InDetail
25 jaar Nationaal Restauratiefonds Geen weg terug voor landhuis Schouwenburg Winkel van Sinkel: een luchtbel middenin de stad
Magazine van het Restauratiefonds
JAARGANG 1 / NR 1 / 2010
2
VOORWOORD
het restauratiefonds Al 25 jaar een begrip in de monumentenwereld: met verstand van financieren en hart voor monumenten.
Van plannen naar nieuw magazine
Begin 2009, alweer anderhalf jaar geleden, zijn wij bij het Restauratiefonds begonnen met voorbereidingen voor het jubileumjaar: 2010. Het Restauratiefonds is dit jaar 25 jaar actief in de erfgoedsector. Bij zo’n jubileum zijn wij geneigd om terug te kijken; wat is er in de periode die achter ons ligt gebeurd? Voor het magazine dat voor u ligt, geldt dat het 20 jaar geleden is begonnen als Rf-bulletin, een gekopieerd A4’tje met monumentennieuws. Vijf jaar geleden is de naam gewijzigd in InDetail, een nieuwsbrief van 16 pagina’s die vier keer per jaar verscheen. En nu, in 2010, de vertrouwde naam, maar een nieuwe formule. Een magazine van deze tijd met daarin monumentenverhalen, berichten uit de erfgoedsector, tips en restauratie-ervaringen. Wat ook nieuw is? In juni en december ontvangt u een dikker exemplaar van InDetail; maar liefst 36 pagina’s in plaats van de gebruikelijke 16. Daarnaast is er een digitale nieuwsbrief waarmee het Restauratiefonds u vier keer per jaar op de hoogte brengt van het meest actuele erfgoednieuws.
Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 94 39 F 033 253 95 98
[email protected] www.restauratiefonds.nl
Redactie
Boudewijn Drechsler, Amersfoort Erna Oosterveen, Zwolle Paul van Vliet Jan Smit, Zwolle Tjitske Plakké, Nationaal Restauratiefonds Désirée Veltman, Nationaal Restauratiefonds
Fotografie
Vincent van den Hoven, Voorschoten Wiep van Apeldoorn, Amersfoort Ron Greve, Zwolle Stichting Open Monumentendag, Amsterdam
Ontwerp Na 25 jaar kijken wij dus niet alleen terug, maar zeker ook vooruit!
Intens Reclame en Marketing, Amersfoort
Een nieuw magazine met inspirerende verhalen, klaar voor de komende
Drukkerij
jaren. Wij hopen dat u dit magazine met veel plezier leest. Wij hebben het in ieder geval met veel genoegen voor u gemaakt! Pieter Siebinga Directeur Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u dit aanvragen via www.restauratiefonds.nl/indetail.
Koninklijke Van Gorcum, Assen InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar. Wilt u regelmatig op de hoogte blijven van de activiteiten van het Restauratiefonds? Meldt u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail ISSN 1574-9339
inhoud
“Jij bent ook niet gauw in paniek te krijgen”
“Wij brengen de partijen bij elkaar”
“Glooien als de golven van de zee”
Verhuizen van Den Haag naar
Dirk Oostenbrug vertelt over
Een 150 jaar oude schuur in Aagtekerke
Elburg: de restauratie van
zijn werk op de Binnendienst
in Zeeland krijgt een ‘verjongingskuur’
Landgoed Schouwenburg.
bij het Restauratiefonds.
en daarmee een tweede kans.
lees meer op PAGINA 6
lees meer op PAGINA 19
lees meer op PAGINA 26
3
Verder in dit nummer nieuws van het restauratiefonds
4
interview - Geen weg terug voor landhuis Schouwenburg
6
berichten
12
de visie van - Edith den Hartigh, directeur stichting open monumentendag
14
tips
18
bankzaken - Dirk Oostenbrug, Hoofd Binnendienst
19
openbaar monument - Winkel van Sinkel, een luchtbel middenin de stad
20
berichten
24
voor en na restauratie - Het tweede leven van een schuur
26
de specialist - MICHIEL VAN DER BURGHT, bouwadviseur
28
restauratiefonds.nl
34
kanjer - Herbestemde parel in Groninger binnenstad
35
4
nieuws van het restauratiefonds
Nationaal Restauratiefonds bestaat 25 jaar!
monumenteigenaren te voorzien, heeft het Restauratiefonds producten zoals de Restauratiefonds-hypotheek, de Kerken Nevenfunctie-Lening en de Cultuurfondshypotheek ingezet.
Zoals u aan het speciale logo kunt zien
klanten is er een boekje geproduceerd met
Maar het Restauratiefonds is er niet alleen
bestaat het Restauratiefonds 25 jaar!
25 openbare monumenten. Naast deze
voor eigenaren van monumenten. Ook werken
Opgericht in 1985 voor het uibetalen en
nieuwe activiteiten kijken wij ook terug op
wij graag samen met erfgoedprofessionals.
voorfinancieren van subsidies, het verstrekken
25 ‘erfgoedjaren’. In die periode zijn er veel
Ministeries, gemeenten en provincies, maar
van Restauratie-hypotheken en het beheren
verschillende financieringsmogelijkheden
ook aannemers, architecten, makelaars, enz.
van het Revolverend Fonds. Dit jaar besteden
ontwikkeld, waarbij het Restauratiefonds
Deze samenwerking bestaat bijvoorbeeld uit
wij op verschillende manieren aandacht aan
vaak gebruikmaakt van het principe van een
het voorlichten van eigenaren, het oprichten
ons jubileum.
revolverend fonds. Dit betekent dat leningen
van een eigen Restauratiefonds of het
worden verstrekt, de rente en aflossing
adviseren van elkaar over de laatste ont
Dit nieuwe magazine is daar een goed voor-
terugkomt bij het Restauratiefonds en dit geld
wikkelingen. Kortom: wij kijken terug op
beeld van. Daarnaast is er ook een nieuwe
opnieuw wordt ingezet voor restauraties.
25 succesvolle jaren, en maken er graag
digitale nieuwsbrief en speciaal voor onze
Om in de behoefte van verschillende
samen met u nog veel meer jaren van! n
25 Openbare Monumenten in één boekje
Het boekje geeft een bonte verzameling
voor de wereld van monumenten, en in het
van objecten weer, precies dat wat de
bijzonder het behoud ervan.
monumentenwereld zo leuk maakt. Het gelimiteerde boekje verschijnt in de
Van korting op de entree tot
maand juni en wordt alleen verstrekt aan
gratis pannenkoekenmeel
klanten van het Restauratiefonds. Bent u
Het initiatief voor het boekje is door de deel-
geen klant van het Restauratiefonds, maar
Na maanden van voorbereidingen is het
nemende locaties enthousiast ontvangen.
wilt u meer weten over dit boekje en de
dan zover; 25 openbare monumenten in één
Om een bezoek extra aantrekkelijk te maken,
25 openbare monumenten? Kijk dan op:
boekje. De selectie van 25 monumenten was
zijn er coupons in het boekje opgenomen met
een uitdaging, omdat er veel monumenten
leuke kortingen en acties bij alle 25 locaties.
met een bijzonder verhaal en unieke
Denk bijvoorbeeld aan korting op de entree
karakteristieken zijn. Op basis van criteria,
van musea, korting op een overnachting of
zoals monumentstatus, type monument,
een gratis pak pannenkoekenmeel bij Molen
toegankelijkheid en geografische verspreiding
’t Lam in Woudsend. Wij hopen u met dit
over Nederland, zijn de locaties uitgekozen.
boekje nog meer te kunnen enthousiasmeren
Bezoek ze allemaal!
www.restauratiefonds.nl/openbaremonumenten n
5 Prof. mr. Pieter van Vollenhoven beschrijft in het voorwoord dat investeren in monumenten,
Jaarverslag 2009 beschikbaar
vanwege het arbeidsintensieve proces, veel werkgelegenheid oplevert. Op iedere euro die de overheid in monumentenzorg investeert, wordt verdiend. Juist in deze economische tijden is het interessant om te investeren in de
Het jaarverslag 2009 van het Restauratiefonds
toegenomen. Op de eindbalans had het
is beschikbaar. Ondanks - of juist vanwege -
Revolverend Fonds een omvang van bijna
de economische crisis blijkt dat het aantal
320 miljoen euro. De totale financierings
Wilt u meer informatie? U kunt ons jaarverslag
financieringen bij het Restauratiefonds is
portefeuille bedroeg 574 miljoen euro.
downloaden via www.restauratiefonds.nl. n
‘Wonen in historie’ groot succes
monumentenzorg.
kijken. De laatste sprekers waren in- en exterieurarchitect Marcel Wolterinck en duizendpoot Ruud Spruit, die spraken over
De allereerste editie van ‘Wonen in Historie’ heeft dit jaar op 28 mei plaatsgevonden in
wonen & lifestyle in een historisch pand.
Amersfoort en was volgens de organisatie een succes. Tijdens deze dag is er voor bewoners van historische panden en mensen die geïnteresseerd zijn in erfgoed,, informatie over
De enthousiaste reacties van de bezoekers
restaureren, financieren, inrichting en geschiedenis. De organisatie is in handen van het
maakten deze eerste ‘Wonen in Historie’
magazine Herenhuis, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Nationaal Restauratiefonds.
tot een succes. Bezoekers wisselden onderling ideeën uit en er werd volop gebruikgemaakt van de informatiemarkt.
Tijdens Wonen in Historie gaven diverse
met Isja Finaly (Vereniging Hendrick de Keyser)
erfgoedspecialisten een uniek kijkje in eigen
aanspreekpunt op het gebied van restauraties.
Wilt u op de hoogte gehouden worden
keuken. Zo sprak historicus Herman Pleij over
Namens Nationaal Restauratiefonds heeft
van nieuws rondom ‘Wonen in Historie’?
de relatie tussen wonen en de geschiedenis
Ina Roeterdink meer verteld over ‘Wonen &
Meldt u dan nu aan voor de digitale
van een pand, en was Pim Brinkman (Rijks-
geld’. Hierbij ging zij in op de financiële en
nieuwsbrief, die vier keer per jaar ver-
dienst voor het Cultureel Erfgoed) samen
fiscale aspecten die bij een restauratie komen
schijnt, op www.woneninhistorie.nl. n
Voor de Kerken Nevenfunctie-Lening is nog geld beschikbaar Een rijksmonumentale kerk kan, naast de
Het doel van de Kerken Nevenfunctie-Lening is
afdeling Voorlichting en Advies op
erediensten, ook multifunctioneel ingezet
het beter in stand houden van het kerkgebouw.
033-253 94 39 (optie 4) of kijk op
worden. Hiervoor zijn vaak aanpassingen
Het effect is dat de kerk vaker gebruikt wordt
www.restauratiefonds.nl/kerken. n
aan het kerkgebouw nodig. Nationaal
als gemeenschapshuis. Denk bijvoorbeeld aan
Restauratiefonds heeft geld beschikbaar
de kerk als cultureel centrum, of als oefenruimte
gesteld voor de Kerken Nevenfunctie-Lening.
voor koren of theaters. Omdat er nog geld
Deze lening met een lage rente is bedoeld
beschikbaar is, kunt u uw aanvraag voor een
om aanpassingen, voor het multifunctioneel
Kerken Nevenfunctie-Lening indienen. Op onze
inzetten van het kerkgebouw, te financieren.
website is het aanvraagformulier voor de Kerken Nevenfunctie-Lening te downloaden. Hier leest
Naast het genereren van extra inkomsten
u ook welke informatie u moet meesturen.
heeft het multifunctioneel gebruik ook positieve invloed op het in stand houden van
Wilt u weten of uw project in aanmerking
de kerk. Een kerk die gebruikt wordt, wordt
komt voor een Kerken Nevenfunctie-Lening,
immers beter onderhouden dan een kerk die
of heeft u andere vragen? Neem dan contact
het grootste deel van de tijd leeg staat.
op met een van de medewerkers van de
6
interview
Geen weg terug voor landhuis Schouwenburg Nederland is natuurlijk niet groot, maar de stap die Pim en Fenneken Anneveld-van Wesel een jaar geleden zetten, is als die naar een andere wereld. Van het centrum van Den Haag naar het Veluwse Elburg, en wel als de trotse nieuwe eigenaren van landhuis Schouwenburg.
