouwen! ds. Afke Boezewinkel Verjaardagen - Op 19 oktober vierde mw. Tine Dubbeldam-Strijker haar 88ste verjaardag. Op 22 oktober viert mw. Rikie de Vries-Noordam haar 83ste verjaardag. Mw. Van de Sandt-Abma viert haar 80ste verjaardag op 28 oktober. Sijmen van Eck hoopt op 3 november zijn 83ste verjaardag te vieren. Berichten uit de gemeente - De moeder van Hennie van Honk-van Zuijdam is afgelopen vrijdag 17 oktober heengegaan. Dick en Hennie van Honk hebben in de afgelopen tijd veel zorg gehad om vader en moeder van Zuijdam. Vader van Zuijdam overleed in augustus en werd begraven op de dag dat Dick en Hennie hun 40-jarig huwelijk gevierd zouden hebben, op 16 augustus. Moeder van Zuijdam werd daarna ernstig ziek. Samen met gezin en familie hebben Dick en Hennie moeder en schoonmoeder met alle zorg en genegenheid omringd. We wensen Dick en Hennie en hun familie heel veel sterkte toe in de tijd die komen gaat. Kundera en Gijs Donker kregen onlangs het bericht van het plotselinge en onverwachte overlijden van Kundera’s broer Piet. Tijdens een vakantiereis in het buitenland. We wensen Gijs en Kundera en hun familie alle sterkte toe. Aagje Klijmij heeft nog steeds zorgen om haar gezondheid. Binnenkort ondergaat zij weer behandelingen in het ziekenhuis. We wensen haar en haar gezin heel veel sterkte toe. Catechisatie 12 plus - Het catechisatieseizoen is weer begonnen en in de groep van 12 plus is er nog plaats voor deelnemers. Rina Vos en Theo Boogaard begeleiden deze groep en het thema waarmee gewerkt wordt is “kiezen”. De bijeenkomsten zijn (met uitzondering van de schoolvakanties) op donderdagen van 19.30 tot 20.30 uur bij Rina Vos op de Nieuwe Tijningen 25. Het beloven mooie bijeenkomsten te worden, en jullie zijn van harte welkom! Meld je s.v.p. even aan, dan weten Rina en Theo met hoeveel mensen zij rekening mogen houden! De eerste bijeenkomst na de vakantie is op donderdag 30 oktober. Aanmelden kan bij: Rina Vos, Nieuwe Tijningen 25, 5301 DA Zaltbommel (email: [email protected], tel. 0418 515907) of Theo Boogaard, Maasstraat 3, 5301 CN Zaltbommel (email: [email protected], tel. 06 15062584) Nationale Bijbelzondag 26 oktober - De laatste zondag van oktober is de Nationale Bijbelzondag. Op die dag staat ook in onze gemeente het belang van het bijbelwerk centraal. De gastpredikante ds. J.T. Vos-Butijn uit Bilthoven zal het NBG thema bij deze zondag ” Het echte geluk is voor …” uitwerken bij Matteüs 5, 3 e.v. Ds. Vos-Butijn is verbonden als geestelijk verzorger aan het Diakonessenhuis in Utrecht en speciaal betrokken bij het begeleiden en verhelderen van vragen rondom zingeving. In de Bergrede wordt het echte geluk voor ons als mensen door Jezus verwoord in uitspraken die bekend staan als de zaligsprekingen. In onze soms verwarrende crisistijden zijn het uitspraken, die als piketpaaltjes ons houvast kunnen geven bij de zingeving van ons bestaan. In ieder geval als wij er in meegaan !Het NBG heeft recent getracht door middel van de Bijbel in Gewone Taal Gods Woord toegankelijk te maken voor de mensen van vandaag. Voor minder of niet meer bij de kerk betrokkenen is het een uitgelezen manier om meegenomen te worden in het Boek der Boeken. Voor de kerkgangers

is er informatiemateriaal beschikbaar en ook in de kindernevendienst zal er aandacht aan worden geschonken. Arie Korteweg Kerkdienst van 2 nov.: Viering van het H. Avondmaal - Tijdens deze viering zullen we luisteren naar de evangelievertelling van de bruidsmeisjes met de olielampjes. Zij wachten alle tien op de bruidegom, maar 5 meisjes hebben wel genoeg extra olie bij zich en 5 meisjes hebben niet genoeg olie bij zich. En de bruidegom laat op zich wachten……een intrigerende gelijkenis waarbij we veel vragen kunnen hebben. Moeten die meisjes van het méér niet delen met de meisjes van het minder? Is ons dat niet geleerd? Dat je moet delen? De gelijkenis prikkelt. En dat doen gelijkenissen. Jezus schudt ons wakker in het verhaal van Mattëus 25, 1-13. In deze dienst zullen we in elk geval lied 845: 3 uit het nieuwe liedboek zingen. Een lied dat misschien tegen de stroom van de gelijkenis inzingt:”…Tijd van leven om met velen brood en ademtocht te delen, wie niet geeft om zelfbehoud, leven vindt hij honderdvoud.” Diaconiecollecte zondag 26 oktober - De diaconiecollecte is deze keer bestemd voor het bijbelwerk van het Nederlands Bijbelgenootschap. Voor kerkgangers en niet-kerkgangers is de Bijbel een belangrijk boek en het Nederlands Bijbelgenootschap is daarbij onmisbaar. Het NBG werkt er hard aan om toegankelijke bijbelvertalingen wereldwijd beschikbaar te maken. Onder het motto “”Wij een bijbel, zij een bijbel”” wil het NBG christenen uit Benin Togo en Burkina Faso een leesbare bijbel in hun moedertaal aanbieden. Een bijbel, die tot je hart spreekt geeft dagelijks hoop en nieuwe kracht. Bijbelvertalingen zijn kostbaar en als diaconie hopen wij dat u als gemeente er deze keer voor gaat om het 200 jarige Nederlands Bijbelgenootschap en zijn partners in West-Afrika eens extra in het zonnetje te zetten. De collecte wordt door ons van harte aanbevolen. Namens de diaconie, Ali Schriever ZWO collecte zondag 2 nov.: WAR CHILD - War Child zet zich in voor een beter leven van honderdduizenden oorlogskinderen. Ze helpen hen met het verwerken van hun ingrijpende oorlogservaringen, het weer contact durven maken met andere mensen en het opbouwen van zelfvertrouwen. War Child zorgt ervoor dat ze leren lezen, schrijven, rekenen of een vak leren. En creëren een veilige omgeving waar ze weer tot zichzelf kunnen komen en een stabiele en vooral vreedzame toekomst kunnen opbouwen. Dat doet War Child wereldwijd; van Colombia tot Afghanistan. Niet omdat ze dat zo leuk vinden, maar omdat die kinderen daar recht op hebben. Hoe doet War Child dat? • Ze creëren veilige plekken, bijvoorbeeld jeugdcentra • Ze leren kinderen om te gaan met hun verleden door zang, dans, spel, schilderen, tekenen en toneel • Ze betrekken zowel het kind als diens omgeving bij de programma’s • Ze leren de kinderen wat hun rechten zijn Door uitgebreide programma’s op het gebied van veiligheid en bescherming, psychosociale hulp en onderwijs, probeert War Child “De oorlog uit een kind te halen”. Helpt u mee? Namens de ZWO-commissie, Riet Overweg

HET ANKER EN ST. MAARTEN Levensdans - Ook in dit nieuwe seizoen willen we graag enkele malen bij elkaar komen om geloof en leven te ervaren en delen. Nu eens niet met woorden in een gesprek of bespreking, maar dansend verbonden met elkaar. Met eenvoudige passen. Afwisselend meditatief, vrolijk, elkaar ontmoetend, biddend. U bent van harte uitgenodigd om mee te komen doen! Tijd: zondagmiddag 26 oktober van 14.30 – 16.30 uur. Plaats: Koor van de St. Maarten. Minimum aantal deelnemers: 10. Graag aanmelden bij Ineke van der Zee (tel. 640912, e-mail: [email protected])

ZALTBOMMEL – ST. MAARTEN Uit de gemeente - Mw. Leeuwis was opgenomen in het ziekenhuis in Tiel, maar verblijft nu bij familie in Zaltbommel. Ook was opgenomen en weer thuis mw. C. van Weelden-Weijgertze. Wij willen hen van harte bemoedigen. Ook voor mensen die thuis ziek zijn of ongemakken hebben wensen we de nabijheid van God toe en sterkte in moeilijke tijden. Opname en/of ontslag kunt u melden bij Eike van de Werken (tel. 0418 561938 of [email protected] ). U krijgt dan (na overleg) bezoek van de predikant of ziekenwerkgroep, Ria Maissan, Will van der Heiden en Eike van de Werken. Bloemengroet - De bloemen uit de dienst van 12 oktober zijn gebracht bij mv. Cristie van Soelen. De bloemen uit de dienst van 19 oktober zijn aangeboden aan dhr. en mv. Krijger als dank voor hun grote inzet en betrokkenheid voor de gemeente en het gebouw. Het andere boeket was voor Hugo Bakker die een prestigieuze prijs won (zie elders in deze rubriek). Bij de kerkdiensten - Zondag 26 oktober gaat collega Baan uit Kerkdriel bij ons voor, in een viering waaraan ook onze Cantorij meewerkt. Op zondag 2 november gedenken wij hen die ons in de afgelopen twaalf maanden zijn ontvallen. Wij noemen hun namen, en bij elk van die namen zal een kaars worden aangestoken. “Heer, herinner u de namen van hen die gestorven zijn”(Lied 730). Uit de Bijbel lezen we Jesaja 60: 17 t/m 22 en Mattheüs 5: 1 t/m 12. Gaat het daar over ooit, eens, in een verre toekomst, of over vandaag en morgen? Een vraag die we onszelf vaak stellen wanneer een geliefde is gestorven luidt: Waar is hij of zij nu? Ook het geloof biedt daar geen geheime informatie over, maar antwoordt wel in vertrouwen: zij of hij is nu bij God. Ida Gerhardt, over wie onlangs een biografie verscheen, schreef bij de dood van haar vader het gedicht ‘In memoriam patris’: Waar is mijn Vader? Is hij in het licht? Hij lag verheerlijkt, toen hij was gestorven. Zièt hij, van aangezicht tot aangezicht? Zijn aardse liefde was op haar gericht, die nooit op aarde vrede heeft verworven. Is hen, ginds, het volmaakte aangericht? Ook aan deze gedachtenisviering zal onze Cantorij meewerken. ds. Henk Veltkamp

