Informatie voor Familieleden omtrent Psychose
InFoP 2
1
Inhoud
Introductie Module I: Wat is een psychose ? Module II: Psychose begrijpen ? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie ?
Module IV: Behandeling van psychose de rol van andere interventies ?
2
Psychose begrijpen Kwetsbaarheid-Stress model
InFoP 2 -module 2
3
Kwetsbaarheid-Stress model Kwetsbaarheid = Vatbaar zijn voor ... ≠ Zwakte
Kwetsbaar zijn is geen zwakte van karakter, hangt niet af van ‘goede wil’. Men heeft een hogere vatbaarheid, door verschillende factoren (die nog steeds niet allemaal gekend zijn), voor bepaalde aandoeningen.
4
Draagkracht bepaald door... intelligentie persoonlijkheid pessimist / optimist levenservaringen piekeren psychische spanning
opvoeding waarden / normen hersenstoornissen erfelijkheid onverwerkte trauma’s
Draagbalk De menselijke draagkracht, of de innerlijke kracht die iedereen in zicht heeft, kan als het ware vergeleken worden met een draagbalk. Deze wordt gevormd door verschillende factoren. Al deze factoren samen, bepalen mee hoe sterk of hoe dik deze balk gevormd wordt. intelligentie persoonlijkheid :pessimist/optimist opvoeding :waarden en normen trauma's levenservaringen verworven hersenstoornissen erfelijkheid
5
Kwetsbaarheid voor Psychose = Knoop in de balk Kwetsbaarheid voor psychose
Deze kwetsbaarheid maakt dat mensen onder invloed van stress een psychose kunnen ontwikkelen.
Metafoor ‘De Balk’, origineel concept PZ Heilig Hart Ieper. Mensen met psychose hebben als het ware een ‘gevoelige’ plek in hun ‘draagbalk’ waardoor ze kwetsbaar zijn om onder specifieke omstandigheden psychotische symptomen te ontwikkelen.
6
Kwetsbaarheid voor Psychose = Knoop in de balk Verklaard door...
Foutieve wisselwerking tussen de verschillende hersencellen Erfelijke factoren Ontwikkelingsstoornissen
Kwetsbaarheid voor psychose
Metafoor ‘De Balk’, origineel concept PZ Heilig Hart Ieper. De kwetsbaarheid voor psychose heeft zijn oorzaak in verschillende factoren. De belangrijkste factor is een erfelijk bepaalde kwetsbaarheid. De kwetsbaarheid wordt verder vergroot door stoornissen in de ontwikkeling van de hersenen. De kwetsbaarheid toont zich in de hersenen van mensen door onevenwichten op het niveau van stoffen die instaan voor de wisselwerking en communicatie tussen zenuwcellen.
7
Kwetsbaarheid - Stress model DREMPEL VOOR EEN STOORNIS
Jos
Ann
Piet
Lies
Jean = STRESS
Draagkracht
Metafoor ‘De Balk’, origineel concept PZ Heilig Hart Ieper. De kwetsbaarheid van verschillende mensen is anders. De één heeft veel stress vanuit de omgeving nodig, de ander veel minder, om over de drempel voor een stoornis te geraken. Het al of niet krijgen van de stoornis is afhankelijk van de wisselwerking tussen kwetsbaarheid en omgeving. Enerzijds toont dit schema de individuele gevoeligheid (hoogte van de balk), dus hoe hoger een balk/gevoeligheid, hoe sneller iemand over de drempel voor een stoornis zal geraken. Anderzijds kan men hierbij ook aanhalen dat de stressoren (lengte van de rode pijlen) kan variëren: sommige stressoren zijn ‘groter’ dan andere, ook de perceptie van een stressor (impact) kan de lengte van de pijl laten variëren. Zo kunnen één of twee stressoren meer impact hebben (iemand sneller over de drempel brengen) dan vijf stressoren, omdat de stressoren als belangrijker worden aangevoeld. Wat voor de éne persoon als stresvol wordt aangevoeld, kan op de andere amper impact hebben. Dus: drie factoren spelen mee in de snelheid waarmee iemand over de drempel voor een stoornis geraakt: -De individuele gevoeligheid (hoogte van de balk) -Aantal stressoren (aantal rode pijlen) -Impact van de stressoren (lengte van de rode pijlen)
8
Oorzaken van psychose ? Stoornissen in de hersenen Erfelijkheid Omgevingsfactoren voor - rond de geboorte
Overgevoeligheid voor stress
In de zoektocht naar oorzaken kijken we eerst naar de oorzaken van de kwetsbaarheid en hoe we daarvan iets terugvinden in de structuur en de werking van de hersenen. Benadruk wel dat DE oorzaak van psychose nog niet is gekend. We kennen al wel delen van een complexe puzzel. De hier aangehaalde factoren spelen allemaal een rol (lijst ongetwijfeld niet volledig), maar in variabele mate naargelang de persoon.