Langs enkele boerderijtjes leidt een onverharde weg naar het statige
“De plaatsing van de gerestaureerde windvaan daar bovenop hebben
huis dat schuilgaat achter een reeks oude bomen. Maar niet alleen
wij zelf gedaan vanuit een kraanbak. Dat was letterlijk en figuurlijk
achter bomen; er staan ook steigers. De muren zijn opnieuw gestuukt
een van de hoogtepunten voor ons”.
en ook de vensters en daklijsten hebben hun definitieve kleuren: oker met donkergroen. “Dat zijn de kleuren van honderd jaar geleden.
Duurzaam
Wij weten dat, omdat wij de oude verf, laagje voor laagje, hebben
Het klinkt natuurlijk als het ideale sprookje: van de stad naar je eigen
afgekrabd”, vertelt Pim als wij van hun tijdelijke onderkomen in het
landhuis ergens middenin de prachtige natuur. Rust en ruimte, binnen
koetshuis naar de plaats van handeling lopen. Van de voorkant is
en buiten. Dat kan het ook zijn. Maar als je dat landhuis eerst helemaal
Schouwenburg een imposant, symmetrisch gebouw. Op het dak prijkt
moet strippen voordat je het in oude luister kunt herstellen, moet je
een klein torentje met klok. Ook deze staat er weer als nieuw bij.
wel van goede huize komen. Voor je het weet, verandert je sprookje
7 in een horrorscenario. Schouwenburg was sterk vervallen toen Pim en
nog uit de jaren dertig en hadden stoffen bekleding. Die omhulsels
Fenneken het voor het eerst bezochten. Toch zagen ze er wel wat in.
verpulverden gewoon als je ze aanraakte”. Op zich al levensgevaarlijk,
En vooralsnog lijken ze de ‘beproeving’ goed te doorstaan. Sterker nog;
maar omdat de ruimte tussen de houten vloeren ter isolatie was
ze genieten van elk stukje dat aangepakt wordt. Of daar nu leuke of
opgevuld met hooi, mag het een wonder heten dat er nooit brand is
minder leuke verrassingen bij komen kijken. Fenneken: “Ook tegen
ontstaan. “Wij hebben hier en daar wel broeiplekken aangetroffen”.
slagen hebben wij ingecalculeerd, al wisten wij in het begin nog niet welke dat zouden zijn”. Maar ze waren er wel degelijk. Zo bleek
Thuis
de draagkracht van enkele vloerbalken van de eerste verdieping
Pim en Fenneken zijn nu ruim een jaar bezig met de restauratie, en
onvoldoende te zijn. Ter versteviging moesten vier nieuwe stalen
hoewel er nog veel moet gebeuren, is het avontuur op weg naar een
balken als lange satéprikkers over de gehele breedte door het huis
goed einde. Het begon allemaal veel eerder, in 2003. Beiden speelden
gestoken worden. ‘Jij bent ook niet gauw in paniek te krijgen’, zeiden
toen al een tijdje met het plan om de stap ‘naar buiten’ te maken.
de bouwlieden tegen me. Tja, dit soort dingen horen er nu eenmaal
Ze hadden tot op dat moment nog geen geschikt object gevonden.
bij”. Fenneken is ook wel wat gewend. Ze is namelijk architect, zij het
En daarbij: het moest wel bereisbaar blijven. Zeeland en Oost-Groningen
van moderne gebouwen zoals ziekenhuizen en laboratoria. “Toch had
waren bijvoorbeeld een brug te ver. Uiteindelijk werden zij door een
ik ook bij dit huis gelijk een idee en na de eerste schetsen werd het
bevriend makelaar getipt over Schouwenburg, bij Elburg.
al echt van ons”. Uiteraard hebben Pim en Fenneken een restauratie architect, Leo Wevers uit Utrecht, in de arm genomen. Pim op zijn beurt is elektrotechnicus van beroep en ook deze ervaring komt goed van pas. “Wij durven het aan om moderne technieken toe te passen in dit oude huis. Wij geloven er vaak nog eerder in dan de installatieadviseur en de installateur. Die pakken het liever wat conventioneler aan”.
“Je moet zo’n pand juist weer een paar decennia verder helpen” Op het rijksmonument ligt zo’n 16 m² aan zonnecollectoren en in de kelder staan twee kachels, gestookt op geperst afvalhout. Deze hebben een rendement van bijna honderd procent. “Wij hebben daarmee een erg lage CO 2 -emissie”, vertelt Pim trots. “Waarom zouden wij dit niet zo doen? Wij hebben nu de gelegenheid om het goed aan te pakken”. En dat doen ze dus ook. De zonnecollectoren verwarmen een hoeveelheid van 2.000 liter water, dat in een buffervat op de zolder staat, tot 70 graden. Als de zonnecollectoren vermogen te kort komen, vullen de houtkachels dat aan. De warmte wordt gebruikt voor warm kraanwater, de traditionele verwarmingsradiatoren en de wandverwarming. Dat laatste is een systeem dat net zo wordt verwerkt
Toevallig waren ze op dat moment daar in de buurt op vakantie, dus
als vloerverwarming, maar dan verticaal in de muren. Fenneken:
zouden ze er wel even langsfietsen. Schot in de roos. Genoeg ruimte
“Het duurt wel een maand voordat de massieve binnenwanden op
voor familie en vrienden en nog veel meer. Dit alles op een ruim stuk
temperatuur zijn, maar als ze eenmaal warm zijn, duurt ook het ook
grond, met moestuin. Eigenaar van Schouwenburg was Stichting
weer een maand voordat ze zijn afgekoeld”. Een erg efficiënt systeem
Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen. Zij kocht het in de
dus. Naast deze hoogstandjes was een stukje degelijke conventionele
jaren zeventig van freule Van Sytzama, wier familie hier meer dan
techniek overigens ook geen overbodige luxe. Pim: “De elektra was een
honderd jaar had gewoond. De stichting verhuurde het tot 2002 aan
wirwar van bedradingen door het hele huis. Veel van die draden waren
een christelijke instelling voor opvang van ex-verslaafden.
8
Door de jaren heen Daarna volgden er diverse andere huurders en werd het landhuis een periode antikraak bewoond. Het is dus niet moeilijk voor te stellen dat het gebouw in 2008, toen Pim en Fenneken zich als potentiële kopers én als bewoners meldden, in een zeer slechte staat van onderhoud was. “Men wilde het wel eerder restaureren, maar er was geen geld en geen nieuwe bestemming”, verduidelijkt Fenneken. Er lag voor de buitenkant al wel een goedgekeurd restauratieplan met subsidie klaar uit 2002. Dit vormde een goede basis voor verdere plannen. Fenneken: “De gemeente stond aanvankelijk niet echt te springen toen wij met onze plannen langskwamen. Ze dachten: ‘weer iemand met plannen waarvan niets terechtkomt’. Maar toen ze zagen dat wij goed aan de slag gingen, waren ze blij met ons. Net als de rest van de omgeving, overigens”. Een grondige aanpak vereist ook een solide financiering. En die was er. “Omdat wij ons oude huis in Den Haag nog niet verkocht hadden, kregen wij een overbruggingskrediet van het Restauratiefonds”.
Landgoed Schouwenburg kent, ondanks het negentiende eeuwse uiterlijk, een eeuwenlange geschiedenis. Het dateert vermoedelijk al uit de zeventiende eeuw. Al veel eerder, in 1330, wordt Schouwenburg wel genoemd, maar van een kasteel is dan nog geen sprake. De aanduiding ‘burg’ verwijst hier waarschijnlijk naar een natuurlijke hoogte in het veen. Het landgoed wisselt regelmatig van eigenaar. Bekende geslachten, zoals die van Van Zuylen van Nyevelt zwaaien er de scepter. Vanaf 1779 wordt het bewoond door Adolph Pieter Carel baron van Spaen. In 1867 wordt Schouwenburg gekocht door mr. baron Van Sytzama, kantonrechter in Elburg. Tot 1877 fungeert de grote benedenzaal van het huis zelfs als rechtszaal. De familie Van Sytzama blijft meer dan honderd jaar eigenaar van Schouwenburg en moderniseert het in 1911 nog uitgebreid naar plannen van de Zwolse architect M. Meyerink. Uiteindelijk wordt het huis in 1976 aangekocht door Stichting Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen.
9 Dankzij het plan voor restauratie uit 2002 en dit overbruggingskrediet,
vertrek links van de marmeren hal. Het is bijna een kleine balzaal en
konden wij snel beginnen. “In november 2008 werd de koop gesloten
heeft een rijkversierd plafond uit 1779 en brede vensterbanken achter
en in februari 2009 konden wij al aan de slag. Voor de financiering
hoge ramen met originele binnenluiken. Deze zaal is het oudste deel
van de restauratie zelf hebben wij ook nog een laagrentende lening
van het huis en vormt het hart van Schouwenburg. De bedoeling is dat
gekregen via het Restauratiefonds”. Het oude huis in Den Haag werd
hier het oude textielbehang weer tegen de muren komt, zodat het ge-
onverwacht snel verkocht en dat betekende dat Pim en Fenneken
heel weer oogt zoals het vroeger was. “Wij willen hier dan af en toe
al in de zomer van 2009 verhuisden en tijdelijk hun intrek namen in
voorstellingen, concerten of tentoonstellingen kunnen houden. Dat
het koetshuis. “Prachtig dicht op het bouwproces”. Dit koetshuis is
deden wij in Den Haag ook al bij ons thuis, maar toen zaten wij met te
overigens ook zeer de moeite waard en heeft daarom eveneens de
veel mensen in de huiskamer gepropt. Hier hebben wij de ruimte voor
status van rijksmonument. Zo zijn de oude broodoven, de hardstenen
dit soort dingen”. Er worden rechts van de hal zelfs aparte dames- en
voederbakken en de originele tuigkast voor de aanspanningen nog
herentoiletten aangelegd. “Verder gaan wij het niet echt exploiteren,
aanwezig. Het moest alleen wel even bewoonbaar gemaakt worden
hoor. Wij doen wat ons voor de voeten komt”. Tegen de achterste
voordat ze erin konden. “De opkamer was een kippenhok. En verder
muur van de ‘balzaal’ prijkt een prachtige grijze marmeren schouw.
was het totaal overwoekerd. De timmerman, de installateur en de
“Deze is van 1911, maar erachter en erboven zie je de sporen van nog
schilder zijn hier eerst twee weken bezig geweest, voordat het enigszins
twee oudere schouwen”. Fenneken wijst naar de dichtgemetselde
te bewonen was. Maar als je dan bezig bent met opruimen, de boel
kaarsnissen aan weerszijden. Deze zijn uit de zeventiende eeuw toen
aanveegt en schoonmaakt, wordt het van jou. Wij zijn nu thuis”.
dit nog een enorm grote open haard was. Duidelijk afwijkend metsel-
Regelmatig wordt hier met de architect en de aannemer een bouw-
werk uit de achttiende eeuw geeft de haard zijn huidige grootte.
vergadering gehouden. “Wij werken met een plaatselijk bedrijf, Hanzebouw uit Zwolle. Prima vakmensen. Wij moeten alleen nog een beetje aan het dialect wennen”, geeft Fenneken toe. Wat dat betreft, zal er nog wel wat meer water door de IJssel moeten stromen voordat de ‘westerlingen’ ook op dit gebied ingeburgerd zijn. Toch voelen beiden zich hier al prima op hun plek. “Als wij nu nog wel eens in de Randstad terug zijn, weten wij vaak niet hoe snel wij weer terug willen”.