Seniorenlunch - Dinsdag 28 oktober wordt van 12.00 tot 14.00 uur in het koor van de Sint Maarten een seniorenlunch gehouden. U kunt zich hiervoor opgeven via de intekenlijst tijdens het koffiedrinken na afloop van de kerkdienst, of telefonisch bij Geeske Bouman (tel. 643079) of Lutz Kerkhoven (tel. 513244). MAARTENBOEKERIJ open 2 november - Er is bij het Nederlands Bijbelgenootschap alweer een vertaling van de bijbel verschenen: de BIJBEL IN GEWONE TAAL. Prijs: € 28.- U heeft hem misschien al gezien in de boekhandel. Vroeger deden wij honderden jaren met een vertaling. In de zestiende eeuw waren er verschillende bijbelvertalingen in het Nederlands. De Delftse bijbel (1477); nieuwe testament van Erasmus en Luther; de Liesveldt-bijbel (1526); Leuvense bijbel (1548); de Deux-Aesbijbel (1562). Dit alles tot grote ergernis van de synode, want de vertalingen stonden vol fouten. Het ging de leden er ten diepste om, dat men God zou kunnen horen spreken. Maar er was in die tijd toestemming nodig van de Staten-Generaal, en dat duurde wel even. In 1637 verschijnt die STATEN-vertaling, waaruit hier en daar in het land nog steeds wordt gelezen. In 2004 komt NBG met een nieuwe vertaling, ook een editie met deuterocanonieke boeken, bijbelboeken, zoals Tobit, die niet in de

canon staan. 2004 is ook het jaar dat ds. Oussoren's levenswerk DE NAARDENSE BIJBEL het licht ziet. Nu is er geen boek, dat zoveel vertalingen kent en waar schrijvers tirades op afvuren. Maar terug naar de BIJBEL IN GEWONE TAAL, die zojuist is verschenen. Je vraagt je af of het niet teveel van het goede is, want wie leest nog dagelijks in de bijbel. Het voorlezen aan tafel na de maaltijd is in veel gezinnen in onbruik geraakt. Toch is dit een bijbel om samen met jonge kinderen uit voor te lezen. Over voorlezen gesproken, dan is HET VERHAAL GAAT...van Nico ter Linden ook een bijzondere hertelling. Voor tieners is Guus Kuijer, DE BIJBEL VOOR ONGELOVIGEN een boeiende weergave, die ook discussie oproept. Er is een deel genomineerd voor de AKO-literatuurprijs. Heel begrijpelijk, want Kuijer vertelt prachtig. Hij schrijft het verhaal vanuit een persoon, bijv. Sarai. Vele van deze uitgaven liggen zondag op de tafel van de Maartenboekerij. Namens de Maartenboekerij Cath. Thorbecke-Baart Brief aan alle leden van de PKN (1) - Dominee Arjan Plaisier, scriba van de Generale Synode van onze Protestantse Kerk, schreef een brief aan alle gemeenteleden. Ik schreef daar de vorige keer iets over, en kreeg de vraag: laat ons de hele brief lezen. Dat kan, in afleveringen, hieronder de eerste en het vervolg in de twee volgende nummers van Kerk&Nieuws. Wilt u de hele brief in één keer lezen: zie www.pkn.nl, en vul bij ‘zoeken’ in: brief aan gemeente. Beste gemeenteleden, Ze zijn er al eeuwenlang in onze kerk: predikanten, ouderlingen en diakenen. Ambtsdragers, noemen we ze. Een tijdje geleden maakte ik een rondje langs een aantal kerkenraden om te vragen hoe het vandaag de dag met de ambtsdragers en hun ambt stond. Dat leverde veel mooie en ontroerende verhalen op. Maar ook verhalen van moeite en zelfs verdriet. Wat dat laatste betreft: in de synode hebben we het over ‘knelpunten en uitdagingen’ rond het ambt gehad. Dat zegt genoeg. ‘We hebben een nieuwe ambtstheologie nodig’, werd toen zelfs gezegd. Dat laatste zou best kunnen, maar we kunnen het paard ook achter de wagen spannen. Volgens mij hebben veel vragen over ‘het ambt’ vooral te maken met de vraag wat eigenlijk een kerk, een gemeente is. Je kunt je wel druk maken over het ambt, maar wat helpt dat, wanneer we het zicht op wat een gemeente is kwijt zijn? Om het maar eerlijk te zeggen: ik heb het idee dat dit laatste een gevaar is dat niet denkbeeldig is. En daarom schrijf ik u deze brief. Ik beschouw deze brief zelfs als de basis voor alle brieven die ik over het ambt schrijf. De kerk: Er bestaat nog steeds een hardnekkig beeld om bij kerk te denken aan de organisatie, het gebouw, regelingen, financiën, enzovoort. Natuurlijk is een kerk ook een organisatie, maar daarmee heb je de kern niet te pakken. De kerk is in de eerste plaats een geloofsgemeenschap, een samenleving van zusters en broeder in Christus’ naam. Midden in de wereld bevindt zich een gemeenschap van mensen die leerling van Jezus zijn. De kerk is niet begonnen als organisatie maar als een levende gemeenschap. Lees maar wat er over de eerste gemeente in de Bijbel staat: De leerlingen van Jezus … bleven trouw aan het onderricht van de apostelen, vormden een gemeenschap, braken het brood en wijdden zich aan het gebed (Handelingen 2:42). (wordt vervolgd) ds. Henk Veltkamp Bloemenfonds - Via mevr. van Wijnen € 10,- ontvangen voor het bloemenfonds. Hartelijk dank hiervoor. Mooi resultaat voor de organist van de Sint-Maartenskerk, Hugo Bakker - Hugo Bakker heeft op zaterdag 11 oktober in de Grote Kerk te Dordrecht de prestigieuze Sweelinck-Mullerprijs gewonnen. Het uitgevoerde werk van de drie finale organisten Hugo Bakker, Bert van Stam en Jochem Schuurman werd beoordeeld door een vakjury bestaande uit: Petra Veenswijk, Cor Ardesch en Jan Hage. Bij de prijsuitreiking werd het werk van de drie jonge finalisten geprezen om het hoge niveau en creativiteit. Graag feliciteren wij als Sint-Maartengemeente ‘onze’ organist met dit mooie resultaat. Namens het college van kerkrentmeesters, Ad van der Heiden Van de Sint-Maartencantorij - Het was 5 oktober een mooie dag voor de Sint-Maartencantorij t.g.v. het 70-jarig jubileum, waarbij in de eredienst aandacht werd geschonken aan muziek en zang die het hart

verheugt. Fijn om aan zo’n feestelijke dienst medewerking te kunnen verlenen. Tijdens de informele en gezellige bijeenkomst na de dienst in het Koor konden wij als ‘jarige’ tijdens de koffie, aangevuld met lekkernijen vanaf de ‘baktafels’, de gemeente bij monde van Jan de Geus uitgebreid informeren over de achtergronden van de CD ‘Wachters op de morgen’, die in mei jl. in alle openheid en m.m.v. gemeenteleden uit de regio werd opgenomen. Dank aan allen die hebben meegewerkt en dit mogelijk hebben gemaakt. Dat dit jaar ook het nieuwe Liedboek in de kerken in gebruik is genomen, was mede een stimulans om een groot aantal liederen hieruit, voorzien van een meerstemmige zetting door Arie Hoek, op te nemen. Een toekomstgericht initiatief, want kerkmuziek is in staat ‘grensoverschrijdend’ te zijn naar kerk en samenleving. De CD is een prachtig muzikaal document geworden, met teksten en melodieën die uitnodigen tot herhaald luisteren en bezinnen. Gezien de komende feestmaand december een mooi cadeau, dat jarenlang zijn waarde behoudt. De CD is te koop ad € 12,50, bij Cora Thedinga (tel. 0418-512909) en per e-mail: [email protected] . Ad. Van der Heiden, vz

Agenda 28 oktober 12.00 uur:

Seniorenlunch, koor Sint Maarten

PRIKBORD Zin in gezelschap? Alle inwoners van de Bommelerwaard zijn welkom bij “De Ontmoeting” in zorgcentrum Het Zonnelied te Ammerzoden: elke maandag van 10.00 tot 12.00 uur of van 10.00 tot 14.00uur Samen met vrijwilligers een kopje koffie drinken en andere mensen ontmoeten. Een kaartje leggen, een spel spelen of nieuwe activiteiten ontwikkelen behoort ook tot de mogelijkheden. De deuren staan altijd open in Het Zonnelied, Hogesteeg 2 in Ammerzoden. Bezoekers aan “De Ontmoeting” betalen € 2,50 of € 5,- (tot 14.00 uur) als bijdrage in de kosten voor koffie en thee.

“De Russische kerkmuziek en haar betekenis voor de Liturgie” donderdag 13 november - 19.30 uur in de “Grote Aak”, Zaltbommel Op 13 november zal Drs. A.C.J. van Oostrom in de “Grote Aak” in Zaltbommel om 19.30 uur een presentatie houden over: “De Russische kerkmuziek en haar betekenis voor de Liturgie”. In de lezing worden de verschillende aspecten van de Russische Kerkmuziek, zoals deze door de orthodoxe gelovigen in de Slavische landen tijdens de liturgische vieringen gebruikt wordt, belicht. De presentatie zal uit de volgende onderdelen bestaan: A. De essentie van de Russische kerkmuziek in algemene zin en de verschillende voordrachtswijzen B. Het systeem in algemene zin,de soorten gezang en de verschillende zangwijzen. Geschiedenis van de muziek C. De periode tot de invoering van de meerstemmigheid (ca. 1650)

D. Van de invoering der meerstemmigheid tot de oktoberrevolutie in 1917. Vanaf B zullen alle onderdelen door muzikale fragmenten verduidelijkt en ondersteund worden.

