InDetail. 25 jaar Nationaal. Restauratiefonds. Geen weg terug voor landhuis Schouwenburg Winkel van Sinkel: een luchtbel middenin de stad

InDetail

25 jaar Nationaal Restauratiefonds Geen weg terug voor landhuis Schouwenburg Winkel van Sinkel: een luchtbel middenin de stad

Magazine van het Restauratiefonds

JAARGANG 1 / NR 1 / 2010

2

VOORWOORD

het restauratiefonds Al 25 jaar een begrip in de monumenten­wereld: met verstand van financieren en hart voor monumenten.

Van plannen naar nieuw magazine

Begin 2009, alweer anderhalf jaar geleden, zijn wij bij het Restauratiefonds begonnen met voorbereidingen voor het jubileumjaar: 2010. Het Restauratiefonds is dit jaar 25 jaar actief in de erfgoedsector. Bij zo’n jubileum zijn wij geneigd om terug te kijken; wat is er in de periode die achter ons ligt gebeurd? Voor het magazine dat voor u ligt, geldt dat het 20 jaar geleden is begonnen als Rf-bulletin, een gekopieerd A4’tje met monumentennieuws. Vijf jaar geleden is de naam gewijzigd in InDetail, een nieuwsbrief van 16 pagina’s die vier keer per jaar verscheen. En nu, in 2010, de vertrouwde naam, maar een nieuwe formule. Een magazine van deze tijd met daarin monumentenverhalen, berichten uit de erfgoedsector, tips en restauratie-ervaringen. Wat ook nieuw is? In juni en december ontvangt u een dikker exemplaar van InDetail; maar liefst 36 pagina’s in plaats van de gebruikelijke 16. Daarnaast is er een digitale nieuwsbrief waarmee het Restauratiefonds u vier keer per jaar op de hoogte brengt van het meest actuele erfgoednieuws.

Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 94 39 F 033 253 95 98 [email protected] www.restauratiefonds.nl

Redactie

Boudewijn Drechsler, Amersfoort Erna Oosterveen, Zwolle Paul van Vliet Jan Smit, Zwolle Tjitske Plakké, Nationaal Restauratiefonds Désirée Veltman, Nationaal Restauratiefonds

Fotografie

Vincent van den Hoven, Voorschoten Wiep van Apeldoorn, Amersfoort Ron Greve, Zwolle Stichting Open Monumentendag, Amsterdam

Ontwerp Na 25 jaar kijken wij dus niet alleen terug, maar zeker ook vooruit!

Intens Reclame en Marketing, Amersfoort

Een nieuw magazine met inspirerende verhalen, klaar voor de komende

Drukkerij

jaren. Wij hopen dat u dit magazine met veel plezier leest. Wij hebben het in ieder geval met veel genoegen voor u gemaakt! Pieter Siebinga Directeur Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u dit aanvragen via www.restauratiefonds.nl/indetail.

Koninklijke Van Gorcum, Assen InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar. Wilt u regelmatig op de hoogte blijven van de activiteiten van het Restauratiefonds? Meldt u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail ISSN 1574-9339

inhoud

“Jij bent ook niet gauw in paniek te krijgen”

“Wij brengen de partijen bij elkaar”

“Glooien als de golven van de zee”

Verhuizen van Den Haag naar

Dirk Oostenbrug vertelt over

Een 150 jaar oude schuur in Aagtekerke

Elburg: de restauratie van

zijn werk op de Binnendienst

in Zeeland krijgt een ‘verjongingskuur’

Landgoed Schouwenburg.

bij het Restauratiefonds.

en daarmee een tweede kans.

lees meer op PAGINA 6

lees meer op PAGINA 19

lees meer op PAGINA 26

3

Verder in dit nummer nieuws van het restauratiefonds

4

interview - Geen weg terug voor landhuis Schouwenburg

6

berichten

12

de visie van - Edith den Hartigh, directeur stichting open monumentendag

14

tips

18

bankzaken - Dirk Oostenbrug, Hoofd Binnendienst

19

openbaar monument - Winkel van Sinkel, een luchtbel middenin de stad

20

berichten

24

voor en na restauratie - Het tweede leven van een schuur

26

de specialist - MICHIEL VAN DER BURGHT, bouwadviseur

28

restauratiefonds.nl

34

kanjer - Herbestemde parel in Groninger binnenstad

35

4

nieuws van het restauratiefonds

Nationaal Restauratiefonds bestaat 25 jaar!

monumenteigenaren te voorzien, heeft het Restauratiefonds producten zoals de Restauratiefonds-hypotheek, de Kerken Nevenfunctie-Lening en de Cultuurfondshypotheek ingezet.

Zoals u aan het speciale logo kunt zien

klanten is er een boekje geproduceerd met

Maar het Restauratiefonds is er niet alleen

bestaat het Restauratiefonds 25 jaar!

25 openbare monumenten. Naast deze

voor eigenaren van monumenten. Ook werken

Opgericht in 1985 voor het uibetalen en

nieuwe activiteiten kijken wij ook terug op

wij graag samen met erfgoedprofessionals.

voorfinancieren van subsidies, het verstrekken

25 ‘erfgoedjaren’. In die periode zijn er veel

Ministeries, gemeenten en provincies, maar

van Restauratie-hypotheken en het beheren

verschillende financieringsmogelijkheden

ook aannemers, architecten, makelaars, enz.

van het Revolverend Fonds. Dit jaar besteden

ontwikkeld, waarbij het Restauratiefonds

Deze samenwerking bestaat bijvoorbeeld uit

wij op verschillende manieren aandacht aan

vaak gebruikmaakt van het principe van een

het voorlichten van eigenaren, het oprichten

ons jubileum.

revolverend fonds. Dit betekent dat leningen

van een eigen Restauratiefonds of het

worden verstrekt, de rente en aflossing

adviseren van elkaar over de laatste ont­

Dit nieuwe magazine is daar een goed voor-

terugkomt bij het Restauratiefonds en dit geld

wikkelingen. Kortom: wij kijken terug op

beeld van. Daarnaast is er ook een nieuwe

opnieuw wordt ingezet voor restauraties.

25 succesvolle jaren, en maken er graag

digitale nieuwsbrief en speciaal voor onze

Om in de behoefte van verschillende

samen met u nog veel meer jaren van! n

25 Openbare Monumenten in één boekje

Het boekje geeft een bonte verzameling

voor de wereld van monumenten, en in het

van objecten weer, precies dat wat de

bijzonder het behoud ervan.

monumenten­wereld zo leuk maakt. Het gelimiteerde boekje verschijnt in de

Van korting op de entree tot

maand juni en wordt alleen verstrekt aan

gratis pannenkoekenmeel

klanten van het Restauratiefonds. Bent u

Het initiatief voor het boekje is door de deel-

geen klant van het Restauratiefonds, maar

Na maanden van voorbereidingen is het

nemende locaties enthousiast ontvangen.

wilt u meer weten over dit boekje en de

dan zover; 25 openbare monumenten in één

Om een bezoek extra aantrekkelijk te maken,

25 openbare monumenten? Kijk dan op:

boekje. De selectie van 25 monumenten was

zijn er coupons in het boekje opgenomen met

een uitdaging, omdat er veel monumenten

leuke kortingen en acties bij alle 25 locaties.

met een bijzonder verhaal en unieke

Denk bijvoorbeeld aan korting op de entree

karakteristieken zijn. Op basis van criteria,

van musea, korting op een overnachting of

zoals monumentstatus, type monument,

een gratis pak pannenkoekenmeel bij Molen

toegankelijkheid en geografische verspreiding

’t Lam in Woudsend. Wij hopen u met dit

over Nederland, zijn de locaties uitgekozen.

boekje nog meer te kunnen enthousiasmeren

Bezoek ze allemaal!

www.restauratiefonds.nl/openbaremonumenten n

5 Prof. mr. Pieter van Vollenhoven beschrijft in het voorwoord dat investeren in monumenten,

Jaarverslag 2009 beschikbaar

vanwege het arbeidsintensieve proces, veel werkgelegenheid oplevert. Op iedere euro die de overheid in monumentenzorg investeert, wordt verdiend. Juist in deze economische tijden is het interessant om te investeren in de

Het jaarverslag 2009 van het Restauratiefonds

toegenomen. Op de eindbalans had het

is beschikbaar. Ondanks - of juist vanwege -

Revolverend Fonds een omvang van bijna

de economische crisis blijkt dat het aantal

320 miljoen euro. De totale financierings­

Wilt u meer informatie? U kunt ons jaarverslag

financieringen bij het Restauratiefonds is

portefeuille bedroeg 574 miljoen euro.

downloaden via www.restauratiefonds.nl. n

‘Wonen in historie’ groot succes

monumentenzorg.

kijken. De laatste sprekers waren in- en exterieur­architect Marcel Wolterinck en duizendpoot Ruud Spruit, die spraken over

De allereerste editie van ‘Wonen in Historie’ heeft dit jaar op 28 mei plaatsgevonden in

wonen & lifestyle in een historisch pand.

Amersfoort en was volgens de organisatie een succes. Tijdens deze dag is er voor bewoners van historische panden en mensen die geïnteresseerd zijn in erfgoed,, informatie over

De enthousiaste reacties van de bezoekers

restaureren, financieren, inrichting en geschiedenis. De organisatie is in handen van het

maakten deze eerste ‘Wonen in Historie’

magazine Herenhuis, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Nationaal Restauratiefonds.

tot een succes. Bezoekers wisselden onderling ideeën uit en er werd volop gebruikgemaakt van de informatiemarkt.

Tijdens Wonen in Historie gaven diverse

met Isja Finaly (Vereniging Hendrick de Keyser)

erfgoedspecialisten een uniek kijkje in eigen

aanspreekpunt op het gebied van restauraties.

Wilt u op de hoogte gehouden worden

keuken. Zo sprak historicus Herman Pleij over

Namens Nationaal Restauratiefonds heeft

van nieuws rondom ‘Wonen in Historie’?

de relatie tussen wonen en de geschiedenis

Ina Roeterdink meer verteld over ‘Wonen &

Meldt u dan nu aan voor de digitale

van een pand, en was Pim Brinkman (Rijks-

geld’. Hierbij ging zij in op de financiële en

nieuwsbrief, die vier keer per jaar ver-

dienst voor het Cultureel Erfgoed) samen

fiscale aspecten die bij een restauratie komen

schijnt, op www.woneninhistorie.nl. n

Voor de Kerken Nevenfunctie-Lening is nog geld beschikbaar Een rijksmonumentale kerk kan, naast de

Het doel van de Kerken Nevenfunctie-Lening is

afdeling Voorlichting en Advies op

erediensten, ook multifunctioneel ingezet

het beter in stand houden van het kerkgebouw.

033-253 94 39 (optie 4) of kijk op

worden. Hiervoor zijn vaak aanpassingen

Het effect is dat de kerk vaker gebruikt wordt

www.restauratiefonds.nl/kerken. n

aan het kerkgebouw nodig. Nationaal

als gemeenschapshuis. Denk bijvoorbeeld aan

Restauratiefonds heeft geld beschikbaar

de kerk als cultureel centrum, of als oefenruimte

gesteld voor de Kerken Nevenfunctie-Lening.

voor koren of theaters. Omdat er nog geld

Deze lening met een lage rente is bedoeld

beschikbaar is, kunt u uw aanvraag voor een

om aanpassingen, voor het multifunctioneel

Kerken Nevenfunctie-Lening indienen. Op onze

inzetten van het kerkgebouw, te financieren.

website is het aanvraagformulier voor de Kerken Nevenfunctie-Lening te down­loaden. Hier leest

Naast het genereren van extra inkomsten

u ook welke informatie u moet meesturen.

heeft het multifunctioneel gebruik ook positieve invloed op het in stand houden van

Wilt u weten of uw project in aanmerking

de kerk. Een kerk die gebruikt wordt, wordt

komt voor een Kerken Nevenfunctie-Lening,

immers beter onderhouden dan een kerk die

of heeft u andere vragen? Neem dan contact

het grootste deel van de tijd leeg staat.

op met een van de medewerkers van de

6

interview

Geen weg terug voor landhuis Schouwenburg Nederland is natuurlijk niet groot, maar de stap die Pim en Fenneken Anneveld-van Wesel een jaar geleden zetten, is als die naar een andere wereld. Van het centrum van Den Haag naar het Veluwse Elburg, en wel als de trotse nieuwe eigenaren van landhuis Schouwenburg.

Langs enkele boerderijtjes leidt een onverharde weg naar het statige

“De plaatsing van de gerestaureerde windvaan daar bovenop hebben

huis dat schuilgaat achter een reeks oude bomen. Maar niet alleen

wij zelf gedaan vanuit een kraanbak. Dat was letterlijk en figuurlijk

achter bomen; er staan ook steigers. De muren zijn opnieuw gestuukt

een van de hoogtepunten voor ons”.

en ook de vensters en daklijsten hebben hun definitieve kleuren: oker met donkergroen. “Dat zijn de kleuren van honderd jaar geleden.

Duurzaam

Wij weten dat, omdat wij de oude verf, laagje voor laagje, hebben

Het klinkt natuurlijk als het ideale sprookje: van de stad naar je eigen

afgekrabd”, vertelt Pim als wij van hun tijdelijke onderkomen in het

landhuis ergens middenin de prachtige natuur. Rust en ruimte, binnen

koetshuis naar de plaats van handeling lopen. Van de voorkant is

en buiten. Dat kan het ook zijn. Maar als je dat landhuis eerst helemaal

Schouwenburg een imposant, symmetrisch gebouw. Op het dak prijkt

moet strippen voordat je het in oude luister kunt herstellen, moet je

een klein torentje met klok. Ook deze staat er weer als nieuw bij.

wel van goede huize komen. Voor je het weet, verandert je sprookje

7 in een horrorscenario. Schouwenburg was sterk vervallen toen Pim en

nog uit de jaren dertig en hadden stoffen bekleding. Die omhulsels

Fenneken het voor het eerst bezochten. Toch zagen ze er wel wat in.

verpulverden gewoon als je ze aanraakte”. Op zich al levensgevaarlijk,

En vooralsnog lijken ze de ‘beproeving’ goed te doorstaan. Sterker nog;

maar omdat de ruimte tussen de houten vloeren ter isolatie was

ze genieten van elk stukje dat aangepakt wordt. Of daar nu leuke of

opgevuld met hooi, mag het een wonder heten dat er nooit brand is

minder leuke verrassingen bij komen kijken. Fenneken: “Ook tegen­

ontstaan. “Wij hebben hier en daar wel broeiplekken aangetroffen”.

slagen hebben wij ingecalculeerd, al wisten wij in het begin nog niet welke dat zouden zijn”. Maar ze waren er wel degelijk. Zo bleek

Thuis

de draagkracht van enkele vloerbalken van de eerste verdieping

Pim en Fenneken zijn nu ruim een jaar bezig met de restauratie, en

onvoldoende te zijn. Ter versteviging moesten vier nieuwe stalen

hoewel er nog veel moet gebeuren, is het avontuur op weg naar een

balken als lange saté­prikkers over de gehele breedte door het huis

goed einde. Het begon allemaal veel eerder, in 2003. Beiden speelden

gestoken worden. ‘Jij bent ook niet gauw in paniek te krijgen’, zeiden

toen al een tijdje met het plan om de stap ‘naar buiten’ te maken.

de bouwlieden tegen me. Tja, dit soort dingen horen er nu eenmaal

Ze hadden tot op dat moment nog geen geschikt object gevonden.

bij”. Fenneken is ook wel wat gewend. Ze is namelijk architect, zij het

En daarbij: het moest wel bereisbaar blijven. Zeeland en Oost-Groningen

van moderne gebouwen zoals ziekenhuizen en laboratoria. “Toch had

waren bijvoorbeeld een brug te ver. Uiteindelijk werden zij door een

ik ook bij dit huis gelijk een idee en na de eerste schetsen werd het

bevriend makelaar getipt over Schouwenburg, bij Elburg.

al echt van ons”. Uiteraard hebben Pim en Fenneken een restauratie­ architect, Leo Wevers uit Utrecht, in de arm genomen. Pim op zijn beurt is elektrotechnicus van beroep en ook deze ervaring komt goed van pas. “Wij durven het aan om moderne technieken toe te passen in dit oude huis. Wij geloven er vaak nog eerder in dan de installatieadviseur en de installateur. Die pakken het liever wat conventioneler aan”.