Balzaal “Ik kan het glaasje wijn hier al proeven”, zegt Fenneken in het zonnetje te midden van de bouwmaterialen en werkzaamheden. Het was haar idee om aan de zuidkant van hun nieuwe huis een gesloten ruimte naast de keuken op te offeren en er, in de stijl van het huis, een veranda van te maken. Het is ook niet moeilijk voor te stellen hoe heerlijk het er straks toeven is. Het is prachtig weer en de veranda kijkt uit over een parkachtig landschap met vijver en weilanden met schapen. Ja, hier kun je wel een wijntje drinken. De prachtig bewerkte houten pui van de veranda past ook goed bij het negentiende eeuwse uiterlijk van Schouwenburg. Bovenin prijkt echter het jaartal 2010. “Een grapje”, verklaart Fenneken. Maar het laat wel iets zien van de manier waarop Pim en Fenneken hun monument tegemoet treden. “Wij willen het niet exact restaureren zoals het ooit was. Dat is niet interessant. Het is veel beter als je op een verantwoorde manier het comfort kan vergroten. Je moet zo’n pand juist weer een paar decennia verder helpen, zodat het de moeite waard blijft voor een nieuwe generatie. Dat deden de bewoners voor ons ook”. Zo werd Schouwenburg al driemaal eerder, in 1779, 1842 en 1911, flink aangepakt. “Er moet juist ruimte voor verandering zijn”. Pim en Fenneken lopen door hun kale monument, dat ooit een toonbeeld van pracht en praal is geweest. De radio schalt door de gestripte vertrekken, overal bouwlieden, geboor en getimmer. Maar ze kunnen er wel doorheen kijken en vol enthousiasme geeft Fenneken een bouwhistorische rondleiding. De eerste blikvanger is het prachtige
Achter de marmeren schouw zie je de sporen van nog twee oudere schouwen
10
“Ik vind het jammer als het van de zomer klaar is”
veel grote kamers opgedeeld in kleinere kamers. De gipswandjes werden dwars door de rijkversierde plafonds getrokken. Met alle gevolgen van dien. Ook werd er een wirwar van elektra, verwarmingsbuizen en radiatoren aangelegd. Deze zijn weer verwijderd. Ze worden vervangen door oude gerestaureerde gietijzeren radiatoren. Pim en Fenneken hebben besloten dat er beneden uiteindelijk vier vertrekken en een keuken worden gerealiseerd. Twee trappen leiden naar de eerste verdieping. De hoofdtrap ligt
Profielen
direct rechts van de hal. Ook deze is aangepast aan de eisen van deze
En zo zit het hele huis vol met verwijzingen naar vroegere perioden
tijd. En met succes. “Het heeft nu meer grandeur. Hiervoor kon je
en ingrijpende verbouwingen. Deuren die weer dichtgemetseld zijn,
alleen fatsoenlijk naar boven als je je bukte. De mensen waren toen
een aanbouw die weer afgebroken is en kozijnen die vergroot zijn.
ook een stuk kleiner natuurlijk”. Vroeger was er ook ooit een daklicht
Opvallend is een traptrede in de muur van een van de kamers achter
boven de trap. Tijdens de ingrijpende verbouwing van de kap in 1911
de eerste zaal. “Hier heeft in de zeventiende eeuw ooit de trap naar
werd deze dichtgemaakt. “Wij brengen het daglicht nu weer terug
boven gezeten. Het trapgat is in 1842 dichtgemaakt met een oude
in het trappenhuis met Solatubes. Een modern systeem met lenzen
balk van een hooiberg die hier op het terrein heeft gestaan”. Al die
en spiegels dat de zon weer tot in het hart van het huis door laat
sporen maken het mogelijk om te herleiden hoe het huis er oorspronke-
dringen. Boven de trap komt een kleurrijk raam naar ontwerp van
lijk heeft uitgezien en hoe het nu zo authentiek mogelijk gerestaureerd
Henriëtte Dingemans en Sjoerd Bras”.
kan worden. “Onze restauratiearchitect kan bijvoorbeeld zien aan de houten profielen van de panelen of het type deurkruk, uit welke tijd
Verhalen
de deuren stammen. En zo kunnen wij de verschillende delen van het
De eerste verdieping heeft zes kamers en drie badkamers. Genoeg
huis dateren. Ook dankzij de oorspronkelijke kleuren van de deurposten
ruimte dus voor veel vrienden en familie. Eén kamer, aan het einde
en de balken kan de oude indeling weer herleid worden”. Er zijn in
van de overloop, is overigens wel een heel speciale logeerkamer.
de loop der tijd behoorlijk wat nieuwe vertrekken aangebouwd.
“Freule Van Sytzama, die hier tot 1976 woonde, was een hofdame
Uiteindelijk zijn deze weer opgesplitst of doorgebroken. Zo werden
van koningin Juliana. Daarom logeerde de koningin hier wel eens”,
bijvoorbeeld in de jaren zeventig, voor de opvang van ex-verslaafden,
weet Pim. De kamer ligt op het noorden en kijkt uit over de oprijlaan
11
Waterpomp en puls
detail
De keuken van Schouwenburg is, met zijn tegeltjes uit het begin van de twintigste eeuw en de stenen wasbakken, op zich al een bezichtiging waard. Zeer bijzonder echter zijn de waterpompen en de oude kranen, die nog geheel compleet en in tact aanwezig zijn. Deze zullen weer worden aangesloten op de puls die hier nog in de grond zit. Die puls is een systeem van buizen tot aan het grondwater. De zandgrond op de Veluwe is overigens zeer geschikt voor grondwaterwinning, met name omdat het zand zorgt voor een natuurlijke filtering. Veel huishoudens in deze streek hebben daarom nog steeds een grondwaterp omp en dankzij de trend naar duurzaamheid zal dat alleen maar toenemen.
en de weilanden daarachter. “Het grappige is dat toen wij de oude
door baron Van Spaen. “Die laten wij zichtbaar, als een schilderij,
telefoonbedrading weghaalden, wij een aparte directe lijn naar deze
bij het hoofdeinde van het bed”, stelt Fenneken. Nog een trap brengt
logeerkamer aantroffen en één naar de logeerkamer van Juliana’s ad-
ons op de zolder. Een imposant gewelf van gebinten en balken. Hier
judant op zolder”. En zo geeft het huis meer van haar verhalen prijs.
zijn nog eens drie kamers en ook staat hier het enorme buffervat met water dat voorverwarmd wordt door de zonnecollectoren. Weer een
“Boven het verlaagde plafond van de badkamer vonden wij een loze
smaller trappetje brengt ons tot op het dak. Hier liggen de collectoren
ruimte. Daarin lag nog een lege fles. Het bleek een onderduikersruimte
lekker te zonnen. Het kleine torentje met windvaan steekt trots af
te zijn geweest. De verhalen gaan zelfs dat de onderduikers, toen
tegen de blauwe lucht. Beneden gaat het werk onverstoord door.
het hier ook gevaarlijk werd, verkleed als verpleegsters weer van Schouwenburg weggesmokkeld zijn”. Het landhuis heeft vervolgens
“Het is een voorrecht om dit te mogen doen”, stelt Pim tevreden.
nog dienstgedaan als Duits hoofdkwartier. Maar dat was niet zo’n
“Zeker. Ik vind het zelfs jammer als het van de zomer klaar is”, vult
succes. “Dit huis is vanuit de lucht goed zichtbaar en daarom echt een
Fenneken hem aan. Dit zegt zij overigens wel met een stelligheid die
landmark. Nog steeds oriënteren luchtballonnen en kleine vliegtuigjes
geen enkele uitloop duldt. Die mogelijkheid is er ook niet, want in
zich op dit gebouw. Dus was het tijdens de oorlog eveneens een
augustus zal hier de eerste grote gebeurtenis in hun eigen geschiedenis
prima doelwit voor de Engelse bommenwerpers. De Duitsers zijn dan
op Schouwenburg plaatshebben. “Onze dochter gaat hier trouwen,
ook niet lang gebleven”. Uit een nog verder verleden kwam er in een
dus in juli moet er al verhuisd kunnen worden”. En niemand die er,
van de kamers een wandschildering met bloemenmotief tevoorschijn.
met zulke enthousiaste en doortastende eigenaren, aan twijfelt of
Waarschijnlijk is deze aangebracht bij de grote verbouwing in 1779
dat gered gaat worden. n
12
onderwerp berichten
‘Groene’
van dit jaar kunnen eigenaren van deze monumenten een aanvraag indienen voor subsidie. Deze groene monumenten stromen in bij het al bestaande Brim: Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumen-
monumenten in Brim
ten. Voor deze regeling was al 47 miljoen euro beschikbaar gesteld, maar met de komst van de groene monumenten heeft de overheid hier nog eens 4 miljoen euro aan toegevoegd. Het Brim heeft als doel onderhoud aan rijksmonumenten te stimuleren. Regelmatig onder-
Eigenaren van zogenaamde ‘groene’ monumenten kunnen tot
houd kan namelijk dure en ingrijpende restauraties - als gevolg van
1 september een aanvraag voor instandhoudingssubsidie indienen
achterstallig onderhoud - voorkomen. De subsidie wordt verdeeld op
bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
volgorde van binnenkomst.
Met ‘groene’ monumenten worden circa 1.300 stadsparken, begraaf-
Voor vragen kunt u contact opnemen met de InfoDesk van de Rijksdienst
plaatsen, tuinen, parken en monumentale buitenplaatsen van bijvoor-
voor het Cultureel Erfgoed. Dit kan via
[email protected],
beeld villa’s en kloosters bedoeld. Tussen 1 april en 1 september
en via telefoonnummer 033 – 421 74 56. n
eerste hulp bij herbestemmen
1
BOEi is een non-profit organisatie die zich
raad mee. De panden worden bijvoorbeeld
handreiking geworden voor zowel de
bezighoudt met herbestemmen van industrieel
herbestemd als woon/werkappartementen,
beginnende als de ervaren herbestemmer.
erfgoed in Nederland. Zij doet dit onder
ateliers en culturele centra. In het kader van
Hieronder een overzicht van de top 3 van
andere als investeerder, ontwikkelaar en
(professioneel) herbestemmen heeft BOEi
de ‘tien geboden’.
adviseur. De panden die BOEi herbestemt
de brochure ‘Eerste Hulp Bij Herbestemmen’
Wilt u meer weten over BOEi en de
zijn heel verschillend; van fabrieken tot een
uitgebracht. Hierin staan de ‘tien geboden’
verschillende herbestemmingsprojecten?
ijzergieterij of scheepswerf: BOEi weet er
bij herbestemmen. Het is een praktische
Kijk dan op www.boei.nl.
Zet uw zinnen ook op de toekomst Het is belangrijk langetermijndoelen te
2
Gij zult functies niet forceren De nieuwe functie moet passen bij het
3
Gij zult uw monument
kennen in feiten en cijfers
hebben en een plan voor onderhoud en
gebouw, zowel technisch als emotioneel.
Analyseer het pand op een viertal punten:
exploitatie. Begin echter zo snel mogelijk
Ook de omgeving waarin het pand staat
geschiedenis, technische staat, identiteit
met de werkzaamheden, om te voorkomen
is belangrijk. Eventueel bevatten markt
die de omgeving eraan ontleent en de
dat deze plannen de herbestemmingskansen
onderzoek of potentiële klanten belangrijke
functiekansen.
en het draagvlak dood rekenen.
informatie voor de nieuwe functie.