9
KWETSBAARHEID
Erfelijkheid
Factoren voor/rond geboorte
Stoornissen in de hersenen
Schizofrene Psychose Schema voor opbouw van wat volgt. Dit is één mogelijk model om het ontwikkelen van een schizofreen beeld te verklaren. Andere modellen bestaan en kunnen een verklaring bieden. Het blijft om theoretische modellen gaan, waarbij voor de meeste hiervan wel degelijke argumenten te vinden zijn.
10
Hoe werken de hersenen ?
Complex orgaan Gebieden
Banen
Zenuw vezels
Neurotransmitters
Prikkel overdracht
Prenten hersenen en neuronen via www.lundbeck.be, doorklikken naar www.brainexplorer.org De hersenen zijn het meest complexe orgaan dat we kennen. De hersenen bevatten verschillende gebieden met specifieke functies. De hersengebieden communiceren onderling door bundels van zenuwcellen (banen). In een zenuwcel wordt informatie doorgegeven met elektrische signalen. Waar twee zenuwcellen elkaar ontmoeten is er een spleet (synaps). De informatie wordt over deze spleet doorgegeven door chemische stoffen (neurotransmitters ‘sleutels’)). Die zorgen voor de prikkeloverdracht tussen zenuwcellen. Je kan ze beschouwen als ‘sleutels’ die aan de ene zenuwcel vertrekken om op een slot te gaan zitten in de andere zenuwcel. Zit de juiste ‘sleutel’ in het juiste ‘slot’, dan kan als het ware de sleutel worden omgedraaid en loopt het signaal verder. Op sommige ‘sloten’ kunnen meerdere sleutels passen, waarbij sommige sleutels het juiste signaal doorgeven, andere sleutels het foute signaal, en nog andere het slot blokkeren.
11
Mensen met psychose hebben andere hersenstruktuur Kleine vermindering hersenstof Grotere hersenkamers Afwijkingen in verschillende gebieden van de hersenen
Onderzoek met beeldvorming van de hersenen toont verschillen tussen mensen met en mensen zonder psychose op het vlak van de structuur van de hersenen. Het gaat om kleine maar duidelijke verschillen: 10 % minder hersenstof; hersenen dus iets kleiner en er is meer hersenvocht rondom en in de hersenen (laterale ventrikels); ook in specifieke gebieden vindt men afwijkingen.
12
Mensen met psychose hebben andere hersenfunctie
RUST
ACTIVITEIT
Prent uit WPA Educational Program, Teaching and Learning About Schizophrenia. Ook werken de hersenen van mensen met psychose anders. In deze studie wordt gekeken naar de opname van zuurstof in de hersenen in rust en tijdens een specifieke cognitieve test (WCST, wisconsin card sorting test, een soort puzzel die probleemoplossend vermogen evalueert). In rust is de voorkant van de hersenen van gezonde proefpersonen meer actief dan die van zieke personen. De voorhersenen worden bij normale proefpersonen nog veel actiever bij het uitvoeren van de test. Mensen met psychose kunnen de puzzel wel oplossen maar doen dit duidelijk met ander gebieden in de hersenen. Deze ‘hypo-frontaliteit’ (voorkant van de hersenen minder actief, zowel in rust als bij taken) wordt bijna steeds teruggevonden. Op het beeld: de twee bovenste beelden zijn van een persoon zonder schizofrenie, de twee onderste van een persoon met schizofrenie. Hoe roder/geler de kleur, hoe actiever die hersenzone is. Hoe blauwer een zone is, hoe minder actief. Het verschil tussen de persoon zonder en met schizofrenie is duidelijk, puur visueel.
13
Schizofrenie: een aandoening van meerdere systemen in het brein Dopamine Acetylcholine
Cannabinoide
Adrenaline
Serotonine GABA Glutamaat
Neuropeptides
Het brein is het meest complexe orgaan in ons lichaam. Er zijn verschillende belangrijke receptoren en receptorsystemen. Actueel staat vooral dopamine centraal in het theoretisch denken over schizofrenie. Maar er is groeiende evidentie voor de betrokkenheid van andere receptorsystemen.
