Informatiepakket
Ouderen en Alcohol
Colofon Dit informatiepakket is een onderdeel van de alcoholmatigingscampagne ‘Den Haag; een frisse blik op alcohol’, een campagne van de gemeente Den Haag. Uitgave Gemeente Den Haag, in samenwerking met de Parnassia Bavo Groep © 2009 Advisering en realisatie Publicis Consultants | Van Sluis www.frisseblikopalcohol.nl
Inhoudsopgave Inleiding
2
Hoe zet u dit informatiepakket in?
2
Feiten en cijfers
3
Wat is verantwoord alcohol drinken?
5
Let op het motief
5
Effecten van alcohol op ouderen
6
Negatieve effecten
6
Positieve effecten
7
Alcohol en medicijnen: een gevaarlijke combinatie
7
Herken de signalen
9
Welke ouderen lopen risico?
9
Fasen van alcoholverslaving
11
Signalen overmatig alcoholgebruik
11
Gebruik de checklist
11
Hoeveel drinkt u zelf eigenlijk?
12
Tips om het gesprek aan te gaan
12
Als de oudere zo nu en dan te veel drinkt
13
Als de oudere regelmatig te veel drinkt of verslaafd is
13
Hulp voor ouderen
15
Het Preventie Spreekuur
16
Het zorgprogramma Verslaving bij ouderen
16
Trainingen voor hulpverleners
16
DVD
17
Checklist
18
This testimony shows the urgency of the problems faced by people on the front line of climate change, which is exposing more and more people to increased risk of dis This testimony shows the urgency of the problems faced by people on the front line of climate change, which is exposing more and more people to increased risk of diaster and directly affecting their lives and livelihoods. Tragically, the global community turns a blind eye to the severity of the risks posed by climate change and is doing too little to help people prepare themselves for these risks. Community managed disaster risk reduction (CMDRR) is an effective strategy of addressing the impacts and effects of climate change and reducing communities’ vulnerability to disasters.
2
CMDRR shows that communities have the capacity to learn about climate change and more importantly to respond to it in a positive way. It shows that communities are capable of learning and of using their traditional practices, knowledge and skills to strengthen their resilience and develop their livelihoods. CMDRR can play a crucial role in drawing on these resources and helping communities respond to climate change and other hazards. CMDRR is a development tool, with hazard as its focus Inleiding and disaster risk as the entry point. It is particularly relevant for vulnerable and marginalised groups, Overmatig alcoholgebruik especially onder women ouderen and children, is een groeiend who areprobleem. most at risk Nietfrom alleen climate voor change de ouderen and zelf, mostmaar likelyook to see voortheir hun livelihoods omgeving, (and de zorg sometimes en de maatschappij. their lives) atInrisk. tien jaar tijd is de groep ouderen die overmatig drinkt meer dan verdubbeld. En door de vergrijzing van de bevolking zal deze groep blijven groeien. Het is dus belangrijk dat u als hulpverlener weet wat u kunt doen om alcoholproblemen bij ouderen te voorkomen en te verminderen. Dit informatiepakket helpt u daarbij. Het is bedoeld voor hulpverleners die met ouderen vanaf 65 jaar werken.
Hoe zet u dit informatiepakket in? U kunt dit informatiepakket op verschillende manieren inzetten binnen uw organisatie. Enkele voorbeelden: • • • • •
Bespreek het onderwerp in een werkoverleg. Gebruik hierbij de informatie uit dit informatiepakket. Op de dvd vindt u een digitale versie. Neem samen de checklist ‘Alcoholgebruik bij ouderen’ door. Deze vindt u achterin dit informatiepakket en is ook te downloaden op www.frisseblikopalcohol.nl. Geef de checklist daarna mee aan de medewerkers. Verwijs naar de website www.frisseblikopalcohol.nl voor meer informatie, beroepsspecifieke checklisten, het actuele cursusaanbod, brochures en handige adressen voor verschillende doelgroepen. Bied een training aan, zie het hoofdstuk ‘Trainingen voor hulpverleners’.
Dit informatiepakket is een onderdeel van de campagne ‘Den Haag: een Frisse Blik op alcohol’ van de gemeente Den Haag. Ga voor meer ideeën en informatie naar de campagnewebsite www.frisseblikopalcohol.nl.