RELIWIKI: Wikipedia voor religieuze gebouwen Reliwiki is een online database voor religieuze gebouwen, en bestaat
u in de buurt. Op de pagina kunt u informatie raadplegen en foto’s
sinds 2008. Ruim 400 gebruikers hebben al meer dan 11.000 artikelen
bekijken, maar ook zelf informatie en foto’s toevoegen. Reliwiki is
over diverse religieuze gebouwen geplaatst. Staat de kerk bij u in de
gestart in het Jaar van het Religieus Erfgoed in 2008. Dit themajaar
buurt ertussen?
werd speciaal op de kalender gezet, vanwege het toenemende verval en de sloop van kerken, mede als gevolg van ontkerkelijking
Religieuze gebouwen (kerken, kloosters, synagogen, moskeeën en
in Nederland. In 2008 had ruim 80% van de kerkelijke gebouwen
tempels) zijn een steeds schaarser wordend goed in Nederland. Deze
nog een religieuze functie, en 40% van de bijna 10.000 kerken stond
bijzondere gebouwen vragen om bijzondere aandacht. Een manier om
in datzelfde jaar op de rijksmonumentenlijst.
aandacht te besteden aan religieus erfgoed is Reliwiki: een database voor kerkelijke gebouwen, die voor iedereen toegankelijk is. U kunt
Meer informatie en een snelcursus voor Reliwiki kunt u vinden op
bijvoorbeeld zoeken naar informatie over een kerkelijk gebouw bij
www.reliwiki.nl. n
Open Monumentendag: een bonte verzameling
13
Monumenten: Niet van de staat, maar van de straat
Ieder jaar vindt de landelijke Open Monu-
Geschiedenis Open Monumentendag
Monumenten zijn belangrijk. Niet alleen
mentendag in het tweede weekend van
In 1987 werd de eerste Nederlandse Open
voor de culturele en economische ont
september plaats. In dit weekend worden
Monumentendag gehouden, in navolging
wikkeling van Nederland, maar ook voor
er monumenten opengesteld, die normaal
van Frankrijk dat al drie jaar eerder monu-
de mensen die er in wonen. Het kabinet
gesproken gesloten zijn voor publiek. Deze
mentale deuren opende voor publiek.
heeft, door te investeren en te moderni-
dagen bieden u de mogelijkheid een kijkje
Na een aantal succesvolle jaren, besloten
seren, een basis gelegd voor het bewaren
te nemen bij dat prachtige monument waar
andere Europese landen dit voorbeeld op te
van deze monumenten voor de toekomst.
u nu al jaren langsfietst, en te luisteren naar
volgen: de European Heritage Days werden in
De restauratieachterstanden worden
de verhalen over de vroegere functie(s) en
1991 een feit. Bij de allereerste editie deden
weggewerkt en de rompslomp voor
bewoners die het pand heeft gehad. Dit jaar
in totaal 9 landen mee, tegenwoordig ligt dit
eigenaren wordt beperkt. Goed nieuws
is er gekozen voor het thema ‘Smaak van
aantal op 48 deelnemende landen.
voor de eigenaren van rijksmonumenten
de negentiende eeuw’. In deze eeuw heeft
in Nederland. De boodschap van staats-
de industriële revolutie een belangrijke rol
De eerste Open Monumentendag werd
secretaris Van Bijsterveldt is helder
gespeeld, wat te zien is aan de gebouwen
landelijk door 350.000 mensen bezocht.
“Monumenten zijn niet van de staat, maar
uit die tijd.
Inmiddels is het evenement gegroeid naar
van de straat. De zorg voor de Nederlandse
bezoekersaantallen tussen de 800.000 en
rijksmonumenten vraagt om duidelijk
Er was in die periode geen dominerende
900.000. Hiermee zijn de Open Monumen-
beleid, dat niet nodeloos ingewikkeld is.”
bouwstijl, maar een combinatie van verschil-
tendagen een van de bestbezochte culturele
Bij een werkbezoek aan Noord-Brabant
lende bouwstijlen, met een bonte verzameling
dagen in Nederland. Dit jaar vindt de Open
geeft de staatssecretaris aan “Dit beleid
panden tot gevolg. Verschillende gemeenten
Monumentendag plaats in het weekend van
moet erop gericht zijn om monumenten
organiseren wandel- en fietsroutes die afge-
11 en 12 september.
eerst te restaureren en er daarna goed voor te zorgen. Die twee staan in verband
stemd zijn op het thema.
De Open Monumentendagen zijn een van de bestbezochte culturele dagen in Nederland
Wilt u weten welke monumenten er in
met elkaar: als je zorgt dat een monument
uw gemeente geopend zijn? Kijk dan op
niet in slechte staat raakt, is minder geld
www.openmonumentendag.nl. n
nodig voor restauratie.
Modernisering Monumentenzorg De veranderingen die het kabinet in gaat voeren, zijn ondergebracht in het project ‘Modernisering Monumentenzorg’. Onderwerpen hierbij zijn onder andere: verminderen van administratieve lasten, herbestemmen en ruimtelijke ordening. Bij dit laatste punt gaat het om het besef dat monumenten onderdeel zijn van een groter geheel: bijvoorbeeld een wijk of een landschap. Cultuurhistorie gaat onderdeel uitmaken van de ruimtelijke plannen in een bepaald gebied. Gemeenten gaan in de toekomst de cultuurhistorische waarde van panden vastleggen in de bestemmingsplannen. Heeft u vragen? Op www.monumenten.nl vindt u een dossier met alle informatie over Modernisering Monumentenzorg. bron: www.cultureelerfgoed.nl n
14
de visie van...
“De liefde voor monumenten is bijna tastbaar”
Edith den Hartigh werkt vijftien jaar voor Stichting Open Monumentendag, waarvan de laatste vijf jaar als directeur.
15
In september verwelkomt de landelijke Open Monumentendag weer honderdduizenden bezoekers. Directeur Edith den Hartigh vertelt over het thema van deze vierentwintigste editie, de professionaliseringsslag van de afgelopen jaren en de passie binnen lokale comités. “De liefde voor monumenten is bijna tastbaar”.
Open Monumentendag blijft grenzen verleggen Om de Open Monumentendag tot een succes te maken, draait het
Professioneler
bureau van de gelijknamige stichting op volle toeren. “Ook al gaat het
Toen Edith den Hartigh begin 2005 aantrad als directeur van Stichting
om een één- à tweedaags evenement, wij hebben er het hele jaar door
Open Monumentendag, werkte zij al tien jaar als landelijk projectleider
onze handen vol aan”, zegt Edith den Hartigh. “De stichting zorgt voor
voor de stichting. “Met die overstap kreeg ik een ander takenpakket
ondersteuning van lokale comités en informeert het publiek. Dat doen
en andere verantwoordelijkheden. Weliswaar kun je bepaalde
wij onder meer via onze website, een magazine, een themapublicatie
zaken aan het bestuur overlaten, maar uiteindelijk runt de directeur
en andere promotiemiddelen, zoals vlaggen met ons logo. Elke Open
het bureau. Ik ben verantwoordelijk voor het organiseren van de
Monumentendag heeft een eigen thema met een bijpassend thema-
Open Monumentendag, het jaarbeleid, het financieel beleid en het
beeld, dat wij speciaal laten ontwerpen. En wij verzamelen natuurlijk
personeelsbeleid. Bovendien ben ik coördinator Nederland van de
de programma’s van alle gemeenten, die dan weer gecommuniceerd
European Heritage Days, oftewel de Europese Open Monumentendagen.
worden via de website en het magazine. Wij maken er, kortom, een landelijk evenement van en zorgen ervoor dat dat overal in het land op
In de afgelopen vijf jaar is ons bureau verder geprofessionaliseerd -
dezelfde datum wordt georganiseerd. Dat doen wij in samenwerking
evenals de comités. Je ziet een algehele stijging van de kwaliteit: de
met monumenteigenaren en duizenden vrijwilligers”.
lokale programmering is inhoudelijk sterker geworden, evenals de boeken en brochures voor bezoekers. Mede dankzij onze website is
Het onderhouden van contacten is erg belangrijk, vooral die met de
de informatie over de Open Monumentendag nu toegankelijker - voor
400 lokale comités. Edith: “In de eerste twee maanden van het jaar
zowel de comités als het publiek. Je kunt zoeken op monumenten, op
houden wij in elke provincie een informatiebijeenkomst en uiteraard
een kaart kijken waar deze te vinden zijn, en zelf een route samenstellen.
hebben wij ook regelmatig contact via e-mail, telefoon en de website.
Die extra’s hebben geleid tot een toename van het aantal bezoekers aan de site. Overigens zijn wij alweer bezig met de volgende versie,
Overigens informeren wij het publiek op onze site niet alleen over de
want het kan altijd nóg beter”.
Open Monumentendag, maar ook over monumenten die je buiten de Open Monumentendag kunt bezoeken. En wij verzorgen publicaties
Europees evenement
als deze” - zij laat het boekje ‘Op de kaart’ zien, dat is geschreven
Per 1 juli staat de website in de ‘Open Monumentendag-stand’, aldus
door medewerker Annet Pasveer. “De nieuwste titel, die binnenkort
Edith. “Dat betekent dat vanaf dat moment alle activiteiten en de te
verschijnt, is ook door haar geschreven, en gaat over het thema van
bezoeken monumenten op de website te vinden zijn. En wie de smaak te
dit jaar: ‘De smaak van de negentiende eeuw’. Ik vind het mooi dat de
pakken heeft, kan ook een van de buitenlandse evenementen bezoeken.
stichting die kennis zelf in huis heeft. Het is typerend voor ons bureau,
De Europese aftakkingen van de Open Monumentendag zijn interessant.
en voor de Open Monumentendag, dat de inhoud centraal staat”.
Vooral in Frankrijk en Duitsland is de Open Monumentendag heel groot.
16 Wij hebben natuurlijk geen bemoeienis met hun programma’s, maar
Die samenwerking varieert van een kleine financiële bijdrage tot het
informeren het publiek wel over het feit dat dit een internationaal
samen organiseren van de lokale opening. Dit alles draagt bij tot
evenement is. En je kunt via onze website doorklikken naar die van
het succes van de Open Monumentendag. Ook de relatie met het
de Raad van Europa, waarop de programmering van andere landen
Restauratiefonds is vanaf het begin heel hecht. Men heeft ons altijd
te vinden is”. In haar hoedanigheid van coördinator Nederland van
ondersteund en een grote inhoudelijke betrokkenheid getoond. Het
de European Heritage Days onderhoudt Edith goede contacten met
Restauratiefonds heeft veel expertise in huis, waarvan wij graag
diverse landen. De stichting stimuleert ook de comités om de samen-
gebruikmaken. De medewerkers denken geregeld met ons mee en
werking met het buitenland te zoeken. “Verschillende grensgemeentes
voorzien ons van goede adviezen”.
doen dat nu al”, vertelt zij. “In de komende jaren zal het Europese karakter van de Open Monumentendag sterker op de voorgrond treden.
Belangeloze inzet
Monumenten zijn ook nooit een strikt nationale aangelegenheid
Zonder dergelijke sponsors zou er geen Open Monumentendag zijn.
geweest - voor sommige gebouwen is immers een buitenlandse architect
Maar het succes van het evenement is ook voor een groot deel op
aangetrokken, of zijn buitenlandse bouwmaterialen gebruikt.
het conto van de lokale comités te schrijven, zo benadrukt Edith herhaaldelijk. “Natuurlijk doen wij naar aanleiding van het thema
“De Open Monumentendag is een feest van en voor liefhebbers”
suggesties voor de programmering, maar daar geven de comités hun eigen invulling aan. Wij ondersteunen ze zoveel mogelijk, zij stellen het programma samen. En dat doen zij met veel creativiteit en energie. Menig comité haalt alles uit de kast om er een mooie dag van te maken”. Binnen de comités vormen de vrijwilligers een belangrijke pijler. Talloze mensen zetten zich belangeloos in voor het evenement, tijdens de voorbereidingen en op de dag zelf. Edith: “Voor de bezoekers is het fijn dat zij gastvrij worden ontvangen en dat er vrijwilligers aanwezig zijn om een rondleiding te geven. De Open Monumentendag is
Aanhoudend succes
daarmee echt van en voor liefhebbers. En die liefde voor monumenten
Het basisconcept van de Nederlandse Open Monumentendag
is bijna tastbaar. Bij de monumenteigenaren, bij de comités, bij álle
- duizenden monumenten in het hele land zijn gratis toegankelijk
partijen. Goed, het duurt soms even voordat je een huiseigenaar over
voor iedereen - is de afgelopen jaren hetzelfde gebleven. Gezien het
de streep hebt getrokken. Sommigen zien een beetje op tegen al die
succes van het evenement is er weinig aanleiding dit te veranderen.
mensen over de vloer. Maar als zo’n eigenaar van een monument
Ook het bezoekersaantal, dat tussen de acht- en negenhonderdduizend
eenmaal ‘ja’ zegt, blijkt hij het meestal erg leuk te vinden. En doet hij
ligt, is de afgelopen jaren vrij constant gebleven. Edith: “Als je bedenkt
het jaar daarop ook weer mee.” Ook bij Edith zien wij die liefde voor
dat de concurrentie flink is toegenomen - er komen steeds meer
monumenten terug. “Het is een passie voor het leven. En dan krijg je
evenementen bij - vind ik dat wij heel sterk staan. Gemiddeld 850.000
er niet snel genoeg van – zeker als je kunt blijven vernieuwen. Alleen
bezoekers, dat is veel. Er is dan ook niets elitairs aan. Iedereen kan
al het jaarlijks veranderende thema zorgt steeds voor een uitdaging.
een dag of een weekend lang gratis monumenten bezichtigen. Er zijn
Ik heb er elke keer weer veel plezier in, en heb het hier nog steeds
exposities van amateurkunstenaars, workshops, theatervoorstellingen,
prima naar mijn zin. Het helpt daarbij dat ik het leuk vind om een
muziekoptredens, noem maar op. Daarnaast zijn er allerlei activiteiten
bureau te runnen – ook in technisch opzicht”.
voor de jeugd. Jongeren geven rondleidingen, er worden fotowedstrijden en speurtochten georganiseerd...”. De Open Monumentendag heeft
Het verhaal van een monument
in al die jaren zijn diensten wel bewezen, wil Edith maar zeggen.
