F
I
E
T
S
T
O
C
H
T
z
a
Industrieel Erfgoed I
N
Z
W
O
L
L
E
Colofon Tekst Marcel Overbeek Fotografie Marcel Overbeek A.N.M. Poelman Vormgeving buro 1 hoog
BAM Vastgoed (voorheen HBG Vastgoed), gehuisvest in het voormalige kantoor van Schrale Beton, maakt deze uitgave mede mogelijk.
Druk Hoekman Grafische Groep
Een publicatie van het Zwols Architectuur Podium (ZAP) en de Zwolse Historische Vereniging (ZHV), uitgegeven in het kader van ZIE2003.
Deze uitgave wordt mede mogelijk gemaakt door: • Het Stimuleringsfonds voor de Architectuur • Gemeente Zwolle • Provincie Overijssel • BAM Vastgoed (voorheen HBG Vastgoed) • ZAP-sponsors en donateurs
p
blz 40
blz 22
blz 22 blz 13 blz 31 blz 31
blz 4 blz 31
blz 4 blz 4 blz 40 blz 4
blz 22
blz 40 / blz 49 blz 49 blz 31
blz 49 blz 40
blz 49 blz 13
blz 22 blz 22
blz 13 blz 13 blz 13
Inleiding
Sinds 1996, het Jaar van het Industrieel Erfgoed, is de belangstelling voor alles wat met industriële monumenten te maken heeft sterk toegenomen. Steeds meer dringt het besef door, dat oude fabrieksgebouwen, stations, gemalen en watertorens cultuurhistorische waarde hebben als vertegenwoordigers van de geschiedenis van de industrialisatie van ons land. Door de industrialisatie is het Nederlandse landschap ingrijpend veranderd, en industrieel erfgoed vormt een belangrijke getuigenis van deze ontwikkeling. De laatste jaren komt er dan ook steeds meer erkenning voor de historische en architectuurhistorische waarde van industrieel erfgoed. In Nederland zijn inmiddels meer dan zestig lokale en landelijke organisaties actief op het terrein van het behoud van industrieel erfgoed en er is een landelijke belangenorganisatie, de Federatie Industrieel Erfgoed Nederland. Hoewel Zwolle geen echte industriële traditie kent, zeker in vergelijking met industriële 'bolwerken' als Enschede, Hengelo en Deventer, is het opvallend hoe groot de verscheidenheid aan industrieel erfgoed in Zwolle toch nog is. Het Zwolse industrieel erfgoed wordt weliswaar niet bepaald door indrukwekkende fabrieksgebouwen, maar kent een rijk bezit aan kleinschalige bedrijfsgebouwen, gemalen, bruggen, sluizen en spoorwegmonumenten. De in deze gids beschreven objecten geven een beeld van het industrieel erfgoed, zoals dat anno 2003 nog in Zwolle en directe omgeving te vinden is. De volgorde van de beschreven objecten is gebaseerd op een fietsroute langs industrieel erfgoed in de gemeente Zwolle, zoals die in 2000 is opgezet door de Werkgroep Zwols Industrieel Erfgoed van de Zwolse Historische Vereniging (ZHV). In totaal zijn 54 objecten in deze gids opgenomen, waarvan er zes buiten de fietsroute vallen. De routebeschrijving is in de tekst opgenomen. De lezer wordt uitgenodigd om aan de hand van deze gids er zelf op uit te trekken om kennis te maken met het industrieel erfgoed van Zwolle.
Marcel Overbeek April 2003
3
Di
gje raa
t
Ke r lst
ra
at
gi
Tu rf
jn
ma
rkt
r
8 9
Ph
ilo
f so
en
all
ee
tw
ez
7
Ba
oo
Ke rkb
en
la
nas in
aat
lm i
e Roadan H raat st
w Broaua str
Ga str
p
nd
gel
ge
6
tra k s at
Ha
r lst oe
nge l
rst
Badhuis
1
es i
tte
l
rkade
wal
Ple
2
Brink
Dieze
Koewe
3
Thorbeckegracht
Diezerpoo
5 4
M Coeenno hoo van rns ing e
rtenplas
t
ijk rd se
Bo
er
en
da n
10 11
ade
de
lk
se
lsc
ha
de
st
ra
os er ed Br
et ss tr.
Start: Café Stroomberg, Brink 1
rbaan
n Vo
tr.
Nic.
Be
e T ad es
u Ceintu
lk Vonde
RA LA
at
12
Maatgravenweg
1
Diezerkade Diezerpoortenplas
Maalderij Diezerpoortenplas 18
se Tus
Maatg
nd
ravenw
e Ve
rlat
en
Aan de Diezerpoortenplas was vanaf het einde van de negentiende eeuw de stoomgrutterij van de firma Bartels gevestigd. Aan de overzijde van de Diezerpoortenplas stonden tot de sloop in 1980 de pakhuizen van het bedrijf. In het pand van de voormalige stoomgrutterij, dat uitwendig weinig veranderde, is nu een computershop gevestigd.
eg
13
Ma
4
atg
rav
en
we
g
5
RA
2
Thorbeckegracht
Pakhuis / Bedrijfsruimte Thorbeckegracht 19
3
Tabakskerverij Assiesplein/Thorbeckegracht
In 1940 koopt de specerijenfabriek van A.J. ten Doesschate het perceel Thorbeckegracht 19, waar in hetzelfd jaar een nieuw pakhuis annex bedrijfsruimte wordt gebouwd. Het bedrijfspand is gebouwd in de traditionele stijl van de Delftse school, met een bakstenen gevel met smalle raampartijen in een hardstenen omlijsting. In het pand werden opslagtanks voor levertraan geplaatst en er was een expeditieafdeling gevestigd. In 1946 verlaat het specerijenbedrijf vanwege ruimtegebrek Zwolle en verhuist naar een leegstaande zuivelfabriek in Wapenveld, waar het bedrijf onder de naam Euroma nog steeds werkzaam is. Het pand aan de Thorbeckegracht is nu in gebruik bij architectenbureau 19 Het Atelier en een bedrijf in keukens.
6
Aan het Assiesplein, op een binnenterrein naar de Thorbeckegracht staat een oud bedrijfspand uit 1785, dat oorspronkelijk als tabakskerverij is gebouwd. In 1899 wordt het gebouw overgenomen door Anthony Judanij ten Doesschate, die er een grossierderij in specerijen begint. Het bedrijf van Ten Doesschate loopt goed, en latere uitbreidingen volgen in 1906 aan de Spinhuiswal. In 1910 wordt de bedrijfsnaam 'Eerste Zwolsche stoom-specerijmalerij en stamperij'. In 1907 krijgt Ten Doesschate vergunning voor het plaatsen van een zuiggasmotor van 10 pk, voor het malen van specerijen. Het bedrijfspand aan het Assiesplein wordt later als opslagruimte gebruikt. In de jaren zestig is het pand gerestaureerd en als kantoorruimte in gebruik genomen.
7
4
5
Pakhuis
Kantoor Stoombootmaatschappij Thorbeckegracht 44
Thorbeckegracht 39
Tegenover de houten ophaalbrug over de Thorbeckegracht staat een sober pakhuis, in 1900 gebouwd voor het handelsbedrijf in koloniale waren van de firma G. Biekart. Het pand werd in 1939 aangekocht door de firma ten Doesschate voor de opslag van specerijen. Nog steeds heeft het pand een opslagfunctie.