14
Andere werking van de hersencellen Neurotransmitters sleutel vb. onevenwicht dopamine
Receptoren slot
Prent uit: ‘Dichtbij en toch veraf’, De Hert, Magiels & Peuskens, EPO (1999). In een zenuwcel wordt informatie doorgegeven met elektrische signalen. Waar twee zenuwcellen elkaar ontmoeten is er een spleet (synaps). De informatie wordt over deze spleet doorgegeven door chemische stoffen (neurotransmitters). Die zorgen voor de prikkeloverdracht tussen zenuwcellen. Je kan ze beschouwen als ‘sleutels’ die aan de ene zenuwcel vertrekken om op een slot te gaan zitten in de andere zenuwcel. Zit de juiste ‘sleutel’ in het juiste ‘slot’, dan kan als het ware de sleutel worden omgedraaid en loopt het signaal verder. In dit verhaal staat de sleutel voor de dopamine, het slot voor de dopaminereceptor. Als er dopamine vrijkomt in de synaps, zal deze naar zijn ‘slot’ gaan en deze activeren, waardoor de prikkel van cel 1 wordt doorgegeven naar cel 2.
15
Is psychose erfelijk ? Psychose komt frequenter voor bij families van mensen met psychose Meerdere genen noodzakelijk Complexe erfelijkheid
Niet de aandoening maar de kwetsbaarheid wordt doorgegeven
Bewijzen voor erfelijkheid: familiale belasting; hogere frequentie van psychose bij het andere deel van een tweeling indien de éne persoon schizofrenie heeft. Maar ook verschillen tussen het soort tweelingen: hogere frequentie bij identieke tweelingen dan bij niet-identieke tweelingen (gelinkt aan het feit dat identieke tweelingen hetzelfde genetische materiaal bezitten, toch is hun kans niet, zoals men zou kunnen denken bij een zuiver genetisch overdraagbare aandoening, 100% - er zijn dus duidelijk andere factoren aanwezig die de ziekte tot uiting brengen); adoptiestudies (studies waarbij tweelingen gescheiden werden, studies bij geadopteerde kinderen van schizofrene ouders). Erfelijkheid is zeker niet 100 % dus ook andere factoren spelen een rol en het is dus niet de aandoening op zich maar de kwetsbaarheid om de aandoening te ontwikkelen die wordt overgeërfd. Als het maar 1 gen was was het al lang gevonden.
16
Hoe wordt psychose overgeërfd ? Schizofrene Psychose
Schizoaffectieve stoornis
Bipolaire stoornis
psychose Hypothese : bij complexe aandoeningen zoals schizofrenie gaat het om meerdere genen met kleine effecten, die kunnen overlappen met andere stoornissen.
Er is naar alle waarschijnlijkheid een combinatie van genen nodig om de kwetsbaarheid voor schizofrenie te hebben. Er spelen verschillende genen een rol die overlappen met andere ernstige psychiatrische stoornissen, zoals bipolaire stoornis (M/D ziekte). De verzameling van genen die men draagt bepalen het risico op een bepaalde aandoening. Om de ziekte daarna effectief tot uiting te laten komen, moeten de omstandigheden zodanig zijn dat de combinatie zorgt voor het verschijnen van de ziekte.
17
Hoe groot is de kans op schizofrene psychose ? Bevolking
1%
Eerstegraadsverwanten
10%
Beide ouders
50%
Eeneiïge tweeling
50%
In 70% is er geen familiale voorgeschiedenis !
Risico’s zoals die komen uit verzamelde gegevens uit verschillende onderzoeken.
18
Erfelijkheid Niet de ziekte maar de gevoeligheid wordt doorgegeven. Momenteel geen predictieve testen Wel lopend onderzoek naar erfelijke determinanten voor : Reactie op medicatie Ontwikkeling van nevenwerkingen
Risico’s zoals die komen uit verzamelde gegevens uit verschillende onderzoeken. Momenteel bestaan er nog geen testen die kunnen bepalen of iemand de ziekte zal ontwikkelen. Wel kunnen we aangeven of er een verhoogde kans is tov de algemene populatie (dus 1%), in functie van de hiervoor beschreven factoren.
19
Oorzaken van kwetsbaarheid ? Omgevingsfactoren (voor / rond de geboorte)
Geboorte in winter en lente Virus infectie tijdens zwangerschap Verwikkelingen tijdens bevalling
Bijdrage voor de kwetsbaarheid 70 - 80% erfelijkheid 20 - 30% omgevingsfactoren
Naast erfelijkheid zijn de ‘zwaarste’ factoren die mee kwetsbaarheid bepalen verwikkelingen rond de bevalling. De Odd’s Ratio is ongeveer 5, dat wil zeggen, iemand met uitgesproken verwikkelingen rond de bevalling heeft 5 maal meer risico in vergelijking met iemand zonder deze verwikkelingen. Het effect van virusinfecties is aangetoond maar weegt waarschijnlijk niet zo zwaar (maximaal 10 % van de variantie, dwz. Als er geen infecties meer zou optreden zou het aantal mensen met schizofrenie met 10 % kunnen dalen). Vandaar dat mensen geboren in winter en lente (meer virale infecties) een hogere kwetsbaarheid hebben.