Ondanks de grote bezoekersaantallen wil de stichting graag een nóg
“Het is een zeer positief, goedlopend evenement waar mensen het
groter publiek aanspreken. Een van de middelen daartoe is de Open
hele jaar naar uitkijken. Een feestdag”.
Monumenten Klassendag, een project dat zich richt op groep 7 en 8 van de basisschool. Het wordt gesubsidieerd door het Fonds voor Cultuur-
Financiële en inhoudelijke ondersteuning
participatie. Edith: “Vorig jaar zijn wij ermee begonnen als proef, in
Die feestdag wordt mede mogelijk gemaakt door Rabo Vastgoedgroep,
vijf gemeenten. Dit jaar gaan wij landelijk. Er doen meer dan 9.000
hoofdsponsor van de Open Monumentendag. “Heel belangrijk voor
leerlingen mee, verdeeld over zo’n 400 klassen van 200 scholen”.
ons”, stelt Edith. “Wij hebben in de loop der jaren een goede band
Doel van de Klassendag, die wordt gehouden op de vrijdag voor-
opgebouwd en dat resulteert in een prima samenwerking. Zo onder-
afgaand aan de Open Monumentendag, is kinderen vertrouwd te
steunt de hoofdsponsor ons niet alleen financieel, maar denken zij
maken met het begrip ‘monument’ en de betekenis ervan. Rode draad
ook mee over manieren om het evenement nog succesvoller te maken.
daarbij is dat elk monument zijn eigen verhaal heeft. Voorafgaand aan
Zo bevordert de hoofdsponsor, als onderdeel van de Rabobank, de
het bezoek krijgen kinderen op school onder meer een animatiefilm
samenwerking tussen de lokale comités en de lokale Rabobanken.
te zien, waarin ‘monumensjes’ - de vroegere bewoners - over het
17
2010
Open Monumentendag
gebouw vertellen dat de klas daarna gaat bezoeken. Zo vertelt een molenaar het verhaal over zijn molen, en een non over haar klooster. De stichting heeft bewust gekozen voor leerlingen uit groep 7 en 8. Elk kind gaat immers naar de basisschool, waardoor je een zo breed mogelijke doelgroep bestrijkt. ‘Wij hopen op een sneeuwbaleffect”, zegt Edith. “De leerlingen nemen de opgedane kennis mee naar huis
De vierentwintigste editie van de Stichting Open Monumentendag, in het weekend van 11 en 12 september, staat in het teken van de smaak van de negentiende eeuw. Een interessant en roerig tijdvak, dat werd gekenmerkt door zowel technologische vernieuwing als het gebruik van behoudende bouwstijlen. Die combinatie heeft verrassende monumenten opgeleverd. Meer weten? Kijk dan op www.openmonumentendag.nl.
en delen die weer met hun ouders. En het zou natuurlijk mooi zijn als zij het niet bij die ene vrijdag houden, maar vaker een monument bezoeken en hun ouders meenemen. Op deze manier proberen wij een basis te leggen voor een latere waardering van monumenten en daar-
een kentering gekomen in de waardering van de negentiende eeuw”.
mee voor geschiedenis in het algemeen. En zo bereik je uiteindelijk
Het definitieve programma is nog niet rond als wij met Edith spreken.
meer mensen die aan de Open Monumentendag willen deelnemen”.
“Maar ik kan je voorspellen dat er een grote verscheidenheid aan gebouwen te bezichtigen zal zijn”, belooft zij.
Nieuwe verworvenheden en neo-bouwstijlen Daags na de Klassendag staat de eigenlijke Open Monumentendag
Verrijking van de omgeving
op het programma. Die staat dit jaar in het teken van de smaak van
Terwijl de voorbereidingen voor het september-weekend in volle gang
de negentiende eeuw. Waarom heeft de stichting gekozen voor dit
zijn, wordt ook al volop nagedacht over de Open Monumentendag
thema? “Die negentiende eeuw is een redelijk onderbelichte periode”.
van 2011. Dan viert de stichting namelijk haar 25-jarig bestaan.
stelt Edith. “Terwijl het juist een boeiend tijdvak is, waarin zich
Wat mag de bezoeker in dat jubileumjaar verwachten? Edith: “Ik kan
belangrijke veranderingen voltrokken. Technologische vernieuwingen,
alvast een tipje van de sluier oplichten en iets over het volgende thema
zoals verwarming en elektriciteit deden hun intrede. Wonen werd een
vertellen: herbestemming. Dat concept - het is nog een werktitel
massaconsumptiegoed. De nieuwe verworvenheden van de burger-
hoor - sluit nauw aan bij de missie van onze stichting. Wij organiseren
lijke samenleving leidden tot het ontstaan van musea, warenhuizen
primair een evenement, maar houden ons indirect ook met de monu-
en theaters. De smaak van de burger had een duidelijke invloed op de
mentenzorg bezig. Door de belangstelling voor ons cultureel erfgoed
verschijningsvorm van die gebouwen en het interieur van de nieuwe
bij een breed publiek te vergroten, zorg je voor een toename van het
woningen - denk aan de rijke decoraties en de knusse huiselijkheid die
historisch besef, en creëer je draagvlak voor het behoud van monu-
de periode kenmerkt. In de negentiende eeuw is ook de vestingwet in
menten. De toegenomen aandacht voor monumenten heeft ervoor
werking getreden, die het mogelijk maakte buiten de vestingmuren te
gezorgd dat zij een sterkere positie op de politieke agenda hebben
bouwen. Er ontstonden compleet nieuwe woonwijken, en als gevolg
gekregen. Bij herbestemming kijk je vooruit. Monumenten krijgen,
van de industriële revolutie verrezen er industriële panden, zoals de
ongeacht hun leeftijd, een nieuw leven, een nieuwe betekenis, en
Westergasfabriek in Amsterdam. Tegelijkertijd werd teruggegrepen
kunnen zo voor een verrijking van hun omgeving zorgen. Niet voor
op bestaande bouwstijlen. Het was dé eeuw van de neo-gotiek en het
niets is herbestemming de komende tijd een speerpunt binnen het
neo-classicisme. Die neo-stijlen werden lange tijd ondergewaardeerd.
monumentenbeleid van de rijksoverheid. Het is, met andere woorden,
Gebruikmaken van eerdere bouwstijlen, dat vond men bepaald niet
een heel toekomstgericht en interessant thema. Of wij dat volgend
creatief. Sommigen spraken dan ook over ‘de lelijke tijd’. Maar dat is
jaar extra groots gaan aanpakken? Dat horen jullie nog wel, ik heb
natuurlijk een kwestie van smaak. In elk geval is er na verloop van tijd
al genoeg gezegd!” n
18
tips
Werelderfgoed De werelderfgoedlijst van Unesco bestaat uit
Het land is vervolgens zelf verantwoordelijk
cultuur- en natuurerfgoed. Het doel van het
voor het beschermen en onderhouden van
plaatsen van monumenten op de werelderf-
dit monument. Nederland heeft op dit
goedlijst is, dat het erfgoed behouden blijft
moment zes monumenten met het predicaat
voor toekomstige generaties. Ieder land dat
Werelderfgoed. Over de hele wereld zijn er
de ‘Overeenkomst voor het Werelderfgoed’
823 monumenten geregistreerd.
heeft ondertekend, kan een monument
Benieuwd naar de gehele lijst? Kijk op
nomineren voor plaatsing op de lijst.
www.werelderfgoedlijst.nl n
Erfgoednieuws Het laatste erfgoednieuws vindt u op de
ontvangt. Wilt u op ieder moment van de
website van de Erfgoedstem. Naast de laatste
dag worden geïnformeerd? Maak dan gebruik
ontwikkelingen vindt u hier ook informatie
van de mogelijkheid de berichten via Twitter
over cursussen, workshops en exposities.
te ontvangen. Kijk voor meer informatie op
Daarnaast kunt u zich abonneren op een
www.erfgoedstem.nl of
nieuwsbrief, die u vervolgens via de e-mail
www.twitter.com/erfgoedstem n
inspiratie
Historische bouwmaterialen Bent u op zoek naar die ene dakpan? Die specifieke schouw? Of die unieke wandtegel? Op de website van Oude Bouwmaterialen kunt u zoeken naar dat ene element dat uw restauratie compleet maakt. Als u op de website niet kunt vinden wat u zoekt, is het mogelijk om een bezoek te brengen aan het bedrijf in Eemnes. Kijk voor meer informatie op www.oudebouwmaterialen.nl n
AFM: informatie over financiële producten Autoriteit Financiële Markten (AFM) houdt
soorten financiële producten er zijn en wat u
toezicht op verschillende facetten van de
moet weten voordat u één van deze producten
financiële markt: sparen, beleggen, verzekeren
aanschaft. Een goede voorbereiding is hierbij
en lenen. AFM controleert onder andere of
belangrijk. AFM heeft een aantal gratis tools,
consumenten duidelijke en eerlijke informatie
waarmee u inzicht kunt krijgen in uw kennis
krijgen van financiële instellingen. Op de site
over financiële producten. Kijkt u op
van AFM kunt u bijvoorbeeld lezen welke
www.afm.nl voor meer informatie. n
bankzaken
Hoofd Binnendienst Dirk Oostenbrug De Binnendienst is het kloppende financiële hart van het Restauratiefonds. “Maar tegelijkertijd een silent service, de smeerolie van het Restauratiefonds. Als men ons niet opmerkt, is dat het grootste compliment.” Dirk Oostenbrug (38) is trots op zijn team en steekt dat niet onder de bank.
Dirk werkt sinds 2004 voor het Restauratiefonds. Daarvoor bekleedde hij diverse commerciële functies bij verzekeringsmaatschappijen.
In elk nummer van InDetail neemt een medewerker van Nationaal Restauratiefonds plaats op de bank om te vertellen wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert.
“Maar de ethiek daar stond me op een gegeven moment tegen. Ik kon niet meer achter die verzekeringsproducten staan.” Dan hoort hij van een vacature hoofd Binnendienst bij het Restauratiefonds. “Ik wist niet zo goed wat ik ervan moest verwachten, maar na één gesprek was ik direct overtuigd. De mensen hier willen het verschil
Dirks hart sneller kloppen. “Zo doen wij de financiering voor de
maken en daarbij werkt men zeer innovatief en toekomstgericht.”
Sint Jan in Den Bosch. Daar zijn wij echt trots op.” Niet in de laatste plaats vanwege de complexiteit. “Wij brengen de partijen bij elkaar
Monumentenvirus
en maken goede afspraken met bisdom, kerkgemeente en sponsoren.