In 1916 werd op de hoek van de Thorbeckegracht en de Posthoornsbredehoek dit expeditiekantoor gebouwd voor de Stoombootmaatschappij van J. & R. van der Schuyt. In het gebouw werden een kantoor, pakhuis en een dienstwoning ondergebracht. De Zwolse architect J. Koch ontwierp het gebouw in een stijl die overeenkomsten vertoont met de bouwstijl van H.P. Berlage. Op de hoek is een halfrond venster, dat het personeel uitzicht bood op het scheepvaartverkeer op de Thorbeckegracht. Het pand is kenmerkend voor de vroegere scheepvaart- en handelsnijverheid aan de Thorbeckegracht.
8
9
LA
6
via ophaalbrug en Pletterstraat
RD LA LA
7
Ophaalbrug Diezerpoortenplas
Kerkstraat Kerkbrugje Groot Wezenland
Draaibrug Groot Wezenland
In 1939 werd de oude Diezerpoortenbrug, een gietijzeren draaibrug uit 1880 vervangen door een ijzeren ophaalbrug. Deze nieuwe ophaalbrug over de Thorbeckegracht is van hetzelfde type als de verderop gelegen Vispoortenbrug.
10
De Schoenkuipenbrug werd in 1907 gebouwd op het punt waar het Almelose Kanaal in de Zwolse stadsgracht uitmondt. De draaibrug verving een ophaalbrug, die de toegenomen verkeersdrukte niet meer kon verwerken. Het ontwerp van de brug is van de hand van de Zwolse stadsarchitect L. Krook. De ijzeren draaibrug is bevestigd op een ronde gemetselde pijler. De ijzeren brugleuningen hebben een sobere versiering met Art-Nouveaudetails. Aan de zijde van de Turfmarkt staat een houten brugwachtershuisje, dat eveneens door Krook werd ontworpen. De Schoenkuipenbrug is de laatste overgebleven Zwolse draaibrug.
11
aalw
eu
we Ka Wete na alw ring er eg st ra at
rn
se
Di
14
jk We uwe Nie alweg a Kan
o do
eg
S
ek
Kan
Ni
Ey m
teri ng
Hollewan
Turfmarkt
Watertoren
Be
Ge
8
dsweg
RA
15
rg
we
g
D
ert
ss
Gr
Turfmarkt
p or
oo te we g
12
17
13
Veldweg
In 1892 werd in opdracht van de gemeente Zwolle de watertoren op de Turfmarkt gebouwd naar een ontwerp van de architect J. Schotel, die vele watertorens in Nederland heeft ontworpen. De 36 meter hoge toren is gebouwd in neorenaissance stijl. Het ijzeren waterreservoir werd geleverd door de firma Neuman uit Eschweiler (Duitsland). In 1959 vielen er brokstukken van de toren naar beneden, waarbij een vijfjarig kind dodelijk werd getroffen. Een technisch onderzoek wees uit, dat de toren in slechte staat verkeerde. De gemeente Zwolle besloot het bovenste deel van de toren, met het reservoir af te breken en te vervangen door een nieuw reservoir. De toren werd naar een ontwerp van architect Mastenbroek voorzien van een nieuwe achthoekige bakstenen ommanteling met een koperen dak waardoor de toren een compleet nieuw uiterlijk kreeg. De watertoren werd in 1999 buiten bedrijf gesteld. De Zwolse watertoren is uniek in Nederland; het is de enige watertoren waar een oude toren in een nieuwe toren is 'verstopt'.
16
tra
at
Ou
dew
eg
9
Brug / Sluis / Sluiswachtershuisje Turfmarkt
LA RD
Philosofenallee Vondelkade
10
Oliefabriek Vondelkade / Boerendanserdijk 1
Op het punt, waar de Nieuwe Vecht uitkomt in het Almelose Kanaal, werd in de zeventiende eeuw een schutsluis aangelegd. De sluis staat bekend onder de naam Menistensluis, een verwijzing naar de geloofsovertuiging van de vroegere sluiswachter Egbert van der Veen. In 1922 werd de oude sluis vervangen door een nieuwe sluis, met bijbehorend sluiswachtershuisje. Het complex werd ontworpen door stadsarchitect L. Krook. De sluis heeft hoge gemetselde sluiswanden en stalen puntdeuren, over de sluis ligt een stalen basculebrug. Het sluis-/brugwachtershuisje is opgetrokken in baksteen en heeft een vijfhoekige plattegrond. In dit huisje bevindt zich de technische installatie waarmee de sluisdeuren en de basculebrug werden geopend.
14
Koert Reinders begon in 1893 een olieslagerij in windmolen De Passiebloem. Reinders had al een stoommeelfabriek in Hoogezand (Gr.) Ook in de nabijgelegen windmolen De Roode Molen was een olieslagerij gevestigd. Reinders nam beide molens over, en later ook de stoomoliefabriek De Aloë, die in 1877 werd gebouwd aan de Nieuwe Vecht door de firma van Engelen en Van Laer. De naam De Aloë verwijst naar de gelijknamige plant, waaruit plantaardige olie werd geslagen. In 1915 werd het oude fabriekgebouw vervangen door een nieuw grootschalig fabriekscomplex, met aan de zijde van de Bankastraat een olieraffinaderij. De firma Reinders groeide uit tot een gerenommeerd bedrijf, dat later door Golden Wonder is overgenomen. Na de sluiting van het bedrijf in 1987 werd het grootste deel van de oude bedrijfsgebouwen op het terrein gesloopt. Nu rest alleen nog de portierswoning aan de Boerendanserdijk 1, gebouwd in 1915 naar een ontwerp van Imko Reinders.
15
11
Windoliemolen
RD
Boerendanserdijk
RA RA RA LA
Berkum fietspad inslaan (ter hoogte van verkeersdrempel) Oleanderlaan Campherbeeklaan Tussen de Verlaten (langs de Nieuwe Vecht)
12
Vondelkade 175
Schutsluis / Sluiswachtershuis Maatgravenweg 4
Langs de Nieuwe Vecht, gegraven in de zeventiende eeuw, werden een aantal industriemolens gebouwd, waarvan alleen de windoliemolen De Passiebloem is overgebleven. De Passiebloem is een achtkantige stellingmolen die dateert uit 1776. De molen is gebouwd op een langwerpige houten schuur, waarin zich nog stenen voorraadkelders bevinden, waar de met windkracht geperste olie werd opgeslagen.
16
De Nieuwe Vecht werd in de zeventiende eeuw gegraven als scheepvaartverbinding tussen de Zwolse stadsgrachten en de Vecht. Bij de monding in de Vecht werd de schutsluis Het Nieuwe Verlaat aangelegd, die in 1914 is vernieuwd. Bij die gelegenheid werd een betonnen ovale sluiskolk van 32 meter lengte aangelegd en de nog bestaande sluiswachterswoning gebouwd. De sluishoofden aan de zijde van de Vecht zijn uitgevoerd in baksteen, afgedekt met rood graniet. Over het oostelijke landhoofd van de sluis is een stalen brug gebouwd. Na de afsluiting van de Nieuwe Vecht voor de scheepvaart is de sluis buiten bedrijf gesteld.