Feiten en cijfers Drinkgedrag ouderen • Van de 55-plussers (hierna: ouderen) drinkt twee op de drie vrouwen en drie op de vier mannen regelmatig een glaasje. • Een kleine 10% van de vrouwen drinkt meer dan drie glazen per dag. Bij mannen is dit bijna 20%. • Steeds meer vrouwen drinken te veel. Dit komt omdat het geen taboe meer is om als vrouw (veel) alcohol te drinken. Hulp zoeken is niet makkelijk • In tien jaar tijd is bij de verslavingszorg het aantal hulpaanvragen van ouderen met een alcoholprobleem gestegen met 130%. • Maar een klein deel van de probleemdrinkers zoekt hulp. • De ervaring leert dat allochtonen die een alcoholprobleem hebben zelden hulp zoeken. Ouderen zijn kwetsbaar • Bij ouderen heeft alcoholgebruik meer gevolgen voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid dan bij volwassenen. • Elk jaar worden 1200 ouderen op de Spoedeisende Eerste Hulp (SEH) in ziekenhuizen behandeld omdat ze door overmatig alcoholgebruik zijn gevallen. • Door hun kwetsbaarheid ligt de adviesgrens - één glas alcohol per dag voor vrouwen en twee glazen voor mannen - soms al te hoog voor ouderen. • Uit onderzoek blijkt dat veel Aziatische mensen slechter tegen alcohol kunnen. Dat heeft te maken met hun genen. • Ouderen hebben, meer dan volwassenen, de neiging om dagelijks te drinken. Waarschijnlijk omdat zij meer tijd en geld hebben. En omdat ze vaker alleen zijn.
3
4
“ Als ik merk dat iemand naar alcohol ruikt of drank bij zich heeft, ga ik het gesprek aan.” Bernadette van Sambeek Consulent Ouderenwerk Transvaal, Stichting Zebra
Wat is verantwoord alcohol drinken? Voor gezonde ouderen geldt: • mannen: niet meer dan twee standaardglazen per dag; • vrouwen: niet meer dan één standaardglas per dag; • twee dagen in de week niet drinken. Ouderen met gezondheidsproblemen en ouderen die medicijnen gebruiken moeten extra voorzichtig zijn met alcohol. Alcohol kan de werking van medicijnen tenietdoen of juist versterken.
Let op het motief Alcohol is gevaarlijker als het om een verkeerde reden wordt gedronken. Drinkt iemand om spanningen of angst kwijt te raken? Dan loopt hij of zij het risico om verslaafd te raken. Drinken omdat het lekker en gezellig is, hoeft niet gevaarlijk te zijn.
Wees duidelijk en stel grenzen “ Ik werk met ouderen die zelfstandig wonen en drie keer per week bij elkaar kunnen komen in een sociëteit. Als ik merk dat iemand naar alcohol ruikt of drank bij zich heeft, ga ik het gesprek aan. Ik vraag hoeveel iemand drinkt. Dan schrik ik: zeven biertjes op een dag en ’s avonds nog een glas wijn! Terwijl de oudere suikerziekte heeft en medicijnen gebruikt. Als ik er wat van zeg, krijg ik vaak de reactie ‘Ik kan dat aan’. Het probleem wordt ontkend. Ik probeer iemand dan toch te wijzen op zijn of haar verantwoordelijkheid. Je bent zelf verantwoordelijk voor je gezondheid. Maar ik merk dat het moeilijk is om door te dringen. We hebben enkele ouderen geschorst, omdat ze overlast veroorzaakten. Bij een collega-instelling, in hetzelfde gebouw, mogen deze ouderen wel naar binnen. Dat geeft onduidelijkheid. We moeten in Den Haag één lijn trekken. Bij verslaving is het nodig om duidelijk te zijn en grenzen te stellen.”
5
Effecten van alcohol op ouderen 6
Ouderen zijn een kwetsbare groep. Ze verdragen alcohol slechter dan volwassenen. Hun lever en nieren werken namelijk minder goed. Ook heeft hun lichaam minder weerstand. Ouderen zijn daardoor eerder onder invloed en blijven dat ook langer. Zelfs weinig alcohol kan al schadelijk voor hun gezondheid zijn. Dat komt omdat ze vaak al gezondheidsproblemen hebben, zoals diabetes of hoge bloeddruk. Alcohol is dan een extra risico voor hun gezondheid. Ook de combinatie met medicijnen is gevaarlijk.
