www.brambogaerts.nl
KG Periode 2 Les 05 Dada De readymade van Duchamp is één van de belangrijkste kunstconcepten van de 20e eeuw. Een alledaags object aanwijzen als kunst is een omstreden zet. Veel mensen zeggen nog steeds vaak: “Dat is toch helemaal geen kunst?!” Duchamp wilde met de readymade de vraag “wanneer is iets kunst” stellen. Iets dat als kunst wordt gepresenteerd hoeft zo niet ervaren te worden. De vraag kwam voort uit de overname van de traditionele rol van de kunst door de fotografie (de rol van het verbeelden van de wereld). De kunst reageerde op de fotografie door dingen weer te geven die fotografie niet weergeven kan. Wat is kunst eigenlijk? Die vraag stelt Duchamp. Marcel Duchamp - Fountain Door deze ordinaire pispot als kunst te etaleren wordt aangeschopt tegen de traditionele concepten van wat kunst nou eigenlijk is. Nu is dit een van de bekendste werken van de 20e eeuw. Het ding wordt soms zelfs vergeleken met de Venus van Milo, en zelfs Maria. Het is tentoongesteld in 1917 op een expositie (als je genoeg betaalde mocht je hier zelfs tentoongesteld worden). De naam van de fabrikant van het urinoir wordt als signatuur gebruikt. Het originele “werk” is zoekgeraakt, en een tijd lang was deze foto het enige tastbare bewijs. In de jaren ’60 worden een aantal exacte kopieën gemaakt. Ironisch genoeg wordt dus op ambachtelijke wijze een kopie gemaakt van een object dat juist gewoon ergens vandaan is geplukt en als kunst is tentoongesteld. Duchamp is dus een voorloper van het conceptualisme. Een reactie op de fotografie was ook het symbolisme. Het symbolisme wilde dat weergeven waar de camera niet kon komen. De kunstenaar stond boven de natuur en de werkelijkheid. Edward Munch was een belangrijk symbolist die zijn gevoelens uitte in zijn schilderijen. Daarmee was hij een voorloper van het expressionisme. Expressionisme Bij het impressie gaat het om een impressie: iets wat van buitenaf naar binnen komt. Bij het expressionisme gaat er juist iets van binnenuit naar buiten. Munch was de belangrijkste voorloper van het expressionisme. Vincent van Gogh gebruikte zijn doek ook als een klankbord voor zijn gevoelens en daarmee wordt hij ook als een voorloper gezien. De term expressionisme werd voor veel verschillende stromingen uit de vroege 20e eeuw, ook bijvoorbeeld het fauvisme werd een expressionistische stroming genoemd. Tegenwoordig gebruiken we de term niet als de tegenhanger van het impressionisme, of als parapluterm voor verschillende reacties op het impressionisme, maar als aanduiding
van een stroming die met name in Duitsland en Oostenrijk erg dominant was. Het expressionisme is van nature bijzonder individualistisch. Oskar Kokoschka - Bruid van de wind Het is een psychologisch zelfportret samen met zijn geliefde Alma Mahler, wat een fatale liefde blijkt te zijn. Ze bevinden zich samen op een woeste zee, zij ligt te slapen maar hij wordt gekweld door gedachten en hersenspinsels. Egon Schiele - Naakt meisje met de armen over elkaar Hier wederom een psychologisch zelfportret. Bij Schiele gaat het om de dierlijke natuur van de mens, het kwetsbare en pijnlijke, met thema’s als ziekte, dood, seks. De gekwelde “ik” van de kunstenaar is, net als bij veel werken van het expressionisme, is het centrale thema, net als de levensangst. In 1907 wordt de expressionistische kunstenaarsgroep Die Brücke opgericht door een aantal studenten bouwkunst met als belangrijkste figuur Ernst Ludwig Kirchner. De groep wordt opgericht in Dresden. De gedachte “iedereen is welkom die datgene weergeeft dat hem tot scheppen aanzet” staat centraal. Ze zagen een kunst voor de toekomst. De naam komt uit Friedrich Nietzsche’s Also sprach Zarathustra. Die Brücke wilde de brug vormen die naar de nieuwe (über)mens die in dat boek beschreven wordt leidt. Ze zagen zichzelf als een vitale kracht die zou bijdragen aan een betere wereld. Hier is weer dat onderscheid tussen groepen binnen de avant-garde die revolutionair zijn binnen de kunst zelf (kunst-intrinsiek, qua vorm en kleur en stijl) en kunstenaars die minder revolutionair zijn binnen vormgeving en kleur en qua conceptdenken maar met hun kunst een maatschappelijke verandering teweeg willen brengen