17
RD
Maatgravenweg
RA LA RA LA RD RD
Oude Dalfserweg Herfterlaan Erfgenamenweg Hoekserpad (langs Wijthmenerplas) fietstunnel door onder de RW 35 Oude Weg
13
Spoorbrug
14
Boogbrug
Maatgravenweg
Kanaalweg / Nieuwe Wetering
In 1867 werd over de rivier de Vecht een dubbele ijzeren spoorwegbrug gebouwd, in de lijn Zwolle - Meppel. De brug was oorspronkelijk gebouwd als kraanbrug, een zeldzaam brugtype waarbij het beweegbare bruggedeelte naar de zijkant kon worden opengedraaid. De ijzeren vakwerkbruggen werden in 1945 opgeblazen, waarna de brug is hersteld door de plaatsing van diverse spoorbrugonderdelen die van elders afkomstig waren. De brugdelen in de oostelijke rijbaan zijn in 1993 door de NS vervangen door een moderne stalen brug. Aan de oorspronkelijke functie als kraanbrug herinneren nog de twee dicht bij elkaar geplaatste bakstenen pijlers in het midden van de rivier.
In 1949 is in opdracht van de Maatschappij Overijsselse Kanalen (MOK) een nieuwe boogbrug gebouwd over De Nieuwe Wetering, die de Hoevenbrug genoemd wordt. De brug bestaat uit een hooggelegen slanke betonnen boog en is ontworpen door het Zwolse ingenieursbureau P.J. de Gruyter De bouw van de brug werd uitgevoerd door de Zwolse aannemer W. van Zuilen. Aangezien de kanaaloevers op deze plaats vrij hoog zijn, was het niet noodzakelijk een beweegbare brug te bouwen.
18
19
RA LA LA RA LA
Nieuwe Weteringkade fietspad langs de Sekdoornse Dijk fietspad langs de Soestwetering Aalvangersweg fietspad en parallelweg volgen langs de Hollewandsweg (rijksweg N 337)
Windesheim
15
Elektrisch gemaal
RA
Dorpsstraat (centrum Windesheim)
16
Stoomzuivelfabriek Dorpsstraat 33-35
Aan de provinciale weg Zwolle - Windesheim staat een klein, vierkant gemaaltje. Het gemaaltje werd in 1925 gebouwd in opdracht van het waterschap de Molenpolder. Het gemaal zorgde voor de afwatering van de Molenpolder en het Zuthemerbroek op de Zandwetering. Het gebouw is opgetrokken uit baksteen, met horizontale en verticale stroken, en heeft een houten piramidedak, bekleed met dakleer. Het gemaal is reeds lang buiten bedrijf en wordt alleen nog als opslagruimte gebruikt. Van dit type kleine elektrische gemalen hebben er ooit verscheidene gestaan in de omgeving van Zwolle, het gemaal Zuthemerbroek is het laatste overgebleven voorbeeld hiervan.
Op 23 december 1899 kreeg M. van der Hagen uit Zoetermeer toestemming om in Windesheim een 'fabriek in roomboter en kindermelk' op te richten. Van der Hagen, die in Zoetermeer al een dergelijke fabriek had, bouwde de fabriek in Windesheim in een half jaar tijd. In de fabriek werkten ca. 10 werknemers. De machines werden aangedreven door een stoommachine van 8 pk. Op 29 april 1902 brandde de fabriek aan de Dorpsstraat totaal uit. De suggestie, dat de brand was aangestoken, kon niet bewezen worden. De fabriek werd niet meer in bedrijf gesteld en de resten van de fabriek werden verkocht. Later werd het pand verbouwd tot woningen, een functie die het nu nog steeds heeft. Hoewel de voorgevel in de loop der jaren sterk werd verbouwd, is het oorspronkelijke industriële karakter van het pand nog goed afleesbaar. In de topgevel staat in reliëfletters de naam Nutricia.
20
21
IJsse lcen trale weg
Ha rcu los epa
18
d
20
Pa
erdijk
ra
lle
lw
eg
Schell
RD LA
Dorpsstraat / Windesheimer weg (spoorweg oversteken) Fabrieksweg, uitrijden tot het einde bij de dijk
17
Steenfabriek
19 hu ys str aa t
O ud e
Oud
e Ve
e Ve
erwe
g
rw eg
Fabrieksweg 40
21 Katerveerdijk
Sp
we
g
IJs
se
lal
lee
w
ra
lle
e
eer eV
we
g
lde oo Sp
ad ergp
e rb Vijv
d Ou
ude
r Vee
IJs
weg
O Thijssenbrug
22
22
se
be
23
rb
erg
N
ieu
ee eV
oo
r lde
lal
lee
rg
we
g
Langs de IJssel waren verschillende baksteenfabrieken gevestigd, waaronder op Zwols gebied de steenfabriek Oldeneel en de Waalstenenfabriek Windesheim. De fabriek in Windesheim werd in 1853 door Gerrit Dwars gevestigd op een terrein langs de IJssel. In 1902 werd het bedrijf ondergebracht in de NV Waalsteenfabriek Windesheim. Na de Eerste Wereldoorlog groeide het bedrijf door de sterk gestegen vraag naar bakstenen. In 1926 werd de nog bestaande ringoven in gebruik genomen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het bedrijf voortdurend vernieuwd en gemoderniseerd. Door een sterke terugloop in de afzet van baksteen in de jaren zeventig, moest het bedrijf in 1982 de productie beëindigen. De fabrieksgebouwen werden voor het grootste deel gesloopt, met uitzondering van de bakstenen ringoven met de karakteristieke poortopeningen. De oude ringoven ligt nu in een beschermd natuurgebied.
23
Spoolde LA Oldeneelweg LA Schellerdijk (bij het kleine Veer) RD fietspad Schellerdijk RD Schellerdijk
Terug via Fabrieksweg, richting Harculocentrale
18
Elektriciteitscentrale
RD RA LA LA
fietspad Harculose Pad Ijsselcentraleweg Professor Feldmannweg fietspad Beekmanpad
19
Spoorbrug
IJsselcentraleweg 6
Tussen 1951 en 1955 werd in de buurtschap Harculo aan de IJssel de elektrische centrale Harculo gebouwd, naar een ontwerp van ingenieursbureau P.J. de Gruyter in Zwolle. De nieuwe centrale is de opvolger van de oude centrale uit 1916 aan de Weteringkade (afgebroken in 1980). De centrale is opgebouwd uit een staalskelet, dat aan de buitenzijde is bekleed met geprefabriceerde rechthoekige betonnen panelen. In de loop der jaren is de centrale uitgebreid van twee naar vijf stookeenheden. Van de vijf schoorstenen zijn er nog twee over. In 2001 is de centrale weer in gebruik genomen door de huidige eigenaar, Electrabel. Aan de rivierzijde werd in de jaren vijftig een kolenhaven gegraven, waar kolenschepen werden gelost via een losinstallatie. Later, toen de centrale werd gestookt op olie en gas, verdween de losinstallatie. Het IJsselwater wordt als koelwater voor de centrale gebruikt.
Op 6 juni 1864 werd de spoorbrug over de IJssel in de spoorlijn Amersfoort - Zwolle in gebruik genomen. De brug bestond uit een aantal brugdelen op bakstenen pijlers met in het midden een draaibrug, die voor de scheepvaart kon worden geopend. Aangezien de draaibrug niet meer voldeed, werd de brug in 1933 vernieuwd, waarbij de draaibrug is vervangen door een hefbrug met contragewichten. Deze hefbrug is nog steeds in gebruik. De lange brug aan de stadszijde werd vervangen door een kokerliggerbrug. In het bakstenen landhoofd aan de Gelderse zijde is een grote gedenksteen ingemetseld met de tekst: ''Op den 2e oktober 1862 onder de regering van Koning Willem III heeft mr. J.R. Thorbecke ’s Konings minister van binnenlandsche zaken, in tegenwoordigheid van den Raad van Administratie der Nederlandsche Centraal Spoorweg Maatschappij de eerste steen van deze brug gelegd''. De gedenksteen is in de Tweede Wereldoorlog beschadigd bij beschietingen door geallieerde vliegtuigen.