“Je moet zo’n pand juist weer een paar decennia verder helpen” Op het rijksmonument ligt zo’n 16 m² aan zonnecollectoren en in de kelder staan twee kachels, gestookt op geperst afvalhout. Deze hebben een rendement van bijna honderd procent. “Wij hebben daarmee een erg lage CO 2 -emissie”, vertelt Pim trots. “Waarom zouden wij dit niet zo doen? Wij hebben nu de gelegenheid om het goed aan te pakken”. En dat doen ze dus ook. De zonnecollectoren verwarmen een hoeveelheid van 2.000 liter water, dat in een buffervat op de zolder staat, tot 70 graden. Als de zonnecollectoren vermogen te kort komen, vullen de houtkachels dat aan. De warmte wordt gebruikt voor warm kraanwater, de traditionele verwarmingsradiatoren en de wandverwarming. Dat laatste is een systeem dat net zo wordt verwerkt

Toevallig waren ze op dat moment daar in de buurt op vakantie, dus

als vloerverwarming, maar dan verticaal in de muren. Fenneken:

zouden ze er wel even langsfietsen. Schot in de roos. Genoeg ruimte

“Het duurt wel een maand voordat de massieve binnen­wanden op

voor familie en vrienden en nog veel meer. Dit alles op een ruim stuk

temperatuur zijn, maar als ze eenmaal warm zijn, duurt ook het ook

grond, met moestuin. Eigenaar van Schouwenburg was Stichting

weer een maand voordat ze zijn afgekoeld”. Een erg efficiënt systeem

Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen. Zij kocht het in de

dus. Naast deze hoogstandjes was een stukje degelijke conventionele

jaren zeventig van freule Van Sytzama, wier familie hier meer dan

techniek overigens ook geen overbodige luxe. Pim: “De elektra was een

honderd jaar had gewoond. De stichting verhuurde het tot 2002 aan

wirwar van bedradingen door het hele huis. Veel van die draden waren

een christelijke instelling voor opvang van ex-verslaafden.

8

Door de jaren heen Daarna volgden er diverse andere huurders en werd het landhuis een periode antikraak bewoond. Het is dus niet moeilijk voor te stellen dat het gebouw in 2008, toen Pim en Fenneken zich als potentiële kopers én als bewoners meldden, in een zeer slechte staat van onderhoud was. “Men wilde het wel eerder restaureren, maar er was geen geld en geen nieuwe bestemming”, verduidelijkt Fenneken. Er lag voor de buitenkant al wel een goedgekeurd restauratieplan met subsidie klaar uit 2002. Dit vormde een goede basis voor verdere plannen. Fenneken: “De gemeente stond aanvankelijk niet echt te springen toen wij met onze plannen langskwamen. Ze dachten: ‘weer iemand met plannen waarvan niets terechtkomt’. Maar toen ze zagen dat wij goed aan de slag gingen, waren ze blij met ons. Net als de rest van de omgeving, overigens”. Een grondige aanpak vereist ook een solide financiering. En die was er. “Omdat wij ons oude huis in Den Haag nog niet verkocht hadden, kregen wij een overbruggingskrediet van het Restauratiefonds”.

Landgoed Schouwenburg kent, ondanks het negentiende eeuwse uiterlijk, een eeuwenlange geschiedenis. Het dateert vermoedelijk al uit de zeventiende eeuw. Al veel eerder, in 1330, wordt Schouwenburg wel genoemd, maar van een kasteel is dan nog geen sprake. De aanduiding ‘burg’ verwijst hier waarschijnlijk naar een natuurlijke hoogte in het veen. Het landgoed wisselt regelmatig van eigenaar. Bekende geslachten, zoals die van Van Zuylen van Nyevelt zwaaien er de scepter. Vanaf 1779 wordt het bewoond door Adolph Pieter Carel baron van Spaen. In 1867 wordt Schouwenburg gekocht door mr. baron Van Sytzama, kantonrechter in Elburg. Tot 1877 fungeert de grote benedenzaal van het huis zelfs als rechtszaal. De familie Van Sytzama blijft meer dan honderd jaar eigenaar van Schouwenburg en moderniseert het in 1911 nog uitgebreid naar plannen van de Zwolse architect M. Meyerink. Uiteindelijk wordt het huis in 1976 aangekocht door Stichting Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen.

9 Dankzij het plan voor restauratie uit 2002 en dit overbruggingskrediet,

vertrek links van de marmeren hal. Het is bijna een kleine balzaal en

konden wij snel beginnen. “In november 2008 werd de koop gesloten

heeft een rijkversierd plafond uit 1779 en brede vensterbanken achter

en in februari 2009 konden wij al aan de slag. Voor de financiering

hoge ramen met originele binnenluiken. Deze zaal is het oudste deel

van de restauratie zelf hebben wij ook nog een laagrentende lening

van het huis en vormt het hart van Schouwenburg. De bedoeling is dat

gekregen via het Restauratiefonds”. Het oude huis in Den Haag werd

hier het oude textielbehang weer tegen de muren komt, zodat het ge-

onverwacht snel verkocht en dat betekende dat Pim en Fenneken

heel weer oogt zoals het vroeger was. “Wij willen hier dan af en toe

al in de zomer van 2009 verhuisden en tijdelijk hun intrek namen in

voorstellingen, concerten of tentoonstellingen kunnen houden. Dat

het koetshuis. “Prachtig dicht op het bouwproces”. Dit koetshuis is

deden wij in Den Haag ook al bij ons thuis, maar toen zaten wij met te

overigens ook zeer de moeite waard en heeft daarom eveneens de

veel mensen in de huiskamer gepropt. Hier hebben wij de ruimte voor

status van rijksmonument. Zo zijn de oude broodoven, de hardstenen

dit soort dingen”. Er worden rechts van de hal zelfs aparte dames- en

voederbakken en de originele tuigkast voor de aanspanningen nog

herentoiletten aangelegd. “Verder gaan wij het niet echt exploiteren,

aanwezig. Het moest alleen wel even bewoonbaar gemaakt worden

hoor. Wij doen wat ons voor de voeten komt”. Tegen de achterste

voordat ze erin konden. “De opkamer was een kippenhok. En verder

muur van de ‘balzaal’ prijkt een prachtige grijze marmeren schouw.

was het totaal overwoekerd. De timmerman, de installateur en de

“Deze is van 1911, maar erachter en erboven zie je de sporen van nog

schilder zijn hier eerst twee weken bezig geweest, voordat het enigszins

twee oudere schouwen”. Fenneken wijst naar de dichtgemetselde

te bewonen was. Maar als je dan bezig bent met opruimen, de boel

kaarsnissen aan weerszijden. Deze zijn uit de zeventiende eeuw toen

aanveegt en schoonmaakt, wordt het van jou. Wij zijn nu thuis”.

dit nog een enorm grote open haard was. Duidelijk afwijkend metsel-

Regelmatig wordt hier met de architect en de aannemer een bouw-

werk uit de achttiende eeuw geeft de haard zijn huidige grootte.

vergadering gehouden. “Wij werken met een plaatselijk bedrijf, Hanzebouw uit Zwolle. Prima vakmensen. Wij moeten alleen nog een beetje aan het dialect wennen”, geeft Fenneken toe. Wat dat betreft, zal er nog wel wat meer water door de IJssel moeten stromen voordat de ‘westerlingen’ ook op dit gebied ingeburgerd zijn. Toch voelen beiden zich hier al prima op hun plek. “Als wij nu nog wel eens in de Randstad terug zijn, weten wij vaak niet hoe snel wij weer terug willen”.

Balzaal “Ik kan het glaasje wijn hier al proeven”, zegt Fenneken in het zonnetje te midden van de bouwmaterialen en werkzaamheden. Het was haar idee om aan de zuidkant van hun nieuwe huis een gesloten ruimte naast de keuken op te offeren en er, in de stijl van het huis, een veranda van te maken. Het is ook niet moeilijk voor te stellen hoe heerlijk het er straks toeven is. Het is prachtig weer en de veranda kijkt uit over een parkachtig landschap met vijver en weilanden met schapen. Ja, hier kun je wel een wijntje drinken. De prachtig bewerkte houten pui van de veranda past ook goed bij het negentiende eeuwse uiterlijk van Schouwenburg. Bovenin prijkt echter het jaartal 2010. “Een grapje”, verklaart Fenneken. Maar het laat wel iets zien van de manier waarop Pim en Fenneken hun monument tegemoet treden. “Wij willen het niet exact restaureren zoals het ooit was. Dat is niet interessant. Het is veel beter als je op een verantwoorde manier het comfort kan vergroten. Je moet zo’n pand juist weer een paar decennia verder helpen, zodat het de moeite waard blijft voor een nieuwe generatie. Dat deden de bewoners voor ons ook”. Zo werd Schouwenburg al driemaal eerder, in 1779, 1842 en 1911, flink aangepakt. “Er moet juist ruimte voor verandering zijn”. Pim en Fenneken lopen door hun kale monument, dat ooit een toonbeeld van pracht en praal is geweest. De radio schalt door de gestripte vertrekken, overal bouwlieden, geboor en getimmer. Maar ze kunnen er wel doorheen kijken en vol enthousiasme geeft Fenneken een bouwhistorische rondleiding. De eerste blikvanger is het prachtige

Achter de marmeren schouw zie je de sporen van nog twee oudere schouwen

10

“Ik vind het jammer als het van de zomer klaar is”

veel grote kamers opgedeeld in kleinere kamers. De gipswandjes werden dwars door de rijkversierde plafonds getrokken. Met alle gevolgen van dien. Ook werd er een wirwar van elektra, verwarmingsbuizen en radiatoren aangelegd. Deze zijn weer verwijderd. Ze worden vervangen door oude gerestaureerde gietijzeren radiatoren. Pim en Fenneken hebben besloten dat er beneden uiteindelijk vier vertrekken en een keuken worden gerealiseerd. Twee trappen leiden naar de eerste verdieping. De hoofdtrap ligt

Profielen

direct rechts van de hal. Ook deze is aangepast aan de eisen van deze

En zo zit het hele huis vol met verwijzingen naar vroegere perioden

tijd. En met succes. “Het heeft nu meer grandeur. Hiervoor kon je

en ingrijpende verbouwingen. Deuren die weer dichtgemetseld zijn,

alleen fatsoenlijk naar boven als je je bukte. De mensen waren toen

een aanbouw die weer afgebroken is en kozijnen die vergroot zijn.

ook een stuk kleiner natuurlijk”. Vroeger was er ook ooit een daklicht

Opvallend is een traptrede in de muur van een van de kamers achter

boven de trap. Tijdens de ingrijpende verbouwing van de kap in 1911

de eerste zaal. “Hier heeft in de zeventiende eeuw ooit de trap naar

werd deze dichtgemaakt. “Wij brengen het daglicht nu weer terug

boven gezeten. Het trapgat is in 1842 dichtgemaakt met een oude

in het trappenhuis met Solatubes. Een modern systeem met lenzen

balk van een hooiberg die hier op het terrein heeft gestaan”. Al die

en spiegels dat de zon weer tot in het hart van het huis door laat

sporen maken het mogelijk om te herleiden hoe het huis er oorspronke-

dringen. Boven de trap komt een kleurrijk raam naar ontwerp van

lijk heeft uitgezien en hoe het nu zo authentiek mogelijk gerestaureerd

Henriëtte Dingemans en Sjoerd Bras”.

kan worden. “Onze restauratiearchitect kan bijvoorbeeld zien aan de houten profielen van de panelen of het type deurkruk, uit welke tijd

Verhalen

de deuren stammen. En zo kunnen wij de verschillende delen van het

De eerste verdieping heeft zes kamers en drie badkamers. Genoeg

huis dateren. Ook dankzij de oorspronkelijke kleuren van de deurposten

ruimte dus voor veel vrienden en familie. Eén kamer, aan het einde

en de balken kan de oude indeling weer herleid worden”. Er zijn in

van de overloop, is overigens wel een heel speciale logeerkamer.

de loop der tijd behoorlijk wat nieuwe vertrekken aangebouwd.

