Inhoud INLEIDING17 1 DE NEERBOSCHKWESTIE
31
1.1 De beschuldigingen van Van Deth en Van Houten
31
1.2 Reacties op de beschuldigingen
35
1.2.1 Reacties in de pers
35
1.2.2 Reacties van oud-Neerbosschers
36
1.2.3 Reacties van het bestuur en van medici
38
1.2.4 De uitgestelde reactie van Van ’t Lindenhout
39
1.3 Onderzoek op initiatief van Van ’t Lindenhout
41
1.3.1 Kritiek op de samenstelling van de onderzoekscommissie
42
1.3.2 Doelstellingen van de onderzoekscommissie
44
1.3.3 Twee nieuwe brochures
45
1.3.4 Reacties op Van Deths tweede brochure
46
1.3.5 Het gerechtelijk onderzoek
48
1.4 Het verslag van de Commissie van Onderzoek 1.4.1 Vrijspraak voor Van ’t Lindenhout 1.5 De ontvangst van het onderzoeksrapport
50 52 54
1.5.1 De Telegraaf en het Neerboschrapport
55
1.5.2 Brochures over het rapport
57
1.5.3 Steun en eerherstel voor Van ’t Lindenhout
58
1.5.4 Mediahype
59
1.6 Conclusies
60
2 ARMENZORG IN DE NEGENTIENDE EEUW
63
2.1 Armoede en economie
63
2.1.1 Groeiende welvaart 1860-1900
65
2.2 Sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen
66
2.2.1 Standenmaatschappij
67
2.2.2 Fatsoensnormen en sociale verhoudingen
68
2.3 Armenzorg
69
2.3.1 Nationale of kerkelijke armenzorg
70
2.3.2 Genootschappen en verenigingen
71
2.3.3 De Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen
71
2.3.4 Armenzorg en het Reveil
72
2.3.5 De civil society en lokale armenzorgverenigingen
74
8| Inhoud
2.4 Sociale kwesties en armenzorg
76
2.4.1 De sociale kwestie en kinderarbeid
77
2.4.2 De sociale kwestie en de armenzorg
78
2.4.3 Opnieuw: nationale of kerkelijke armenzorg
80
2.5 Armenzorg en kerkelijke ontwikkelingen
81
2.5.1 Toenemende kerkelijke verdeeldheid
82
2.5.2 Ontwikkelingen binnen het Reveil
84
2.5.3 Nationale Reveilinitiatieven
86
2.5.4 Vrije Evangelische Gemeenten en het methodisme
87
2.5.5 De Amerikaanse opwekkingsbeweging
88
2.5.6 Moody en Sankey
88
2.5.7 Pearsall Smith en de Brightonbeweging
90
2.6 Zending en evangelisatie
91
2.6.1 De NEPV
93
2.7 Tot besluit: armenzorg en evangelisatie
94
3 OPVOEDING VAN EN ZORG VOOR WEZEN EN VERWAARLOOSDE KINDEREN
97
3.1 Weeshuizen en aantallen wezen
97
3.2 De praktijk van wezenopvoeding
100
3.3 Redden en heropvoeden van verwaarloosde kinderen
101
3.3.1 De opkomst van residentiële instellingen in Europa
102
3.3.2 De opkomst van residentiële instellingen in Nederland
103
3.3.3 Toename van het aantal heropvoedingsgestichten na 1870
105
3.3.4 Het debat over gestichtsverpleging versus gezinsverpleging
107
3.3.5 Zorg voor kinderen met beperkingen
109
3.4 Nieuwe opvoedingsidealen
111
3.4.1 Verlichte pedagogische idealen
111
3.4.2 Pedagogische idealen van orthodox-protestanten
113
3.4.3 Heldring over opvoeding
115
3.5 Nederlandsch Mettray en de gestichten van Heldring
116
3.5.1 Opvoeding en onderwijs in Nederlandsch Mettray
117
3.5.2 Opvoeding en onderwijs in Heldrings gestichten
120
3.6 Onderwijsvernieuwingen
123
3.6.1 Didactische vernieuwingen
123
3.6.2 De schoolkwestie en onderwijsvernieuwing
124
3.7 Neerbosch en de zorg voor verwaarloosde wezen