24
25
20
Spoorwegviaduct Schellerdijk
RD LA RD
Engelse Werk Fietspad nemen , onder de Ijsselbrug door, richting Katerveer. Katerveerdijk
21
Sluizencomplex Katerveerdijk
In de spoordijk tussen het emplacement en de IJsselspoorbrug werd in 1904 dit spoorwegviaduct aangelegd voor het wegverkeer over de Schellerdijk. Het viaduct bestaat uit een stalen spoorbrug, gefundeerd op bakstenen brughoofden. In de oostelijke bakstenen muur is een gevelsteen ingemetseld met de tekst ''N.C.S.M.- 1904''. De letters en cijfers zijn vormgegeven in art nouveaustijl. Het spoorviaduct is aangelegd door de Nederlandsche Centraal Spoorweg Maatschappij, de toenmalige exploitant van de lijn Zwolle - Amersfoort.
Vanaf de Middeleeuwen heeft de stad Zwolle pogingen ondernomen om de stad via een kanaal met de IJssel te verbinden. In 1817 werd het kanaal met een schutsluis aangelegd, na goedkeuring door Koning Willem I. Het kanaal kreeg dan ook de naam Willemsvaart. In 1873 werd het complex uitgebreid met de Grote Sluis. Over beide sluizen werden aan de landzijde gietijzeren ophaalbruggen gebouwd. De technische installatie van de sluizen werd geleverd door de Koninklijke Nederlandse Grofsmederij uit Leiden, waarvan de naam nog te vinden is op de gietijzeren bewegingswerken van de Grote Sluis. In het bakstenen buitenhoofd van de Kleine Sluis is een grote gedenksteen ingemetseld, geplaatst in 1868, ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de sluizen. In 1965 werd het Katerveersluizencomplex buiten bedrijf gesteld na de opening van het nieuwe Zwolle - IJsselkanaal. In 1995 is het sluizencomplex gerestaureerd.
26
27
RA
Oude Veerweg
RA LA
fietsbrug over de Willemsvaart fietspad langs de Willemsvaart, onder de IJsselallee door
22
Basculebrug
23
Kantoorgebouw
Spoolderbergweg
Willemsvaart 21
In 1930 is de verkeersbrug over de IJssel gebouwd. Voor de verbinding van de IJsselbrug met het centrum van Zwolle werd een nieuwe verkeersweg aangelegd, die bij Spoolde de Willemsvaart kruist. Voor het scheepvaartverkeer werd in deze weg een hooggelegen basculebrug aangelegd. De brug kreeg een beweegbaar stalen brugdek, waarvan het bewegingsmechanisme werd ondergebracht in het betonnen landhoofd aan de zuidzijde. Na de sluiting van de Willemsvaart voor de scheepvaart in 1965 is het beweegbare deel van de Spoolderbrug vastgezet.
Aan de Willemsvaart werd in 1957 dit kantoor gebouwd voor de firma Schrale Beton. Het moderne kantoorgebouw is in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid ontworpen door de bekende architect Gerrit Rietveld. Het pand bestaat uit twee geschakelde delen, een kantoorruimte en een tekenkamer. Opvallend zijn de grote raampartijen en de fraaie compositie van de bouwdelen. In 1963 is het pand uitgebreid naar plannen van Jan Rietveld, de zoon van architect Gerrit Rietveld. In 2001 werd het pand gerenoveerd door HBG-Vastgoed, die in de stijl van de oorspronkelijke belettering de naam op het dak heeft geplaatst. HBG vormt met Koninklijke BAM NBM sinds kort Koninklijke BAM Groep. HBG Vastgoed is per juni 2003 BAM Vastgoed.
28
29
Ri et ew eg
W
25
Ni
eu
lla
s ert
ral
tra
lee
24
at
isb
Gas
khu
rug
elt
erd
ijk
Fra n
thu
isd
ijk
Hasselterd
ijk
Wi
e Ve we
ss
st
hu
isd
ijk
jk
Ha
sse
lte
rdi
Zeildoekweverij Ha
24
26
Ga
Willemsvaart 18
Circa 1875 werd op het terrein tussen het spoorwegemplacement en de Willemsvaart een zeildoekweverij gebouwd. De fabriek bestaat uit een langgerekt traditioneel bedrijfsgebouw met zadeldak, met aan de voorzijde aan de Willemsvaart een in eclectisch stijl gebouwd woonhuis. Na de sluiting van de zeildoekweverij was het pand nog een aantal jaren in gebruik bij een bouwbedrijf. Nu is het in gebruik als kantoor en opslagruimte voor het Venduehuis Zwolle. Op de fabrieksgevel die grenst aan het spoorwegemplacement is nog een oude muurreclame te zien met de tekst ''N.V. Ned. Zeildoekweverij''.
Hasselterdijk
27
28
30
31
ille
ms
ka
de
25
Spoorwegdienstwoning
LA RA LA
Rieteweg Blaloweg Gasthuisdijk
26
Houtzagerij Gasthuisdijk 46
Willemsvaart 12
In 1864 reed de eerste trein Zwolle binnen. De exploitatie van de spoorlijn Amersfoort - Zwolle - Kampen was in handen van de Nederlandsche Centraal Spoorweg Maatschappij (NCSM). Nog voor de bouw van het huidige Zwolse station werd aan de Willemsvaart een tijdelijke halte ingericht, die in 1873 weer werd opgeheven. Ook werden op deze plaats enkele dienstwoningen voor de NCSM gebouwd, waaronder het nog bestaande pand Willemsvaart 12. Het gebouw diende als huisvesting voor de afdeling Tractie, Weg en Werken. In het pand, dat werd ontworpen door ingenieur Bergmans in opdracht van de NCSM, was een kantoor en een dienstwoning ondergebracht. Het pand verkeert uiterlijk nog in de oorspronkelijke staat met rondboogvensters en houten luiken.
32
De familie van Eijndhoven bouwde in 1825 een windhoutzaagmolen aan het Zwarte Water op het terrein van de voormalige buitenplaats Twistvliet. In 1857 werd op het eiland van Voorst een stoomhoutzagerij opgericht, die later met een machinale schaverij werd uitgebreid. In 1901 brandde de oude windhoutzaagmolen af en werd de naam van het bedrijf omgezet in NV Houthandel voorheen Eijndhoven & Zoon. In 1907 werd de bestaande zagerij afgebroken en vervangen door een moderne stoomhoutzagerij, waarvan nog enkele gebouwen bewaard zijn gebleven. Naast de zagerij, aan de balkenhaven staan twee grote loodsen uit 1907 waarin nog steeds op machinale wijze hout wordt gezaagd en geschaafd. Achter de zagerij staan de houten droogloodsen. Aan de overzijde van de Gasthuisdijk staat het voormalige kantoorgebouw uit 1860. De houthandel is in 1989 overgenomen door Stiho BV (Stichtse Houthandel) te Nieuwegein.
33
LA
fietsbrug Zwolle - IJsselkanaal oversteken
Frankhuis RA Hasselterdijk
27
Uitwateringssluis
28
Hasselterdijk
Tolhuis Hasselterdijk 43
Voor de afwatering van de polder Mastenbroek op het Zwarte Water werd al in 1365 op deze plaats een uitwateringssluisje De Rademakerszijl gebouwd. In 1825 is de bakstenen sluis vernieuwd. Op het benedensluishoofd staat een houten kaapstander, waarmee de sluisdeuren kunnen worden opengedraaid. In 1999 is de sluis ingrijpend gerestaureerd, waarbij het metselwerk van de sluiswanden deels opnieuw werd opgemetseld en het unieke derde stel sluisdeuren weer is aangebracht.