“Freule Van Sytzama, die hier tot 1976 woonde, was een hofdame

Uiteindelijk zijn deze weer opgesplitst of doorgebroken. Zo werden

van koningin Juliana. Daarom logeerde de koningin hier wel eens”,

bijvoorbeeld in de jaren zeventig, voor de opvang van ex-verslaafden,

weet Pim. De kamer ligt op het noorden en kijkt uit over de oprijlaan

11

Waterpomp en puls

detail

De keuken van Schouwenburg is, met zijn tegeltjes uit het begin van de twintigste eeuw en de stenen wasbakken, op zich al een bezichtiging waard. Zeer bijzonder echter zijn de waterpompen en de oude kranen, die nog geheel compleet en in tact aanwezig zijn. Deze zullen weer worden aangesloten op de puls die hier nog in de grond zit. Die puls is een systeem van buizen tot aan het grondwater. De zandgrond op de Veluwe is overigens zeer geschikt voor grondwaterwinning, met name omdat het zand zorgt voor een natuurlijke filtering. Veel huishoudens in deze streek hebben daarom nog steeds een grondwater­p omp en dankzij de trend naar duurzaamheid zal dat alleen maar toenemen.

en de weilanden daarachter. “Het grappige is dat toen wij de oude

door baron Van Spaen. “Die laten wij zichtbaar, als een schilderij,

telefoonbedrading weghaalden, wij een aparte directe lijn naar deze

bij het hoofdeinde van het bed”, stelt Fenneken. Nog een trap brengt

logeerkamer aantroffen en één naar de logeerkamer van Juliana’s ad-

ons op de zolder. Een imposant gewelf van gebinten en balken. Hier

judant op zolder”. En zo geeft het huis meer van haar verhalen prijs.

zijn nog eens drie kamers en ook staat hier het enorme buffervat met water dat voorverwarmd wordt door de zonnecollectoren. Weer een

“Boven het verlaagde plafond van de badkamer vonden wij een loze

smaller trappetje brengt ons tot op het dak. Hier liggen de collectoren

ruimte. Daarin lag nog een lege fles. Het bleek een onderduikersruimte

lekker te zonnen. Het kleine torentje met windvaan steekt trots af

te zijn geweest. De verhalen gaan zelfs dat de onderduikers, toen

tegen de blauwe lucht. Beneden gaat het werk onverstoord door.

het hier ook gevaarlijk werd, verkleed als verpleegsters weer van Schouwenburg weggesmokkeld zijn”. Het landhuis heeft vervolgens

“Het is een voorrecht om dit te mogen doen”, stelt Pim tevreden.

nog dienstgedaan als Duits hoofdkwartier. Maar dat was niet zo’n

“Zeker. Ik vind het zelfs jammer als het van de zomer klaar is”, vult

succes. “Dit huis is vanuit de lucht goed zichtbaar en daarom echt een

Fenneken hem aan. Dit zegt zij overigens wel met een stelligheid die

landmark. Nog steeds oriënteren luchtballonnen en kleine vliegtuigjes

geen enkele uitloop duldt. Die mogelijkheid is er ook niet, want in

zich op dit gebouw. Dus was het tijdens de oorlog eveneens een

augustus zal hier de eerste grote gebeurtenis in hun eigen geschiedenis

prima doelwit voor de Engelse bommenwerpers. De Duitsers zijn dan

op Schouwenburg plaatshebben. “Onze dochter gaat hier trouwen,

ook niet lang gebleven”. Uit een nog verder verleden kwam er in een

dus in juli moet er al verhuisd kunnen worden”. En niemand die er,

van de kamers een wandschildering met bloemenmotief tevoorschijn.

met zulke enthousiaste en doortastende eigenaren, aan twijfelt of

Waarschijnlijk is deze aangebracht bij de grote verbouwing in 1779

dat gered gaat worden. n

12

onderwerp berichten

‘Groene’

van dit jaar kunnen eigenaren van deze monumenten een aanvraag indienen voor subsidie. Deze groene monumenten stromen in bij het al bestaande Brim: Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumen-

monumenten in Brim

ten. Voor deze regeling was al 47 miljoen euro beschikbaar gesteld, maar met de komst van de groene monumenten heeft de overheid hier nog eens 4 miljoen euro aan toegevoegd. Het Brim heeft als doel onderhoud aan rijksmonumenten te stimuleren. Regelmatig onder-

Eigenaren van zogenaamde ‘groene’ monumenten kunnen tot

houd kan namelijk dure en ingrijpende restauraties - als gevolg van

1 september een aanvraag voor instandhoudingssubsidie indienen

achterstallig onderhoud - voorkomen. De subsidie wordt verdeeld op

bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

volgorde van binnenkomst.

Met ‘groene’ monumenten worden circa 1.300 stadsparken, begraaf-

Voor vragen kunt u contact opnemen met de InfoDesk van de Rijksdienst

plaatsen, tuinen, parken en monumentale buitenplaatsen van bijvoor-

voor het Cultureel Erfgoed. Dit kan via [email protected],

beeld villa’s en kloosters bedoeld. Tussen 1 april en 1 september

en via telefoonnummer 033 – 421 74 56. n

eerste hulp bij herbestemmen

1

BOEi is een non-profit organisatie die zich

raad mee. De panden worden bijvoorbeeld

handreiking geworden voor zowel de

bezighoudt met herbestemmen van industrieel

herbestemd als woon/werkappartementen,

beginnende als de ervaren herbestemmer.

erfgoed in Nederland. Zij doet dit onder

ateliers en culturele centra. In het kader van

Hieronder een overzicht van de top 3 van

andere als investeerder, ontwikkelaar en

(professioneel) herbestemmen heeft BOEi

de ‘tien geboden’.

adviseur. De panden die BOEi herbestemt

de brochure ‘Eerste Hulp Bij Herbestemmen’

Wilt u meer weten over BOEi en de

zijn heel verschillend; van fabrieken tot een

uitgebracht. Hierin staan de ‘tien geboden’

verschillende herbestemmingsprojecten?

ijzergieterij of scheepswerf: BOEi weet er

bij herbestemmen. Het is een praktische

Kijk dan op www.boei.nl.

Zet uw zinnen ook op de toekomst Het is belangrijk langetermijndoelen te

2

Gij zult functies niet forceren De nieuwe functie moet passen bij het

3

Gij zult uw monument

kennen in feiten en cijfers

hebben en een plan voor onderhoud en

gebouw, zowel technisch als emotioneel.

Analyseer het pand op een viertal punten:

exploitatie. Begin echter zo snel mogelijk

Ook de omgeving waarin het pand staat

geschiedenis, technische staat, identiteit

met de werkzaamheden, om te voorkomen

is belangrijk. Eventueel bevatten markt­

die de omgeving eraan ontleent en de

dat deze plannen de herbestemmingskansen

onderzoek of potentiële klanten belangrijke

functiekansen.

en het draagvlak dood rekenen.

informatie voor de nieuwe functie.

RELIWIKI: Wikipedia voor religieuze gebouwen Reliwiki is een online database voor religieuze gebouwen, en bestaat

u in de buurt. Op de pagina kunt u informatie raadplegen en foto’s

sinds 2008. Ruim 400 gebruikers hebben al meer dan 11.000 artikelen

bekijken, maar ook zelf informatie en foto’s toevoegen. Reliwiki is

over diverse religieuze gebouwen geplaatst. Staat de kerk bij u in de

gestart in het Jaar van het Religieus Erfgoed in 2008. Dit themajaar

buurt ertussen?

werd speciaal op de kalender gezet, vanwege het toenemende verval en de sloop van kerken, mede als gevolg van ontkerkelijking

Religieuze gebouwen (kerken, kloosters, synagogen, moskeeën en

in Nederland. In 2008 had ruim 80% van de kerkelijke gebouwen

tempels) zijn een steeds schaarser wordend goed in Nederland. Deze

nog een religieuze functie, en 40% van de bijna 10.000 kerken stond

bijzondere gebouwen vragen om bijzondere aandacht. Een manier om

in datzelfde jaar op de rijksmonumentenlijst.

aandacht te besteden aan religieus erfgoed is Reliwiki: een database voor kerkelijke gebouwen, die voor iedereen toegankelijk is. U kunt

Meer informatie en een snelcursus voor Reliwiki kunt u vinden op

bijvoorbeeld zoeken naar informatie over een kerkelijk gebouw bij

www.reliwiki.nl. n

Open Monumentendag: een bonte verzameling

13

Monumenten: Niet van de staat, maar van de straat

Ieder jaar vindt de landelijke Open Monu-

Geschiedenis Open Monumentendag

Monumenten zijn belangrijk. Niet alleen

mentendag in het tweede weekend van

In 1987 werd de eerste Nederlandse Open

voor de culturele en economische ont­

september plaats. In dit weekend worden

Monumentendag gehouden, in navolging

wikkeling van Nederland, maar ook voor

er monumenten opengesteld, die normaal

van Frankrijk dat al drie jaar eerder monu-

de mensen die er in wonen. Het kabinet

gesproken gesloten zijn voor publiek. Deze

mentale deuren opende voor publiek.

heeft, door te investeren en te moderni-

dagen bieden u de mogelijkheid een kijkje

Na een aantal succesvolle jaren, besloten

seren, een basis gelegd voor het bewaren

te nemen bij dat prachtige monument waar

andere Europese landen dit voorbeeld op te

van deze monumenten voor de toekomst.

u nu al jaren langsfietst, en te luisteren naar

volgen: de European Heritage Days werden in

De restauratieachterstanden worden

de verhalen over de vroegere functie(s) en

1991 een feit. Bij de allereerste editie deden

weggewerkt en de rompslomp voor

bewoners die het pand heeft gehad. Dit jaar

in totaal 9 landen mee, tegenwoordig ligt dit

eigenaren wordt beperkt. Goed nieuws

is er gekozen voor het thema ‘Smaak van

aantal op 48 deelnemende landen.

voor de eigenaren van rijksmonumenten

de negentiende eeuw’. In deze eeuw heeft

in Nederland. De boodschap van staats-

de industriële revolutie een belangrijke rol

De eerste Open Monumentendag werd

secretaris Van Bijsterveldt is helder

gespeeld, wat te zien is aan de gebouwen

landelijk door 350.000 mensen bezocht.

“Monumenten zijn niet van de staat, maar

uit die tijd.

Inmiddels is het evenement gegroeid naar

van de straat. De zorg voor de Nederlandse

bezoekersaantallen tussen de 800.000 en

rijksmonumenten vraagt om duidelijk

Er was in die periode geen dominerende

900.000. Hiermee zijn de Open Monumen-

beleid, dat niet nodeloos ingewikkeld is.”

bouwstijl, maar een combinatie van verschil-

tendagen een van de bestbezochte culturele

Bij een werkbezoek aan Noord-Brabant

lende bouwstijlen, met een bonte verzameling

dagen in Nederland. Dit jaar vindt de Open

geeft de staatssecretaris aan “Dit beleid

panden tot gevolg. Verschillende gemeenten

Monumentendag plaats in het weekend van

moet erop gericht zijn om monumenten

organiseren wandel- en fietsroutes die afge-

11 en 12 september.

eerst te restaureren en er daarna goed voor te zorgen. Die twee staan in verband

stemd zijn op het thema.

De Open Monumentendagen zijn een van de bestbezochte culturele dagen in Nederland

Wilt u weten welke monumenten er in

met elkaar: als je zorgt dat een monument

uw gemeente geopend zijn? Kijk dan op

niet in slechte staat raakt, is minder geld

www.openmonumentendag.nl. n

nodig voor restauratie.

Modernisering Monumentenzorg De veranderingen die het kabinet in gaat voeren, zijn ondergebracht in het project ‘Modernisering Monumentenzorg’. Onderwerpen hierbij zijn onder andere: verminderen van administratieve lasten, herbestemmen en ruimtelijke ordening. Bij dit laatste punt gaat het om het besef dat monumenten onderdeel zijn van een groter geheel: bijvoorbeeld een wijk of een landschap. Cultuurhistorie gaat onderdeel uitmaken van de ruimtelijke plannen in een bepaald gebied. Gemeenten gaan in de toekomst de cultuurhistorische waarde van panden vastleggen in de bestemmingsplannen. Heeft u vragen? Op www.monumenten.nl vindt u een dossier met alle informatie over Modernisering Monumentenzorg. bron: www.cultureelerfgoed.nl n

14

de visie van...

“De liefde voor monumenten is bijna tastbaar”

Edith den Hartigh werkt vijftien jaar voor Stichting Open Monumentendag, waarvan de laatste vijf jaar als directeur.

15

In september verwelkomt de landelijke Open Monumentendag weer honderdduizenden bezoekers. Directeur Edith den Hartigh vertelt over het thema van deze vierentwintigste editie, de professionaliseringsslag van de afgelopen jaren en de passie binnen lokale comités. “De liefde voor monumenten is bijna tastbaar”.

Open Monumentendag blijft grenzen verleggen Om de Open Monumentendag tot een succes te maken, draait het

Professioneler

bureau van de gelijknamige stichting op volle toeren. “Ook al gaat het

Toen Edith den Hartigh begin 2005 aantrad als directeur van Stichting

om een één- à tweedaags evenement, wij hebben er het hele jaar door

Open Monumentendag, werkte zij al tien jaar als landelijk projectleider

onze handen vol aan”, zegt Edith den Hartigh. “De stichting zorgt voor

voor de stichting. “Met die overstap kreeg ik een ander takenpakket

ondersteuning van lokale comités en informeert het publiek. Dat doen

en andere verantwoordelijkheden. Weliswaar kun je bepaalde

wij onder meer via onze website, een magazine, een themapublicatie

zaken aan het bestuur overlaten, maar uiteindelijk runt de directeur

en andere promotiemiddelen, zoals vlaggen met ons logo. Elke Open

het bureau. Ik ben verantwoordelijk voor het organiseren van de

Monumentendag heeft een eigen thema met een bijpassend thema-

Open Monumenten­dag, het jaarbeleid, het financieel beleid en het

beeld, dat wij speciaal laten ontwerpen. En wij verzamelen natuurlijk

personeels­beleid. Bovendien ben ik coördinator Nederland van de

de programma’s van alle gemeenten, die dan weer gecommuniceerd

European Heritage Days, oftewel de Europese Open Monumentendagen.

worden via de website en het magazine. Wij maken er, kortom, een landelijk evenement van en zorgen ervoor dat dat overal in het land op

In de afgelopen vijf jaar is ons bureau verder geprofessionaliseerd -

dezelfde datum wordt georganiseerd. Dat doen wij in samenwerking

evenals de comités. Je ziet een algehele stijging van de kwaliteit: de

met monumenteigenaren en duizenden vrijwilligers”.

lokale programmering is inhoudelijk sterker geworden, evenals de boeken en brochures voor bezoekers. Mede dankzij onze website is

Het onderhouden van contacten is erg belangrijk, vooral die met de

de informatie over de Open Monumentendag nu toegankelijker - voor

400 lokale comités. Edith: “In de eerste twee maanden van het jaar

zowel de comités als het publiek. Je kunt zoeken op monumenten, op

houden wij in elke provincie een informatiebijeenkomst en uiteraard

een kaart kijken waar deze te vinden zijn, en zelf een route samenstellen.

hebben wij ook regelmatig contact via e-mail, telefoon en de website.

Die extra’s hebben geleid tot een toename van het aantal bezoekers aan de site. Overigens zijn wij alweer bezig met de volgende versie,

Overigens informeren wij het publiek op onze site niet alleen over de

want het kan altijd nóg beter”.

Open Monumentendag, maar ook over monumenten die je buiten de Open Monumentendag kunt bezoeken. En wij verzorgen publicaties

Europees evenement

als deze” - zij laat het boekje ‘Op de kaart’ zien, dat is geschreven

Per 1 juli staat de website in de ‘Open Monumentendag-stand’, aldus

door medewerker Annet Pasveer. “De nieuwste titel, die binnenkort

Edith. “Dat betekent dat vanaf dat moment alle activiteiten en de te

verschijnt, is ook door haar geschreven, en gaat over het thema van

bezoeken monumenten op de website te vinden zijn. En wie de smaak te

dit jaar: ‘De smaak van de negentiende eeuw’. Ik vind het mooi dat de

pakken heeft, kan ook een van de buitenlandse evenementen bezoeken.

stichting die kennis zelf in huis heeft. Het is typerend voor ons bureau,

De Europese aftakkingen van de Open Monumentendag zijn interessant.

en voor de Open Monumentendag, dat de inhoud centraal staat”.