127
Inhoud
|9
4 JOHANNES VAN ’T LINDENHOUT
129
4.1 1836-1855: een boerenzoon uit Beuningen
129
4.2 1856-1863: colporteur en evangelist
132
4.2.1 1856-1858: van colporteur tot evangelist
132
4.2.2 1858-1862: in dienst van de NEPV
134
4.2.3 1862-1863: opnieuw onbezoldigd evangelist
137
4.3 De start van het weeshuis
137
4.3.1 De keuze voor het stichten van een weeshuis
138
4.3.2 De komst van de eerste wezen
140
4.3.3 Een protestants weeshuis in katholiek Nijmegen
142
4.3.4 George Müller
143
4.3.5 Heldrings voorbehoud
144
4.4 Vrij-evangelische invloeden
145
4.4.1 De band met Budding
146
4.4.2 De Nathanaël-school in Goes
147
4.5 Van ’t Lindenhout en de Vrije Evangelische Gemeenten
148
4.5.1 Van ’t Lindenhout en de Brightonbeweging
149
4.5.2 Neerbosch en de Vrije Evangelische Gemeenten
151
4.6 Toenemende activiteiten buiten Neerbosch
152
4.7 Van ’t Lindenhouts positie in protestants Nederland
154
4.8 Vriendelijk, vrolijk, vroom en dominant
158
4.9 Conclusies
159
5 DE ONTWIKKELING VAN NEERBOSCH VAN 1863 TOT 1903
163
5.1 De verhuizing naar Neerbosch
163
5.1.1 De lagere school en de eerste ambachtsopleidingen
167
5.1.2 De toename van het aantal kinderen
171
5.2 Verdere uitbouw van het wezendorp
172
5.2.1 De verbinding met Nijmegen
175
5.2.2 Neerbosch als toeristische attractie
176
5.3 De achterban van Neerbosch
178
5.3.1 Sociale netwerken
179
5.3.2 De vereniging achter Neerbosch
181
10| Inhoud 5.4 Inkomstenbronnen van Neerbosch
184
5.4.1 De toename van de inkomsten
184
5.4.2 Liefdegaven en legaten
188
5.4.3 Zusterverenigingen
191
5.4.4 Collectes en Neerbosch-avonden
193
5.4.5 Verpleeggelden
194
5.4.6 Neerbosch’ drukkerij en uitgeverij
194
5.4.7 Vissen in dezelfde vijver
196
5.4.8 Dalende inkomsten en schulden
197
5.4.9 Effecten van de schulden op de weesinrichting
198
5.5 Conclusies
200
6 OPVOEDING IN NEERBOSCH
203
6.1 Van ’t Lindenhout over opvoeding
203
6.1.1 Respectvol, sober en rechtvaardig opvoeden
204
6.1.2 Rekening houden met de macht van de zonde
206
6.1.3 Een balans tussen liefde en tucht
207
6.1.4 De godsdienst centraal
208
6.1.5 Neerbosch als zendingsinstrument
210
6.1.6 Leven als in een huisgezin
211
6.2 Een grote weesinrichting
212
6.2.1 Gezinsverpleging versus gestichtsverpleging
213
6.2.2 Het belang van een grote weesinrichting volgens Van ’t Lindenhout
214
6.3 Een hiërarchische organisatie
220
Inhoud
7 DE KINDEREN VAN NEERBOSCH
|11 241
7.1 Het toelatingsbeleid van Neerbosch
242
7.1.1 Verwaarloosde kinderen
243
7.1.2 Meer halfwezen in Neerbosch
244
7.1.3 Vaccinatie
245
7.1.4 Open voor kinderen van alle gezindten
246
7.2 De herkomst van de kinderen van Neerbosch 7.2.1 De herkomst van de kinderen en de achterban 7.3 Een Nieuw Plan - kinderen met beperkingen in Neerbosch
248 251 252
7.3.1 Het einde van het nieuwe plan
254
7.3.2 Blijvende zorg voor kinderen met beperkingen
255
7.4 De groei van Neerbosch verklaard
257
7.5 Co-educatie: meisjes én jongens in de weesinrichting
260
7.5.1 Discussie over co-educatie
260
7.5.2 Van ’t Lindenhouts visie op co-educatie