De Hoop helpt! Ieder mens heeft z’n ups en downs in het leven. Soms is er meer aan de hand dan zomaar een moeilijke periode. Angst, dwang, autisme, boosheid, depressie, eetstoornis, moeilijkheden rond identiteit, intimiteit en relaties, somatoforme klachten, stemmingsproblemen of een andere stoornis kan het leven zodanig verstoren dat iemand er zelf niet meer uit komt. Als u/jij hiermee te maken hebt, kan het moment aanbreken dat u/jij op zoek gaat naar deskundige hulp. De Hoop helpt mensen met psychiatrische problemen. De Hoop heeft verschillende zorgtrajecten die variëren in lengte en in behandelvorm. Door middel van een intake bekijken we samen met u/jou welk zorgtraject het beste bij u/jou hulpvraag aansluit. De Hoop heeft locaties in Rotterdam, Dordrecht, Houten en Amersfoort. Bel voor meer informatie met tel. 078 6111111 of mail naar [email protected]. U/jij kunt ook kijken op www.dehoop.org.

Speeddaten met religie Een positief beeld creëren van geloof. Dat is één van de doelen van de tentoonstelling Heilige Huisjes. Deze tentoonstelling in de maak is opgebouwd uit de verhalen van gelovigen met diverse religieuze achtergronden. Deze verhalen worden eigentijds weergegeven op een digitale tafel en in de vorm van luisterstoelen. www.heilige-huisjes.nl Om de tentoonstelling te ondersteunen is een spel ontwikkeld waarmee de speler nieuw inzicht kan krijgen in hoe hij of zij religieus in het leven staat. Het gaat hier niet om wat je gelooft, maar hoe je gelooft. Het spel is ook te spelen door hen die zich niet verbonden voelen met wat voor religie dan ook. De bedoeling is om het spel ook digitaal uit te brengen in de vorm van een app. De app is speels en ongebonden – speeddaten met religie, als het ware. Om de ontwikkeling van deze app te kunnen financieren is het project aangemeld op de crowdfunding website www.geloofinjeproject.nl

Protestants Christelijke Ouderenbond (PCOB) De Protestants Christelijke Ouderenbond organiseert op dinsdag 28 oktober een bijeenkomst in kerkelijk centrum Elim aan de Delkant in Gameren. Medewerking wordt verleend door Martin Idema met een film-diapresentatie over Ethiopië, Mali, Spitsbergen, Birma en Siberië. Aanvang: 14.00 uur en de toegang is gratis. Ook niet-leden zijn van harte welkom op bijeenkomsten van de PCOB. Als u geen eigen vervoer heeft kunt u dat melden bij het secretariaat, mw. Van Rijswijk, tel. 0418-672158

Sint-Maartencantorij - 70-jaar Een (kerkelijke)vereniging die 70 jaar bestaat is in deze tijd al bijzonder, maar als er dan ook nog een bestuurslid van het eerste uur in ons midden is, dan is het zeker bijzonder om daar eens een gesprek mee te hebben, m.n. over de ontstaansgeschiedenis. Dat bestuurslid is mevrouw M. Rombeek (Rie), die in 1945 bestuurslid (2e secretaresse) was van het op 25 mei 1944 opgerichte ‘Kerkkoor van de Nederlands Hervormde Kerk’. In het eerste notulenboek zijn nog notulen van haar hand te lezen. Het was een donkere en angstige periode, waarin het Kerkkoor werd opgericht. Hoewel het oorlogsgeweld tot op dat moment nog deels aan de Bommelerwaard voorbijging, waren er wel allerlei, door de bezetter ingestelde, beperkende maatregelen die het sociale en culturele leven ernstig beïnvloedden. Zo was daar b.v. het verbod op vereniging. Toestemming werd uitsluitend verleend als men zich aansloot bij de ‘Kulturkammer’, een Nationaal Socialistische instelling. Maar er was een terrein waar de bezetter zich terughoudend opstelde en dat was het terrein van de kerken. Zo waren kerken vrijgesteld van deelname aan de Kulturkammer. Dat gaf ruimte om een kerkkoor op te richten. In die tijd werden een groot aantal kerkkoren opgericht. Zo ook in de Sint-Maarten gemeente in Zaltbommel. Dit gebeurde op initiatief van de predikanten Siezen en Oskamp. Kort na de oprichting van het koor werd in september 1944 de evacuatie van de Bommelerwaard afgekondigd, waardoor het koor niet meer kon functioneren. Het notulenboek vertelt dat op 21 augustus 1945 de eerste bestuursvergadering na de evacuatie werd gehouden. De langdurige afwezigheid heeft toen wel consequenties gehad voor het ledenbestand, want ‘18 dames- en 9 heerenleden waren naar elders vertrokken’. Voorzitter was de, in die tijd zeer bekende, heer Ooms, gemeenteontvanger van Zaltbommel, die tot op hoge leeftijd ere-voorzitter van het koor is geweest. Als erevoorzitter doneerde hij jaarlijks fl. 1000,- aan de koorkas, een zeer groot bedrag in die jaren. In de loop van de jaren werd er regelmatig gesproken over de functie van het Kerkkoor in de diensten. De oprichters ds. Siezen en ds. Oskamp waren, zo staat er genoteerd, ‘ten zeerste bij het Kerkkoor betrokken’ en zelfs zodanig, dat Ds. Oskamp ‘leden die 4 keer de repetitie hebben verzuimd persoonlijk zal bezoeken.’ Heel veel werd er niet vergaderd want in het notulen boek, dat loopt van 21 augustus 1945 tot 11 februari 1958, zijn de verslagen van 13 vergaderingen te vinden. De onderwerpen die toen en in latere jaren op de bestuurstafel lagen verschilden niet zo veel van hetgeen in de laatste 20 jaar op de agenda stond. Contributie was een belangrijk onderwerp: fl. 0,25 per week en wekelijks te betalen, maar daarop kon dispensatie worden verleend, maar ook de keuze van dirigenten en het gevraagde salaris: fl. 12,50 per avond en geleende piano die met fl. 100,- werd afbetaald waren ook agendapunten. Bovendien kreeg elk lid, bij vaststelling in de bestuursvergadering van 25 juli 1947, een Reglement, waarvoor fl. 1,-moest worden betaald. Hierin waren o.a. als doelstellingen opgenomen: • Aan de erediensten mede te werken tot verheffing daarvan en tevens in het algemeen het kerkgezang op een hoger peil te brengen • Het houden van zangoefeningen • Het uitvoeren van zangwerken in de eredienst, op verzoek van de Kerkenraad Belangwekkend is ook dat in de jaren ‘50 een toneelclub binnen het koor actief was, die regelmatig voorstellingen verzorgde in het Nutsgebouw maar ook in de omgeving van Zaltbommel. Een periode waarin veel – helaas inmiddels overleden - oudgedienden met veel plezier en grote inzet actief zijn geweest. Hervormd Kerkkoor wordt Sint-Maartencantorij. Door de veranderingen in de liturgie van de erediensten, de komst van andere predikanten en het aantreden van professionele kerkmusici ontstond de vraag naar meer medewerking van het koor in de liturgie van de diensten. Daarom werd in 1992 de naam gewijzigd in Sint-Maartencantorij. In de laatste 30 jaar is de muzikale invulling o.l.v. Govert Janson, Reitze Smits en Arie Hoek meer en meer gericht op de medewerking aan de erediensten (maandelijks) en de kerkelijke hoogtijdagen, daarnaast wordt medewerking verleend aan diensten in de Kapel van het Jeroen Bosch Ziekenhuis. Dit concept spreekt ook mensen van buiten de gemeente aan,

want de leden zijn al lang niet meer uitsluitend uit Zaltbommel afkomstig, maar ook uit de ruime regio die loopt van Tiel tot IJsselstein. In de jaren ’90 heeft er een intensieve uitwisseling plaats gevonden met de Evangelische Kirche uit Hemer in het Sauerland. Een aantal malen zijn de koren bij elkaar op bezoek geweest. Helaas is daar door het overlijden van de bevriende dirigenten een einde aan gekomen. Door de verbreding van de liturgische muziek in de diensten werd ook het repertoire aanzienlijk uitgebreid. Reden waarom er op 13 juni 1998, t.g.v. het afscheid van Govert Janson, die meer dan 20 jaar cantor is geweest, een Cd is opgenomen met daarop een selectie uit het toenmalige repertoire. Reitze Smits werd zijn opvolger, die – als vaste organist van de Sint-Maarten - met een geheel eigen kijk op kerkmuziek weer een andere weg insloeg. Het was een boeiende en leerzame periode voor cantorij en gemeente. In 2003 nam Arie Hoek het stokje van Reitze over. Arie kwam, zag en overwon. Zijn enthousiasme en deskundigheid als koordirigent, in combinatie met zijn brede kijk op kerkmuziek, heeft er toe geleid dat de cantorij ook in deze tijd aansprekende muziek zingt. Waarvan hij een groot deel zelf componeert. Zijn enthousiasme voor kerkmuziek is niet alleen voorbehouden aan onze gemeente, maar door de groeiende samenwerking tussen de protestantse kerken in ons deel van de Bommelerwaard werd er ook regionaal op het gebied van kerkmuziek samenwerking gezocht. Zo werd het Pinksteroratorium van Marijke de Bruijne in goede harmonie en samenwerking uitgevoerd in diverse gemeenten. Maar ook enkele Vesperdiensten rondom Kerst werden in het recente verleden op deze wijze uitgevoerd. Het projectkoor Capelle Sint-Maarten dat o.a. Bachcantates en andere vormen van klassieke kerkmuziek uitvoert kwam eveneens op deze wijze tot stand De komst van het nieuwe liedboek in 2013 was aanleiding om weer een Cd te maken. Ook dit mooie project werd in samenwerking met gemeenteleden uit de zustergemeenten uitgevoerd. Dat deze Cd gepresenteerd wordt tijdens de jubileumviering t.g.v. het 70-jarig jubileum heeft, naast een ideële kant, ook een praktische kant, want op deze wijze kunnen wij alle medewerkenden – en die hebben ingeschreven voor de intekenprijs - op ons verjaardagsfeestje na de dienst op 5 oktober a.s. deze Cd in ontvangst nemen. We houden de naam van deze Cd nog even voor ons. Maar het gaat over lofprijzing en het verlangen naar de wederkomst van de Heer. Want daar gaat het over in de kerk en daar hebben de kerkmusici en componisten uit het verleden en die van onze tijd hun inspiratie uitgehaald. De leden van de Sint-Maartencantorij hopen dat u op 5 oktober onze gast wilt zijn, zij zien uit naar uw komst. Namens de Sint Maartencontorij, Ad van der Heiden, vz