Vooral in Frankrijk en Duitsland is de Open Monumentendag heel groot.

16 Wij hebben natuurlijk geen bemoeienis met hun programma’s, maar

Die samenwerking varieert van een kleine financiële bijdrage tot het

informeren het publiek wel over het feit dat dit een internationaal

samen organiseren van de lokale opening. Dit alles draagt bij tot

evenement is. En je kunt via onze website doorklikken naar die van

het succes van de Open Monumentendag. Ook de relatie met het

de Raad van Europa, waarop de programmering van andere landen

Restauratiefonds is vanaf het begin heel hecht. Men heeft ons altijd

te vinden is”. In haar hoedanigheid van coördinator Nederland van

ondersteund en een grote inhoudelijke betrokkenheid getoond. Het

de European Heritage Days onderhoudt Edith goede contacten met

Restauratiefonds heeft veel expertise in huis, waarvan wij graag

diverse landen. De stichting stimuleert ook de comités om de samen-

gebruikmaken. De medewerkers denken geregeld met ons mee en

werking met het buitenland te zoeken. “Verschillende grensgemeentes

voorzien ons van goede adviezen”.

doen dat nu al”, vertelt zij. “In de komende jaren zal het Europese karakter van de Open Monumentendag sterker op de voorgrond treden.

Belangeloze inzet

Monumenten zijn ook nooit een strikt nationale aangelegenheid

Zonder dergelijke sponsors zou er geen Open Monumentendag zijn.

geweest - voor sommige gebouwen is immers een buitenlandse architect

Maar het succes van het evenement is ook voor een groot deel op

aangetrokken, of zijn buitenlandse bouwmaterialen gebruikt.

het conto van de lokale comités te schrijven, zo benadrukt Edith herhaaldelijk. “Natuurlijk doen wij naar aanleiding van het thema

“De Open Monumentendag is een feest van en voor liefhebbers”

suggesties voor de programmering, maar daar geven de comités hun eigen invulling aan. Wij ondersteunen ze zoveel mogelijk, zij stellen het programma samen. En dat doen zij met veel creativiteit en energie. Menig comité haalt alles uit de kast om er een mooie dag van te maken”. Binnen de comités vormen de vrijwilligers een belangrijke pijler. Talloze mensen zetten zich belangeloos in voor het evenement, tijdens de voorbereidingen en op de dag zelf. Edith: “Voor de bezoekers is het fijn dat zij gastvrij worden ontvangen en dat er vrijwilligers aanwezig zijn om een rondleiding te geven. De Open Monumentendag is

Aanhoudend succes

daarmee echt van en voor liefhebbers. En die liefde voor monumenten

Het basisconcept van de Nederlandse Open Monumentendag

is bijna tastbaar. Bij de monumenteigenaren, bij de comités, bij álle

- duizenden monumenten in het hele land zijn gratis toegankelijk

partijen. Goed, het duurt soms even voordat je een huiseigenaar over

voor iedereen - is de afgelopen jaren hetzelfde gebleven. Gezien het

de streep hebt getrokken. Sommigen zien een beetje op tegen al die

succes van het evenement is er weinig aanleiding dit te veranderen.

mensen over de vloer. Maar als zo’n eigenaar van een monument

Ook het bezoekersaantal, dat tussen de acht- en negenhonderdduizend

eenmaal ‘ja’ zegt, blijkt hij het meestal erg leuk te vinden. En doet hij

ligt, is de afgelopen jaren vrij constant gebleven. Edith: “Als je bedenkt

het jaar daarop ook weer mee.” Ook bij Edith zien wij die liefde voor

dat de concurrentie flink is toegenomen - er komen steeds meer

monumenten terug. “Het is een passie voor het leven. En dan krijg je

evenementen bij - vind ik dat wij heel sterk staan. Gemiddeld 850.000

er niet snel genoeg van – zeker als je kunt blijven vernieuwen. Alleen

bezoekers, dat is veel. Er is dan ook niets elitairs aan. Iedereen kan

al het jaarlijks veranderende thema zorgt steeds voor een uitdaging.

een dag of een weekend lang gratis monumenten bezichtigen. Er zijn

Ik heb er elke keer weer veel plezier in, en heb het hier nog steeds

exposities van amateurkunstenaars, workshops, theatervoorstellingen,

prima naar mijn zin. Het helpt daarbij dat ik het leuk vind om een

muziekoptredens, noem maar op. Daarnaast zijn er allerlei activiteiten

bureau te runnen – ook in technisch opzicht”.

voor de jeugd. Jongeren geven rondleidingen, er worden fotowedstrijden en speurtochten georganiseerd...”. De Open Monumentendag heeft

Het verhaal van een monument

in al die jaren zijn diensten wel bewezen, wil Edith maar zeggen.

Ondanks de grote bezoekersaantallen wil de stichting graag een nóg

“Het is een zeer positief, goedlopend evenement waar mensen het

groter publiek aanspreken. Een van de middelen daartoe is de Open

hele jaar naar uitkijken. Een feestdag”.

Monumenten Klassendag, een project dat zich richt op groep 7 en 8 van de basisschool. Het wordt gesubsidieerd door het Fonds voor Cultuur-

Financiële en inhoudelijke ondersteuning

participatie. Edith: “Vorig jaar zijn wij ermee begonnen als proef, in

Die feestdag wordt mede mogelijk gemaakt door Rabo Vastgoedgroep,

vijf gemeenten. Dit jaar gaan wij landelijk. Er doen meer dan 9.000

hoofdsponsor van de Open Monumentendag. “Heel belangrijk voor

leerlingen mee, verdeeld over zo’n 400 klassen van 200 scholen”.

ons”, stelt Edith. “Wij hebben in de loop der jaren een goede band

Doel van de Klassendag, die wordt gehouden op de vrijdag voor-

opgebouwd en dat resulteert in een prima samenwerking. Zo onder-

afgaand aan de Open Monumentendag, is kinderen vertrouwd te

steunt de hoofdsponsor ons niet alleen financieel, maar denken zij

maken met het begrip ‘monument’ en de betekenis ervan. Rode draad

ook mee over manieren om het evenement nog succesvoller te maken.

daarbij is dat elk monument zijn eigen verhaal heeft. Voorafgaand aan

Zo bevordert de hoofdsponsor, als onderdeel van de Rabobank, de

het bezoek krijgen kinderen op school onder meer een animatiefilm

samenwerking tussen de lokale comités en de lokale Rabobanken.

te zien, waarin ‘monumensjes’ - de vroegere bewoners - over het

17

2010

Open Monumentendag

gebouw vertellen dat de klas daarna gaat bezoeken. Zo vertelt een molenaar het verhaal over zijn molen, en een non over haar klooster. De stichting heeft bewust gekozen voor leerlingen uit groep 7 en 8. Elk kind gaat immers naar de basisschool, waardoor je een zo breed mogelijke doelgroep bestrijkt. ‘Wij hopen op een sneeuwbaleffect”, zegt Edith. “De leerlingen nemen de opgedane kennis mee naar huis

De vierentwintigste editie van de Stichting Open Monumentendag, in het weekend van 11 en 12 september, staat in het teken van de smaak van de negentiende eeuw. Een interessant en roerig tijdvak, dat werd gekenmerkt door zowel technologische vernieuwing als het gebruik van behoudende bouwstijlen. Die combinatie heeft verrassende monumenten opgeleverd. Meer weten? Kijk dan op www.openmonumentendag.nl.

en delen die weer met hun ouders. En het zou natuurlijk mooi zijn als zij het niet bij die ene vrijdag houden, maar vaker een monument bezoeken en hun ouders meenemen. Op deze manier proberen wij een basis te leggen voor een latere waardering van monumenten en daar-

een kentering gekomen in de waardering van de negentiende eeuw”.

mee voor geschiedenis in het algemeen. En zo bereik je uiteindelijk

Het definitieve programma is nog niet rond als wij met Edith spreken.

meer mensen die aan de Open Monumentendag willen deelnemen”.

“Maar ik kan je voorspellen dat er een grote verscheidenheid aan gebouwen te bezichtigen zal zijn”, belooft zij.

Nieuwe verworvenheden en neo-bouwstijlen Daags na de Klassendag staat de eigenlijke Open Monumentendag

Verrijking van de omgeving

op het programma. Die staat dit jaar in het teken van de smaak van

Terwijl de voorbereidingen voor het september-weekend in volle gang

de negentiende eeuw. Waarom heeft de stichting gekozen voor dit

zijn, wordt ook al volop nagedacht over de Open Monumentendag

thema? “Die negentiende eeuw is een redelijk onderbelichte periode”.

van 2011. Dan viert de stichting namelijk haar 25-jarig bestaan.

stelt Edith. “Terwijl het juist een boeiend tijdvak is, waarin zich

Wat mag de bezoeker in dat jubileumjaar verwachten? Edith: “Ik kan

belangrijke veranderingen voltrokken. Technologische vernieuwingen,

alvast een tipje van de sluier oplichten en iets over het volgende thema

zoals verwarming en elektriciteit deden hun intrede. Wonen werd een

vertellen: herbestemming. Dat concept - het is nog een werktitel

massaconsumptiegoed. De nieuwe verworvenheden van de burger-

hoor - sluit nauw aan bij de missie van onze stichting. Wij organiseren

lijke samenleving leidden tot het ontstaan van musea, warenhuizen

primair een evenement, maar houden ons indirect ook met de monu-

en theaters. De smaak van de burger had een duidelijke invloed op de

mentenzorg bezig. Door de belangstelling voor ons cultureel erfgoed

verschijningsvorm van die gebouwen en het interieur van de nieuwe

bij een breed publiek te vergroten, zorg je voor een toename van het

woningen - denk aan de rijke decoraties en de knusse huiselijkheid die

historisch besef, en creëer je draagvlak voor het behoud van monu-

de periode kenmerkt. In de negentiende eeuw is ook de vestingwet in

menten. De toegenomen aandacht voor monumenten heeft ervoor

werking getreden, die het mogelijk maakte buiten de vestingmuren te

gezorgd dat zij een sterkere positie op de politieke agenda hebben

bouwen. Er ontstonden compleet nieuwe woonwijken, en als gevolg

gekregen. Bij herbestemming kijk je vooruit. Monumenten krijgen,

van de industriële revolutie verrezen er industriële panden, zoals de

ongeacht hun leeftijd, een nieuw leven, een nieuwe betekenis, en

Westergasfabriek in Amsterdam. Tegelijkertijd werd teruggegrepen

kunnen zo voor een verrijking van hun omgeving zorgen. Niet voor

op bestaande bouwstijlen. Het was dé eeuw van de neo-gotiek en het

niets is herbestemming de komende tijd een speerpunt binnen het

neo-classicisme. Die neo-stijlen werden lange tijd ondergewaardeerd.

monumentenbeleid van de rijksoverheid. Het is, met andere woorden,

Gebruikmaken van eerdere bouwstijlen, dat vond men bepaald niet

een heel toekomstgericht en interessant thema. Of wij dat volgend

creatief. Sommigen spraken dan ook over ‘de lelijke tijd’. Maar dat is

jaar extra groots gaan aanpakken? Dat horen jullie nog wel, ik heb

natuurlijk een kwestie van smaak. In elk geval is er na verloop van tijd

al genoeg gezegd!” n

18

tips

Werelderfgoed De werelderfgoedlijst van Unesco bestaat uit

Het land is vervolgens zelf verantwoordelijk

cultuur- en natuurerfgoed. Het doel van het

voor het beschermen en onderhouden van

plaatsen van monumenten op de werelderf-

dit monument. Nederland heeft op dit

goedlijst is, dat het erfgoed behouden blijft

moment zes monumenten met het predicaat

voor toekomstige generaties. Ieder land dat

Wereld­erfgoed. Over de hele wereld zijn er

de ‘Overeenkomst voor het Werelderfgoed’

823 monumenten geregistreerd.

heeft ondertekend, kan een monument

Benieuwd naar de gehele lijst? Kijk op

nomineren voor plaatsing op de lijst.

www.werelderfgoedlijst.nl n

Erfgoednieuws Het laatste erfgoednieuws vindt u op de

ontvangt. Wilt u op ieder moment van de

website van de Erfgoedstem. Naast de laatste

dag worden geïnformeerd? Maak dan gebruik

ontwikkelingen vindt u hier ook informatie

van de mogelijkheid de berichten via Twitter

over cursussen, workshops en exposities.

te ontvangen. Kijk voor meer informatie op

Daarnaast kunt u zich abonneren op een

www.erfgoedstem.nl of

nieuwsbrief, die u vervolgens via de e-mail

www.twitter.com/erfgoedstem n

inspiratie

Historische bouwmaterialen Bent u op zoek naar die ene dakpan? Die specifieke schouw? Of die unieke wandtegel? Op de website van Oude Bouwmaterialen kunt u zoeken naar dat ene element dat uw restauratie compleet maakt. Als u op de website niet kunt vinden wat u zoekt, is het mogelijk om een bezoek te brengen aan het bedrijf in Eemnes. Kijk voor meer informatie op www.oudebouwmaterialen.nl n

AFM: informatie over financiële producten Autoriteit Financiële Markten (AFM) houdt

soorten financiële producten er zijn en wat u

toezicht op verschillende facetten van de

moet weten voordat u één van deze producten

financiële markt: sparen, beleggen, verzekeren

aanschaft. Een goede voorbereiding is hierbij

en lenen. AFM controleert onder andere of

belangrijk. AFM heeft een aantal gratis tools,

consumenten duidelijke en eerlijke informatie

waarmee u inzicht kunt krijgen in uw kennis

krijgen van financiële instellingen. Op de site

over financiële producten. Kijkt u op

van AFM kunt u bijvoorbeeld lezen welke

www.afm.nl voor meer informatie. n

bankzaken

Hoofd Binnendienst Dirk Oostenbrug De Binnendienst is het kloppende financiële hart van het Restauratiefonds. “Maar tegelijkertijd een silent service, de smeerolie van het Restauratiefonds. Als men ons niet opmerkt, is dat het grootste compliment.” Dirk Oostenbrug (38) is trots op zijn team en steekt dat niet onder de bank.

Dirk werkt sinds 2004 voor het Restauratiefonds. Daarvoor bekleedde hij diverse commerciële functies bij verzekeringsmaatschappijen.

In elk nummer van InDetail neemt een medewerker van Nationaal Restauratiefonds plaats op de bank om te vertellen wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert.

“Maar de ethiek daar stond me op een gegeven moment tegen. Ik kon niet meer achter die verzekeringsproducten staan.” Dan hoort hij van een vacature hoofd Binnendienst bij het Restauratiefonds. “Ik wist niet zo goed wat ik ervan moest verwachten, maar na één gesprek was ik direct overtuigd. De mensen hier willen het verschil

Dirks hart sneller kloppen. “Zo doen wij de financiering voor de

maken en daarbij werkt men zeer innovatief en toekomstgericht.”