Negatieve effecten Te veel alcohol drinken kan bij ouderen verschillende lichamelijke en geestelijke klachten veroorzaken. De belangrijkste zijn: • • • • • • • • • • •
bewegingsproblemen, met als gevolg valongelukken hoge bloeddruk maag- en darmproblemen hoofdpijn slapeloosheid incontinentie seksuele problemen vergeetachtigheid sufheid afnemende eetlust kanker
Positieve effecten Uit onderzoek is gebleken dat het drinken van één glas alcohol per dag niet schadelijk is voor de gezondheid. Het beschermt zelfs tegen hart- en vaatziekten en een beroerte. Dit geldt natuurlijk alleen voor gezonde ouderen. En om gewoontevorming te voorkomen is het goed om twee dagen in de week geen alcohol te drinken.
Alcohol en medicijnen: een gevaarlijke combinatie In combinatie met medicijnen kan alcohol snel gevaarlijk zijn. Al na één of twee glazen. Veel ouderen weten dat zelf niet. Sommige medicijnen versterken de werking van alcohol, waardoor de kans op vallen toeneemt en deelname aan het verkeer gevaarlijk wordt. Andere medicijnen werken niet meer na het gebruik van alcohol. Met alle gevolgen van dien. Medicijngebruik is een goede aanleiding om in gesprek te gaan over iemands drinkgewoonten. Controleer zo nodig de bijsluiter en raadpleeg bij twijfel een arts of apotheker. Voorbeelden van medicijnen die slecht te combineren zijn met alcohol: • • • •
slaap- en kalmeringsmiddelen medicijnen bij allergie (antihistaminica) medicijnen bij diabetes aspirine of ascal (pijnstillers)
Medicijngebruik ouderen • 65-plussers gebruiken drie keer zoveel geneesmiddelen als de gemiddelde Nederlander. 75-plussers zelfs vier keer zoveel. • De meest gebruikte middelen door ouderen zijn medicijnen voor hoge bloeddruk, bloedverdunners en slaapmiddelen. • De gemiddelde 65-plusser gebruikt dagelijks drie verschillende geneesmiddelen. • Alcohol gaat nog minder goed samen met een combinatie van medicijnen.
7
8
“ Vraag ook naar het gebruik van homeopathische middelen, want daar zit vaak alcohol in.” Romeo Ashruf Verslavingsarts, Parnassia Bavo Groep
Herken de signalen Het is vaak moeilijk om een alcoholprobleem bij ouderen te herkennen. Dat komt omdat ze veel verschillende gezondheidsklachten hebben, die ook op andere aandoeningen kunnen wijzen. Bovendien brengen ze het onderwerp zelf bijna nooit ter sprake. Het komt gewoon niet bij hen op dat de klachten te maken kunnen hebben met hun drinkgewoonten. Soms krijgt u dan de eerste signalen uit de omgeving, zoals van de partner of kinderen. Maar het komt ook voor dat de omgeving een oogje toeknijpt. Want wie pakt zijn of haar laatste borreltje nog af? Het is dus belangrijk om als hulpverlener alert te zijn.
Welke ouderen lopen risico? Sommige ouderen lopen meer risico op het krijgen van een alcoholprobleem. Dit zijn ouderen die: • • • • • • • •
een (chronische) ziekte hebben; een (familie)geschiedenis van alcoholmisbruik hebben; moeite hebben met het ouder worden; in zichzelf gekeerd zijn; depressief zijn; eenzaam zijn; een dierbare verloren hebben; slaap- en kalmeringsmiddelen gebruiken.