SINT-MAARTENCANTORIJ - 70-JAAR Een (kerkelijke)vereniging die 70 jaar bestaat is in deze tijd al bijzonder, maar als er dan ook nog een bestuurslid van het eerste uur in ons midden is, dan is het zeker bijzonder om daar eens een gesprek mee te hebben, m.n. over de ontstaansgeschiedenis. Dat bestuurslid is mevrouw M. Rombeek (Rie), die in 1945 bestuurslid (2e secretaresse) was van het op 25 mei 1944 opgerichte ‘Kerkkoor van de Nederlands Hervormde Kerk’. In het eerste notulenboek zijn nog notulen van haar hand te lezen. Het was een donkere en angstige periode, waarin het Kerkkoor werd opgericht. Hoewel het oorlogsgeweld tot op dat moment nog deels aan de Bommelerwaard voorbijging, waren er wel allerlei, door de bezetter ingestelde, beperkende maatregelen die het sociale en culturele leven ernstig beïnvloedden. Zo was daar b.v. het verbod op vereniging. Toestemming werd uitsluitend verleend als men zich aansloot bij de ‘Kulturkammer’, een Nationaal Socialistische instelling. Maar er was een terrein waar de bezetter zich terughoudend opstelde en dat was het terrein van de kerken. Zo waren kerken vrijgesteld van deelname aan de Kulturkammer. Dat gaf ruimte om een kerkkoor op te richten. In die tijd werden een groot aantal kerkkoren opgericht. Zo ook in de Sint-Maarten gemeente in Zaltbommel. Dit gebeurde op initiatief van de predikanten Siezen en Oskamp.

Kort na de oprichting van het koor werd in september 1944 de evacuatie van de Bommelerwaard afgekondigd, waardoor het koor niet meer kon functioneren. Het notulenboek vertelt dat op 21 augustus 1945 de eerste bestuursvergadering na de evacuatie werd gehouden. De langdurige afwezigheid heeft toen wel consequenties gehad voor het ledenbestand, want ‘18 dames- en 9 heerenleden waren naar elders vertrokken’. Voorzitter was de, in die tijd zeer bekende, heer Ooms, gemeenteontvanger van Zaltbommel, die tot op hoge leeftijd ere-voorzitter van het koor is geweest. Als erevoorzitter doneerde hij jaarlijks fl. 1000,- aan de koorkas, een zeer groot bedrag in die jaren. In de loop van de jaren werd er regelmatig gesproken over de functie van het Kerkkoor in de diensten. De oprichters ds. Siezen en ds. Oskamp waren, zo staat er genoteerd, ‘ten zeerste bij het Kerkkoor betrokken’ en zelfs zodanig, dat Ds. Oskamp ‘leden die 4 keer de repetitie hebben verzuimd persoonlijk zal bezoeken.’ Heel veel werd er niet vergaderd want in het notulen boek, dat loopt van 21 augustus 1945 tot 11 februari 1958, zijn de verslagen van 13 vergaderingen te vinden. De onderwerpen die toen en in latere jaren op de bestuurstafel lagen verschilden niet zo veel van hetgeen in de laatste 20 jaar op de agenda stond. Contributie was een belangrijk onderwerp: fl. 0,25 per week en wekelijks te betalen, maar daarop kon dispensatie worden verleend, maar ook de keuze van dirigenten en het gevraagde salaris: fl. 12,50 per avond en geleende piano die met fl. 100,- werd afbetaald waren ook agendapunten. Bovendien kreeg elk lid, bij vaststelling in de bestuursvergadering van 25 juli 1947, een Reglement, waarvoor fl. 1,-moest worden betaald. Hierin waren o.a. als doelstellingen opgenomen: • Aan de erediensten mede te werken tot verheffing daarvan en tevens in het algemeen het kerkgezang op een hoger peil te brengen • Het houden van zangoefeningen • Het uitvoeren van zangwerken in de eredienst, op verzoek van de Kerkenraad Belangwekkend is ook dat in de jaren ‘50 een toneelclub binnen het koor actief was, die regelmatig voorstellingen verzorgde in het Nutsgebouw maar ook in de omgeving van Zaltbommel. Een periode waarin veel – helaas inmiddels overleden - oudgedienden met veel plezier en grote inzet actief zijn geweest. Hervormd Kerkkoor wordt Sint-Maartencantorij. Door de veranderingen in de liturgie van de erediensten, de komst van andere predikanten en het aantreden van professionele kerkmusici ontstond de vraag naar meer medewerking van het koor in de liturgie van de diensten. Daarom werd in 1992 de naam gewijzigd in Sint-Maartencantorij. In de laatste 30 jaar is de muzikale invulling o.l.v. Govert Janson, Reitze Smits en Arie Hoek meer en meer gericht op de medewerking aan de erediensten (maandelijks) en de kerkelijke hoogtijdagen, daarnaast wordt medewerking verleend aan diensten in de Kapel van het Jeroen Bosch Ziekenhuis. Dit concept spreekt ook mensen van buiten de gemeente aan, want de leden zijn al lang niet meer uitsluitend uit Zaltbommel afkomstig, maar ook uit de ruime regio die loopt van Tiel tot IJsselstein. In de jaren ’90 heeft er een intensieve uitwisseling plaats gevonden met de Evangelische Kirche uit Hemer in het Sauerland. Een aantal malen zijn de koren bij elkaar op bezoek geweest. Helaas is daar door het overlijden van de bevriende dirigenten een einde aan gekomen. Door de verbreding van de liturgische muziek in de diensten werd ook het repertoire aanzienlijk uitgebreid. Reden waarom er op 13 juni 1998, t.g.v. het afscheid van Govert Janson, die meer dan 20 jaar cantor is geweest, een Cd is opgenomen met daarop een selectie uit het toenmalige repertoire. Reitze Smits werd zijn opvolger, die – als vaste organist van de Sint-Maarten - met een geheel eigen kijk op kerkmuziek weer een andere weg insloeg. Het was een boeiende en leerzame periode voor cantorij en gemeente. In 2003 nam Arie Hoek het stokje van Reitze over. Arie kwam, zag en overwon. Zijn enthousiasme en deskundigheid als koordirigent, in combinatie met zijn brede kijk op kerkmuziek, heeft er toe geleid dat de cantorij ook in deze tijd aansprekende muziek zingt. Waarvan hij een groot deel zelf componeert. Zijn enthousiasme voor kerkmuziek is niet alleen voorbehouden aan onze gemeente, maar door de groeiende samenwerking tussen de protestantse kerken in ons deel van de Bommelerwaard werd er ook regionaal op het gebied van kerkmuziek samenwerking gezocht. Zo werd

het Pinksteroratorium van Marijke de Bruijne in goede harmonie en samenwerking uitgevoerd in diverse gemeenten. Maar ook enkele Vesperdiensten rondom Kerst werden in het recente verleden op deze wijze uitgevoerd. Het projectkoor Capelle Sint-Maarten dat o.a. Bachcantates en andere vormen van klassieke kerkmuziek uitvoert kwam eveneens op deze wijze tot stand De komst van het nieuwe liedboek in 2013 was aanleiding om weer een Cd te maken. Ook dit mooie project werd in samenwerking met gemeenteleden uit de zustergemeenten uitgevoerd. Dat deze Cd gepresenteerd wordt tijdens de jubileumviering t.g.v. het 70-jarig jubileum heeft, naast een ideële kant, ook een praktische kant, want op deze wijze kunnen wij alle medewerkenden – en die hebben ingeschreven voor de intekenprijs - op ons verjaardagsfeestje na de dienst op 5 oktober a.s. deze Cd in ontvangst nemen. We houden de naam van deze Cd nog even voor ons. Maar het gaat over lofprijzing en het verlangen naar de wederkomst van de Heer. Want daar gaat het over in de kerk en daar hebben de kerkmusici en componisten uit het verleden en die van onze tijd hun inspiratie uitgehaald. De leden van de Sint-Maartencantorij hopen dat u op 5 oktober onze gast wilt zijn, zij zien uit naar uw komst. Namens de Sint Maartencontorij, Ad van der Heiden, vz

CLASSIS BOMMEL 400 JAAR CLASSIS 400 JAAR Classis Bommel, door de eeuwen heen Zoals u misschien bekend is, werd in september 1614 de eerste vergadering belegd van de Classis Bommel. 400 jaar Classis: Gods trouw, de eeuwen door. Voor veel ‘kerkmensen’ is de Classis een mistig orgaan is. Misschien wel een beetje te vergelijken met de Eerste Kamer, het hoort er nu eenmaal bij, maar warm of kou worden we er niet van. Zou er ook zo over de Classis gedacht worden? Nu heeft de Classisvergadering nadrukkelijk besloten om het jubileum in alle bescheidenheid te vieren. Niet met wetenschappelijke publicaties, dito symposia of luid trompetgeschal. Nee, van tijd tot tijd iets laten zien van wat die Classis Bommel eeuwenlang betekend heeft voor de wereld – ja zeker – en voor reformatorische / protestante christenen in Nederland en in het bijzonder in het Rivierengebied, het ‘werkveld’ van de Classis. De Classis vergadering heeft een tiental vrouwen en mannen bereid gevonden om in het komende jaar samen met allen die zich verbonden weten met en door het Evangelie stil te staan bij het lange verleden van de Classis Bommel. U zult daar ongetwijfeld van horen. KerkenNieuws publiceert de stukjes om u op deze manier te informeren over het werk van de werkgroep en onze gedeelde geschiedenis.