20
Factoren voor/rond geboorte
Stoornissen in de hersenen
STRESS
KWETSBAARHEID
Erfelijkheid
Schizofrene Psychose Schema voor opbouw van wat volgt. Hoe werkt stress op deze kwetsbaarheid in?
21
Wat zijn bronnen van stress ? Levensgebeurtenissen... Veranderingen tijdens adolescentie Studeren Verliefdheid Huwelijk
Dood van naaste Verlies van baan Alcohol en drugs Pesten …
Sommige dingen zijn voor iedereen stressvol (bv overlijden van naaste). Ook aangename of positieve zaken gaan met veel stress gepaard. Stress komt dus niet enkel voort uit negatieve gebeurtenissen; verliefd worden, huwen, een kind krijgen,.. brengen enorm veel stress met zich mee. Drugs kunnen worden gezien als een biologische bron van stress: het lichaam reageert hierop met een stressreactie.
22
Wat is stress ? o Gedachten wat men denkt over het probleem
n Bron dat waarover men zich zorgen maakt
STRESS
p Lichamelijke reacties hoe het lichaam reageert
r Gedrag
q Gevoelens
wat men doet om de stress aan te kunnen of te vermijden
de emotionele toestand
Schema uit: IZPP (Integrale Zorg voor Psychotische Patiënten, De Hert & Peuskens, 1999). Niet aleen de bron van stress maar ook hoe iemand ermee omgaat is essentieel in de impact die stress kan hebben. Om stress meer hanteerbaar te maken kan je op zoek gaan naar verschillende aspecten: wat bezorgt iemand stress; welke gedachten roept dit op, wat denkt iemand over het probleem; op welke manier heeft dit een invloed op het lichaam, gaat je hart sneller slaan, begin je te zweten, …; welke gevoelens en emoties roept dit op, wordt je angstig, gespannen, raak je in paniek of heb je een gevoel van controle, …; hoe wordt je gedrag beïnvloed, heb je de neiging om je terug te trekken, ga je hulp zoeken, …
23
Omgaan met stress ?
Hoeveelheid stress Duur van de stress Belang van “ervaren” stress Omgaan met stresserende omstandigheden Mate van stress in de familie / omgeving Mate van steun uit de omgeving
Andere aspecten die belangrijk zijn bij het evalueren van stress. Sommige dingen (soms kleine zaken voor een buitenstaander) kunnen voor een specifiek iemand veel stress betekenen. Naast de mate van stress is natuurlijk de draagkracht van het individu (en ook de manieren die iemand zelf heeft om met stress om te gaan) maar evenzeer de mate van steun uit de omgeving belangrijk. Met veel ondersteuning en hulp kan iemand meer dingen dragen. EE (expressed emotion) komt ook later in module 4 aan bod.
24
KWETSBAARHEID
Erfelijkheid
Factoren voor/rond geboorte
Stoornissen in de hersenen Psychosociale factoren
STRESS
Alcohol, drugs,...
Schizofrene Psychose Schema voor opbouw van wat volgt. Invloed van factoren die de eerste of volgende episode kunnen uitlokken.
25
Draaglast = belasting van buiten uit Andere
Studeren
Werk
Dagelijks leven Levensgebeurtenissen
Relaties
Kwetsbaarheid voor psychose
Metafoor ‘De Balk’, origineel concept PZ Heilig Hart Ieper. Naast de belasting van binnenuit (de ‘knoop’) treedt psychose voor de eerste keer op in een levensfase waar er voor jongeren een grote mate van externe belasting en druk is: studiekeuze, weggaan van thuis, eerste relaties, … Onder ‘Andere’ zit bv alcohol- en middelengebruik.
26
De balk barst de eerste verschijnselen Andere
Studeren Dagelijks leven Levensgebeurtenissen
Werk
Relaties
Kwetsbaarheid voor psychose
Metafoor ‘De Balk’, origineel concept PZ Heilig Hart Ieper. De belasting neemt progressief toe en het systeem komt steeds meer en meer onder druk. De balk begint als het ware te barsten en de prodromale signalen en vroege tekens van psychose zijn voorboden van een systeem dat teveel onder druk staat.
27
St ud er en
Gebroken balk De psychose ks elij g a D ven le
Levensgebeurtenissen
Andere
W er k
s Relatie Kw vo ets or ba ps arh yc eid ho se
Metafoor ‘De Balk’, origineel concept PZ Heilig Hart Ieper. Uiteindelijk is de draaglast groter dan de draagkracht en breekt een psychose door.
28
InFoP-module 2
Vragen ?
29