Ouderen zijn de ideale patiënten “ Als verslavingsarts krijg ik elke week een paar ouderen met alcoholproblemen op mijn spreekuur. Vaak zijn ze doorverwezen door hun huisarts. Dan bellen ze eerst twee of drie keer hun afspraak af en als ze dan voor me zitten, zeggen ze: ‘Ik ben hier alleen omdat de huisarts dat zo graag wil. Ik heb helemaal geen probleem, hoor.’ De verslavingszorg is een drempel. Het is de kunst om ze op hun gemak te stellen. Ik leg uit dat de verslavingszorg net als andere zorg is. Je bent niet afgeschreven of verslaafd als je bij ons komt. Ik praat in zo’n eerste gesprek ook niet over het alcoholprobleem, maar heb het over andere, onderliggende problemen. Meestal is de oorzaak een ingrijpende gebeurtenis, zoals het verlies van de partner of een verhuizing naar het verzorgingshuis. Als ouderen eenmaal over de drempel getild zijn en begrijpen wat het probleem is, zijn ze de ideale patiënten. Ze volgen trouw je advies op en binnen een maand zijn ze weer in het gareel. Het is belangrijk om ouderen te wijzen op het effect van alcohol op medicijnen. Kalmerende en pijnstillende middelen gaan slecht samen met alcohol. Bijna alle ouderen gebruiken deze middelen. En vraag ook naar het gebruik van homeopathische middelen, want daar zit vaak alcohol in.”
9
10
“ Benader de reguliere kanalen. Laat een huisarts de oudere doorverwijzen.”
Frans Touw Manager, Florence
Fasen van alcoholverslaving • • •
Sociaal gebruik: de oudere drinkt verantwoord en heeft er geen last van. Overmatig gebruik: het drinken gaat een grotere rol spelen in iemands leven. De oudere drinkt om zich goed te voelen en spanningen kwijt te raken. Verslavingsfase: iemands hele leven wordt door het drinken beheerst. Het drinken veroorzaakt lichamelijke, geestelijke en sociale problemen.
Signalen overmatig alcoholgebruik Verwaarlozing, slechte hygiëne, vallen, ongelukken, blauwe plekken, slecht slapen, hoofdpijn, maag- of darmklachten, sufheid, zichtbaar onder invloed, alcoholgeur, vergeetachtigheid.
Gebruik de checklist U kunt naast de informatie in dit hoofdstuk, ook de checklist gebruiken om na te gaan of iemand een alcoholprobleem heeft. Deze vindt u achterin dit informatiepakket.
De vraag is: wat komt iemand tekort? “ In onze zorgcentra schenken we alcohol. Voor de ouderen is dat gezellig en voor ons is het een manier om hun drinkgedrag te bewaken en in goede banen te leiden. Het komt zelden voor dat een oudere door alcohol voor overlast zorgt. We zijn strenger dan een café: we zeggen regelmatig ‘nee’. Als het nodig is om iemand op zijn drinkgedrag aan te spreken, doe ik dat niet en plein public. Dat werkt niet. Uit schaamte gaat iemand het drinken dan ontkennen. Het is beter om iemand op te zoeken. In zo’n een-op-een-gesprek hou ik de oudere een spiegel voor: ‘Je gedraagt je luidruchtig’, zeg ik bijvoorbeeld. En ik bied vervolgens aan om te helpen. Dan zie je dat iemand andere problemen met je gaat delen. Vaak is eenzaamheid of verdriet het probleem en de oorzaak van het drinken. Neem daarom tijdens het gesprek niet het drankprobleem als uitgangspunt. De vraag is: wat komt iemand tekort? Is dat aandacht, gezelligheid of misschien structuur? Zo hebben we ooit iemand van de alcohol afgeholpen door een gestructureerd activiteitenprogramma aan te bieden. Een andere tip is: benader de reguliere kanalen. Laat een huisarts de oudere doorverwijzen. Als je een alcoholprobleem signaleert, heb je de taak om er wat aan te doen. Besteed er extra aandacht aan, anders blijft het liggen.”