De taak van de Binnendienst is om de afhandeling van financieringen
Wij kunnen daarin flexibel zijn en maatwerk leveren. Dit zijn geen
en subsidies soepel en efficiënt te laten verlopen. Dus onder andere
standaardprojecten en juist daarin zijn wij sterk.” De Binnendienst is
het opstellen en uitvoeren van de notariële akten en het uitbetalen van
ondertussen constant in ontwikkeling: “Wij zijn altijd bezig om onze
de declaraties en de subsidies. “Wij leveren geen standaarddiensten,
processen meer te stroomlijnen. Bijvoorbeeld door subsidies en decla-
maar maatwerk. Bij een monument is elke financiering weer anders.
raties zoveel mogelijk via internet af te handelen.” Hij voegt daaraan
Dat betekent dat er goede mensen achter de knoppen moeten zitten.
toe: “Daarbij willen wij ook input geven aan de beleidsmakers bij de
Mensen die binnen de gestelde kaders creatieve oplossingen bedenken.”
overheid. Wij zien immers wat in de praktijk wel en niet werkt en zo
En dat lukt het zestienkoppige team tot nu toe goed. “Ook dankzij de
proberen wij onnodige bureaucratie te voorkomen.” Nog sneller, nog
betrokkenheid en de inzet van veel eigenaren. Die eten, bij wijze van
stiller. “Ja, of je nu werkt voor een bedrijf dat vuilnisbakken verkoopt
spreken, liever nog de hele week droog brood dan dat ze hun pand in
of voor het Restauratiefonds. Het gaat erom dat je alle processen zo
gevaar brengen of hun afspraak niet nakomen.” Wel staat gedegen-
soepel mogelijk laat verlopen.” Maar: “Toegegeven, monumenten zijn
heid bij elke financiering voorop. “Ondanks de economische crisis zijn
een stuk leuker dan vuilnisbakken.” n
er bij onze klanten geen extra problemen ontstaan. Dat is bij andere financiële instellingen helaas wel eens anders.”
“Mijn hart gaat sneller kloppen” Hoewel Dirk geen achtergrond in de monumentenzorg heeft, is dat voor hem geen enkel probleem: “Je wordt vanzelf met het monumentenvirus besmet hier. Met name door de liefde van veel eigenaren voor hun monument.” Maar ook sommige speciale projecten doen
“Je wordt hier vanzelf met het monumentenvirus besmet”
19
20
openbaar monument
Zodra de zon zich laat zien, vullen de terrasjes van de Winkel van Sinkel zich. De gasten zitten beneden aan de gracht of boven tussen de kariatiden met zicht op de Dom. Maar waar je ook zit: de historie dringt zich onvermijdelijk aan je op.
Winkel van Sinkel: een luchtbel middenin de stad Historie
in 1977 op in de AMRO Bank. Na de fusie met ABN werd het gebouw
De Winkel van Sinkel werd gebouwd in opdracht van Anton Sinkel.
voor de bank overbodig en stond het een tijdje leeg. Kees Eijrond kocht
Hij werd in 1785 geboren in Noord-Duitsland. In 1821 opende hij in
het pand 15 jaar geleden om er een horecagelegenheid in te vestigen.
Amsterdam zijn eerste zaak aan de Nieuwendijk. Zijn zaken gingen goed en al snel opende hij filialen in Leeuwarden, Rotterdam, Leiden
Eijrond: ondernemer in ruimte
en Utrecht. In Utrecht kocht hij in 1824 het pand Blijdestein aan de
De panden die Kees Eijrond bezit in Utrecht hebben met elkaar
Oudegracht; daar begon hij een manufacturenzaak. Naast dit pand
gemeen dat ze flink wat kubieke meters bevatten, vaak meer dan de
bevonden zich het Sint Barbara en Sint Laurensgasthuis; deze panden
vierkante meters vloeroppervlak. Hij kocht het Polmanshuis in 1985,
lagen aan de achterzijde aan het Neude. Sinkel kocht deze panden
in 1989 Ottone - een voormalige kerk - en in 1995 de Winkel van
op, samen met nog een paar aangrenzende panden en liet de hele
Sinkel. Het zijn allemaal panden gebouwd in de periode 1830-1860.
boel slopen. Architect Pieter Adams - destijds ook stadsarchitect
Eijrond vertelt: “Dat was een periode, waarin er in Nederland heel
van Rotterdam - ontwierp voor deze enorme kavel een pand in neo
ruimtelijk gebouwd werd, heel uniek voor dit land. Ik houd daarvan.
classisistische stijl. Het gebouw werd wit gepleisterd. In de stuclaag
Ik woon ook in een huis uit die tijd”. Eijrond is enthousiast over zijn
werden groeven aangebracht: die moesten suggereren dat het gebouw
Winkel van Sinkel. “Ik ervaar hier ruimte. Dit gebouw is een luchtbel
opgetrokken was uit natuursteen. Zuilen, pilasters en balustraden werden
in de stad. Je kunt hier uitstijgen boven jezelf. Dit gebouw voegt iets
als decoratie aangebracht. Maar het meest spectaculair was de komst
grootstedelijks toe aan - in mijn ogen - de provinciestad Utrecht. Sinkel
van vier, in Engeland geproduceerde, gietijzeren damesfiguren naar de
dacht grootstedelijk. Hij liet al in 1836 zien dat hij iets wilde met
stad Utrecht. De stadskraan van Utrecht bezweek onder het gewicht
deze stad. Ik vind het belangrijk om die boodschap van Sinkel over
van een van de beelden: een van de dames viel in de stadsgracht.
te brengen op mensen. Ik vind dit een mooie plek met uitstraling.
Het betekende het einde van de stadskraan, maar de dame overleefde
Dat moet ook, vind ik: als je uit eten gaat, moet er een contrast zijn
de val en kijkt nog steeds met haar drie zusters uit op de gracht. Deze
met wat je thuis zelf al hebt. Maar je hebt natuurlijk ook mensen die
vrouwenfiguren doen dienst als steunzuilen. Deze vier enorme kariatiden
naar het buurtcafé gaan, omdat het moet voelen als thuis“.
aan de voorkant van het gebouw zijn nog steeds beeldbepalend. De horecagelegenheden van Eijrond in de Utrechtse monumentale In 1839 ging de Winkel van Sinkel open. Achter de zaak, aan het
panden zijn eigenlijk een uit de hand gelopen hobby. In het dagelijks
Neude, werd een koetshuis gebouwd. Sinkel stierf in 1848. Tot het
leven is hij - al twintig jaar - directeur van een dansgezelschap in
eind van de negentiende eeuw werd de Winkel van Sinkel draaiende
Brussel. Eijrond vindt het allemaal prima bij elkaar passen: “Er is wel
gehouden door zijn erfgenamen. Daarna werd het pand een bankge-
een overeenkomst tussen mijn werk in Brussel en wat ik in Utrecht doe:
bouw: de firma Vlaer en Kol kocht het pand in 1898. Deze bank ging
ik probeer overal mijn publiek te bereiken.
21
“Ik voel me in zo’n oud gebouw verbonden met eerdere generaties”
22
“Ik vind het belangrijk om de boodschap van Sinkel over te brengen”
De horeca is een toneelstuk: je doet het om mensen te plezieren, te verwennen. Voor dit monument is het belangrijk dat het publiek blijft komen: het publiek maakt dat ik dit monument kan teruggeven aan de stad”. De restauratie van de Winkel van Sinkel is bijna af. Vooraf werd gedacht dat het allemaal in tien jaar klaar zou kunnen zijn, maar dat
Duitse winkeliers veranderden in de negentiende eeuw het aanzien van veel Nederlandse steden, maar vooral het aanzien van de detailhandel. Clemens en August, Peek en Cloppenburg, Hunkemöller, Dreesmann: zij allen begonnen in het midden van de negentiende eeuw met hun grootwinkelbedrijven. Winkels met vaste prijzen, glimmende vitrinekasten en veel verschillende producten. Anton Sinkel was hun voorloper.
bleek te optimistisch. Eijrond: “Wij zijn 15 jaar aan het verbouwen geweest. Ik heb dit pand gekocht in 1995. In het begin werd de verbouwing volledig beheerst door wat er allemaal moest volgens de horecaregels. Je moet ventileren, dat soort dingen. Daar hebben
Werken in een monument
wij ons bij de aanpak van de benedenverdieping wel even door laten
In alle hoeken en gaten van het pand oefenen mensen hun beroep
leiden, zodat het open kon voor het publiek. Maar wij hebben er
uit. De keuken, de bar, maar ook mensen ‘van buiten’ die met hun
bewust voor gekozen om de restauratie van de rest van het gebouw
beroep iets toevoegen aan het gebouw of aan de horeca-activiteiten.
in etappes uit te voeren. Als iedereen weg was, het gebouw leeg was,
In een vleugel beneden wordt nog gewerkt aan een nieuwe inrichting.
dan liep ik hier rond en deed ik ideeën op over hoe wij dingen konden
De interieurarchitect van Heineken, Antoine Pruym, ontvangt interieur-
aanpakken. Je moet zo’n gebouw leren kennen om te ontdekken wat
bouwers voor een aanbesteding. Hij adviseert horecaondernemers
een gebouw nodig heeft. De restauratie was er vooral op gericht om
over de barinrichting en komt dus in veel verschillende panden.
de ruimte terug te halen in dit pand. Misschien halen wij wel meer
De Winkel van Sinkel is wel iets bijzonders, vindt hij. “Ik kom natuurlijk
terug dan ooit zichtbaar is geweest”. Hoe enthousiast Eijrond ook
bij diverse ondernemers in verschillende gebouwen over de vloer.
vertelt over zijn pand, hij is realist genoeg om ook de schaduwkant
Bij deze opdracht moet ik veel nadrukkelijker dan op andere plaatsen
te zien. “Natuurlijk heeft zo’n monumentaal pand nadelen: het is ar-
rekening houden met het gebouw. De opdrachtgever wil dat ik met
beidsintensief. De schoonmaak, het onderhoud. Zo’n pand vraagt om
zorg omspring met dit pand, hij daagt mij uit om een stapje verder te
geld, geduld en inzet. Het was een enorme puzzel om alle installaties,
gaan en mee te denken in zijn passie. Wij hebben ervoor gekozen om
die nodig zijn voor een horecavergunning, op een beetje charmante
in dit deel te werken met contrasten: tegenover het monumentale van
manier weg te werken. Op het dak staat nu bijvoorbeeld de installatie
het pand, zetten wij een industriële bar”.
voor de luchtventilatie. Er moest een extra trap worden ingebouwd en een lift om het gebouw toegankelijk te maken voor mindervaliden.
Chef-kok Amro Fahmy zwaait samen met Walter Westerhof de scepter
Je moet echt passie hebben voor zo’n gebouw, anders is het niet op
in de keukens van de Winkel van Sinkel. Amro denkt dat het uitmaakt
te brengen. Ik geniet van de schoonheid van dit pand: dat is mijn drijf-
dat zijn gasten in een monument eten. “Als je in zo’n mooie omgeving
veer. Ieder personeelslid wordt hier opgevoed om mee te doen met
zit, verwacht je ook goed eten. Daarom is het voor mij zo belangrijk
het onderhoud. Dus komt er iemand binnen met een poster en plak-
om hier te werken. Ik houd van die prachtige omgeving, van die zaal.
band: meteen bijsturen, want anders is er zo weer verf van de muur”.