262
7.5.3 De praktijk van de co-educatie in Neerbosch
264
7.5.4 Co-educatie en seksuele opvoeding
265
7.6 Conclusies
269
8 LEVEN IN NEERBOSCH
273
8.1 De eerste opvang
273
8.1.1 De relatie met familieleden
275
8.2 Dagindeling
278
8.3 Eenvoudig leven
280
6.3.1 De familie Van ’t Lindenhout
220
6.3.2 Medewerkers in Neerbosch
221
8.3.1 Niet-uniforme kleding
6.3.3 De sociale achtergrond van medewerkers
223
8.3.2 Vrijetijdsbesteding
282
6.3.4 Geschoold en ongeschoold personeel
224
8.3.3 Feesten van Neerbosch
286
6.3.5 De directeur en zijn medewerkers
227
6.4 Het pedagogisch klimaat in Neerbosch
227
8.4.1 Ziekenverpleging en hygiëne
291
6.4.1 Een vertrouwelijke gezinssfeer
228
8.4.2 Gebedsgenezing
295
6.4.2 De verhouding tussen het personeel en de kinderen
231
8.5 Kindersterfte in Neerbosch
296
6.4.3 Straffen
232
8.5.1 Sterftecijfers vergeleken
297
6.4.4 Lijfstraffen
233
8.5.2 Verblijfsduur in Neerbosch van overleden kinderen
299
6.4.5 Het overlijden van Johan Tiecken
234
8.5.3 Ondervoeding
301
6.4.6 Seksueel misbruik
236
8.5.4 Hygiëne en onderlinge besmetting
302
237
8.5.5 Bij en na het overlijden
303
6.5 Conclusies
8.4 Hygiëne en zorg voor de zieken
8.6 Conclusies
280
288
304
12| Inhoud 9 ONDERWIJS IN NEERBOSCH 9.1 Lager onderwijs
Inhoud
307
11 VERTREK UIT NEERBOSCH
308
11.1 Het vertrek
|13 371 372
9.1.1 De bewaarschool
308
11.1.1 Vertrek van de meisjes
374
9.1.2 De lagere school
310
11.1.2 Vertrek van de jongens
377
9.1.3 Kritiek op het lager onderwijs
315
11.1.3 Voortijdig vertrek
378
9.1.4 Resultaten van het lager onderwijs
315
9.1.5 Godsdienstonderwijs
317
11.2.1 Verstichtsing
383
9.2 De opleiding tot dienstbode
320
11.2.2 Neerbosch als terugvalbasis
385
9.2.1 Het self-help-systeem
321
11.3 Woonplaatsen van oud-Neerbosschers
9.2.2 Kritiek op de dienstbodeopleiding
324
11.3.1 Emigratie
388
9.2.3 Resultaten van de dienstbodeopleiding
325
11.3.2 Honderd wezen naar Amerika
389
9.3 De ambachtsopleidingen voor jongens
327
11.2 De samenleving buiten Neerbosch
11.4 Contact onderhouden na het afscheid
382
386
391
9.3.1 Diversiteit aan ambachtsopleidingen
327
11.4.1 Vormen van nazorg
9.3.2 Vergelijking met Nederlandsch Mettray
329
11.4.2 Oud-wezenverenigingen
393
9.3.3 Keuze van de opleiding
330
11.4.3 Het Oosten en de weesinrichting
394
9.3.4 Arbeidsomstandigheden
332
11.5 Resultaten van de opvoeding
395
9.3.5 De opleidingen tot smid, timmerman en tuinder
332 336
11.6 Conclusies
397
9.3.6 Het niveau van de ambachtsopleidingen 9.3.7 Kritiek op en resultaten van de ambachtsopleidingen
336
EPILOOG – VAN ’T LINDENHOUTS VERTREK UIT NEERBOSCH
401
9.4 Conclusies
338
CONCLUSIE407
10 NEERBOSCH’ DRUKKERIJ EN UITGEVERIJ
341
DANKWOORD417
10.1 Het ontstaan van de drukkerij
342
SAMENVATTING418
10.2 De Nederlandse dag- en weekbladpers vanaf 1869
343
SUMMARY424
10.3 De start en groei van Het Oosten
345
10.4 Geïllustreerde tijdschriften
348
10.5 De Neerbosch’ Weezen-Almanak en het boekenfonds
349
10.6 De muziekdrukkerij
354
10.6.1 Neerbosch’ Zangen
355
10.6.2 Protestantse liedcultuur en de muziekdrukkerij