Sint Jan in Den Bosch. Daar zijn wij echt trots op.” Niet in de laatste plaats vanwege de complexiteit. “Wij brengen de partijen bij elkaar

Monumentenvirus

en maken goede afspraken met bisdom, kerkgemeente en sponsoren.

De taak van de Binnendienst is om de afhandeling van financieringen

Wij kunnen daarin flexibel zijn en maatwerk leveren. Dit zijn geen

en subsidies soepel en efficiënt te laten verlopen. Dus onder andere

standaardprojecten en juist daarin zijn wij sterk.” De Binnendienst is

het opstellen en uitvoeren van de notariële akten en het uitbetalen van

ondertussen constant in ontwikkeling: “Wij zijn altijd bezig om onze

de declaraties en de subsidies. “Wij leveren geen standaarddiensten,

processen meer te stroomlijnen. Bijvoorbeeld door subsidies en decla-

maar maatwerk. Bij een monument is elke financiering weer anders.

raties zoveel mogelijk via internet af te handelen.” Hij voegt daaraan

Dat betekent dat er goede mensen achter de knoppen moeten zitten.

toe: “Daarbij willen wij ook input geven aan de beleidsmakers bij de

Mensen die binnen de gestelde kaders creatieve oplossingen bedenken.”

overheid. Wij zien immers wat in de praktijk wel en niet werkt en zo

En dat lukt het zestienkoppige team tot nu toe goed. “Ook dankzij de

proberen wij onnodige bureaucratie te voorkomen.” Nog sneller, nog

betrokkenheid en de inzet van veel eigenaren. Die eten, bij wijze van

stiller. “Ja, of je nu werkt voor een bedrijf dat vuilnisbakken verkoopt

spreken, liever nog de hele week droog brood dan dat ze hun pand in

of voor het Restauratiefonds. Het gaat erom dat je alle processen zo

gevaar brengen of hun afspraak niet nakomen.” Wel staat gedegen-

soepel mogelijk laat verlopen.” Maar: “Toegegeven, monumenten zijn

heid bij elke financiering voorop. “Ondanks de economische crisis zijn

een stuk leuker dan vuilnisbakken.” n

er bij onze klanten geen extra problemen ontstaan. Dat is bij andere financiële instellingen helaas wel eens anders.”

“Mijn hart gaat sneller kloppen” Hoewel Dirk geen achtergrond in de monumentenzorg heeft, is dat voor hem geen enkel probleem: “Je wordt vanzelf met het monumentenvirus besmet hier. Met name door de liefde van veel eigenaren voor hun monument.” Maar ook sommige speciale projecten doen

“Je wordt hier vanzelf met het monumentenvirus besmet”

19

20

openbaar monument

Zodra de zon zich laat zien, vullen de terrasjes van de Winkel van Sinkel zich. De gasten zitten beneden aan de gracht of boven tussen de kariatiden met zicht op de Dom. Maar waar je ook zit: de historie dringt zich onvermijdelijk aan je op.

Winkel van Sinkel: een luchtbel middenin de stad Historie

in 1977 op in de AMRO Bank. Na de fusie met ABN werd het gebouw

De Winkel van Sinkel werd gebouwd in opdracht van Anton Sinkel.

voor de bank overbodig en stond het een tijdje leeg. Kees Eijrond kocht

Hij werd in 1785 geboren in Noord-Duitsland. In 1821 opende hij in

het pand 15 jaar geleden om er een horecagelegenheid in te vestigen.

Amsterdam zijn eerste zaak aan de Nieuwendijk. Zijn zaken gingen goed en al snel opende hij filialen in Leeuwarden, Rotterdam, Leiden

Eijrond: ondernemer in ruimte

en Utrecht. In Utrecht kocht hij in 1824 het pand Blijdestein aan de

De panden die Kees Eijrond bezit in Utrecht hebben met elkaar

Oudegracht; daar begon hij een manufacturenzaak. Naast dit pand

gemeen dat ze flink wat kubieke meters bevatten, vaak meer dan de

bevonden zich het Sint Barbara en Sint Laurensgasthuis; deze panden

vierkante meters vloeroppervlak. Hij kocht het Polmanshuis in 1985,

lagen aan de achterzijde aan het Neude. Sinkel kocht deze panden

in 1989 Ottone - een voormalige kerk - en in 1995 de Winkel van

op, samen met nog een paar aangrenzende panden en liet de hele

Sinkel. Het zijn allemaal panden gebouwd in de periode 1830-1860.

boel slopen. Architect Pieter Adams - destijds ook stadsarchitect

Eijrond vertelt: “Dat was een periode, waarin er in Nederland heel

van Rotterdam - ontwierp voor deze enorme kavel een pand in neo­

ruimtelijk gebouwd werd, heel uniek voor dit land. Ik houd daarvan.

classisistische stijl. Het gebouw werd wit gepleisterd. In de stuclaag

Ik woon ook in een huis uit die tijd”. Eijrond is enthousiast over zijn

werden groeven aangebracht: die moesten suggereren dat het gebouw

Winkel van Sinkel. “Ik ervaar hier ruimte. Dit gebouw is een luchtbel

opgetrokken was uit natuursteen. Zuilen, pilasters en balustraden werden

in de stad. Je kunt hier uitstijgen boven jezelf. Dit gebouw voegt iets

als decoratie aangebracht. Maar het meest spectaculair was de komst

groot­stedelijks toe aan - in mijn ogen - de provinciestad Utrecht. Sinkel

van vier, in Engeland geproduceerde, gietijzeren damesfiguren naar de

dacht grootstedelijk. Hij liet al in 1836 zien dat hij iets wilde met

stad Utrecht. De stadskraan van Utrecht bezweek onder het gewicht

deze stad. Ik vind het belangrijk om die boodschap van Sinkel over

van een van de beelden: een van de dames viel in de stadsgracht.

te brengen op mensen. Ik vind dit een mooie plek met uitstraling.

Het betekende het einde van de stadskraan, maar de dame overleefde

Dat moet ook, vind ik: als je uit eten gaat, moet er een contrast zijn

de val en kijkt nog steeds met haar drie zusters uit op de gracht. Deze

met wat je thuis zelf al hebt. Maar je hebt natuurlijk ook mensen die

vrouwenfiguren doen dienst als steunzuilen. Deze vier enorme kariatiden

naar het buurtcafé gaan, omdat het moet voelen als thuis“.

aan de voorkant van het gebouw zijn nog steeds beeldbepalend. De horecagelegenheden van Eijrond in de Utrechtse monumentale In 1839 ging de Winkel van Sinkel open. Achter de zaak, aan het

panden zijn eigenlijk een uit de hand gelopen hobby. In het dagelijks

Neude, werd een koetshuis gebouwd. Sinkel stierf in 1848. Tot het

leven is hij - al twintig jaar - directeur van een dansgezelschap in

eind van de negentiende eeuw werd de Winkel van Sinkel draaiende

Brussel. Eijrond vindt het allemaal prima bij elkaar passen: “Er is wel

gehouden door zijn erfgenamen. Daarna werd het pand een bankge-

een overeenkomst tussen mijn werk in Brussel en wat ik in Utrecht doe:

bouw: de firma Vlaer en Kol kocht het pand in 1898. Deze bank ging

ik probeer overal mijn publiek te bereiken.

21

“Ik voel me in zo’n oud gebouw verbonden met eerdere generaties”

22

“Ik vind het belangrijk om de boodschap van Sinkel over te brengen”

De horeca is een toneelstuk: je doet het om mensen te plezieren, te verwennen. Voor dit monument is het belangrijk dat het publiek blijft komen: het publiek maakt dat ik dit monument kan teruggeven aan de stad”. De restauratie van de Winkel van Sinkel is bijna af. Vooraf werd gedacht dat het allemaal in tien jaar klaar zou kunnen zijn, maar dat

Duitse winkeliers veranderden in de negentiende eeuw het aanzien van veel Nederlandse steden, maar vooral het aanzien van de detailhandel. Clemens en August, Peek en Cloppenburg, Hunkemöller, Dreesmann: zij allen begonnen in het midden van de negentiende eeuw met hun grootwinkelbedrijven. Winkels met vaste prijzen, glimmende vitrinekasten en veel verschillende producten. Anton Sinkel was hun voorloper.

bleek te optimistisch. Eijrond: “Wij zijn 15 jaar aan het verbouwen geweest. Ik heb dit pand gekocht in 1995. In het begin werd de verbouwing volledig beheerst door wat er allemaal moest volgens de horecaregels. Je moet ventileren, dat soort dingen. Daar hebben

Werken in een monument

wij ons bij de aanpak van de benedenverdieping wel even door laten

In alle hoeken en gaten van het pand oefenen mensen hun beroep

leiden, zodat het open kon voor het publiek. Maar wij hebben er

uit. De keuken, de bar, maar ook mensen ‘van buiten’ die met hun

bewust voor gekozen om de restauratie van de rest van het gebouw

beroep iets toevoegen aan het gebouw of aan de horeca-activiteiten.

in etappes uit te voeren. Als iedereen weg was, het gebouw leeg was,

In een vleugel beneden wordt nog gewerkt aan een nieuwe inrichting.

dan liep ik hier rond en deed ik ideeën op over hoe wij dingen konden

De interieurarchitect van Heineken, Antoine Pruym, ontvangt interieur-

aanpakken. Je moet zo’n gebouw leren kennen om te ontdekken wat

bouwers voor een aanbesteding. Hij adviseert horecaondernemers

een gebouw nodig heeft. De restauratie was er vooral op gericht om

over de barinrichting en komt dus in veel verschillende panden.

de ruimte terug te halen in dit pand. Misschien halen wij wel meer

De Winkel van Sinkel is wel iets bijzonders, vindt hij. “Ik kom natuurlijk

terug dan ooit zichtbaar is geweest”. Hoe enthousiast Eijrond ook

bij diverse ondernemers in verschillende gebouwen over de vloer.

vertelt over zijn pand, hij is realist genoeg om ook de schaduwkant

Bij deze opdracht moet ik veel nadrukkelijker dan op andere plaatsen

te zien. “Natuurlijk heeft zo’n monumentaal pand nadelen: het is ar-

rekening houden met het gebouw. De opdrachtgever wil dat ik met

beidsintensief. De schoonmaak, het onderhoud. Zo’n pand vraagt om

zorg omspring met dit pand, hij daagt mij uit om een stapje verder te

geld, geduld en inzet. Het was een enorme puzzel om alle installaties,

gaan en mee te denken in zijn passie. Wij hebben ervoor gekozen om

die nodig zijn voor een horecavergunning, op een beetje charmante

in dit deel te werken met contrasten: tegenover het monumentale van

manier weg te werken. Op het dak staat nu bijvoorbeeld de installatie

het pand, zetten wij een industriële bar”.

voor de luchtventilatie. Er moest een extra trap worden ingebouwd en een lift om het gebouw toegankelijk te maken voor mindervaliden.

Chef-kok Amro Fahmy zwaait samen met Walter Westerhof de scepter

Je moet echt passie hebben voor zo’n gebouw, anders is het niet op

in de keukens van de Winkel van Sinkel. Amro denkt dat het uitmaakt

te brengen. Ik geniet van de schoonheid van dit pand: dat is mijn drijf-

dat zijn gasten in een monument eten. “Als je in zo’n mooie omgeving

veer. Ieder personeelslid wordt hier opgevoed om mee te doen met

zit, verwacht je ook goed eten. Daarom is het voor mij zo belangrijk

het onderhoud. Dus komt er iemand binnen met een poster en plak-

om hier te werken. Ik houd van die prachtige omgeving, van die zaal.

band: meteen bijsturen, want anders is er zo weer verf van de muur”.

Ik houd van oud en van puur; op de een of andere manier hoort dat

23 een beetje bij elkaar. Mijn vorige baan, alweer vijf jaar geleden, was ook in een monument”. De Winkel van Sinkel opent binnenkort een nieuwe keuken op de eerste verdieping. Daar komt een Italiaanse kaart met een Nederlands tintje. Amro heeft een paar dagen de Italiaanse culinair-journalist Marco Santarelli op bezoek, die hem een paar kneepjes van de Italiaanse keuken gaat bijbrengen. Santarelli schrijft al twintig jaar voor La Repubblica en komt bij veel restaurants over de vloer. Marco vertelt dat in Italië juist veel restaurants in monumentale panden zitten. “Italianen houden ervan om over eten te denken, te praten. Door de rust in een oud pand wordt het je gemakkelijk gemaakt om stil te staan bij wat je eet”. Ook een van de studenten in de bediening heeft ervaren dat het uitmaakt om in een monumentaal pand te werken. “Ik koos hier niet bewust voor hoor. Maar nu ik hier werk, merk ik dat het toch leuk is. Veel mensen komen hier binnen met “Oh” en “Ah” en dat geeft het toch wel iets speciaals. Mensen zijn al enthousiast als ze binnenkomen, nog voor ze iets hebben besteld. Dat maakt het werken hier bijzonder”. Voor sommige medewerkers is de monumentale omgeving al gewoon geworden. Joran werkt hier al 9 jaar. Hij snapt dat bezoekers onder

“Ik vind dit een toonaangevend gebouw in de stad, het is een belang-

de indruk zijn van het pand. “Maar voor mij is het gewoon thuis, snap

rijk gebouw, maar ik vind de keuzes die ze hier gemaakt hebben niet

je. Ik kom hier al zo lang, iedere dag, dan zie je dat allemaal niet meer

radicaal genoeg. Dat merk je vooral als je hier ’s avonds in de club

zo”. Toch leidt hij bezoekers enthousiast rond en laat hij in de gewelven

komt”. Zijn collega relativeert: “Ze moeten toch echt rekening houden

- eeuwenoud - de sporen zien van eerder gebruik van het pand.

met dit gebouw”. De vergadering dreigt uit te lopen op een discussie

De kluisdeur van bijna een halve meter dik vindt hij prachtig. Toch niet

over het restaureren van monumenten. Het gebouw roept hoe dan

helemaal gewoon, deze werkplek.

ook wat op bij mensen. Ook bij Ine. Zij komt regelmatig bij de Winkel van Sinkel. “Het voegt voor mij iets toe dat het een gebouw met

“Als we in Utrecht zijn, gaan we hier altijd even naartoe”

geschiedenis is. Het verbindt mij met de geschiedenis van de stad en ik heb iets met warenhuizen; ik heb er vroeger gewerkt. Ik vind het mooi dat een voormalig warenhuis nu zo’n nieuwe functie heeft. Het was in de tijd dat het gebouwd is, iets spectaculairs. Die grote publieke ruimte van toen en de ruimte die het nu is: dat heeft voor mijn gevoel met elkaar te maken”. De Winkel van Sinkel maakte in de negentiende eeuw grote indruk op mensen. De kranten schreven erover, er werd over gepraat. Een middagje

Bezoekers

Utrecht in 2010 levert eigenlijk geen ander beeld op: de Winkel van

De zussen Yvonne en Louise zijn een dagje aan het shoppen in Utrecht.