Ik houd van oud en van puur; op de een of andere manier hoort dat
23 een beetje bij elkaar. Mijn vorige baan, alweer vijf jaar geleden, was ook in een monument”. De Winkel van Sinkel opent binnenkort een nieuwe keuken op de eerste verdieping. Daar komt een Italiaanse kaart met een Nederlands tintje. Amro heeft een paar dagen de Italiaanse culinair-journalist Marco Santarelli op bezoek, die hem een paar kneepjes van de Italiaanse keuken gaat bijbrengen. Santarelli schrijft al twintig jaar voor La Repubblica en komt bij veel restaurants over de vloer. Marco vertelt dat in Italië juist veel restaurants in monumentale panden zitten. “Italianen houden ervan om over eten te denken, te praten. Door de rust in een oud pand wordt het je gemakkelijk gemaakt om stil te staan bij wat je eet”. Ook een van de studenten in de bediening heeft ervaren dat het uitmaakt om in een monumentaal pand te werken. “Ik koos hier niet bewust voor hoor. Maar nu ik hier werk, merk ik dat het toch leuk is. Veel mensen komen hier binnen met “Oh” en “Ah” en dat geeft het toch wel iets speciaals. Mensen zijn al enthousiast als ze binnenkomen, nog voor ze iets hebben besteld. Dat maakt het werken hier bijzonder”. Voor sommige medewerkers is de monumentale omgeving al gewoon geworden. Joran werkt hier al 9 jaar. Hij snapt dat bezoekers onder
“Ik vind dit een toonaangevend gebouw in de stad, het is een belang-
de indruk zijn van het pand. “Maar voor mij is het gewoon thuis, snap
rijk gebouw, maar ik vind de keuzes die ze hier gemaakt hebben niet
je. Ik kom hier al zo lang, iedere dag, dan zie je dat allemaal niet meer
radicaal genoeg. Dat merk je vooral als je hier ’s avonds in de club
zo”. Toch leidt hij bezoekers enthousiast rond en laat hij in de gewelven
komt”. Zijn collega relativeert: “Ze moeten toch echt rekening houden
- eeuwenoud - de sporen zien van eerder gebruik van het pand.
met dit gebouw”. De vergadering dreigt uit te lopen op een discussie
De kluisdeur van bijna een halve meter dik vindt hij prachtig. Toch niet
over het restaureren van monumenten. Het gebouw roept hoe dan
helemaal gewoon, deze werkplek.
ook wat op bij mensen. Ook bij Ine. Zij komt regelmatig bij de Winkel van Sinkel. “Het voegt voor mij iets toe dat het een gebouw met
“Als we in Utrecht zijn, gaan we hier altijd even naartoe”
geschiedenis is. Het verbindt mij met de geschiedenis van de stad en ik heb iets met warenhuizen; ik heb er vroeger gewerkt. Ik vind het mooi dat een voormalig warenhuis nu zo’n nieuwe functie heeft. Het was in de tijd dat het gebouwd is, iets spectaculairs. Die grote publieke ruimte van toen en de ruimte die het nu is: dat heeft voor mijn gevoel met elkaar te maken”. De Winkel van Sinkel maakte in de negentiende eeuw grote indruk op mensen. De kranten schreven erover, er werd over gepraat. Een middagje
Bezoekers
Utrecht in 2010 levert eigenlijk geen ander beeld op: de Winkel van
De zussen Yvonne en Louise zijn een dagje aan het shoppen in Utrecht.
Sinkel maakt nog steeds de tongen los. n
Ze zijn in Utrecht geboren, maar wonen nu elders. Louise uit Breda vertelt: “Als wij hier een dagje zijn, dan gaan wij hier naartoe, of naar die mooie kerk. Het heeft toch iets sfeervols en eigens, zo’n oud gebouw. Het is ruim opgezet en het is ook mooi om te weten dat er een verhaal hoort bij zo’n plek. Dat maakt het speciaal”. Twee collega’s hebben de Winkel van Sinkel uitverkozen als vergaderlocatie. Er is - zeker op een zonnige dag - binnen genoeg ruimte. “Ik voel me in zo’n oud pand verbonden met eerdere generaties”, zegt de vrouwelijke helft van het duo. De manier waarop de Winkel van Sinkel is verbouwd, vindt ze bijzonder. “Ze hebben hier op een efficiënte manier gebruikgemaakt van de mogelijkheden van het gebouw. En ze hebben ook echt gekeken naar de ziel van dit pand. Ik houd heel erg van de uniciteit van deze omgeving”. Haar collega is dat niet helemaal met haar eens:
24
Wat voor soort monumenten
berichten
zijn er in Nederland?
Gemeentepagina’s op Monumenten.nl Wat voor soort monumenten zijn er in
Hier vindt u informatie over monumenten
Nederland? Wat moet ik weten voordat ik
zorg in uw gemeente. Zo staat er bij een
een monument koop? Vind antwoord op
aantal gemeenten informatie over het
deze vragen en meer via Monumenten.nl.
gemeentelijk restauratiefonds en via het
Deze website is bedoeld voor monument
kopje ‘contactinformatie’ ziet u direct waar
eigenaren en geïnteresseerden.
u terecht kunt met uw vragen.
Om gemakkelijk en snel de informatie te
vinden die u zoekt, is de website ingedeeld in
Wilt u meer informatie over monumenten-
verschillende thema’s. Een onderdeel van de
zorg in uw gemeente? Kijk dan op
website is de gemeentepagina bij ‘Regionaal’.
www.monumenten.nl. n
gezocht:
Restauratiespecialist
jaarlijks of tweejaarlijks laten inspecteren. Uit deze inspectie volgt
Regelmatig wordt de vraag gesteld: waar vind ik een goede architect
een advies, waarin wordt beschreven in welke staat uw monument
of aannemer? In Nederland nemen diverse organisaties vanuit
zich bevindt en wat er moet gebeuren om uw monument in
dezelfde branche vaak het initiatief tot bijvoorbeeld keurmerken
goede staat te houden. Neem voor informatie over de tarieven
of speciale vakgroepen. Zo worden er stichtingen en verenigingen
contact op met de Monumentenwacht in uw regio, of kijk op
opgericht die samen met de aangesloten organisaties bepaalde stan-
www.monumentenwacht.nl.
daarden hebben. Het doel van zulke verenigingen is onderscheidend te zijn van de rest van de branche, door de hogere standaarden, wat
Restauratiebouwbedrijven
zich vaak uit in verschil in kwaliteit van restauratie. Hieronder vindt u
Erkende restauratiebouwbedrijven hebben zich landelijk verenigd
een aantal van deze initiatieven in de restauratiebranche.
in de Vakgroep Restauratie. Leden van deze vakgroep moeten voldoen aan eisen op het gebied van bedrijfsorganisatie, bouwkundig vakmanschap en deskundigheid op het gebied
Adviesbureaus
van restauratie. Kijk voor meer informatie op
Vereniging Adviesbureaus Monumentenzorg bestaat uit advies
www.vakgroeprestauratie.nl.
bureaus die ieder een eigen specialisme hebben. Variërend van bouwkundig tot financieel en tuin- of interieurhistorisch advies.
Restauratoren
Ga voor meer informatie naar de website:
Sinds 2005 bestaat de Vereniging Restauratoren. Dit is een bunde-
www.verenigingadviesbureausmonumentenzorg.nl.
ling van restauratoren in de beroepsgroep en niet-restauratoren en organisaties die erbij betrokken zijn. Deze vereniging heeft als
Architecten
doel zich in te zetten voor de belangen van de restauratoren en voor
Bij deze vereniging zijn 13 architectenbureaus aangesloten, die alle
de zorg van cultureel erfgoed in het algemeen. Hiervoor organiseren
in het bezit zijn van een GEAR-certificaat. Dit staat voor Gezamenlijke
zij diverse bijeenkomsten en hebben zij een kwaliteitszorgsysteem
Erkenningsregeling van Architecten werkzaam in de Restauratie. Deze
opgezet. Bent u op zoek naar een restaurateur voor een specifiek
vereniging organiseert regelmatig studiedagen, die ook bij te wonen
object of materiaal, kijk dan op www.conserveer.nl.
zijn door niet-leden. Kijk voor meer informatie op www.vawr.nl.
Monumentenwacht
Steenhouwers De Vereniging Restauratie Steenhouwers (VRS) zet zich in voor
De Monumentenwacht is verdeeld in regio’s, dus er is er altijd één
de kwaliteit van restauratiewerkzaamheden en treedt op als
bij u in de buurt. U kunt een abonnement afsluiten bij de regionale
adviespartner in de monumenten- en restauratiewereld. Wilt u
Monumentenwacht. Met dit abonnement kunt u uw monument
meer weten? Kijk dan op www.restauratiesteenhouwers.nl.
25
Euromast is rijksmonument geworden Dit jaar bestaat de Euromast 50 jaar, en in het
De fundering voor het gevaarte bestaat uit
kader van deze verjaardag heeft de Rijksdienst
131 betonpalen, waarop een blok beton
voor het Cultureel Erfgoed de mast aange-
rust van maar liefst 1.900.000 kilo als tegen-
wezen als rijksmonument. De toren wordt
wicht voor de bovengrondse constructie.
gezien als symbool van opkomende welvaart
Het kraaiennest, zoals het stalen uitkijkgedeelte
uit die tijd en is een belangrijk onderdeel
bovenin wordt genoemd, is op de grond in
van de Rotterdamse skyline. Met 185 meter
elkaar gezet. Vervolgens duurde het vijf dagen
Jeroen Esselmann werkt bij het
is de Euromast op dit moment het hoogste
om deze 240.000 kilo zware constructie
Restauratiefonds en zorgt met de
rijksmonument van Nederland. De toren
bovenin de mast te krijgen. Tegenwoordig
RestauratieWijzer voor professionele
heeft een doorsnee van negen meter en een
bevinden zich twee luxe suites op maar liefst
begeleiding, voor en tijdens de
wanddikte van 30 centimeter, waar de lift
112 meter hoogte. Kijk voor meer informatie
restauratie van uw rijksmonument.
met vier meter per seconde doorheen zoeft.
op www.euromast.nl. n
COLUMN
1.500 keer advies!
LEUKE ADRESJES
En ja, afgelopen maart was het dan
Nationaal Restauratie Centrum
zover! De 1.500 e eigenaar van een rijks-
Deze organisatie biedt cursussen in restauratiewerken en monumentenzorg aan aannemers,
RestauratieWijzer. Een adviesproduct van
ambachtslieden, restauratieschilders, architecten, adviseurs en ambtenaren aan.
het Restauratiefonds dat bijna acht jaar
Oostelijke Handelskade 12, Amsterdam. Tel: 020-623 77 91 of www.restauratiecentrum.nl
bestaat. In de zes jaar dat ik dit werk doe,
monument heeft zich aangemeld voor de
heb ik veel verschillende eigenaren en monumenten langs zien komen. Ook de
Vereniging Bewoond Bewaard
1.500 e. Een eigenaar uit Nieuwerkerk aan
Bent u eigenaar en/of bewoner van een monument? Dan is deze vereniging geknipt voor u!
dat ik ook deze eigenaar mag adviseren
Herengracht 474, Amsterdam. Tel: 0294-231 280 of www.bewoondbewaard.nl
voor en tijdens de restauratie. En nu mag
den IJssel heeft een uniek verhaal. Wat fijn
ik ook nog een column schrijven over dit soort grappige, soms moeilijke, maar
Vondelpark Openluchttheater
vaak mooie verhalen waar ik in mijn werk
tot openluchttheater. Kijk voor meer informatie en de agenda op www.openluchttheater.nl
Het is voor een eigenaar spannend:
mee te maken krijg.
Van 6 juni tot en met 29 augustus wordt het Vondelpark in Amsterdam getransformeerd de aankoop en/of restauratie van een monument. De mogelijkheden van een
Winkel van Sinkel
pand zijn geweldig, maar er komt wel
Dit voormalig warenhuis in het hart van
steuning en overzichtelijke informatie
Utrecht is tegenwoordig een grand café,
zijn de zaken waaraan mensen, die een
uitgaansgelegenheid en cultureel centrum
rijksmonument gaan restaureren of gaan
in één. Ook zijn diverse zalen te huur.
aanschaffen, behoefte hebben.
veel op je af. Advies, praktische onder-
Oudegracht 158, Utrecht. Tel: 030-230 30 30 of www.winkelvansinkel.nl
Informatie over fiscale zaken, vergunningen of het aanvragen van een vrijblijvende
De Winkel van Sinkel; monumentaal met een industriële uitstraling
financieringsopzet, daar wil ik graag over adviseren… maar het schrijven van een column? En toch heb ik er nu al lol in. Op naar de volgende 200 woorden in het decembernummer. n
26
voor en na restauratie
Je zou het een metamorfose kunnen noemen. Of wellicht is het beter om over een verjongingskuur te spreken? De schuur van de familie Moens ziet er in ieder geval weer uit zoals in 1855. Een tweede kans dus voor dit provinciaal monument.