11
Hoeveel drinkt u zelf eigenlijk? 12
Waarom is dat belangrijk, vraagt u zich misschien af? Iedere hulpverlener heeft eigen normen en waarden. En dus ook ideeën over het drinken van alcohol. Deze bepalen onbewust de manier waarop u reageert en handelt. Misschien vindt u dat je ouderen niet moet betuttelen? Ze hebben immers recht op een borreltje op hun oude dag. Of neemt u het ouderen juist kwalijk als zij veel drinken? Op oudere leeftijd hoor je toch wijzer te zijn. Als u zich bewust bent van uw eigen houding tegenover alcohol, is het makkelijker om professioneel en onafhankelijk te handelen. Denk er eens over na en maak de test op www.drinktest.nl. Of download de brochure ‘Hoeveel drink ik eigenlijk?’ op www.alcoholinfo.nl > winkel > zoek product > folder/brochure. Weet hoe u zelf over alcohol drinken denkt! Ga naar www.drinktest.nl
Tips om het gesprek aan te gaan Als u merkt dat een oudere te veel drinkt, is het verstandig om dit met de persoon zelf te bespreken. Hieronder leest u tips om zo’n gesprek te voeren. Als iemand af en toe te veel drinkt, kan het doel van het gesprek zijn dat hij of zij verstandiger gaat drinken. Is het drinken geen probleem voor de oudere of zijn of haar omgeving? Dan is een gesprek misschien niet nodig. Iemand die continu te veel drinkt, moet gemotiveerd worden om minder te gaan drinken of om helemaal te stoppen. Vindt u het lastig om met de oudere te praten over zijn of haar drinkgewoonten? Bespreek het dan met uw leidinggevende. Of neem voor advies contact op met het
Preventiespreekuur van de Parnassia Bavo Groep, telefoonnummer (070) 391 81 91. Voor allochtone ouderen kunt u ook een vertrouwenspersoon inschakelen. Soms kan iemand uit dezelfde cultuur iemand beter helpen. Kijk op www.frisseblikopalcohol.nl voor een overzicht van vertrouwenspersonen.
Als de oudere zo nu en dan te veel drinkt • • • • • • • • •
Vraag u eerst af: is het drinken een probleem voor de oudere of zijn of haar omgeving? Anders is een gesprek misschien niet nodig. Vindt u dat een gesprek nodig is? Wacht dan een geschikt moment af. Bespreek het drinkgedrag niet als de oudere net te veel gedronken heeft. Neem een respectvolle, open houding aan. Ga na hoe vaak en hoeveel iemand drinkt. Weet de oudere dit niet? Laat hem of haar dit dan een week bijhouden. Leg uit wat verantwoord drinken is. En dat je alcohol op oudere leeftijd slechter verdraagt. Leg uit wat de risico’s van te veel drinken zijn. Ook in combinatie met medicijnen. Wat zijn de motieven om te drinken? Drinkt de oudere om spanningen of angsten kwijt te raken? Leg dan uit dat er ook andere manieren zijn om ermee om te gaan. Probeer afspraken te maken over het drinkgedrag. Wanneer wel, wanneer niet en hoeveel. Kijk na een maand of het gelukt is om deze afspraken na te komen. Maak hierover een afspraak.
Als de oudere regelmatig te veel drinkt of verslaafd is • • • • • • • •
Neem een respectvolle, open houding aan. Stel vragen en toon interesse. Begin te praten over de voordelen van alcohol, zoals dat het een prettig gevoel geeft. Dit neemt spanning weg. Begin daarna over de nadelen van alcohol, zoals dat het schadelijk is voor de gezondheid en gevaarlijk is in combinatie met medicijnen. Praat over verantwoord drinken. Wat vindt de oudere zelf wat nog verantwoord is? Ga na hoe vaak en hoeveel de oudere drinkt. Weet hij of zij dit niet? Laat de oudere dit dan een week bijhouden. Probeer afspraken te maken over het drinkgedrag. Wanneer wel, wanneer niet en hoeveel. Kijk na een maand of het gelukt is om deze afspraken na te komen. Vertel welke hulp de oudere nog meer kan krijgen.