Sinkel maakt nog steeds de tongen los. n

Ze zijn in Utrecht geboren, maar wonen nu elders. Louise uit Breda vertelt: “Als wij hier een dagje zijn, dan gaan wij hier naartoe, of naar die mooie kerk. Het heeft toch iets sfeervols en eigens, zo’n oud gebouw. Het is ruim opgezet en het is ook mooi om te weten dat er een verhaal hoort bij zo’n plek. Dat maakt het speciaal”. Twee collega’s hebben de Winkel van Sinkel uitverkozen als vergaderlocatie. Er is - zeker op een zonnige dag - binnen genoeg ruimte. “Ik voel me in zo’n oud pand verbonden met eerdere generaties”, zegt de vrouwelijke helft van het duo. De manier waarop de Winkel van Sinkel is verbouwd, vindt ze bijzonder. “Ze hebben hier op een efficiënte manier gebruikgemaakt van de mogelijkheden van het gebouw. En ze hebben ook echt gekeken naar de ziel van dit pand. Ik houd heel erg van de uniciteit van deze omgeving”. Haar collega is dat niet helemaal met haar eens:

24

Wat voor soort monumenten

berichten

zijn er in Nederland?

Gemeentepagina’s op Monumenten.nl Wat voor soort monumenten zijn er in

Hier vindt u informatie over monumenten­

Nederland? Wat moet ik weten voordat ik

zorg in uw gemeente. Zo staat er bij een

een monument koop? Vind antwoord op

aantal gemeenten informatie over het

deze vragen en meer via Monumenten.nl.

gemeentelijk restauratiefonds en via het

Deze website is bedoeld voor monument­

kopje ‘contactinformatie’ ziet u direct waar

eigenaren en geïnteresseerden.

u terecht kunt met uw vragen.

Om gemakkelijk en snel de informatie te



vinden die u zoekt, is de website ingedeeld in

Wilt u meer informatie over monumenten-

verschillende thema’s. Een onderdeel van de

zorg in uw gemeente? Kijk dan op

website is de gemeentepagina bij ‘Regionaal’.

www.monumenten.nl. n

gezocht:

Restauratiespecialist

jaarlijks of tweejaarlijks laten inspecteren. Uit deze inspectie volgt

Regelmatig wordt de vraag gesteld: waar vind ik een goede architect

een advies, waarin wordt beschreven in welke staat uw monument

of aannemer? In Nederland nemen diverse organisaties vanuit

zich bevindt en wat er moet gebeuren om uw monument in

dezelfde branche vaak het initiatief tot bijvoorbeeld keurmerken

goede staat te houden. Neem voor informatie over de tarieven

of speciale vakgroepen. Zo worden er stichtingen en verenigingen

contact op met de Monumentenwacht in uw regio, of kijk op

opgericht die samen met de aangesloten organisaties bepaalde stan-

www.monumentenwacht.nl.

daarden hebben. Het doel van zulke verenigingen is onderscheidend te zijn van de rest van de branche, door de hogere standaarden, wat

Restauratiebouwbedrijven

zich vaak uit in verschil in kwaliteit van restauratie. Hieronder vindt u

Erkende restauratiebouwbedrijven hebben zich landelijk verenigd

een aantal van deze initiatieven in de restauratiebranche.

in de Vakgroep Restauratie. Leden van deze vakgroep moeten voldoen aan eisen op het gebied van bedrijfsorganisatie, bouwkundig vakmanschap en deskundigheid op het gebied

Adviesbureaus

van restauratie. Kijk voor meer informatie op

Vereniging Adviesbureaus Monumentenzorg bestaat uit advies­

www.vakgroeprestauratie.nl.

bureaus die ieder een eigen specialisme hebben. Variërend van bouwkundig tot financieel en tuin- of interieurhistorisch advies.

Restauratoren

Ga voor meer informatie naar de website:

Sinds 2005 bestaat de Vereniging Restauratoren. Dit is een bunde-

www.verenigingadviesbureausmonumentenzorg.nl.

ling van restauratoren in de beroepsgroep en niet-restauratoren en organisaties die erbij betrokken zijn. Deze vereniging heeft als

Architecten

doel zich in te zetten voor de belangen van de restauratoren en voor

Bij deze vereniging zijn 13 architectenbureaus aangesloten, die alle

de zorg van cultureel erfgoed in het algemeen. Hiervoor organiseren

in het bezit zijn van een GEAR-certificaat. Dit staat voor Gezamenlijke

zij diverse bijeenkomsten en hebben zij een kwaliteitszorgsysteem

Erkenningsregeling van Architecten werkzaam in de Restauratie. Deze

opgezet. Bent u op zoek naar een restaurateur voor een specifiek

vereniging organiseert regelmatig studiedagen, die ook bij te wonen

object of materiaal, kijk dan op www.conserveer.nl.

zijn door niet-leden. Kijk voor meer informatie op www.vawr.nl.

Monumentenwacht

Steenhouwers De Vereniging Restauratie Steenhouwers (VRS) zet zich in voor

De Monumentenwacht is verdeeld in regio’s, dus er is er altijd één

de kwaliteit van restauratiewerkzaamheden en treedt op als

bij u in de buurt. U kunt een abonnement afsluiten bij de regionale

adviespartner in de monumenten- en restauratiewereld. Wilt u

Monumentenwacht. Met dit abonnement kunt u uw monument

meer weten? Kijk dan op www.restauratiesteenhouwers.nl.

25

Euromast is rijks­monument geworden Dit jaar bestaat de Euromast 50 jaar, en in het

De fundering voor het gevaarte bestaat uit

kader van deze verjaardag heeft de Rijksdienst

131 betonpalen, waarop een blok beton

voor het Cultureel Erfgoed de mast aange-

rust van maar liefst 1.900.000 kilo als tegen-

wezen als rijksmonument. De toren wordt

wicht voor de bovengrondse constructie.

gezien als symbool van opkomende welvaart

Het kraaiennest, zoals het stalen uitkijkgedeelte

uit die tijd en is een belangrijk onderdeel

bovenin wordt genoemd, is op de grond in

van de Rotterdamse skyline. Met 185 meter

elkaar gezet. Vervolgens duurde het vijf dagen

Jeroen Esselmann werkt bij het

is de Euromast op dit moment het hoogste

om deze 240.000 kilo zware constructie

Restauratiefonds en zorgt met de

rijksmonument van Nederland. De toren

bovenin de mast te krijgen. Tegenwoordig

RestauratieWijzer voor professionele

heeft een doorsnee van negen meter en een

bevinden zich twee luxe suites op maar liefst

begeleiding, voor en tijdens de

wanddikte van 30 centimeter, waar de lift

112 meter hoogte. Kijk voor meer informatie

restauratie van uw rijksmonument.

met vier meter per seconde doorheen zoeft.

op www.euromast.nl. n

COLUMN

1.500 keer advies!

LEUKE ADRESJES

En ja, afgelopen maart was het dan

Nationaal Restauratie Centrum

zover! De 1.500 e eigenaar van een rijks-

Deze organisatie biedt cursussen in restauratiewerken en monumentenzorg aan aannemers,

RestauratieWijzer. Een adviesproduct van

ambachtslieden, restauratieschilders, architecten, adviseurs en ambtenaren aan.

het Restauratiefonds dat bijna acht jaar

Oostelijke Handelskade 12, Amsterdam. Tel: 020-623 77 91 of www.restauratiecentrum.nl

bestaat. In de zes jaar dat ik dit werk doe,

monument heeft zich aangemeld voor de

heb ik veel verschillende eigenaren en monumenten langs zien komen. Ook de

Vereniging Bewoond Bewaard

1.500 e. Een eigenaar uit Nieuwerkerk aan

Bent u eigenaar en/of bewoner van een monument? Dan is deze vereniging geknipt voor u!

dat ik ook deze eigenaar mag adviseren

Herengracht 474, Amsterdam. Tel: 0294-231 280 of www.bewoondbewaard.nl

voor en tijdens de restauratie. En nu mag

den IJssel heeft een uniek verhaal. Wat fijn

ik ook nog een column schrijven over dit soort grappige, soms moeilijke, maar

Vondelpark Openluchttheater

vaak mooie verhalen waar ik in mijn werk

tot openluchttheater. Kijk voor meer informatie en de agenda op www.openluchttheater.nl

Het is voor een eigenaar spannend:

mee te maken krijg.

Van 6 juni tot en met 29 augustus wordt het Vondelpark in Amsterdam getransformeerd de aankoop en/of restauratie van een monument. De mogelijkheden van een

Winkel van Sinkel

pand zijn geweldig, maar er komt wel

Dit voormalig warenhuis in het hart van

steuning en overzichtelijke informatie

Utrecht is tegenwoordig een grand café,

zijn de zaken waaraan mensen, die een

uitgaansgelegenheid en cultureel centrum

rijksmonument gaan restaureren of gaan

in één. Ook zijn diverse zalen te huur.

aanschaffen, behoefte hebben.

veel op je af. Advies, praktische onder-

Oudegracht 158, Utrecht. Tel: 030-230 30 30 of www.winkelvansinkel.nl

Informatie over fiscale zaken, vergunningen of het aanvragen van een vrijblijvende

De Winkel van Sinkel; monumentaal met een industriële uitstraling

financieringsopzet, daar wil ik graag over adviseren… maar het schrijven van een column? En toch heb ik er nu al lol in. Op naar de volgende 200 woorden in het decembernummer. n

26

voor en na restauratie

Je zou het een metamorfose kunnen noemen. Of wellicht is het beter om over een verjongingskuur te spreken? De schuur van de familie Moens ziet er in ieder geval weer uit zoals in 1855. Een tweede kans dus voor dit provinciaal monument.

Het tweede leven van een schuur “De muren stonden nog stevig overeind, maar het pannendak daar-

stonden natuurlijk de paarden maar ook veel andere spullen, zoals

entegen glooide ‘als de golven van de zee’, zoals men hier in Zeeland

gereedschap, een tractor en ook het hooi en het krachtvoer werden

zegt. Het gaf de schuur dan wel een pittoresk uiterlijk, maar daarmee

er opgeslagen. “Deels zouden wij dat dan bij buren onder moeten

was alles gezegd; één stevige storm en het zou afgelopen kunnen zijn

brengen”. De paarden konden wel de wei in, onder de voorwaarde

met dit negentiende-eeuwse monument. Oorspronkelijk was dit dak

dat de werkzaamheden tijdens de zomermaanden uitgevoerd zouden

ook bedoeld voor riet, dus de constructie was eigenlijk niet geschikt

worden. En dat bleek niet makkelijk in te plannen. In 2008 trok Corry

voor het gewicht van al die pannen”, weet Corry Moens-Jobse.

de stoute schoenen aan. Eerst klopte zij aan bij de gemeente voor

Corry woont met haar man Sam op de boerderij waar haar schoon­

subsidie. De gemeente Veere, waaronder Aagtekerke valt, heeft een

vader nog koeien hield. “Of de overgrootvader van mijn man hier

speciale stimuleringsregeling historische landbouwschuren en kwali-

geboren is, weet ik niet, maar de boerderij is al een hele tijd in de

teitsverbetering voor boerderijen met een A-status. “Alleen het potje

familie”. Hoewel het nu geen rundveebedrijf meer is, worden er wel

voor 2008 was al leeg. Dus moesten wij wachten tot 2009”. Er werd

prachtige paarden van verschillende rassen gehouden en gefokt.

ondertussen door een adviesbureau al wel een plan opgesteld om de

“Een uit de hand gelopen hobby van mijn man en zwager Rinus”. Zij

bouwvergunning aan te vragen. Maar dat ging niet bepaald van een

vormen samen een maatschap voor het fokken en de pensionstalling

leien dakje. “De ambtelijke molen spande echt de kroon. De aanvraag

van paarden en bezitten diverse percelen akkerbouw. De paarden

werd in februari 2009 ingediend en pas in juli werd het plan uiteindelijk

hebben hun onderkomen in de, toen nog oude vervallen, schuur.

goedgekeurd. Wij wilden daarna zo snel mogelijk beginnen, omdat

Tijd “Wij hebben voor de invoering van de euro al eens een offerte voor de restauratie laten maken. Ook speelden wij met het idee om het zelf te doen. Maar dat was toch weer iets te hoog gegrepen”. Er werd dus al een tijdje aangehikt tegen de restauratie van het vervallen bouwsel. De kosten voor een nieuw dak en nieuwe spanten, met fundering, zouden uiteindelijk op 96.000 euro uitkomen. “Dan denk je echt: ‘waar zijn wij mee bezig? Kunnen wij deze schuur niet gewoon afbreken en er een damwandschuur neerzetten?’ Dat is een stuk goedkoper”. Maar dat kon Corry niet over haar hart verkrijgen. “Wij houden van die authentieke oude onderdelen op het erf”. Naast de schuur staan er uit dezelfde periode nog een varkenshok, wat nu fungeert als geitenhok, en een ‘schuurkot’ voor het melkgerei. Samen met de boerderij vormt dit een mooi geheel. Afgezien van de hoge kosten was de restauratie ook nog eens ‘logistiek’ erg lastig. In de schuur

27

de paarden in de herfst weer naar binnen moesten”. Ook dat was niet vanzelfsprekend: een bouwvergunning was immers niet het enige dat nodig was voor de restauratie. Ook een goede financiering komt daarbij kijken. “Zodra wij alle benodigde stukken verzameld hadden, zijn wij naar het Restauratiefonds gegaan voor het aanvragen van een laagrentende lening uit het Prins Bernhard Cultuurfonds. Vervolgens zijn wij bij de provincie terecht gekomen voor extra subsidie. Bij de provincie hebben zij ons overigens gelukkig goed de weg gewezen”. Ondanks dat zou de aanvraag voor financiering wegens de vakantie pas in september behandeld kunnen worden.