In 1840 werd aan de Hasselterdijk in de buurtschap Frankhuis dit tolhuis gebouwd. Het traditionele gebouwtje met rieten dak heeft aan de voorgevel een viertal fraaie houten zuilen, die het overstekende dak ondersteunen. Het tolhuis van Frankhuis is het laatste overgebleven tolhuis in de gemeente Zwolle.
34
35
RA over de Mastenbroekerweg Zwarte Water oversteken RA/LA Holtenbroekerdijk LA Langenholterdijk
RD RA
fietspad Langenholterdijk (denk aan klaphek) Brinkhoekweg
29
30
Westerveldbrug
Stoomgemaal Langenholterdijk 5
Brinkhoekweg
In 1877 werd het waterschap Dieze opgericht. Al direct gaf het waterschap opdracht voor de bouw van een schepradstoomgemaal in de buurtschap Westerveld aan het Zwarte Water. De stoommachine en de ketel werden geleverd door de Zwolsche fabriek van stoom- en andere werktuigen, de totale bouwkosten bedroegen fl. 10.983,-. Het gemaal zorgde voor de afwatering van de polder Dieze, via de Westerveldsche Aa op het Zwarte Water. In 1925 werd het gemaal omgebouwd tot een elektrisch gemaal met een elektromotor van 75 pk, geleverd door de Apeldoornse machinefabriek en metaalgieterij. Op 1 januari 1962 ging het waterschap Dieze met vier andere waterschappen op in het nieuwe waterschap Bezuiden de Vecht. In de jaren zeventig werd het gemaal Westerveld buiten dienst gesteld en vervangen door een modern gemaal. Het oude gemaal is nu in gebruik als bergruimte bij de bewoner van het nabijgelegen woonhuis. De schoorsteen, machines en het gietijzeren scheprad zijn reeds lang geleden verdwenen.
36
Op het punt waar het riviertje de Westerveldsche Aa uitkomt bij het voormalige stoomgemaal Westerveld, is in 1935 deze betonnen brug gebouwd. De brug heeft een sobere, strakke vormgeving en had fraai bewerkte ijzeren brugleuningen in artdecostijl, die helaas bij een recente renovatie zijn verdwenen. Op de zijkanten van de brug is in reliëf het wapen van de voormalige gemeente Zwollerkerspel aangebracht.
37
RD RA LA RA LA RD
Rijnlaan Waallaan Middelweg Zwartewaterallee Monteverdilaan Rembrandtlaan
RD RA
Binnenstad / Assendorp Dijkstraat Friese Wal
31
Verffabriek / Huidendrogerij Friese Wal 22
LA LA RA RA LA RD LA
Kanonsteeg Thorbeckegracht Vispoortenbrug oversteken Buitenkant Rode Torenplein Jufferenwal Kamperstraat
32
Muurreclame Kamperstraat 30
De verf- en lakkenfabriek van Schaepman werd in 1830 opgericht. Het bedrijf was aanvankelijk gevestigd aan de Thorbeckegracht. In 1924 verhuisde het bedrijf naar de bestaande fabrieksgebouwen van de huidendrogerij J. Heimans aan de Friese Wal. De huidendrogerij werd in 1901 gebouwd onder de naam De Volharding. Het gebouw is een van de laatste fabrieksgebouwen in de Zwolse binnenstad. In de top van de voorgevel is het jaartal 1901 aangebracht. In de dakconstructie aan de binnenzijde is nog een aantal ijzeren haken te vinden, waaraan vroeger de huiden werden opgehangen om te drogen.
Op de zijgevel van het woon- en winkelpand aan de Kamperstraat nr. 30 is nog een oude muurreclame te vinden, die enkele jaren geleden is gerestaureerd. De reclameschildering, van de firma Korpershoek in hoeden en petten, herinnert aan deze reeds lang verdwenen firma. Deze muurreclame is een van de laatste die nog in de Zwolse binnenstad te vinden is. Aan de overzijde, bij het begin van de Kalverstraat is nog een geconsolideerde muurreclame te zien van een loodgietersbedrijf.
38
39
L
k rdij olte enh g an
30 Brin kho
jk
i rs be rg
.D
rij
opstraat
Bu
Jan Toor
andtlaan
V
La
ng
en
ho
lte
eg
rdi
ekw
29
Schuttevaerkade Dijkstraat
Friese
Assies str
eeg
Wal
aat
Friese Wal
Kanonst
31
LA
Luttekestraat
33
Expeditiekantoor
nas in
enst r.
r.
len
orst
tra es
gel
at
42 40
Mo
Spo
at
orc
hst
D B erk struism aat an O str ost aa ert
tra
Ve n
t
Ter b
aa ns
an
str
rla
rte
ste
t
He
36
Oo
41
es
i
in Tu
n Ve
elm ilh
van de r La
W
37
ilh elm i
k
hoe
Vijf
at tra
eg
tr.
Koestraat
el
sin na
van Karnebeekstraat
ing
sen
ra
rS
t
Luttekestraat 15
35
S as
W als
at kes tra tte
Lu
ete
ark
47
ma
aat
tgi
ijm
Vis
st r
Bl
straat
Po
ns
33
pe
at
Praub
al
Emmawijk
Grorte Ke kin Ple
de
Goud Ste
aa t
at
Pa
kw
ra
tra
aat
uis sth plein P ter jkstraat elk wi Ga rkt W ol Ni Sas we eu sen ve stra we rs at M tr a ark at t
Ou
van Nattum s tr
Ee
rst
ers
r lst oe
W
te K Kor
mp
lve
Sp
48
er
Ka
34
e Roadan H raat st
Ka
uis Gasth straat
32
w Broauat str
am
g
arkt
pe
J
Buitenkant
dw
a
Het pand Luttekestraat 15 is in 1912 gebouwd als expeditiekantoor in opdracht van Van Gend en Loos voor de Maatschappij van Staatsspoorwegen. Het pand werd ontworpen door architect P.M.A. Huurman uit Groningen. Van Gend en Loos had in heel Nederland een uitgebreid net van dergelijke expeditiekantoren, waar pakketgoederen konden worden afgegeven en opgehaald. Op de begane grond was het expeditiekantoor gevestigd, met een fraaie houten lokettenwand. Opvallend in de voorgevels zijn de twee tegeltableaus met de tekst ''Van Gend en LoosH. Colignon/Factorij der Nederlandsche Staatswegen en Centraal Spoor''. H. Colignon was de Belgische zustermaatschappij van Van Gend en Loos. In de jaren dertig werd het pand overgenomen door restaurant Suisse, dat de onderste verdieping tot restaurant verbouwde. In 1999 werd het gebouw onderdeel van de kledingzaak P. Zoomers. Bij deze verbouwing zijn de overgeschilderde tegeltableaus van hun verflaag ontdaan en gerestaureerd.