CLASSIS 400 JAAR Gaat u ook mee naar de classis? ‘De classis? Daar heb ik nou niks mee!’ Als je een gemiddeld gemeente lid vraagt wat de classis voor hem of haar betekent, dan is de kans groot dat je het zojuist geformuleerde antwoord krijgt. In de beleving van veel gemeenteleden staat de classis ver van hen af. Waarom dan toch aandacht voor het 400 jarig jubileum van de classis Bommel? Zo’n jubileum is een goede gelegenheid om het werk van de classis eens in het zonnetje zetten en om te laten zien waarom de classis van waarde is, misschien zelfs voor u… De classis wordt een ‘meerdere’ vergadering genoemd. Niet omdat een classicale vergadering een belangrijkere vergadering is dan een vergadering van de kerkenraad, maar omdat in deze vergadering afgevaardigden van meerdere plaatselijke gemeentes bij elkaar komen. In de classis Bommel gaat het om afgevaardigden uit 40 gemeenten.

Een classicale vergadering staat niet boven een kerkenraad. Dat betekent dat een classis niet het beleid van een plaatselijke kerkenraad bepaalt. Hetzelfde geldt voor de generale synode: de synode bepaalt het beleid van de classicale vergadering niet. Het gaat bij de ambtelijke vergaderingen om drie verschillende verschijningsvormen van de kerk. Daarbij geldt de ‘gulden regel’ van het protestantse kerkrecht. Vanaf de eerste synode van de Nederlandse kerken, die in 1571 in Emden werd gehouden, heeft deze regel gegolden: geen kerk zal over een andere kerk, geen dienaar des Woords, geen ouderling noch diaken zal de een over de ander heerschappij voeren (artikel 1 van de Handelingen van de synode in Emden). Deze regel is nog steeds een belangrijk uitgangspunt van de Kerkorde. Bij de gehoorzaamheid aan Christus past het niet te heersen, maar te dienen. Ambtsdragers, kerkenraad en commissies, ambtelijke vergaderingen en bovenplaatselijke colleges, allen mogen zich bij het uitoefenen van hun onderscheiden taak en bevoegdheden laten leiden door dit grondprincipe van protestants kerkelijk leiderschap: zij zijn er om elkaar te dienen. Ambt is dienst. Net als de kerkenraad heeft de classis een dagelijks bestuur: het moderamen. Dit moderamen geeft in praktische zin leiding aan de classis. Daarnaast bestaat er binnen de classis het ‘breed moderamen’: dit is samengesteld uit het moderamen en een aantal vertegenwoordigers van de classis. Aan het breed moderamen kent de kerkorde een aantal (eigen) taken toe zodat niet de hele classis daarvoor bij elkaar hoeft te komen. Het breed moderamen is bijvoorbeeld betrokken bij allerlei zaken die te maken hebben met gemeentevorming. Andere taken hebben betrekking op het (dis)functioneren van predikanten en andere ambtsdragers. Zo moet het breed moderamen bijvoorbeeld zijn goedkeuring geven aan het uitbrengen van een beroep van een predikant in deeltijd en aan het werkplan dat gemeente en predikant hebben opgesteld. Bij veel gemeenteleden staat de classis vooral bekend als de bewaker van de kerkorde. Via de classis krijgen de kerkenraden voorstellen voor wijziging van de kerkorde door met het verzoek daar een mening over te geven. De bevindingen van de classis worden gestuurd naar het Generaal College voor de kerkorde. Als het goed is, heeft de classis oog en oor voor wat er leeft in de kerkenraden en vertellen afgevaardigden daar ook over. Van hen wordt verwacht dat ze in hun eigen kerkenraad verslag doen van de classicale vergadering. Zo onderstrepen we dat we samen één kerk vormen. In de classis komen we samen met afgevaardigden uit heel verschillende gemeentes die samen de gemeente van Jezus Christus vormen. Hier brengen we verschillende gaven en tradities in met de bedoeling aan elkaar te groeien . Het best komt dat tot uiting in het kerkelijk gesprek. Op veel classisvergaderingen is een spreker uitgenodigd, die een inleiding verzorgt over een kerkelijk- of geloofsthema. Na de inleiding wordt daarover in kleine groepjes gesproken. Zo kun je van een diaken, ouderling of predikant uit een andere gemeente horen wat daar leeft en kun je elkaar bemoedigen, van elkaar leren en zo nodig voor elkaar een kritisch tegenover zijn. Mijn ervaring is dat zo’n kerkelijk gesprek niet alleen interessant is, maar ook enorm weldadig kan zijn. Je kunt elkaar op een goede manier nabij zijn. Dit kerkelijk gesprek alleen al is een goede reden om eens naar de classis te komen. De classicale vergaderingen zijn openbaar. Spreekt het onderwerp u aan, aarzel dan niet om aan te schuiven! In 2014 vergaderen we op 3 februari, 19 mei en 15 september. Via uw kerkenraad kunt u horen welk onderwerp centraal zal staan. Mocht u interesse hebben of zelf een onderwerp willen aandragen: weet u welkom! ds. Dirk Jan Brans CLASSIS 400 Begin van de reformatie De classis was in de late zestiende en in de zeventiende eeuw de spil van het gereformeerde kerkelijk leven. Zij vormde het bestuurlijke middenniveau tussen de plaatselijke kerkenraad en de provinciale synode. Alle zaken van enig belang kwamen in de classis aan de orde. In deze passage uit een studie over de Classis wordt over ‘gereformeerd kerkelijk leven ’ gesproken. Die ‘Gereformeerde kerk’, ook wel de ‘Kerk van de Ware Christelijke religie’ of ‘de Nederduitsch Hervormde kerk’ genoemd, was in de Noordelijke Nederlanden de belangrijkste kerk die de Reformatie zou voortbrengen. De ‘gereformeerde kerk’ kwam er echter niet zo maar. Omdat de Classis Bommel dit jaar 400 jaar bestaat, kunt u dit jaar over de geschiedenis van de gereformeerde kerk, de Classis Bommel en haar werkzaamheden in deze lange periode van tijd tot tijd in uw kerkblad lezen. Dit eerste artikel gaat over het begin van de Reformatie in de Nederlanden en in onze omgeving. De kern van de Reformatie

kan kort worden samengevat: Sola Gratia, Sola Scriptura en Sola Fide (alleen Genade, alleen de Schrift en alleen het Geloof). Hierop wezen Luther en Calvijn en dat leidde tot de breuk met Rome. Die breuk met de RK kerk, het instituut dat met haar sacramenten en priesters het heil verzorgde, was zeer ingrijpend, ook omdat de RK Kerk zeer nauw verbonden was met de staat. Zo bemoeide de vorst van de Nederlanden, Keizer Karel V, zich met de benoeming van bisschoppen. Opstand tegen de Kerk, zo besefte ‘iedereen’, bracht de samenleving in gevaar en leidde tot onrust en conflicten. Karel V stond niet toe dat er getornd werd aan de fundamenten van zijn Rijk. De doodstraf dreigde voor afvalligen en zo vonden op 1 juli 1523 de eerste terechtstellingen plaats: twee uit Den Bosch afkomstige monniken, Henricus Vos en Johannes van Essen, beiden beschuldigd van ‘Luterye’, werden op de Grote Markt in Brussel verbrand. Er zouden in de daaropvolgende decennia vele aanhangers van de Nieuwe Leer de marteldood sterven. Het klooster van de twee omgebrachte ‘ketters’ bevond zich in Vlaanderen, in de late middeleeuwen het meest verstedelijkte landschap in Europa. Juist in industrie- en handelssteden met hun internationale contacten, kwamen de mensen in aanraking met nieuwe ideeën en dus ook met ‘de Nije Leer’. In de Vlaamse steden en stadjes waren scholen, waar de mensen leerden lezen en er waren boekdrukkers. Men sprak in huiskamers en in herbergen over die vreemde bevrijdende boodschap dat Genade heel wat anders was dan het kopen van een aflaat. In zo’n nieuw geschrift kon je lezen dat er geen priesters nodig waren om je met God te verzoenen. Het ging om Geloof. Het stond in de Bijbel! De aanhang van de ‘Nije Leer’ groeide, maar de leer was nog weinig vastomlijnd. Er waren ‘onbeslisten’ – de grootste groep, die geen radicale keus kon of wilde maken - , ‘evangelischen’, ‘sacramentariërs’, ‘lutheranen’ en ‘wederdopers’. De laatsten werden vanwege hun felle weerstand tegen de overheid en met hun plannen om Gods Rijk alvast op aarde te stichten, het ergst vervolgd. Opvattingen over het Avondmaal en hoe zich op te stellen tegenover een overheid die zo onbarmhartig de ‘Nije Leer’ bestreed, brachten scheiding. Het Bloedplakkaat (1550) van Karel V, waarin wrede straffen werden aangekondigd, zorgde voor verdere radicalisering. Tallozen vluchtelingen weken uit naar Londen, Norwich, Emden of Wezel waar gemeenten met een gereformeerd karakter ontstonden. Deze vluchtelingengemeenten zijn van groot belang geweest voor de verbreiding van de Reformatie in de Nederlanden. Niet alleen de overtuigingen van de Calvinisten zorgden voor groei, ook hun organiserend vermogen. In de jaren ’60 telde Vlaanderen wel zeventig gereformeerde gemeenten die onder meer vanuit Emden van voorgangers werden voorzien. Het calvinisme werd een ook belangrijke politieke machtsfactor. (wordt vervolgd) Aart Vos CLASSIS 400 Orde in de chaos De vorige keer ging het over de grote onrust die de boodschap van Luther en Calvijn veroorzaakte. Het leidde tot de breuk met Rome en vervolging door Karel V en zijn zoon Philips II en er kwam een vluchtelingenstroom op gang naar Engeland en steden in Duitsland. Daar, over de grens, kon openlijk met elkaar worden gesproken en werden plannen uitgewerkt om in Nederland gereformeerde gemeenten te stichten. In Nederland raasde eerst nog de beeldenstorm over het land. De vurige prediking van het Evangelie te midden van het overheidsgeweld en de rijkdom van de katholieke kerk terwijl tallozen in armoede verkeerden en honger leden, leidde in 1566 tot het kapotslaan van de ‘gesneden beelden’. De storm woedde in Vlaanderen, maar verbreidde zich snel naar het Noorden. Beelden en altaren in de Bossche Sint Jan moesten er aan geloven. In Well aan de Maas zong de koster in de kerstnachtdienst ‘duytsche psalmen op der geusche maniere’, in Zaltbommel trok een menigte van meer dan duizend personen naar de Markt en eiste van de stadsregering dat de reformatorisch gezinde kapelaan Jan van Venray in de Sint Maarten vrij kon preken. De materiële schade in Bommel bleef beperkt, maar bij Beesd werd de Abdij van Mariënweerd bij Beesd geplunderd en in brand gestoken. Aanhangers van de Nieuwe Leer namen de Bijbel serieus (‘Gij zult u geen gesneden beelden maken’), maar het lijdt geen twijfel dat weerzin tegen de katholieke geestelijkheid (het ‘antiklerikalisme’ zat diep en dateerde al van ver voor de Reformatie), armoede, botte vernielzucht