13
14
“ Ruikt iemand ’s morgens nog naar alcohol? Dan is de kans zeer groot dat de oudere een alcoholprobleem heeft.” Annemiek Hulleman Preventiefunctionaris, Parnassia Bavo Groep
Hulp voor ouderen Om hulp vragen is niet makkelijk. Probeer de drempel voor de oudere te verlagen. Leg uit wat er allemaal mogelijk is. Soms kan één goed gesprek al veel doen. Zelfhulpgroepen zijn een grote steun voor ouderen die met verlies te maken hebben, zoals het verlies van werk, partner of vrienden. Bovendien kunnen de contacten in de groep eenzaamheid voorkomen. Kijk op www.frisseblikopalcohol.nl voor een overzicht van zelfhulpgroepen. De afdeling Preventie van de Parnassia Bavo Groep geeft gratis workshops en trainingen voor ouderen. Bijvoorbeeld ‘Stoppen met piekeren en negatief denken’ en ‘Vrienden maken kun je leren’. Deze workshops kunnen helpen als iemand drinkt om zich prettiger of minder eenzaam te voelen. Voor advies en meer informatie over de trainingen kunt u terecht bij het Preventie Spreekuur; zie hieronder. U kunt de oudere ook doorverwijzen naar dit spreekuur. Er zijn ook andere instellingen die cursussen geven. Kijk voor een actueel cursusaanbod op www.frisseblikopalcohol.nl
Gebruik een checklist “ Hulpverleners hebben behoefte aan handvatten. Jaren geleden, in 2003, is de Parnassia Bavo Groep daarom al met een aantal projecten gestart. We hebben onder andere voorlichting gegeven aan verzorgenden in Haagse verzorgingshuizen. Hulpverleners zaten toen met dezelfde vragen als nu: hoe signaleer je alcoholproblemen bij ouderen? En wat doe je als je weet dat een oudere te veel drinkt? Ik raad mensen aan om te werken met een checklist. Hiermee is het eenvoudiger om te achterhalen of iemand een alcoholprobleem heeft. Op www.frisseblikopalcohol.nl kun je checklisten voor verschillende beroepen downloaden. Op dezelfde website vind je ook het actuele cursusaanbod van de Parnassia Bavo Groep. Deze cursussen worden afgestemd op de doelgroep. De thuiszorg heeft bijvoorbeeld vooral een signalerende taak. Daarom gaan we in een training voor de thuiszorg vooral in op het herkennen van de signalen. Wij zeggen altijd: ruikt iemand ’s morgens nog naar alcohol, dan is de kans zeer groot dat de oudere een alcoholprobleem heeft. Andere signalen zijn blauwe plekken en kneuzingen door valongelukken. Maatschappelijk werkers hebben ook behoefte aan gesprekstechnieken. Daarvoor hebben we de cursus ‘Motiverende gespreksvoering’. Niet iedereen zal eerlijk zeggen dat hij te veel drinkt. Het is de kunst om daar doorheen te prikken.” Ga naar www.frisseblikopalcohol.nl voor het actuele cursusaanbod en checklisten voor verschillende beroepen.
15
Het Preventie Spreekuur Het Preventie Spreekuur van de Parnassia Bavo Groep is er onder andere voor het voorkomen van alcoholproblemen. Iedereen kan er terecht voor advies, ondersteuning en informatie over de trainingen. Zo nodig wordt er doorverwezen naar een andere afdeling of instelling. Het Preventie Spreekuur is kosteloos. Er is geen verwijzing van de huisarts nodig. Meer informatie en advies Parnassia Bavo Groep Afdeling Preventie Lijnbaan 4 2512 VA Den Haag Telefoon: (070) 391 81 91 E-mail:
[email protected] www.parnassiabavogroep.nl/preventie
16
Het zorgprogramma Verslaving bij ouderen De afdeling Ouderen van de Parnassia Bavo Groep biedt een zorgprogramma aan voor ouderen die verslaafd zijn aan of een probleem hebben met alcohol. De aanmelding hiervoor loopt via de huisarts. Of via www.parnassia.nl. Aanmelden Telefoon: (070) 391 65 65 (afdeling Ouderen) E-mail:
[email protected]
Trainingen voor hulpverleners De afdeling Preventie van de Parnassia Bavo Groep organiseert regelmatig trainingen en workshops voor mensen die in hun werk te maken hebben met ouderen die overmatig drinken. Zoals de cursussen ‘Alcohol en ouderen’,‘Verslaving en verslavende middelen’ en ‘Motiverende gespreksvoering’. Kijk voor een actueel cursusaanbod op www.frisseblikopalcohol.nl Meer informatie en advies Parnassia Bavo Groep Afdeling Preventie Lijnbaan 4 2512 VA Den Haag Telefoon: (070) 391 81 91 E-mail:
[email protected] www.parnassiabavogroep.nl/preventie
Voor dit informatiepakket is dankbaar gebruikgemaakt van informatie en advies van: Parnassia Bavo Groep, Nederlands Kenniscentrum Ouderenpsychiatrie, NIGZ, Trimbos-instituut, Yellinek Preventie, IVO, VÓÓR Welzijn, Florence, Stichting Mooi, Zebra Welzijn, STIOM, SOC, CIPO en GDO.