356
10.7 Groei van de ambachtsopleidingen op de drukkerij
358
10.8 Kritische geluiden over Neerbosch’ drukkerij en uitgeverij
362
10.8.1 Concurrentie
362
10.8.2 Arbeidsomstandigheden
365
10.9 Resultaten van de ambachtsopleidingen op de drukkerij
366
10.10 Conclusies
367
392
14| Inhoud
BIJLAGEN431
Bijlage 8.1b
Inhoud
Aantallen overleden kinderen in Neerbosch tussen 1876 en 1905
Overleden kinderen in Neerbosch van 1882 tot 1892 met leeftijd en verblijfsduur 433
Bijlage 1.2
Periodieken en publicaties van de Weesinrichting Neerbosch 1872-1903
Overzicht van de groei van de weesinrichting Neerbosch 1863-1904 met bronvermelding442
Bijlage 10 Bestuursleden Weesinrichting Neerbosch 1869-1905
Herkomst van aanwezige kinderen in Neerbosch in 1863-1866 en in 1882 per provincie 444
476
Bijlage 9
Bijlage 1.3
Bijlage 2.1
470
Bijlage 8.3 Sterftepercentages onder kinderen in Neerbosch uit het rapport van dr. Post, 1893
Aantallen kinderen van Neerbosch, opgenomen, vertrokken en overleden 1863-1903 434
477
483
Bijlage 11 Leden van Vereeniging tot Opneeming en Opvoeding van Verwaarloosde Weezen in 1894 486
Bijlage 2.2 Herkomst van kinderen in Neerbosch per provincie 1875-1886
469
Bijlage 8.2
Bijlage 1.1 Verdeling van de kinderen in Neerbosch over de weeshuizen in 1893
|15
446
Bijlage 12 Leden van de Commissie van Onderzoek in 1893-1894
487
Belangrijkste personen, begrippen en organisaties
488
Noten
495
Inleiding
495
1 De Neerboschkwestie
498
Bijlage 3c en 3d
2 Armenzorg in de negentiende eeuw
506
3c Inkomsten van de weesinrichting Neerbosch en de uitgeverij van 1872 tot 1905 in guldens
455
3 Opvoeding en zorg voor wezen en verwaarloosde kinderen
513
4 Johannes van ’t Lindenhout
519
3d Inkomsten van de drukkerij en uitgeverij van Neerbosch 1872-1905 in guldens
455
5 De ontwikkeling van Neerbosch van 1863 tot 1903
529
Bijlage 3e
6 Opvoeding in Neerbosch
540
I nkomsten van de Weesinrichting Neerbosch 1863‑1905 omgerekend naar hedendaagse bedragen
7 De kinderen van Neerbosch
547
8 Leven in Neerbosch
553
9 Onderwijs in Neerbosch
561
10 Neerbosch’ drukkerij en uitgeverij
568
11 Vertrek uit Neerbosch
576
Epiloog ~ Van ’t Lindenhouts vertrek uit Neerbosch
582
Geraadpleegde archieven en literatuur
584
Pupillen van Neerbosch die genoemd worden
605
Persoonsregister
606
Zakenregister
614
Plaatsnamenregister
619
Overzicht grafieken
622
Verantwoording van illustraties
622
Over de auteur
623
Bijlage 3a Inkomsten van de weesinrichting Neerbosch 1863-1905
448
Bijlage 3b Inkomsten en uitgaven van de weesinrichting Neerbosch 1863-1905 in guldens
454
456
Bijlage 4 Chronologisch overzicht van de uitbreiding van Neerbosch met gebouwen
458
Bijlage 5 Dagindeling Neerbosch in 1894
462
Bijlage 6 Aantallen leerlingen aan de lagere school van Neerbosch en herhalingsonderwijs 1866-1903
464
Bijlage 7 Ambachtsopleidingen en aantallen leerlingen van Neerbosch 1863-1904
466
Bijlage 8.1a Aantallen overleden kinderen in Neerbosch van 1876 tot en met 1903 in percentages van de gemiddelde bevolking
468