en belustheid op buit ook achter de beeldenstorm stak. Het is een donkere bladzijde uit de geschiedenis van het jonge calvinisme. Alva, de Spaanse landvoogd, greep hard in. ‘Ketters’ belandden op de pijnbank en stierven op het schavot of de brandstapel. In 1542 was Hubert Selkart in Zaltbommel in een zak gestopt en in Waal verdronken omdat hij op de Markt in de volkstaal uit de Bijbel voorlas. In 1568 werden Peter Mom, Wouter van Oensel en Gerrit Wever op de Markt onthoofd. In Zaltbommel waren meer mensen met ‘ketterye besmet’. De kapelaan van Driel, had voor de bisschop een lijst met namen van ketters opgesteld. De pastoor van Hedel organiseerde hagenpreken waar honderden mensen op af kwamen en waar ‘zallemen’ gezongen werden. De jaren ’60 werden gekenmerkt door opstanden en rebellie die gericht waren tegen de janboel die heerste in de katholieke kerk, tegen de rijkdom van de gevestigde – katholieke - orde en de dwang en willekeur van de Spaanse overheid. Het verlangen naar de bevrijdende Bijbelse boodschap kan niet eenvoudig worden onderscheiden van de motieven die alles te maken hadden met de erbarmelijke sociaal economische omstandigheden waarin tallozen verkeerden. Van vorming van gereformeerde gemeenten was in de Noordelijke Nederlanden nog nauwelijks sprake. Vluchtelingengemeenten namen het voortouw. In Wezel werden in 1568 regels opgesteld die aanvingen met de volgende woorden: “De Apostel Paulus schrijft voor, dat in de kerke Gods alle dingen betamelijk en met orde moeten geschieden, opdat niet alleen in de leer maar ook in de orde zelve en de kerkelijke regering van het ambt een eenparige overeenstemming van de kerk vaststa en onderhouden worde.” Daarom moesten volgens de vergadering van vluchtelingen-predikanten in Wezel en Emden ‘classen’ worden ingesteld die er voor moesten zorgen dat er binnen een bepaalde regio afzonderlijke gemeenten konden worden gevormd. Een volgende maal over de betekenis van de Classis. Wat werd er op de vergaderingen besproken en waar leidde dit toe? (wordt vervolgd) Aart Vos

CLASSIS 400 De Classis Bommel en het onderwijs (1) Tot een van de taken van de Classis Bommel behoorde de zorg voor het onderwijs. Mochten we denken dat de dominees en ouderlingen die de Classis bestuurden bezorgd waren over de geringe kennis van de dorpelingen op het gebied aardrijkskunde of rekenen, dan hebben we het mis. Het ging ergens anders om. De school was ‘een der voornaamste middelen om de eenvoudige menschen tot de goede beginselen der kennisse te brengen en om te ontwaken uit de onwetenheijt des pausdoms tot kennisse der waarheit’. Zoals de historicus Van Deursen in zijn meesterlijke boek over het dagelijks leven van gewone mensen in de Gouden Eeuw schrijft, dienden de gereformeerde scholen de leerlingen voor te bereiden op het kerklidmaatschap. Het ging er dus niet om of kinderen mooi konden schrijven of goed rekenen, dat was net zo belangrijk als het vlechten van een mand of het melken van een koe. Nee, er moesten schoolmeesters komen die de catechismus onderwezen en de kinderen psalmen leerden. En leren lezen was belangrijk! Want het ging er om dat men zelf de Bijbel pakte en deze las. In de vroege zeventiende eeuw moesten leerlingen er ook op worden gewezen dat de ‘papisten’ (de katholieken) dwaalden en dat er allerhande sektariërs waren die je van de ware weg trachten af te brengen. De plaatselijke gereformeerde gemeenten dienden daarom te zorgen voor betrouwbare onderwijzers. Had men een schoolmeester gevonden dan moest deze voor de classis examen doen en de belijdenisgeschriften van de gereformeerde kerk ondertekenen. Al vanaf het begin van het ontstaan van de Classis Bommel (1614) waren er zorgen. In de eerste plaats was er een gebrek aan schoolmeesters. In Wadenoijen wilde de kerkenraad wel een schoolmeester aanstellen maar een oprechte en bekwame gereformeerde onderwijzer was nergens te vinden. Dan waren er ook nog vrijbuiters onder de schoolmeesters die deden waar ze zin in hadden. De schoolmeester van Aalst liet niet de gezangen zingen die door de gereformeerde kerken waren goedgekeurd (1615). Omdat er zo weinig bekwame schoolmeesters waren, stelde de kerkenraad van

Hellouw iemand aan die niet door de classis was geëxamineerd en ‘getest’ op zijn gereformeerd-zijn. Vaak wilden de kerkenraden voor een dubbeltje op de eerste rang zitten, met als gevolg dat er nogal wat klachten te horen waren over de geringe salariëring. Meestal was het geen vetpot bij de meester thuis. De schoolmeester van Enspijk moest rondkomen van een ‘zeer sober tractement’. Daarom vertrok de goede man, met instemming van de Classis, naar Hurwenen waar men rijker was. Vanwege de sobere traktementen verrichten de meesters naast het lesgeven vaak andere taken. De schoolmeester van Nieuwaal , Antonius Ravestein, diende in 1620 bij de classis een verzoek in om ook voorlezer te mogen worden ‘ter verbetering van sijn gagie’. Helaas, zijn verzoek werd afgewezen. Toch wilde de classis hem ter wille zijn. Hij mocht in andere dorpen inspringen als de schoolmeester daar absent was. De schoolmeester van Rhenoy was wel voorlezer in de dorpskerk. Hij las ‘de bloote tekst der Heyligen Schriffture’ in de zondagse eredienst. Maar kon hij wel gehandhaafd blijven?, vroegen de broeders van de Classis zich af. Bij het begraven van de doden in Rhenoy was hij aanwezig, dat was prima, maar hij gedroeg zich daar niet als een gereformeerd man. Hij verrichtte ‘pauselijke ceremonien’. Waarschijnlijk sloeg hij een kruis over de kist en, zo lezen we enkele jaren later, sprak hij gebeden voor reeds gestorvenen uit. De meester werd verschillende malen vermaand de roomse ‘superstitiën’ (bijgelovigheden) achterwege te laten. Typisch een voorbeeld uit een overgangstijd. De gereformeerde leer had nog niet overal wortel geschoten. De kerk bestond rond 1600 nog uit tal van ‘onbeslisten’ of ‘liefhebbers’, die graag uit de Schrift of de Catechismus hoorden preken, maar geen afscheid konden of wilden nemen van de Moederkerk met haar rituelen. In Zuilichem woonde en werkte in 1618 nog een ‘paep’, een priester, die onderwijs gaf en bovendien trouwde en doopte hij er lustig op los. Als hij met dat laatste doorging moest de justitie maar worden ingeschakeld. Aldus geschiedde. De man werd gesommeerd de pastorie te verlaten en naar het roomse Brabant te vertrekken. Net als in Holland wilde men in Gelderland wel gereformeerde onderwijzers, maar als die er niet waren dan bleven de katholieke meesters zitten. Deze schoolmeesters moesten overigens wel uit goedgekeurde boekjes lesgeven. Dat voorschrift lezen we niet in de classicale notulen, maar andere Classes of Provinciale Synoden zetten die wel op papier, zoals de Noord-Hollandse Synode in 1596. De Bommelerwaard lag op de grens Rome –Reformatie. Zo roeiden bijvoorbeeld - en daarover was de classis zeer bezorgd – vaders en moeders in Kerkwijk met hun jonge kinderen de Maas over om die door de pastoor van Bokhoven te laten dopen. Wat als je kind ongedoopt of niet-katholiek gedoopt stierf? De kindersterfte was erg hoog. De vrees dat de ongedoopte zuigeling dan voor eeuwig verloren zou gaan, was voor de ouders reëel. In de doopboeken van het Brabantse Empel en Bokhoven staan heel wat namen opgetekend van kinderen uit de Bommelerwaard. Overigens gaf de gereformeerde schoolmeester van Kerkwijk in die jaren (1618-1619) geen goed voorbeeld. Hij, Jan Leendertsen, was voortdurend dronken en vloekte er op los. In de Synodale Kerkorde van 1619 werd de kerkenraden opgedragen voor schoolmeesters te zorgen die de kinderen in ‘Godt-saligheyt en in de Catechismo’ onderwezen. Maar wat was een goede schoolmeester? Ja, de schoolmeester moest de gereformeerde belijdenis onderschrijven. Maar kon hij de kinderen dan ook leren lezen en spellen zodat zijde Bijbel en catechismus konden lezen? Dirck Valckoogh, een Hollandse schoolmeester die begin zestiende eeuw een boekje voor en over zijn vakgenoten schreef, was nogal somber. De dorpsoverheden stelden slechts één voorwaard e aan de onderwijzer, schrijft Valckoogh. Hij moest goedkoop zijn. Dan ligt het voor de hand dat de kwaliteit van de schoolmeesters te denken gaf. Aan het einde van de 17e eeuw kwam er een Schoolreglement voor de scholen ‘ten Platten Landen’ van Gelderland . Wat er nu precies van schoolmeesters en leerlingen verwacht werd, stond nu op papier. Ook daar over een volgende keer. (Wordt vervolgd) Aart Vos CLASSIS 400 De Classis Bommel en het onderwijs (2) De bijdrage hiervoor besloot ik met de opmerking van de Hollandse schoolmeester Valckoogh dat kerkenraden voor een dubbeltje op de eerste rang wilden zitten. Met andere woorden, de dominees en