41
RA RA LA RA
34
Korte Luttekestraat Grote Kerkplein Korte Ademhalingssteeg Oude Vismarkt
Meubelmakerij Oude Vismarkt 9
RD
Nieuwe Markt
35
Postkantoor Nieuwe Markt 1
In 1843 stichtte F.J. Schoemaker een meubelmakerij. Het bedrijf groeide voorspoedig en was gevestigd aan de Diezerstraat, met een doorloop naar een pand aan de Oude Vismarkt. Het pand aan de Vismarkt brandde in 1907 af, waarna een nieuw bedrijfspand werd gebouwd naar een ontwerp van de Zwolse architect M. Meijerink. In dit monumentale bedrijfspand, gebouwd in een strakke art nouveaustijl, was op de begane grond de meubeltoonzaal gevestigd. Op de eerste en tweede verdieping waren de werkplaatsen, waar met machines de houten meubelen in opdracht werden vervaardigd. In 1949 werd het bedrijf verkocht aan G. Leerling, die de meubelmakerij voortzette. In 1958 kwam definitief een einde aan de meubelmakerij, toen het pand werd verkocht aan de NV Batjes, meubelinrichtingsbedrijven. De laatste jaren is het pand, waarvan het exterieur nog in ongewijzigde staat verkeert, in gebruik bij een opticien en een kapperszaak.
42
Het Zwolse hoofdpostkantoor werd in 1908-1910 gebouwd naar een ontwerp van rijksbouwmeester C.H. Peeters in neogotische stijl. Peeters ontwierp als rijksbouwmeester honderden postkantoren in Nederland, waarvan de meeste volgens een standaardontwerp werden gebouwd, ook wel 'postkantorengotiek' genoemd. Ook het Zwolse postkantoor is in deze stijl opgetrokken, met de kenmerkende hoge segmentboog vensters, topgevels met smalle verticale nissen, tandlijsten en dakkapellen. Boven de hoofdingang is een gietijzeren wapenschild met het rijkswapen aangebracht, een langzamerhand zeldzame verschijning bij postkantoren. In 2002 is het postkantoor voor een groot deel verbouwd tot appartementen. Het postkantoor bevindt zich nog steeds op de begane grond aan de zijde van de Nieuwe Markt.
43
RA LA RA RD LA
Bethlehemkerkplein Bloemendalstraat Koestraat Blijmarkt Luttekestraat, brug over stadsgracht oversteken
36
Spoorwegstation
LA RA RD LA
Burgemeester van Roijensingel Roopoort Parkstraat Westerlaan
37
Stationsplein 16
Locomotiefwerkplaats Emplacement NS
In 1864 werd de spoorwegverbinding Amersfoort - Zwolle in gebruik genomen. Het stationsgebouw van Zwolle werd in 1868 voltooid. Het monumentale stationsgebouw werd gebouwd als Spoorwegstation Klasse I, volgens een ontwerp van de afdeling waterstaat van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het Zwolse stationsgebouw is opgetrokken in neoclassicistische stijl, met witgepleisterde gevels en rondboogramen. De totale lengte van het gebouw bedraagt ca. 100 meter. Centraal in de voorgevel bevindt zich de ingangspartij, met een verhoogde verdieping, bekroond met een tympaan. Aan de perronzijde werd een grote gietijzeren overkapping gebouwd, met een sikkelspantconstructie. Vanwege de slechte staat waarin deze kap verkeerde, is de oude perronoverkapping vervangen door een moderne stalen constructie. Eén oude sikkelspant is bewaard gebleven en opgenomen in de nieuwe perronkap. Het station is in 1975 op de Rijksmonumentenlijst geplaatst.
Al snel na de komst van de spoorwegen naar Zwolle in 1864 werd besloten een spoorwegwerkplaats in Zwolle te vestigen. In 1870 werd de Centrale Werkplaats op het emplacement in bedrijf genomen. Het complex omvatte een locomotievenwerkplaats, een rijtuigwerkplaats, een draaierij, een smederij en een koperslagerij. In de loop der jaren werden de werkplaatsen meerdere malen uitgebreid met nieuwe hallen. In 1916 vond een forse uitbreiding plaats, waarbij een grote locomotievenwerkplaats werd gebouwd. Deze is opgetrokken uit een staalskelet met bakstenen wanden. In de oostelijke kopgevel werd een grote raampartij aangebracht, die zorgde voor voldoende lichtinval. In 1940 werd dit gebouw in gebruik genomen als locomotievenloods, ter vervanging van de door oorlogshandelingen verwoeste oude locomotievenloods. De loods wordt nu door de NS gebruikt als onderhoudswerkplaats voor spoorwegmaterieel.
44
45
LA RA
Stationweg Van Roijensingel
RA
Zeven Alleetjes
38
Kantoorgebouw
39
Kantoorgebouw
Burgemeester van Royensingel 9
Zeven Alleetjes 1
In 1914 is op de hoek van de Burgemeester van Roijensingel een monumentaal kantoorgebouw gebouwd in opdracht van Lambertus Poortier. Het pand werd in gebruik genomen door de Eerste Onderlinge Aannemers Verzekerings Maatschappij. Later werd het pand overgenomen door het bankbedrijf van de firma Doijer & Kalff, nog later door de AMRO-bank. In 1985 werd het pand verkocht aan woningbouwvereniging SAVO, die het pand verbouwde tot 26 wooneenheden voor studenten. Het kantoorgebouw werd ontworpen door de Zwolse architect M. Meijerink, in een mengvorm van art nouveau en Berlagiaanse stijl. Het pand heeft een markant hoektorentje en is rijk voorzien van natuurstenen versieringen. De statige entree aan de Burgemeester van Roijensingel is voorzien van een balkon op zuilen, waarboven een gevelsteen met de tekst ''bank Doijer & Kalff'' is aangebracht.
Het kantoorgebouw van de NV Elektriciteitsfabriek IJsselcentrale werd in 1939 ontworpen door de architecten A. van der Steur uit Rotterdam en M. Meyerink uit Zwolle. De bouw begon in 1939, maar vanwege de oorlog kon het complex eerst in 1946 worden voltooid. Het gebouw is opgetrokken in de stijl van de Delftse school, een bouwstijl die gebruik maakt van traditionele elementen. Het complex is nu in gebruik bij de Regio IJssel - Vecht.
46
47
aat
tstra
d er v an
Lind
rach Eend
str.
an
46 44
enland er Laen str.
rnebeekstra
at
d
Lu
tte
lst
ra
rgs
tra
at
at
Koestraat
49
lm he
gel
in
in as
w ot
ru
gj e
ro
Ke rkb
G
ilh elm i
aat
nas in
gel
k
hoe
Vijf
at
sen
tra
S as
W als
eg
tr. ns pe
Pa
47
35
Goud Ste
aa t
r lst oe
W
am te K
van Nattum s tr
er
at
e nb
at
e Roadan H raat st
i
t
48
Sp
uis sth plein P ter jkstraat eV elk wi Ga ism ark W t o N Sas lw ieu sen ev stra we er at st M r aa ark t t
aat
rS
ark
34 d
st r
kes tra
jes
gel
in as
w Broauat str
ete
ijm
straat
Bl
tgi
de W eid
at tra W als
in
uis Gasth straat
Grorte Ke kin Ple
Praub
Po
Groenestraat
jes
E er s te W e id
at
at
Twe e
tr. chts Eendra
Groenestraat
stra Blok
stra ene Gro
v. It t
e
at
ms t r .
ersu
orst Spo Goud Ste
v. Itter sum
n k ma
La e n str.
at tra es Ve n
str. v. Itter sum
enst r.
van de r La
Laenstr.
eekstraat
t raa hst orc Ter b
v
van
r.
str ost aa ert
van Karnebeekstraat
p
at
Pa
tra
ffer
rs
str.