“We hebben geluk gehad met het mooie najaar van 2009”

Mast De tijd drong. “Wij moesten ook nog een aannemer vinden die het op

bardeerd, zijn gerepareerd met oude telefoonpalen. Die zijn goed

deze korte termijn kon uitvoeren”. Dat bleek de lokale firma Minderhoud

geïmpregneerd, dus rotten niet”. Twee originele spanten bleven staan.

en Zoon te zijn. Zij hebben veel ervaring met het restaureren van dit

“Eén was te rot, dus die hebben wij moeten vervangen. De rest kon

soort type schuren. “Wij zijn begonnen met de bouw van de steigers

worden gerestaureerd en werd tegen houtworm behandeld. Daarbij

op maandagmorgen 21 september. Wij hadden veel geluk; diezelfde

hebben wij tussen de houten spanten ook nog drie stalen spanten

dag viel ’s middags de goedkeuring door de brievenbus en wij mochten

geplaatst ter versteviging”. Het dak was immers ooit een rieten dak

dus officieel beginnen”. De subsidie van de gemeente werd bepaald

geweest en als er weer pannen op kwamen, moest de boel wel wat

op basis van veertig procent van het subsidiabele bedrag met een

sterker worden gemaakt. Deze nieuwe spanten, die op maat werden

maximum van vijftienduizend euro. De provincie deed eveneens een

aangeleverd, moesten ter plaatse nog worden bijgeslepen omdat

duit in het zakje op basis van de toegekende lening uit het Prins Bernhard

de oude schuur achteraf niet haaks bleek te zijn. “Het verschil in

Cultuurfonds. Het resterende bedrag werd verkregen uit eigen middelen.

hoogte tussen de linker- en rechtergevel bleek wel 32 centimeter

Een ingewikkelde constructie dus. Meer dan een derde van de kosten

te zijn!” De betimmering werd weer op de originele manier aan­

kon met subsidies worden gedekt.

gebracht, dus in principe geschikt voor riet. Uiteindelijk werden er voor de helft ‘nieuwe’ pannen opgelegd. “De aannemer had gelukkig

Het slopen begon. “Daar schrik je nog van”. Het gehele dak werd

nog een partij ouderwetse pannen liggen, die hier goed bij pasten”.

ontmanteld en het bleek dat er veel balken en panlatten rot waren.

Tot slot werden twee prachtig nieuwe mendeuren geplaatst.

“Het is grappig dat wij allerlei soorten balken tegenkwamen. Zo kwam er zelfs een scheepsmast tevoorschijn. Waarschijnlijk ooit

De restauratie duurde nog tot 24 november. Maar voor de dieren

op het strand gevonden tijdens het jutten. Je ziet ook veel boerderijen

was dat geen probleem. “Wij hebben geluk gehad met het mooie

hier die na de overstroming van 1944, toen de dijken werden gebom-

najaar van 2009”. n

28

de specialist

“Het Restauratiefonds heeft ons bij elkaar gebracht”

MICHIEL VAN DER BURGHT Bouwadviseur en specialist op het gebied van restaureren van monumenten.

29

Door geldgebrek dreigde Frans Toet zijn prachtige monumentale pand in het hart van de Jordaan te moeten verkopen. Weg werklocatie, weg inkomen – Toet geeft yogales aan huis. Bouwadviseur Michiel van der Burght, een gespecialiseerde aannemer en Nationaal Restauratiefonds bedachten een bijzondere oplossing. Met dank aan inspecteur E. van Houten

De totale financiering bij één partij onderbrengen is wel zo handig In de verte gloort het Rijksmuseum. Iets dichterbij markeren Atlas

woningnood stelde de overheid speciale subsidies beschikbaar.

en zijn wereldbol het Paleis op de Dam. Maar dé blikvanger is de

De toenmalige eigenaar heeft die subsidies onder meer gebruikt om

Westertoren, die zich hemelsbreed op hooguit honderd meter afstand

de woningen te moderniseren en voor de bouw van een nieuwe trap.

koestert in de warmte van de voorjaarszon. Het uitzicht vanaf het

De oude trap zat vlak achter de voordeur en was bovendien nogal stijl.

dak van het monumentale pand aan de Amsterdamse Laurierstraat is

Ook is achter het pand een aanbouw gerealiseerd. Aan de achterkant

magnifiek. “Ons unique sellingpoint”, glimlacht bouwadviseur Michiel

stonden voorheen twee (piep)kleine huisjes. Daarvan waren er vroeger

van der Burght. Ook het pand zelf, de afgelopen maanden onder­

veel in de Jordaan. Smalle steegjes gaven toegang tot de achter de

worpen aan een rigoureuze renovatie, en de omgeving mogen er zijn.

huizen gelegen, vaak illegaal gebouwde onderkomens, waarin de

De Laurierstraat, een lange, vrij smalle zijstraat van de Prinsengracht

allerarmsten woonden. In 1948 zijn deze huisjes gesloopt. Vast staat

die parallel loopt aan de Lauriersgracht, bevindt zich midden in de

ook dat in het pand in 1937 een fietsenfabriek was gevestigd, die

Jordaan, de voormalige volksbuurt die eind vorige eeuw uitgroeide

tweewielers maakte onder de naam Perfect. Na de fietsenfabriek

tot een hippe woon- en winkelwijk. Maar waarop Van der Burght het

zaten beneden in het winkel/werkgedeelte onder meer een kantoor­

meest trots is, blijft onzichtbaar: de oplossing die hij samen met het

inrichter en een meubelhandel. De appartementen werden verhuurd.

Restauratiefonds heeft bedacht om het pand te restaureren en ervoor

In 1992 ontdekte Frans Toet dat het pand te koop stond. Toet, een

te zorgen dat eigenaar Frans Toet er kan blijven wonen en werken.

voor zijn leeftijd (61) nog jeugdig ogende Amsterdammer, werkte al

“Een bijzondere oplossing voor een bijzondere situatie”, schetst de

langer in de Jordaan. Begin jaren zeventig trad hij als drukker in dienst

adviseur met gepaste trots.

bij de Federatie van Kunstenaarsverenigingen op de Passeerdersgracht. In 1976 werd de drukkerij verzelfstandigd onder de naam Mekka.

De Jordaan

Begin jaren negentig besloten Toet en zijn compagnon ieder zelfstandig

Bijzonder is de situatie zeker. Te beginnen bij de historie van het pand.

verder te gaan. Toet ging op zoek naar een nieuw onderkomen.

Die begint in de achttiende eeuw, ruim honderd jaar na de start van

Hij koos voor het pand aan de Laurierstraat. Maar de druktechnieken

de bouw van de Jordaan. Een mix van arbeiders, ambachtslieden en

werden steeds moderner en de concurrentie nam toe. Wilde Mekka

andere kleine ondernemers woonde destijds in deze nieuwe wijk.

kunnen overleven, dan moest er flink worden geïnvesteerd.

Hoe het pand er in de achttiende eeuw uitzag en wie de bewoners waren, is onbekend. Die informatie heeft Van der Burght niet kunnen

Koerswijziging

achterhalen. Wel weet hij dat het smalle, destijds drie etages hoge

Toet koos voor een andere koers. Hij was verslingerd geraakt aan

pand sindsdien talloze keren is gerenoveerd – de twee laatste keren

yoga. Zozeer dat hij de drukkerij stopte en startte met een eigen

rond 1920 en in 1948. Bij de laatste verbouwing zijn vooral de appar-

yogapraktijk, Yoga Inc. Een besluit met de nodige consequenties.

tementen op de etages verbeterd. Om iets te doen aan de naoorlogse

Zijn yogastudio mocht dan goed lopen, een vetpot was het niet.

30 De inkomsten waren ontoereikend om de belasting en de hoge onder­

van de restauratie van monumenten. Hij beschikt over veel ervaring,

houdskosten van het pand te kunnen betalen. Een lastig probleem.

al blijkt dat niet direct uit zijn CV. Van der Burght, die bewegings­

Temeer omdat Toet er graag wilde blijven werken – de uitbouw achter

wetenschappen studeerde aan de Universiteit van Amsterdam en zijn

het pand doet nu dienst als yogastudio – en er, als het even kon,

kandidaatsandragogiek heeft, begon na zijn studie een bedrijf in de

ook wilde gaan wonen. Dus ging Toet op zoek naar een oplossing.

verkoop en verhuur van telecomapparatuur. Daarna was hij project-

Hij informeerde naar de mogelijkheden en schakelde onder meer een

manager in de ICT. Toen de internetbubbel eind jaren negentig barstte,

architect in. Maar hoe hij ook puzzelde, geen van de oplossingen

koos hij voor een nieuwe uitdaging: een bestaan als zelfstandig

bood soelaas. “Telkens weer liep ik stuk op financiële bezwaren”,

bouwadviseur. Want naast zijn gewone werk was Van der Burght een

aldus de eigenaar. Verkoop leek de enige uitweg. Tot iemand Toet

fervent klusser. In 1982 kocht hij voor relatief weinig geld – omgerekend

attent maakte op het Restauratiefonds. Hij belde en een week later

zo’n 12.500 euro – een monumentje aan de Sint Nicolaasstraat, een

kreeg hij bezoek van Harry Kers, financieel accountmanager voor

zijstraat van de Nieuwendijk. Dat huis heeft hij zelf verbouwd.

Noord-Holland en Utrecht bij het Restauratiefonds. Voor Toet een

Om zijn studie te bekostigen, kluste hij ook veel voor anderen. Na de

openbaring. “Ik had de hoop al laten varen, maar Harry was juist zeer

verkoop van zijn telecombedrijf heeft hij het pand laten restaureren.

optimistisch. Tot mijn verbazing zag hij mogelijkheden.” Kers adviseerde

Van der Burght begreep al snel dat hij recht had op monumenten-

Toet verkoop van een deel van het eigendom. Een suggestie die Toet

subsidie, maar hij merkte tevens dat de procedures om die subsidie

goed in de oren klonk. Hij zou weliswaar een deel van het pand moeten

te krijgen ingewikkeld en tijdrovend waren. Desondanks vond hij het

verkopen, maar daar stond tegenover dat hij er kon blijven werken

leuk om te doen. Hij kreeg er handigheid in en besloot ook andere

én kon gaan wonen. Om dit idee verder uit te werken, bracht Kers de

mensen te gaan helpen met subsidieaanvragen. Die ervaring deed hem

eigenaar in contact met bouwadviseur Michiel van der Burght.

in 2000 beslissen aan de slag te gaan als zelfstandig bouwadviseur op het gebied van monumenten. Zijn adviesbureau maakte een flitsende

Zelfstandig bouwadviseur

start. Met dank aan de Noord-Zuidlijn. Vanwege de aanleg van deze

Daarmee trof Toet precies de juiste persoon. Van der Burght (50) is

nieuwe metrolijn moesten alle panden langs de route een funderings-

specialist op het gebied van subsidies, regelgeving en de financiering

onderzoek ondergaan. Veel funderingen moesten worden verstevigd.

Van Houtenpanden Op initiatief van E. van Houten, voormalig hoofdinspecteur Bouw- en Woningtoezicht, zijn in de Amsterdamse binnen­s tad in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw ongeveer tweehonderd natuurstenen toppen op nieuw gebouwde gevels geplaatst. Deze toppen, ook wel klauwstukken geheten, waren af komstig van gesloopte woonhuizen. Behalve aan de oude geveltop zijn Van Houten­ panden te herkennen aan de gelijke verdiepinghoogten en het metselwerk met brede, diepliggende voegen.

31

“Het is een lekker buurtje hier, levendig. Ik ben bijzonder blij dat ik dat allemaal niet kwijtraak”

De aannemer was wel gecharmeerd van de plannen. Hij bleek tevens bereid tot de aankoop van een van de drie te renoveren appartementen. Voor het tweede appartement, gelegen op de derde en vierde verdieping, vond Van der Burght eveneens een koper, een particulier. Het derde appartement blijft van Toet zelf. Ook voor de financiering vond de bouwadviseur een oplossing. De aannemer en de derde nieuwe ‘mede-eigenaar’ kunnen hun nieuwe appartementen betalen met leningen van het Restauratiefonds. Want hoewel nog vrij recent – rond 1920 en in 1948 – grotendeels herbouwd, is het pand wel degelijk een monument. Een zogeheten ‘vanwege-monument’, ook wel een Van Houtenpand genaamd (zie

De gemeente stelde hiervoor subsidie beschikbaar. Verscheidene

kadertekst). Deze panden zijn genoemd naar een voormalige inspecteur

eigenaren van deze panden schakelden daarvoor Van der Burght in.

van het gemeentelijke Bouw- en Woningtoezicht, die vanaf de jaren

Ook kwam hij via dit werk in contact met Stadsherstel Amsterdam,

twintig van de vorige eeuw met succes pleitte voor het behoud en de

de in 1999 met het Amsterdamse Monumenten Fonds gefuseerde

herplaatsing van historische geveltoppen van gesloopte Amsterdamse

organisatie, die voor het stadsbeeld karakteristieke panden herstelt,

woonhuizen. Hoewel niet helemaal een Van Houtenpand is ook het

verwerft, restaureert, onderhoudt en beheert. Voor Stadsherstel verricht

woon/winkelpand aan de Laurierstraat zo’n ‘vanwege-monument’.

hij sindsdien veel werk. Hij doet onder andere subsidieaanvragen.

Bij de laatste renovatie, in 1948, is à la Van Houten de voorgevel

Ook zorgt hij voor de verantwoording achteraf aan de subsidiegever

opnieuw gemetseld. Hiervoor zijn dezelfde stenen gebruikt. De op de

en helpt hij bij het zoeken naar andere subsidiebronnen.

bakstenen achtergebleven kalkresten markeren dit. Ook is de raam­ indeling in oude luister hersteld. De negentiende eeuwse ramen zijn

Splitsing Van der Burght zag wel wat in het voorstel van Kers. Maar de invulling van de plannen stuitte op problemen - bouwtechnische, financiële en andere problemen. Eerste obstakel voor de bouwadviseur: het pand helemaal leeg krijgen. Twee van de drie appartementen stonden al leeg, het derde werd nog verhuurd. Die missie slaagde. In ruil voor een verhuisvergoeding bleken de laatste bewoners bereid te vertrekken. (De appartementen blijven verhuren was geen optie. De huurprijs wordt bepaald door een puntensysteem en is daardoor aan een maximum gebonden. Verhuur tegen het maximale bedrag zou te weinig hebben opgebracht om de renovatie te bekostigen.) Om de appartementen te kunnen verkopen, moest het pand worden gesplitst door middel van een zogeheten splitsingsakte. In deze notariële akte kon worden vastgelegd dat het eigendom van de appartementen zou komen te liggen bij Frans Toet en de nieuwe eigenaren. Een veel­gebruikte en op zich niet zo complexe exercitie. Maar in dit geval had de splitsing ook bouwkundig de nodige voeten in de aarde. Om voor de splitsing een vergunning te krijgen van de gemeente moest de fundering worden verstevigd; er moest onder het pand worden geheid. Dat was nodig in verband met vernieuwde voorschriften en de noodzaak om de, anno 2010, te kleine woonoppervlakten van de appartementen te vergroten. Dat laatste moest gebeuren door aan de achterzijde een stuk aan te bouwen en door de bouw van een extra (vierde) etage. Ook wilde Toet onderin het pand graag een entresol, waardoor ruimte zou ontstaan voor zijn yogapraktijk. Bouwkundig gezien ingewikkelde plannen. En, mede daardoor, nogal begrotelijk. Voor dat eerste probleem wist Van der Burght wel een oplossing. Hij deed een beroep op De Betonhoeve, een in funderings­herstel, renovaties en restauraties gespecialiseerde aannemer uit Amsterdam. Daarmee sloeg hij twee vliegen in een klap.

vervangen door ramen voorzien van de originele roedeindeling.

32

“Er zijn zoveel regels – dat is als particulier niet bij te benen”

- in dit geval het Restauratiefonds - is wel zo handig. Niet alleen omdat je kunt volstaan met één notaris; je hebt met zijn allen ook maar één aanspreekpunt. Dat werkt bijzonder prettig”, aldus Van der Burght.