ouderlingen keken niet naar de kwaliteiten van de schoolmeester, maar of de meester met een laag traktement genoegen nam. Met alle gevolgen van dien. De schoolmeester van Zuilichem , ging bij gebrek aan inkomen in de paardenhandel. Hij zou wel meer dan 40 paarden op stal hebben staan, aldus Constantijn Huygens . In een van zijn vele brieven lezen we bovendien dat de meester in het Bommelse gevang belandde, aangeklaagd wegens ‘lorrendraaierij’ oftewel smokkelarij. Het schoolreglement voor Gelderland uit 1681 moest een einde maken aan allerlei uitwassen. Nu stond er zwart op wit op papier wat er van de schoolmeesters werd verwacht. De laatsten wisten waar ze aan toe waren en de classis moest er voor zorgen dat de meesters zich aan de spelregels hielden. In het boekje lezen we dat schoolmeesters aleer ze hun betrekking aanvaardden de drie ‘Formulieren van Eenigheid’ dienden te ondertekenen. Mochten ze bijklussen? In ieder geval was het hen verboden een kroeg te exploiteren en ze mochten geen belasting innen. Alles wat hen van het lesgeven afhield was verboden. Wat voor ons vanzelfsprekend is, werd in het reglement opgenomen, namelijk dat een schoolmeester vlot moest kunnen lezen en met ‘goede hant’ schrijven. Voorts diende hij vanzelfsprekend de Psalmen Davids goed te kunnen zingen. Dan was er naast het lesgeven nog een belangrijke taak waarvoor de meesters zich gesteld zagen, namelijk het opvoeden van de leerlingen tot ‘vrome Godsalige lieden’! Dat werden ze, zo vertelt het Reglement, mede door de ‘exempelen’ (het voorbeeld) van de schoolmeester. Deze diende zich zowel in als buiten het schoollokaal te onthouden van gevloek en gescheld. Was de schoolmeester getrouwd, dan moest zijn echtgenote ook lidmaat van de kerk zijn. Het schoolmeesters gezin diende de scholieren ‘in alle Godtsaligheyd en deugd’ voor te gaan. Zingen was een belangrijk onderdeel van het ‘lespakket’. Dat zien we ook terug in de sollicitatieprocedure. Arnoldus van Bemmel solliciteerde in 1764 naar de schoolmeestersplaats in Kerkdriel. Hij werd het, maar er waren nog dertien andere kandidaten. Allen moesten Psalm 27 en 65 zingen en vervolgens een gedeelte uit het boek Jesaja voorlezen. Voorts moesten zij een som maken, enkele regels op een bord schrijven en hun handtekening zetten. Van Bemmel scoorde een voldoende. In het reglement stond wat hij moest doen. Zijn lesuren waren van acht tot elf uur en ‘s middags van een tot vier uur. In de eerste plaats moest hij de kinderen het Onze vader, de Tien Geboden en de Twaalf Artikelen leren. Voorts kwam het spellen, lezen en schrijven aan bod. Op zondag was er uiteraard geen school. Het reglement vermeldt nog ‘speeldagen’ (tweeënhalve dag per week). De meester was dan niet vrij. Hij moest er op letten dat de kinderen zich niet aan gokken overgaven of op gevaarlijke plekken gingen zwemmen. Bij het opstellen van het reglement, in 1681, was er geen sprake van dat alle dorpelingen gereformeerd waren. Integendeel . Ondanks alle pogingen tot calvinisering zouden de katholieken er altijd blijven. Ze vormden vaak een meerderheid die moest slikken wat de gereformeerde overheid hen voorschreef. Dat gaf van tijd tot tijd spanningen. Ds. Noordberg uit Ammerzoden meldde in februari 1686 dat hij het beu was op straat te worden ‘nagehuijlt ende bespot door Paepse kinderen’. Katholieke feesten bleven ook bestaan. Zo klaagde ds. Schuttenius in hetzelfde jaar dat in zijn dorp (Herwijnen) de vastenavond nog volop gevierd werd. Katholieken moesten gereformeerd worden. Daarom waren er geen legale katholieke scholen. De gereformeerde school was voor elk kind bestemd ongeacht de religie. Ieder kind leerde de psalmverzen en deed mee als de schoolmeester zijn gebeden uitsprak. Niet-gereformeerde kinderen hoefden echter niet de vraag en het antwoord uit de catechismus die zondags in de kerk behandeld werd uit het hoofd te leren. In het reglement vinden we nog veel meer bijzonderheden over meesters, de leerstof en de school. De broeders uit de classis hielden toezicht en adviseerden kerkenraden wanneer het ‘schoolhouden’ te wensen over liet. Het is jammer dat er slechts aantekeningen bewaard zijn gebleven over de visitatie van de Bommelerwaard en dat alleen voor de 18e eeuw . Toch zullen de bevindingen van de ouderlingen en predikanten niet veel hebben afgeweken van wat er in ten noorden van de Waal, het andere deel van het werkgebied van de Classis Bommel werd aangetroffen. In de eerste plaats diende zich het probleem aan dat zich overal buiten de grote steden voordeed: het schoolverzuim, en dan met name als het koren rijp was of de vruchten geplukt moesten worden. In de oogsttijd was het alle hands aan dek. Groot en klein, oud en jong waren op het veld aan het werk. Voor de school was dan geen tijd. Ook schoolmeesters ‘vergaten’ dan wel de taak waarvoor zij waren aangesteld. De verslagen van de visitatiecommissies lijken op de krant, dat wil zeggen: goed nieuws, is geen nieuws. We treffen dus

meestal alleen notities aan over het falen en feilen van dominees en schoolmeesters. Hurwenen trof het niet met de schoolmeester. Of was het andersom? De classis nam het in 1710 op voor Herman Lagrou, die zijn werk niet kon doen omdat de dorpelingen hem steeds hinderden. Wilde de schoolmeester in 1710 zijn werk doen, in 1770 behandelde de classis de klacht dat de schoolmeester er nooit was of zich met andere zaken bezighield. De kinderen gingen daarom naar de school in Rossum. De meester van Hurwenen was ook geen lid van de gereformeerde kerk, terwijl dat volgens het reglement een vereiste was. De Hurnse predikant, ds. Veltcamp, kreeg de opdracht hem achter de vodden te zitten. Tenslotte iets over Roelof van Zetten. Deze schoolmeester uit Rhenoy haalde in 1761 de Vaderlandsche Letteroefeningen, een belangrijk opiniemaandblad in die eeuw. ‘Vrij van meesterachtige verwaandheid’, aldus het blad, blonk hij uit in het spreken in het openbaar. Hij wist niet alleen ‘alles’ van Sterrenkunde, Stuurmanskunst en de ‘Aard-globe’ , maar herhaalde op zondagavond de preek die de dominee eerder op de dag had gehouden uit het blote hoofd. De beroemde Leidse geleerde hoogleraar Lulofs stond versteld van zijn kennis. Zijn karig traktement vulde Van Zetten aan met het vervaardigen en verkopen van zonnewijzers. Voor een edelman in het Noordhollandse Spanbroek maakte hij een gigantische zonnewijzer met daarbij nog 63 kleinere waarvan afgelezen kon worden hoe het gesteld was op Kaap de Goede Hoop, in Rusland, Portugal, Groenland en talloze andere landen. Het tijdschrift ‘bejammerde’ het dat Van Zetten in zo’n afgelegen oord woonde en slechts weinigen van de werken van dit genie kennis konden nemen Er is zo veel te vinden en te lezen over schoolmeesters en de rol van de classis. Dankzij de inspanningen van al die mannen en later ook vrouwen, - stap voor stap -, leerden onze voorouders de Bijbel te lezen en namen ze kennis van allerlei praktische zaken uit tal van boeken. Over huishouden en hoe het werk beter te kunnen doen, over een gezond leven en over andere mensen ver weg en dichtbij. De geschiedenis is niet begonnen toen wij in de wieg lagen. En: de kerk en dus ook de classis was en is er niet voor zichzelf! Van het begin af aan was de kerk gericht op de ander: die in nood verkeerde. In een volgende bijdrage schenk ik aandacht aan mensen die ook vandaag op ons pad komen: vluchtelingen en onderdrukte mensen waar de Classis Bommel aandacht voor vroeg. CLASSIS 400 De Classis en de verre naaste (1) Wat deed de Classis zoal? We hebben gelezen dat in een tijd dat het helemaal nog niet zo zeker was dat de gereformeerde leer aansloeg, de classis het gereformeerd onderwijs bevorderde zodat het reformatorische geluid kon klinken onder een bevolking die op veel plaatsen nog zeer vertrouwd was met rooms-katholieke gewoonten. In deze bijdrage, die ik in tweeën heb geknipt, zien we dat de classis zich niet alleen druk maakte over de eigen omgeving, maar er, soms heel ver, over de grens werd gekeken. In augustus 1687 las de voorzitter van de classis Bommel een ‘zielbeweegelijcke danck en verzoeck brief’ voor van de synode van het ‘Gulickerlandt’, het gebied rond het huidige Jülich, ten noorden van Aken. Ruim een halve eeuw eerder – in 1630 - sloegen de gereformeerden uit die omgeving op de vlucht. In 1630 stonden er ongeveer 400 mannen, vrouwen en kinderen uit Aken e.o. voor de stadspoorten van ’s-Hertogenbosch. Het is nuttig hier even bij stil te staan. In Den Bosch woonden in dat jaar ca. 12.000 mensen en daar kwamen in een keer 400 mensen bij! De stadspoorten werden geopend voor honderden vluchtelingen. In 1687 hoefden de Duitse gereformeerden hun biezen niet te pakken, maar ze verkeerden wel in droevige omstandigheden en vroegen hun Nederlandse geloofsgenoten om steun. Berichten over armoede, onderdrukking en geloofsgenoten die op de vlucht sloegen bereikten de Classis met grote regelmaat en in de kerken werd veelvuldig gecollecteerd voor de buitenlandse geloofsgenoten. Na vrijwel elke vergadering – de broeders kwamen twee maal per jaar in de Bommelse Sint Maarten bij elkaar - reisden de afgevaardigden van de Classis naar huis met de boodschap hun gemeenten op te wekken om voor de medezusters en –broeders te bidden, mild te geven en vluchtelingen te helpen. In Haaften, Est, Hedel en Tuil werden de mensen er aan herinnerd dat de gereformeerde kerk geboren was in tijden van onderdrukking en vervolging. In de kerken werd dan geld ingezameld voor de Gulikse geloofsgenoten, maar ook de noodkreten uit de Palts en van de Poolse en Litouwse gereformeerden werden beantwoord evenals die van de ‘Dalluyden’ uit Piëmonte (de