en de wereld willen veranderen. De historische avant-garde geloofde heilig in de potentie van kunst een betere wereld te bewerkstelligen. Om deze verandering te bewerkstelligen streeft Die Brücke ondanks het individualistische karakter van expressionistische kunst een collectieve stijl na. Het is vaak moeilijk om de handtekening van de individuele leden uit een werk te halen. Munch is de belangrijkste inspiratiebron, net als de Afrikaanse kunst. Ze wilden een authentieke Duitse kunst maken, daarom dienden ook middeleeuwse Duitse houtdrukken als belangrijke inspiratiebron. Deze stonden dichter bij het gevoel. Karl Schmidt-Rottluff - Melancholie Kunst van Die Brücke is vaak negatief van gevoel, zelfs depressief. Ze wilden een maatschappelijke verandering, de industrialisering was te ver doorgeschoten, ze wilden terug naar een primitieve staat. Men realiseerde zich toch dat deze pre-industriële paradijselijke wereld niet meer terug zou komen. Het doel was bovendien een Duitse kunst maken die het Franse monopolie zou doorbreken. Een andere inspiratiebron waren de fauven, ondanks dat Die Brücke dat ontkennen. Van de werken van de fauven wordt je echter wel blij, van die van Die Brücke meestal niet. In 1910 verhuist Die Brücke naar Berlijn. We zien het nerveuze grote stadsleven en de isolatie en de vervreemding als individu in het werk van Kirchner. Nazipropagandaminister Goebbels is aanvankelijk fan van de expressionisten, maar hun werk komt te hangen op de (nazistische) tentoonstelling van Entartete Kunst in 1937,
georganiseerd om te laten zien hoe het niet moest (afvalkunst). Dit doet Kirchner zo veel pijn dat hij zelfmoord pleegt. Een andere belangrijke kunstenaarsgroep is Der Blaue Reiter, ook expressionistisch, met als kenmerk dat ze individualistisch waren, geen collectief waren. Als centrale figuren waren er Wassily Kandinsky en Franz Marc. Het begon als een tijdschrift om de expressieve vorm van kunst te laten zien. Der Blaue Reiter had ook een geïdealiseerd toekomstbeeld. De naam en het logo van Der Blaue Reiter zijn afgeleid van Sint Joris, die op het wapen van Moskou staat. Kandinsky was een overtuigd theosoof (een mix van religie en filosofie, waarbinnen men het idee had dat er een betere wereld zou komen, en dat het centrum daarvan Moskou zou zijn). De blauwe ruiter was dus het symbool van de nieuwe wereld. Kandinsky schilderde het eerste volledig abstracte kunstwerk ooit. Toch had Kandinsky dit niet voor ogen, hij werkte naar een soort wereldtaal in vorm en kleur, gericht op mensen in de toekomst, die zouden voelen wat zijn werken zouden betekenen. Kleur is bij hem de drager van gevoelens. Bij zijn vormentaal wordt de werkelijkheid niet losgelaten. Bepaalde motieven zoals de ruiter te paard (Sint Joris) worden steeds verder vereenvoudigd zonder dat hij er helemaal los van komt. Wassily Kandinsky - Klamm We zien hier herkenbare elementen zoals een steiger en een roeibootje. Kandinsky laat de werkelijkheid dus nooit echt helemaal los. De Russische kunst neemt tussen 1910 en 1925 een sprong voorwaarts. De Russische avant-garde had als belangrijke leider Kazimir Malevitsj, die na experimenten met het primitivisme en het kubofuturisme uitkomt bij zijn eigen stroming, het suprematisme. Suprematisme Malevitsj had met het suprematisme een kunstvorm van zuivere geometrische abstractie voor ogen. Kazimir Malevitsj - Zwart vierkant Het zwarte vierkant wordt gezien als het einde van een ontwikkeling, die gaat richting een zuivere vorm van abstractie. Minimaler dan dit kan bijna niet (hoewel Malevitsj zichzelf later overtrof door een wit vierkant op een wit vlak te schilderen). Dit werk wordt gezien als een eindpunt van de schilderkunst. Voor Malevitsj zelf was dit echter de letter A van een alfabet van beeldtaal dat hij zelf ontwikkelde. Foto van een tentoonstelling Malevitsj Zwarte vierkant hangt hier niet netjes aan de muur maar in de hoek van de kamer. In een Russisch huishouden hing in die hoek normaal een religieus schilderijtje dat het huis zou beschermen. Die rol wordt hier vertolkt door het Zwarte vierkant. Het suprematisme is bijna een religieuze kunst, waarbij de wereld achter de werkelijkheid weergegeven moest worden.