Restauratiewerkzaamheden Februari 2009 kon de restauratie daadwerkelijk van start. Ruim een jaar later is de klus bijna geklaard. De voor- en achterkant staan nog in de steigers en bouwvakkers zijn nog druk in de weer met de laatste

De twee krullende witte klauwstukken die de halsgevel (zie kadertekst)

werkzaamheden, maar het einde komt in zicht. Om zover te komen,

sieren, bleven gespaard. Dankzij de aanwezigheid van deze klauwstukken

moesten wel de nodige hindernissen worden genomen. Te beginnen

is het huidige pand officieel een monument. Voor alle duidelijkheid:

bij het heiwerk. Een lastig karwei, omdat er moest worden geheid

het pand bevat meer historische details. De krulbalken in de vloeren,

onder het pand, zonder de bestaande bouwconstructies aan te

de hijsbalk, maar ook de voorgevel hebben een monumentale status,

tasten. Het heien verliep gelukkig zonder complicaties. Daarbij was de

maar de geveltop was doorslaggevend. Het pand is een rijksmonument

inbreng van de aannemer cruciaal. “De Betonhoeve is in funderings-

en daarmee zijn de onderhoudskosten fiscaal aftrekbaar. Dat bij

werkzaamheden gespecialiseerd. Ze werken veel met monumenten.

elkaar maakte de restauratieplannen financieel haalbaar. De totale

Daarom heb ik ze ook gekozen”, vertelt Van der Burght. Andere

kosten (een kleine 600.000 euro) bestaan voor de helft uit onder-

lastige en tijdrovende projecten waren de bouw van de entresol,

houdskosten. Wat daar precies onder valt, heeft Van der Burght laten

het verplaatsen van de achtergevel en de bouw van een extra etage.

vaststellen door Bureau Monumentenpanden van de Belastingdienst

De entresol, die zorgt voor flink wat extra vierkante meters, is bijna

in Amersfoort, een landelijk opererende afdeling die daarmee speciaal

af; alleen de trap naar deze tussenetage ontbreekt nog. De achter-

is belast. Het Restauratiefonds verschafte de eigenaren voor 70 procent

gevel is helemaal vernieuwd, dit in tegenstelling tot de voorgevel, die

van deze onderhoudskosten een laagrentende lening. Met dit geld

behoort tot het beschermde stadsgezicht. Die voorgevel ademt acht-

kunnen zij de onderhoudskosten financieren. De resterende drie

tiende eeuws. Dat is mede te danken aan de vakkundig uitgevoerde

ton zijn zogenoemde verbeterkosten. Voor de financiering van deze

renovatie in 1948. Er is slechts één minpuntje: in tegenstelling tot de

kosten hebben de twee nieuwe (mede-)eigenaren – de aannemer

ramen in de nieuwe achtergevel zijn die aan de voorzijde voorzien van

en de particulier - bij het Restauratiefonds een tweede hypotheek

enkelglas. Van der Burght heeft nog wel overwogen deze ramen te

afgesloten tegen marktconforme tarieven. Toet heeft zijn aandeel in

voorzien van Ruysdaelglas: enkelglas met dezelfde isolatiewaarde als

de verbeterkosten gefinancierd uit het geld dat hij voor de verkoop

dubbel glas. Maar dat liet de begroting uiteindelijk niet toe. Uiteraard

van de appartementen heeft ontvangen van de twee nieuwe mede-­

behoort ook de halsgevel met zijn klauwstukken en hijstakel tot het

eigenaren. De nieuwe ‘mede-eigenaren’ hadden ook ergens anders

beschermde stadsgezicht. Achter deze gevel zat een kamertje. Een

een hypotheek kunnen afsluiten. Maar daar is bewust niet voor

ruimte van hooguit twee vierkante meter met een verhaal. Toen Frans

gekozen. “De totale financiering bij één partij onderbrengen

Toet er voor het eerst een kijkje nam, trof hij er een oude matras aan. Op de grond lagen kranten uit de Tweede Wereldoorlog. Mogelijk, vermoedt de huidige eigenaar, is het hok in de oorlog gebruikt door onderduikers. Achter de halsgevel bevindt zich nu de vierde etage. Die hoort bij het appartement op de derde etage. Via een trap en een glazen kantelraam kan via de vierde etage het dak worden bereikt. Op 1 juni 2010 moet de restauratie zijn voltooid. Vooral in de benedenruimte, die is gespitst door de creatie van de entresol, moet daarvoor nog wel het een en ander gebeuren. Ook het schilderwerk moet nog beginnen. Als dat allemaal achter de rug is, komt de afdeling Bouwen Woningtoezicht beoordelen of de werkzaamheden naar behoren zijn uitgevoerd. Pas daarna verstrekt de gemeente – stadsdeelraad Amsterdam-Centrum in dit geval – een definitieve splitsingsvergunning. Dan kan ook de officiële verkoop van de appartementen plaatsvinden. Adviseur Van der Burght en Toet, zijn opdrachtgever, kijken tevreden terug op het (voorlopige) resultaat. Toet is goed te spreken over de inbreng van Van der Burght. “Michiel zit in deze wereld. Zonder zijn hulp had ik het nooit gered. Er zijn zoveel regels – dat is als particulier niet bij te benen”. De bouwadviseur op zijn beurt wijst op de belangrijke

33

Halsgevels

detail

Een halsgevel is een bakstenen gevel van een smal huis (drie, soms twee, ramen breed) met twee hoeken van 90° aan de top die opgevuld zijn met zandstenen ornamenten, zogenaamde klauwstukken. De meeste halsgevels zijn gebouwd in de eerste helft van de achttiende eeuw. Deze gevel is typisch Amsterdams en komt voort uit de trapgevel.

Restauratiefonds volgens Van der Burght een belangrijke schakel. “Het Restauratiefonds heeft ons bij elkaar gebracht. Ze hebben niet alleen de middelen, maar beschikken ook over het juiste netwerk”. Dat zijn wens nu toch uitkomt: Frans Toet had het een paar jaar geleden niet durven dromen. Gedurende de verbouwing zat zijn yogapraktijk tijdelijk in een oud gymlokaal aan de overkant van de Laurierstraat. Zelf woont hij in Amsterdam-Noord. Binnenkort komt aan dit heen- en weergereis een einde: hij gaat werken en wonen in de Jordaan. Dat vooruitzicht stemt Toet vrolijk. “Het is een lekker

rol van het Restauratiefonds. In de eerste plaats in financieel opzicht.

buurtje hier, levendig. In mijn straatje, de Laurierstraat, zitten nog veel

“Zonder de laagrentende lening van het fonds is een restauratie

werkende mensen, een verhuizer, een zeefdrukkerij en een bedrijf dat

als deze niet te betalen. Een rente van 1 procent – inmiddels is dit

speciale koffers maakt. De bovenbuurman is een schat van een man;

1,5 procent, red. – scheelt iemand als Frans toch al snel honderden

er zijn nog een paar van die ouderwetse Jordanezen. Ik ben bijzonder

euro’s per maand”. Ook voor wat betreft de contacten, is het

blij dat ik dat allemaal niet kwijtraak”. n

34

restauratiefonds.nl

Van web tot digitale RestauratieWijzer Digitale ontwikkelingen; mensen praten erover: websites, mobiel

Het Restauratiefonds kijkt ook naar de mogelijkheden voor een soort

internet, downloads, weblogs, Twitter, enz. Voor veel mensen is het

‘Monumenten-wiki’ waarop alle monumenten in Nederland terug te

een zoektocht naar de manier waarop met deze ontwikkelingen om

vinden zijn. Er is al zo’n ‘wiki’ op het gebied van religieus erfgoed:

te gaan. Ook het Restauratiefonds houdt zich hiermee bezig. Het is

www.reliwiki.nl. Op die manier blijft kennis aanwezig en kan het

belangrijk dat hierbij rekening wordt gehouden met de behoefte van

door iedereen geraadpleegd worden. Het is natuurlijk ook mogelijk

de klant. Dit geldt ook voor de websites www.restauratiefonds.nl en

om een eigenaar te volgen die zijn monument aan het restaureren is,

www.monumenten.nl.

bijvoorbeeld via foto, film (bijvoorbeeld www.youtube.nl) en weblogs. De mogelijkheden voor het verstrekken van informatie via internet

De website van het Restauratiefonds is vooral een informatieve

zijn onuitputtelijk. De toekomst zal uitwijzen wat het Restauratiefonds

website waar (potentiële) klanten en erfgoedprofessionals terecht

hierin gaat betekenen.

kunnen voor informatie. Of het nu gaat om financiële producten of om publicaties van het Restauratiefonds, het is te vinden op het web.

RestauratieWijzer

Op Monumenten.nl (een samenwerking met de Rijksdienst voor het

Maar naast deze informatieve websites en digitale ontwikkelingen

Cultureel Erfgoed) kunnen monumenteigenaren informatie vinden,

is er meer. Eén van de voorbeelden is het digitaliseren van de

zich aanmelden voor een nieuwsbrief en ervaringen van andere

RestauratieWijzer. Bij deze adviesdienst van het Restauratiefonds

eigenaren lezen.

wordt nu zo’n 200 keer per jaar een dikke MAP verzonden. Informatie, chronologisch weergegeven in een map. Dit gaat veranderen; na de

Ervaringen uitwisselen?

zomer is de informatie online beschikbaar voor klanten die gebruikmaken

Voor beide websites geldt dat wij blijven onderzoeken waar verbete-

van de RestauratieWijzer. Informatie, het stellen van vragen en het

ringen te maken zijn. Willen onze bezoekers bijvoorbeeld een digitale

maken van berekeningen, het is allemaal digitaal mogelijk. Het bijhouden

plek waar zij elkaar kunnen ontmoeten en helpen? Bijvoorbeeld om

van innovaties en mogelijkheden op het digitale vlak is belangrijk voor

elkaar tips te geven en ervaringen uit te wisselen? Of is er op het web

het Restauratiefonds. Maar nog belangrijker is het om in te kunnen

al zo’n plek en is het handiger om daar ‘aanwezig’ te zijn? Een andere

spelen op de vraag en behoefte van de klant. Internet en alles wat

manier om gegevens met elkaar te delen, is Wikipedia.

hiermee te maken heeft, moet dus geen doel op zich zijn, maar de dienstverlening ondersteunen en optimaliseren. Wilt u meer weten over de mogelijkheden voor het afnemen van de RestauratieWijzer? Kijkt u dan op www.restauratiefonds.nl/klantenservice of neem contact op met de afdeling Voorlichting en Advies, telefoon 033-253 94 39 (optie 4) n

website

www.restauratiewijzer.nl

35

“De naam van de

kerk is te herleiden naar een beek die vlakbij stroomt”

kanjer

Herbestemde parel in Groninger binnenstad Midden in de stad Groningen staat een

Aan het einde van de vorige eeuw is de kerk

die monumentale gebouwen beschikbaar

prachtige kruisbasiliek. Gezien vanaf de

in volle glorie hersteld.

stelt voor diverse activiteiten. De opbrengsten worden gebruikt om de monumenten in

Vismarkt torent de Der Aa-kerk, die ligt aan het Akerkhof, hoog uit boven de Korenbeurs.

Naamsverwarring?

stand te houden voor latere generaties.

Volgens de tekst boven de ingang is de toren

De naam van de kerk is te herleiden naar een

Om verhuur van de kerk mogelijk te maken,

gebouwd in 1246, volgens de documentatie

beek die vlakbij stroomt: de Drentsche Aa.

is de kerk gerestaureerd en voorzien van

echter rond 1200. Al die tijd staat de Der

Dit klinkt heel eenvoudig, maar toch is er bij

moderne faciliteiten en gemakken. Zo vind je

Aa-kerk fier in dit mooie stukje Groningen.

de inwoners van Groningen verwarring over

er nu moderne toiletgroepen, een catering­

Sinds eind jaren tachtig worden er geen

de naam: Ter Aa-kerk, Dra-kerk, Der Aa-kerk

ruimte en een goederenlift. Hierbij is in

erediensten meer gehouden, maar wordt

of A-kerk, de kerk heeft alle namen in de

alle opzichten rekening gehouden met het

de kerk verhuurd voor diverse activiteiten.

loop der tijd gehad. Totdat, na de restauratie

monumentale karakter van de kerk.

Het is een mooi voorbeeld van herbestem-

in de jaren tachtig, is besloten om de naam

ming van een monumentale kerk.

officieel vast te stellen: ‘Der Aa-kerk’.

De kerk wordt nu gebruikt voor bijvoorbeeld congressen, lezingen, concerten, diners,

De geschiedenis vertelt, dat de kerk heel wat te verduren heeft gehad. Getroffen door

Herbestemmen

huwelijken en exposities. Een voorbeeld van

bombardementen en brand. Daarnaast kreeg

De Der Aa-kerk is ondergebracht bij de

zo’n expositie is de jaarlijks terugkerende

het te maken met achterstallig onderhoud.

organisatie Bijzondere Locaties Groningen,

World Press Photo.

Eeuwenoude constructie Het interieur van de Der Aa-kerk is zeker

publieksactiviteiten - zoals tentoonstellingen,

de moeite waard. Zo zijn er gewelf­

concerten en lezingen - geopend. Op verzoek

schilderingen, een prachtig gesneden

kunt u een rondleiding door de kerk of over

kansel en een wereldberoemd Schnitger-

de gewelven krijgen.

orgel. Een kijkje boven de gewelven maakt duidelijk hoe de kerk is gebouwd.

Wilt u meer weten over de rondleidingen

Zo is te zien dat de huidige kruisbasiliek

of over de Der Aa-kerk? Kijkt u dan voor

om een oudere kerk heen is gebouwd.

meer informatie op www.blgroningen.nl.

De eeuwenoude constructies zijn goed

Op de website vindt u een agenda waarin

zichtbaar. De kerk is alleen tijdens

de publieksactiviteiten zijn opgenomen. n

We doen het samen Nationaal Restauratiefonds helpt al 25 jaar mee aan het in stand houden van vele prachtige monumenten. Als gedegen financieel expert én adviseur staan wij (toekomstig) monumenteigenaren en erfgoedprofessionals graag bij. Of het nu over regelgeving, financiering of fiscale aspecten gaat, wij delen onze kennis en financiële expertise graag met u. Dit maakt het Restauratiefonds tot dé ideale gesprekspartner voor iedereen die graag samen wil werken aan het behoud van monumenten. Dàt vinden wij blijvend de moeite waard. En daar zet het Restauratiefonds zich ook de komende 25 jaar, samen met u, graag voor in. Vanaf dit jubileumjaar brengt het Restauratiefonds ieder halfjaar het magazine InDetail uit. Geniet van monumentenverhalen, blijf op de hoogte met berichten uit de erfgoedsector en leer van restauratie-ervaringen. Wilt u het magazine InDetail ontvangen? Meldt u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail.

www.restauratiefonds.nl/indetail