Waldenzen) en de lutheranen uit Salzburg en omstreken. In 1715 was zelfs een verzoek van de (koptische?) patriarch van ‘Aegypten’ reden om geld in te zamelen. In 1706 deed Ds. van Niel uit Gameren verslag van de opbrengsten van dat jaar: In de Tielerwaard werd bijna 39 gulden opgehaald en in de Bommelerwaard 27 ½ gulden. Zowel de kerken in de Palts als die in het Gulikerland kregen 20 gulden. (Het dagloon van een metselaar, timmerman enz. bedroeg 1 gulden) Andere noodlijdenden gemeenten ontvingen 10 gulden, evenals de synodale beurs. Er bleef bijna 7 gulden over en dat bedrag moest ds. Zandbergen uit Opijnen die toen penningmeester van de Classis was, beheren. (Overigens merkten de visitatoren op dat de diakenen van Rossum, Est en Renoij geen aantekening hielden van de inkomsten en uitgaven. In Bruchem hadden ze nooit van een kasboek gehoord en in Heerewaarden werd met potlood iets gekrabbeld ‘daar niets van te leesen of te maken was’. U ziet dat de Classis ook op dit terrein toezicht hield en de kerkenraden voorhield een goede administratie bij te houden. Gelukkig maar, anders zou veel uit de geschiedenis van onze kerken onbekend zijn.) Het was niet altijd eenvoudig om geld bij elkaar te krijgen. Er werd nogal geklaagd dat er te weinig geld was voor het onderhoud van de eigen kerkgebouwen en de uitbetaling van traktementen. Althans dat kregen ds. Rosenthal uit Geldermalsen en zijn collega Crombrugge uit Ophemert in 1715 te horen. Zij waren er op uit gestuurd om gemeenten die laks waren op te wekken. De gemeenten van Nieuwaal en Pouderoyen werd enkele jaren daarvoor zelfs bevolen de beurs te trekken voor de geloofsgenoten in de Palts. De Palts lag in het Duitse keizerrijk, dat een lappendeken was die uit talrijke vorstendommen bestond. Elke vorst kon besluiten dat de officiële religie in zijn vorstendom katholiek dan wel luthers of gereformeerd was. “Quius regio, eius religio” heette dat, oftewel wiens gebied diens religie. In sommige vorstendommen die luthers waren of katholiek was het beter dat anderen maar een graafschap of hertogdom verderop gingen wonen anders braken er voor hen moeilijke tijden aan. In de Palts wisselden de machthebbers met regelmaat van kerk of religie. In tegenstelling tot de meeste andere vorsten in de 18e eeuw bemoeide graaf Johan Willem zich intensief met het religieuze leven in zijn landen. Hij probeerde de grotendeels protestantse bevolking tot het katholicisme te bekeren. Katholieken werden bevoorrecht in het openbare leven en protestantse kerken werden omgebouwd tot simultaankerk waar zowel katholieke missen als protestantse diensten werden gehouden. Door deze religieuze politiek van de keurvorsten emigreerden veel protestantse inwoners van de Palts naar Amerika, waar ze zich vooral in Pennsylvania vestigden. Wanneer gereformeerde ouders hun kind niet binnen drie dagen door een dominee lieten dopen, waren ze gedwongen het sacrament door een pastoor te laten toedienen. Kosters die de klok van de gereformeerde kerk luidden werden afgetuigd enz. De situatie van de gereformeerden in de Palts stond vaak op de agenda van de classicale vergaderingen. Ook de toestand van gereformeerde kerk van Polen en Litouwen, die ouder was dan die in de Lage Landen, was een terugkerend agendapunt. In de 17e en 18e eeuw werkten met name de Jezuïeten er hard aan om de Poolse bevolking weer terug te brengen in de schoot van de Moederkerk. Gereformeerde kerken werden gesloten en dat ging vrij eenvoudig omdat er nogal wat adellijke lieden die veel in melk te brokkelen hadden katholiek werden. Het jaar 1768 was rampzalig: kerken en scholen werden in brand gestoken, gereformeerden gemolesteerd en mishandeld en hun kinderen afgepakt en katholiek opgevoed. Veel weten we uit een boek van de predikant van Zoelen, ds. Cassius (1698-1783), die uit Polen kwam en een groot pleitbezorger was voor zijn geloofsgenoten in zijn geboorteland. Hij publiceerde in 1776 de “Korte Schets van den eertijds bloeyenden en voorspoedigen, doch nu rampzaligen staat van de gereformeerde religie in het Koninkrijk Polen”. Binnen de Classis Bommel werd zowel voor de ‘verdrukte kercken in Polen’ als voor de Waldenzen gecollecteerd. In 1766 gaven Brakel en Bruchem gul, maar de kerkenraden van Gameren en Rossum deelden de classicale afgevaardigden mee eerst te willen vernemen wat Zaltbommel voor de onderdrukte gereformeerden over had…. In de notulen lezen we ook over de lutheranen uit Salzburg en de ‘Dalluyden uit Piëmonte” of Waldenzen, waarover een volgende keer. (wordt vervolgd) Aart Vos

COMMENTAAR BIJ DE TIJD Wanneer de oceaan drie graden opwarmt, zullen de vissen de tropische zee verlaten en elders hun toevlucht zoeken. Een berichtje van een week geleden. Wetenschappers zijn het erover eens dat een deel van onze hitte in de oceanen verdwijnt. Dat houdt de stijging van oppervlaktetemperaturen enigszins tegen, maar er verdwijnt meer hitte in het water dan tot nu toe gedacht. Bij drie graden verhoging is voor het menselijk lichaam meestal een medicijn. Drie graden opwarming van de oceaan zou een ecologische ramp betekenen voor allen die in de tropische gebieden leven van visvangst. Daar is geen pilletje voor. God schiep ‘de zee en al wat daar in is’. Het water van de schepping wemelde van leven. De afbraak van de schepping zal zo kunnen gaan dat op sommige plekken de zee leeg zal worden. Het is weer een signaal dat we in een gevaarlijke situatie leven. Wie nu nog beweert dat de opwarming van aarde en oceaan niet door menselijk handelen wordt beïnvloed, pleegt struisvogelpolitiek. Wie dit soort berichten als bangmakerij bestempelt, speelt vals spel. Intussen debatteert de kamer met de overheid over de Europese klimaatonderhandelingen eind deze maand. Het kabinet wil dat de afspraak om voor het jaar 2030 in plaats van 30 procent te besparen, terug gaat naar 25 procent. In plaats van ‘ten minste’ 40 procent reductie van CO2 wil zij pleiten voor maximaal 40 procent. Daar is een groot deel van de Tweede Kamer het niet mee eens. Mijns inziens volkomen terecht. Van Nederland als gidsland mogen we wat anders verwachten. Ambitie. En een besef van urgentie. Wij houden er een levensstijl op na die er nog steeds vanuit gaat dat de aarde een oneindig reservoir is waar wij vrijelijk over beschikken. Dat is de aarde niet. Leven is leven met grenzen op een aarde met grenzen. Wie dat niet beseft sloopt het bestaan. Bovendien is de aarde niet van ons. We komen er op en mogen er een tijdje leven. We zijn kinderen op de enige bewoonbare planeet van het universum. Water, dampkring, bomen en planten, dieren, het is een betoverde planeet, ragfijn en tegelijkertijd fragiel. De aarde wacht ons op en maakt ons leven mogelijk. We laten de aarde weer achter voor toekomstige bewoners. Of schepen we die op met ons afval? Met onze verwoesting? Zijn wij de generaties die het kunstwerk uit Gods hand platslaan? Laten wij oceanen achter met een plastic soep die leven verstikt? En een aarde die weer woest en ledig is geworden? We kunnen niet een wereld scheppen. We kunnen er wel een vernietigen. Zondag is het Michazondag. Die dag staan duizenden kerken wereldwijd stil bij ‘goed en recht doen’. Dit jaar is het thema ‘heel de schepping’. In Leerdam roepen de kerken van de Protestantse Kerk de kerkgangers op de auto te laten staan en massaal lopend of per fiets naar de kerk te gaan. Een goede actie, die stimuleert om nog veel meer van dit soort acties te voeren. We zullen het van burgerinitiatief moeten hebben en het is goed dat kerken daarin meedoen. Verbeter de wereld en begin bij jezelf. Gelukkig is duurzaamheid een thema dat op het netvlies van steeds meer mensen komt. Dat laat onverlet dat politici geroepen zijn hun eigen verantwoordelijkheid te nemen. Politiek begint bij respect en eerbied. Respect voor mensen. Respect voor menselijke samenlevingsvormen. Respect voor de natuur. Politiek schept het goede niet. Het goede is er eerder dan de politiek. Politiek is er wel voor het goede te beschermen en het kwade te weerstaan. De strijd tegen drie graden opwarming van de oceaan begint vandaag. Morgen is te laat.

Ds. Arjan Plaisier, scriba van de generale synode van de PKN