pe
per
or
d rke
Ou
33 tte
weg
arkt
t
Lu
43
len
nd
g
aa
at
Blo
se
Na
str
tra
Coet
M l
ge
lkm
t
As
il
lm he
Groot Wez
39
raa
rstr.
astr. Resed issie Comam stra t
at
n
ers
e sbo
ra
va
mp
t
n
Zeven Alleetjes
e Roy
48
38
a Kl a
d
kst
s
rst
W
nge l
ard
Mo
Koestraat
el
Me
Bloemstraat
sen
45 si
traat
e n te r
Tuinstraat 10-12
In 1919 is dit bedrijfspand gebouwd in opdracht van Jan uit den Bogaard, die er een rijwiel-onderdelenfabriek in vestigde. Het in baksteen opgetrokken pand is gebouwd in een sobere expressionistische stijl, met geometrische versieringen. In de bakstenen topgevel in het midden was de tekst ''Metaalindustrie'' aangebracht. Oprichter Jan uit den Bogaard woonde van 1928 tot 1933 in het woonhuis naast het bedrijf. In de crisisjaren werd de rijwielfabriek gesloten en ging het pand in eigendom over van de firma Troostwijk, een textielgroothandel. In 1942 kwam het pand in handen van de firma Hoogstraat, een groothandelaar in specerijen. In 1960 werd het pand overgenomen door de Gebr. Ferwerda, een automaterialenhandel. Vanaf midden jaren tachtig stond het complex leeg, totdat het in 1989 is verbouwd tot wooneenheden, waarbij de oorspronkelijke ingang werd dichtgemetseld.
ha
len
t
pe
ing
S as
raa
or
t
sst
tt
nd
rS
t
se
aa
aat
ete
ark
s Coets
st r
tgi
ijm
aat
40
Rijwiel- en onderdelenfabriek
aub str
33
aat
en
Mo
Molenweg
str
D ev
Bl
t
at
ars
aa
tra
dw
str
t
ns
len
in Tu
aa rte
Mo
Eig
As
str He
Tuinstraat
ns
E
tr nks
le Ce
En
ss
at in Tu
RD
le Ce
Lu
at
rte
at
tra
ss
He
t
tra
tra
41
es
ert
t
estr
tra
t
n Ve
6 Elb
Elb
aa
aan
t
ss ert
str
40
a tra
an der
eg
in Tu
ers
at
We st
tra
Stationsw
at
rks
lls
Pa
ge
tra
Na
at
n
erl
derkerkstr Zui aa t
van Karneb
va
We st
39
n Karnebeekstraat
38
enland
Groot Wezenl
Ro
n
nge l
Groot Wez
Zeven Alleetjes
e Roy
si
RA LA
Venestraat Hertenstraat
41
Lak- en verffabriek
42
Hertenstraat 27
Spoorvoetgangersbrug Oosterlaan / Hanzelaan
De lak- en verffabriek van de firma Klinkert werd in 1891 opgericht. In 1914 is dit opvallende bedrijfsgebouw aan de Hertenstraat gebouwd naar een ontwerp van de architecten J. van Dijk en J.D.C. Koch in Berlagiaanse stijl. In het complex waren magazijnen, productieruimten en kantoren gevestigd. Opvallend element is het ronde hoektorentje, met een smeedijzeren windvaan als bekroning. In de voorgevel bevinden zich uitgespaarde muurvlakken (waarop vroeger de naam van de fabriek stond vermeld) en een stalen hijsbalk. In 1948 is de verffabriek gesloten, waarna het gebouw werd gebruikt als opslagplaats. In 1983 is het complex verbouwd tot wooneenheden. De schoorsteen die bij de fabriek hoorde is na de Tweede Wereldoorlog verdwenen.
In 1882 is het Zwolse spoorwegemplacement verbreed met een aantal sporen. Om de verbinding van de Van Karnebeekstraat met Schelle in stand te houden werd in 1883 een hoge voetgangersbrug over het emplacement gebouwd. De brug heeft een bijzondere boogconstructie welke vanwege de elipsvorm, die ook wel lensliggerconstructie wordt genoemd. Deze constructie is uniek en is verder in Nederland bij de bouw van bruggen niet toegepast. De drie stalen bogen met een houten rijdek worden ondersteund door twee stalen jukken die tussen de sporen zijn geplaatst. De staalconstructie van de Hoge Brug is gemaakt door de machinefabriek van de firma Dalhuyzen in Kampen. Aan weerszijden van de brug leiden steile toegangswegen via een boogvormig tracé naar de brug. Langs de opritten werden ijzeren leuningen aangebracht, met fraaie gietijzeren hekpijlers. De Hoge Brug staat op de Rijksmonumentenlijst en is in 1994 geheel gerenoveerd.
50
51
RA
43
Molenweg
Stoomconfectiefabriek Molenweg 169
RA RD
Molenweg terug rijden Assendorperstraat Groot Wezenland
44
Rioolgemaal Groot Wezenland
De stoomconfectiefabriek van H.G.J. Luken is gebouwd van 1896 tot 1898 naar een ontwerp van architect G.B. Broekema uit Kampen. Later heeft de fabriek dienst gedaan als stoomwasserij-strijkinrichting. De fabrieksgebouwen met sheddaken zijn in 1980 gesloopt om plaats te maken voor woningen. Alleen het fraaie kantoor/magazijngebouw aan de straatzijde bleef staan. Dit pand, gebouwd in een rijke neorenaissance stijl, heeft nu een woonhuisfunctie. Opvallend in de voorgevel zijn de drie rondboogvensters, de zandstenen versieringen en de rijk gedetailleerde dakkapel. Aan de straatzijde is een ijzeren hekwerk aangebracht. De muurreclame op de zijgevel herinnert aan de periode dat de fabriek als stoomwasserij in gebruik was.
Vanaf 1860 wordt in Zwolle een rioleringstelsel aangelegd. De lozing vond plaats op de stadsgrachten en de poldersloten buiten de stad. In 1900 konden de grachten en sloten het sterk toegenomen vervuilde afvalwater van de stad niet meer verwerken. De gemeente besloot de buitenwijken van een rioleringsstelsel te voorzien en het bestaande rioolstelsel te vervangen. Om het afvalwater weg te pompen werd bij het Groot Wezenland in 1915 een rioolgemaal gebouwd. Dit gemaal verzorgde de afwatering van de Stationswijk en Assendorp. Het rioolgemaal is gebouwd in Berlagiaanse stijl, met sobere bakstenen gevels en natuurstenen versieringen. De bouwstijl van het gemaal sluit naadloos aan op de bakstenen balustrade langs de gracht en de architectuur van de Sassenpoortbrug. De ontwerper van dit rioolgemaal is dan ook naar alle waarschijnlijkheid stadsarchitect L. Krook.
52
53
RA
via Sassenpoortbrug naar centrum
RA
van Nahuysplein
45
Sassenpoortbrug
46
Trafohuis Van Nahuysplein 11
In 1908 is over de stadsgracht bij de Sassenpoort een nieuwe vaste boogbrug gebouwd ter vervanging van een gietijzeren ophaalbrug uit 1861. De nieuwe brug werd gebouwd naar een ontwerp van stadsarchitect L. Krook. De brug is volgens een voor die tijd revolutionair concept gebouwd: de constructie van gewapend beton met bakstenen ommetseld. De balustrades werden afgedekt met granieten dekplaten, op de vier hoeken werden sierlantarens aangebracht. Op de zijkant van de brug is het Zwolse wapen met het jaartal ''1909'' in natuursteen aangebracht. De Sassenpoortbrug is een van de vroegste voorbeelden in Nederland van een gewapende beton constructie. De oudste bekende betonbrug is de Herenbrug in Utrecht, die in 1904 werd gebouwd.