Constructivisme Er ontstaat nog een andere vorm van Russische avant-garde met Vladimir Tatlin voorop. Vladimir Tatlin - Hoekreliëf Ook hier zien we de hoek van een kamer die wordt opgevuld door een kunstwerk, eenzelfde verwijzing naar het icoon. Tatlin komt in aanraking met de kubistische sculptuur van Picasso. Het constructivisme heeft een andere nadruk dan het suprematisme. Daar lag de nadruk op een zuivere kunst, hier ligt het op een utilitaire kunst (kunst moest in dienst van het leven staan), het moest bruikbaar zijn. De Russische Revolutie (1917-1918) was gericht tegen de tsaar. In 1918 grijpen de communisten de macht. Het communisme vloeide voort uit het socialisme (wat gekoppeld was aan het realisme). De communisten hadden een perfecte wereld voor ogen, een nieuwe maatschappij waar niets van terecht is gekomen. Het ideaal van die nieuwe maatschappij eiste echter een nieuwe vorm van kunst. Wat was beter dan de kunst van de Russische avant-garde: het suprematisme en het constructivisme? Het was tegelijk progressief en typisch Russisch, en werd de huisstijl van de Russische revolutie. Kunstenaars van deze stromingen kregen banen in het Russische kunstonderwijs en gaven dus de toon aan. Daarmee lukt het na verschillende pogingen van verschillende stromingen in verschillende tijden eindelijk om een kunst te ontwikkelen die de wereld een beetje verandert. In Rusland geeft de avant-garde dus een aantal jaren lang een nieuwe wereld vorm. Kunst moest een propagandadoel (agitprop - agitatie en propaganda). Malevitsj stond een zuivere, bijna religieuze kunst voor, en voor de niet-religieuze communisten was dat niets. Daarom krijgt het constructivisme de boventoon. El Lissitzky - Versla de witten met de rode wig De communisten grijpen de macht, er volgt een burgeroorlog tussen de rode communisten en de witte tegenstanders. Op een abstracte manier wordt dit hier verbeeld waarbij met een rode wig een witte bol in stukken wordt gespleten. Dit soort werken werden als posters uitgegeven en als propagandamiddel ingezet. Het moet echter wel begrepen worden. Russen waren in die tijd vaak analfabeet, en daarom snapte de gemiddelde Rus niets van de avant-garde kunst. Zolang de geabstraheerde vormgeving bleef bestaan kwam de boodschap dus niet goed over. Eind jaren ’20 wordt dus overgestapt op het Sovjet-realisme, wat door iedereen begrepen kon worden. Qua doel is het nog steeds propagandakunst, de stijl verandert alleen.
Vladimir Tatlin - Toren Een model van een toren die nooit gebouwd is. Het moest drie keer zo groot worden als de Eiffeltoren. Het moest heel imposant worden, maar mislukte dus. De spiraalvorm suggereert dat het alleen nog maar verder omhoog kan gaan. Dit ding kon nooit gebouwd worden, vanwege een gebrek aan know-how en middelen. Het ideaal is erg mooi, maar met dit beeld ging de Russische avant-garde ten onder.