54
Aan het van Nahuysplein staat dit trafohuis, gebouwd in 1920 in opdracht van de provincie Overijssel. Het in baksteen opgetrokken pand is gebouwd in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid, met verspringende bouwblokken. Opmerkelijk element is de hoge toren.
55
RA LA
Wilhelminasingel Wolweverstraat
RA
Gasthuisplein
47
Likeurstokerij en distilleerderij
48
Straatklok
Gasthuisplein / Wolweverstraat
Gasthuisplein
In 1814 werd een likeurstokerij en distilleerderij opgericht door Hendrik Doijer en Salomon van Deventer. Het fabrieksgebouw aan het Gasthuisplein is in 1866 gebouwd in eclectische stijl. In de gepleisterde voorgevel aan het Gasthuisplein is in cartouches de naam van het bedrijf te vinden, evenals de jaartallen 1814 en 1866. In 1970 vertrok het bedrijf uit de binnenstad naar industrieterrein De Marslanden. Het oude fabrieksgebouw werd verbouwd tot kantoor en is nu een uitzendbureau. Aan de zijde van de Wolweverstraat is het oude industriële karakter van het gebouw nog goed te zien. In de Wolweverstraat staat naast de voormalige distilleerderij het pakhuis van de firma Doijer waar de vaten met likeur en drank werden opgeslagen. Dit is een van de laatste nog oorspronkelijke pakhuizen in de Zwolse binnenstad.
In de jaren dertig is deze straatklok geplaatst op het Gasthuisplein. De klok, met reclame van de juweliersfirma Geerink, had een belangrijke functie voor de passagiers van de stadsbussen die op het Gasthuisplein halt hielden.
56
57
RD LA RA RA
Ter Pelwijkstraat Kerkstraat Diezerpoortenplas Diezerkade
Finish: Café Stroomberg, Brink 1.
a
Hoefsmederij Thomas à Kempisstraat 38
Op de volgende pagina’s worden een aantal objecten beschreven die niet in de route opgenomen zijn.
58
In dit pand begon Bernardus Bos in 1835 een smederij. In 1885 verkocht hij het pand aan de smid Hendrik F. Eijhuisen, die het pand tot hoefsmederij verbouwde. Aan de voorgevel werd een fraaie houten travalje gebouwd, een constructie met afdak en een houten sierlijst met het geschilderde opschrift "J.H. Eijhuisen en Zn. Fijn Grof en Hoefsmederij". De travalje bestaat uit vier houten palen met verbindingsstukken, waartussen de paarden werden vastgezet om de hoeven te beslaan. In 1972 werd het bedrijf beëindigd en de hoefsmederij overgedragen aan de gemeente Zwolle. In de witgepleisterde voorgevel bevindt zich een gevelsteen uit 1882 met hamer en nijptang, symbolen van het paardenbeslaan. Later is een tweede gevelsteen aangebracht met een voorstelling van een hessenwagen. Deze steen werd enkele jaren geleden ontdekt achter de hoefsmederij, waar de steen als deksel op een rioolput dienst deed.
59
b
Bedrijfsgebouw waterleidingmaatschappij Ruiterlaan
c
Telefoonkantoor Nieuwstraat 52
In 1930 werd de NV Waterleiding Maatschappij Overijssel (WMO) opgericht door de provincie en een aantal Overijsselse gemeenten. In 1952 is bij het Engelse Werk een nieuw waterpompstation gebouwd met een capaciteit van 1000 kubieke meter drinkwater per uur. Het pompstation bestaat uit een filtergebouw, een kantoorgebouw met kantine en een dienstwoning. De architectuur van de in baksteen opgetrokken gebouwen is traditioneel, en vertoont overeenkomsten met het kantoorgebouw van de IJsselmaatschappij in Zwolle.
In 1917 werd aan de Nieuwstraat een telefoon- telegraafkantoor gebouwd, van waaruit het Zwolse telefoonverkeer werd geregeld. Het pand is voorzien van sobere details in art nouveaustijl, waaronder de natuurstenen omlijsting van de ingangspartij. In de voorgevel bevindt zich een tegeltableau, waarvan de oorspronkelijke tekst ''telephoonbureau'' is overgeschilderd en daardoor niet meer herkenbaar is. Na het vertrek van de telefooncentrale naar de Parkstraat is de oude centrale in gebruik genomen als opslagruimte.
60
61
d
Elektrisch gemaal Herfte Oude Almelose weg / Almelose kanaal
In 1925 werd het waterschap Herfte opgericht door landeigenaren in Zwollerkerspel om de wateroverlast in dit gebied terug te dringen. In 1929 gaf het waterschap opdracht voor de bouw van een elektrisch gemaal, dat door allerlei omstandigheden pas in 1936 in gebruik werd genomen. Het gemaal, een eenvoudig bakstenen pand met sobere detaillering, werd gebouwd op het punt waar de Herfter Wetering uitmondt in het Almelose Kanaal. In het gemaal staan twee verticale schroefpompen van de firma Stork uit Hengelo, die in 1929 zijn geïnstalleerd en nog steeds in bedrijf zijn. In de voorgevel van het gemaal is een gedenksteen ingemetseld, waarin op rijm de bouw van het gemaal wordt weergegeven: ''In negentienhonderd dertig min een werd gelegd de eerste steen. Nadat veel tegenstand was overwonnen is met den bouw van dit gemaal begonnen in een gebied 8.000 bunder groot kwam zoo een eind aan den watersnood''.
62
e
Spoorbrug Hanzelaan
In de nieuwe wijk Hanzeland, aan de zuidzijde van het NS-station is in 2000 deze voormalige spoorbrug herplaatst. De spoorbrug is in 1880 gebouwd als enkelsporige brug over de Soestwetering, in de spoorlijn Zwolle - Almelo. De spoorbrug heeft een constructie van vakwerkliggers die met klinknagels aan elkaar zijn bevestigd. In 1998 moest de inmiddels bejaarde spoorbrug over de Soestwetering wijken voor een nieuwe spoorbrug. Een deel van de oude spoorbrug kreeg een nieuwe bestemming als voetgangersbrug in Hanzeland, waar de brug de monumentale entree vormt naar een kantorencomplex.
63
f
Stoomzuivelfabriek Bisschopswetering 55, ‘s Heerenbroek
De stoomzuivelfabriek Coöperatieve Zuivelfabriek ’s Heerenbroek werd in 1914 gebouwd naar een ontwerp van de uit Kampen afkomstige architect G.B. Broekema. De zuivelfabriek in ’s Heerenbroek is gebouwd in Berlagiaanse stijl, en verkeert nog grotendeels in de oorspronkelijke staat. De oudste bouwdelen zijn opgetrokken in rode baksteen, met gele sierbanden en fraaie rondboogvensters. De schoorsteen is aan de voorzijde van de fabriek geplaatst, met een rookkanaal naar het ketelhuis. Naast de fabriek staat de directeurswoning, die in dezelfde stijl als de fabriek is opgetrokken. In 1916 werd de fabriek uitgebreid en in 1930 werd aan de voorzijde een nieuwe melkontvangsthal gebouwd met verhoogd laadperron voor de melkbussen. In de ontvangsthal bevindt zich een gedenkplaat met gegevens over de oprichting van de fabriek. Nadat de fabriek eind twintigste eeuw nog werd gebruikt als melkpoederfabriek, is het bedrijf in 1997 definitief gesloten.
64