Het tweede leven van een schuur “De muren stonden nog stevig overeind, maar het pannendak daar-
stonden natuurlijk de paarden maar ook veel andere spullen, zoals
entegen glooide ‘als de golven van de zee’, zoals men hier in Zeeland
gereedschap, een tractor en ook het hooi en het krachtvoer werden
zegt. Het gaf de schuur dan wel een pittoresk uiterlijk, maar daarmee
er opgeslagen. “Deels zouden wij dat dan bij buren onder moeten
was alles gezegd; één stevige storm en het zou afgelopen kunnen zijn
brengen”. De paarden konden wel de wei in, onder de voorwaarde
met dit negentiende-eeuwse monument. Oorspronkelijk was dit dak
dat de werkzaamheden tijdens de zomermaanden uitgevoerd zouden
ook bedoeld voor riet, dus de constructie was eigenlijk niet geschikt
worden. En dat bleek niet makkelijk in te plannen. In 2008 trok Corry
voor het gewicht van al die pannen”, weet Corry Moens-Jobse.
de stoute schoenen aan. Eerst klopte zij aan bij de gemeente voor
Corry woont met haar man Sam op de boerderij waar haar schoon
subsidie. De gemeente Veere, waaronder Aagtekerke valt, heeft een
vader nog koeien hield. “Of de overgrootvader van mijn man hier
speciale stimuleringsregeling historische landbouwschuren en kwali-
geboren is, weet ik niet, maar de boerderij is al een hele tijd in de
teitsverbetering voor boerderijen met een A-status. “Alleen het potje
familie”. Hoewel het nu geen rundveebedrijf meer is, worden er wel
voor 2008 was al leeg. Dus moesten wij wachten tot 2009”. Er werd
prachtige paarden van verschillende rassen gehouden en gefokt.
ondertussen door een adviesbureau al wel een plan opgesteld om de
“Een uit de hand gelopen hobby van mijn man en zwager Rinus”. Zij
bouwvergunning aan te vragen. Maar dat ging niet bepaald van een
vormen samen een maatschap voor het fokken en de pensionstalling
leien dakje. “De ambtelijke molen spande echt de kroon. De aanvraag
van paarden en bezitten diverse percelen akkerbouw. De paarden
werd in februari 2009 ingediend en pas in juli werd het plan uiteindelijk
hebben hun onderkomen in de, toen nog oude vervallen, schuur.
goedgekeurd. Wij wilden daarna zo snel mogelijk beginnen, omdat
Tijd “Wij hebben voor de invoering van de euro al eens een offerte voor de restauratie laten maken. Ook speelden wij met het idee om het zelf te doen. Maar dat was toch weer iets te hoog gegrepen”. Er werd dus al een tijdje aangehikt tegen de restauratie van het vervallen bouwsel. De kosten voor een nieuw dak en nieuwe spanten, met fundering, zouden uiteindelijk op 96.000 euro uitkomen. “Dan denk je echt: ‘waar zijn wij mee bezig? Kunnen wij deze schuur niet gewoon afbreken en er een damwandschuur neerzetten?’ Dat is een stuk goedkoper”. Maar dat kon Corry niet over haar hart verkrijgen. “Wij houden van die authentieke oude onderdelen op het erf”. Naast de schuur staan er uit dezelfde periode nog een varkenshok, wat nu fungeert als geitenhok, en een ‘schuurkot’ voor het melkgerei. Samen met de boerderij vormt dit een mooi geheel. Afgezien van de hoge kosten was de restauratie ook nog eens ‘logistiek’ erg lastig. In de schuur
27
de paarden in de herfst weer naar binnen moesten”. Ook dat was niet vanzelfsprekend: een bouwvergunning was immers niet het enige dat nodig was voor de restauratie. Ook een goede financiering komt daarbij kijken. “Zodra wij alle benodigde stukken verzameld hadden, zijn wij naar het Restauratiefonds gegaan voor het aanvragen van een laagrentende lening uit het Prins Bernhard Cultuurfonds. Vervolgens zijn wij bij de provincie terecht gekomen voor extra subsidie. Bij de provincie hebben zij ons overigens gelukkig goed de weg gewezen”. Ondanks dat zou de aanvraag voor financiering wegens de vakantie pas in september behandeld kunnen worden.
“We hebben geluk gehad met het mooie najaar van 2009”
Mast De tijd drong. “Wij moesten ook nog een aannemer vinden die het op
bardeerd, zijn gerepareerd met oude telefoonpalen. Die zijn goed
deze korte termijn kon uitvoeren”. Dat bleek de lokale firma Minderhoud
geïmpregneerd, dus rotten niet”. Twee originele spanten bleven staan.
en Zoon te zijn. Zij hebben veel ervaring met het restaureren van dit
“Eén was te rot, dus die hebben wij moeten vervangen. De rest kon
soort type schuren. “Wij zijn begonnen met de bouw van de steigers
worden gerestaureerd en werd tegen houtworm behandeld. Daarbij
op maandagmorgen 21 september. Wij hadden veel geluk; diezelfde
hebben wij tussen de houten spanten ook nog drie stalen spanten
dag viel ’s middags de goedkeuring door de brievenbus en wij mochten
geplaatst ter versteviging”. Het dak was immers ooit een rieten dak
dus officieel beginnen”. De subsidie van de gemeente werd bepaald
geweest en als er weer pannen op kwamen, moest de boel wel wat
op basis van veertig procent van het subsidiabele bedrag met een
sterker worden gemaakt. Deze nieuwe spanten, die op maat werden
maximum van vijftienduizend euro. De provincie deed eveneens een
aangeleverd, moesten ter plaatse nog worden bijgeslepen omdat
duit in het zakje op basis van de toegekende lening uit het Prins Bernhard
de oude schuur achteraf niet haaks bleek te zijn. “Het verschil in
Cultuurfonds. Het resterende bedrag werd verkregen uit eigen middelen.
hoogte tussen de linker- en rechtergevel bleek wel 32 centimeter
Een ingewikkelde constructie dus. Meer dan een derde van de kosten
te zijn!” De betimmering werd weer op de originele manier aan
kon met subsidies worden gedekt.
gebracht, dus in principe geschikt voor riet. Uiteindelijk werden er voor de helft ‘nieuwe’ pannen opgelegd. “De aannemer had gelukkig
Het slopen begon. “Daar schrik je nog van”. Het gehele dak werd
nog een partij ouderwetse pannen liggen, die hier goed bij pasten”.
ontmanteld en het bleek dat er veel balken en panlatten rot waren.
Tot slot werden twee prachtig nieuwe mendeuren geplaatst.
“Het is grappig dat wij allerlei soorten balken tegenkwamen. Zo kwam er zelfs een scheepsmast tevoorschijn. Waarschijnlijk ooit
De restauratie duurde nog tot 24 november. Maar voor de dieren
op het strand gevonden tijdens het jutten. Je ziet ook veel boerderijen
was dat geen probleem. “Wij hebben geluk gehad met het mooie
hier die na de overstroming van 1944, toen de dijken werden gebom-
najaar van 2009”. n
28
de specialist
“Het Restauratiefonds heeft ons bij elkaar gebracht”
MICHIEL VAN DER BURGHT Bouwadviseur en specialist op het gebied van restaureren van monumenten.
29
Door geldgebrek dreigde Frans Toet zijn prachtige monumentale pand in het hart van de Jordaan te moeten verkopen. Weg werklocatie, weg inkomen – Toet geeft yogales aan huis. Bouwadviseur Michiel van der Burght, een gespecialiseerde aannemer en Nationaal Restauratiefonds bedachten een bijzondere oplossing. Met dank aan inspecteur E. van Houten
De totale financiering bij één partij onderbrengen is wel zo handig In de verte gloort het Rijksmuseum. Iets dichterbij markeren Atlas
woningnood stelde de overheid speciale subsidies beschikbaar.
en zijn wereldbol het Paleis op de Dam. Maar dé blikvanger is de
De toenmalige eigenaar heeft die subsidies onder meer gebruikt om
Westertoren, die zich hemelsbreed op hooguit honderd meter afstand
de woningen te moderniseren en voor de bouw van een nieuwe trap.
koestert in de warmte van de voorjaarszon. Het uitzicht vanaf het
De oude trap zat vlak achter de voordeur en was bovendien nogal stijl.
dak van het monumentale pand aan de Amsterdamse Laurierstraat is
Ook is achter het pand een aanbouw gerealiseerd. Aan de achterkant
magnifiek. “Ons unique sellingpoint”, glimlacht bouwadviseur Michiel
stonden voorheen twee (piep)kleine huisjes. Daarvan waren er vroeger
van der Burght. Ook het pand zelf, de afgelopen maanden onder
veel in de Jordaan. Smalle steegjes gaven toegang tot de achter de
worpen aan een rigoureuze renovatie, en de omgeving mogen er zijn.
huizen gelegen, vaak illegaal gebouwde onderkomens, waarin de
De Laurierstraat, een lange, vrij smalle zijstraat van de Prinsengracht
allerarmsten woonden. In 1948 zijn deze huisjes gesloopt. Vast staat
die parallel loopt aan de Lauriersgracht, bevindt zich midden in de
ook dat in het pand in 1937 een fietsenfabriek was gevestigd, die
Jordaan, de voormalige volksbuurt die eind vorige eeuw uitgroeide
tweewielers maakte onder de naam Perfect. Na de fietsenfabriek
tot een hippe woon- en winkelwijk. Maar waarop Van der Burght het
zaten beneden in het winkel/werkgedeelte onder meer een kantoor
meest trots is, blijft onzichtbaar: de oplossing die hij samen met het
inrichter en een meubelhandel. De appartementen werden verhuurd.
Restauratiefonds heeft bedacht om het pand te restaureren en ervoor
In 1992 ontdekte Frans Toet dat het pand te koop stond. Toet, een
te zorgen dat eigenaar Frans Toet er kan blijven wonen en werken.
voor zijn leeftijd (61) nog jeugdig ogende Amsterdammer, werkte al
“Een bijzondere oplossing voor een bijzondere situatie”, schetst de
langer in de Jordaan. Begin jaren zeventig trad hij als drukker in dienst
adviseur met gepaste trots.
bij de Federatie van Kunstenaarsverenigingen op de Passeerdersgracht. In 1976 werd de drukkerij verzelfstandigd onder de naam Mekka.
De Jordaan
Begin jaren negentig besloten Toet en zijn compagnon ieder zelfstandig
Bijzonder is de situatie zeker. Te beginnen bij de historie van het pand.
verder te gaan. Toet ging op zoek naar een nieuw onderkomen.
Die begint in de achttiende eeuw, ruim honderd jaar na de start van
Hij koos voor het pand aan de Laurierstraat. Maar de druktechnieken
de bouw van de Jordaan. Een mix van arbeiders, ambachtslieden en
werden steeds moderner en de concurrentie nam toe. Wilde Mekka
andere kleine ondernemers woonde destijds in deze nieuwe wijk.
kunnen overleven, dan moest er flink worden geïnvesteerd.
Hoe het pand er in de achttiende eeuw uitzag en wie de bewoners waren, is onbekend. Die informatie heeft Van der Burght niet kunnen
Koerswijziging
achterhalen. Wel weet hij dat het smalle, destijds drie etages hoge
Toet koos voor een andere koers. Hij was verslingerd geraakt aan
pand sindsdien talloze keren is gerenoveerd – de twee laatste keren
yoga. Zozeer dat hij de drukkerij stopte en startte met een eigen
rond 1920 en in 1948. Bij de laatste verbouwing zijn vooral de appar-
yogapraktijk, Yoga Inc. Een besluit met de nodige consequenties.
tementen op de etages verbeterd. Om iets te doen aan de naoorlogse
Zijn yogastudio mocht dan goed lopen, een vetpot was het niet.
30 De inkomsten waren ontoereikend om de belasting en de hoge onder
van de restauratie van monumenten. Hij beschikt over veel ervaring,
houdskosten van het pand te kunnen betalen. Een lastig probleem.
al blijkt dat niet direct uit zijn CV. Van der Burght, die bewegings
Temeer omdat Toet er graag wilde blijven werken – de uitbouw achter
wetenschappen studeerde aan de Universiteit van Amsterdam en zijn
het pand doet nu dienst als yogastudio – en er, als het even kon,
kandidaatsandragogiek heeft, begon na zijn studie een bedrijf in de
ook wilde gaan wonen. Dus ging Toet op zoek naar een oplossing.
verkoop en verhuur van telecomapparatuur. Daarna was hij project-
Hij informeerde naar de mogelijkheden en schakelde onder meer een
manager in de ICT. Toen de internetbubbel eind jaren negentig barstte,
architect in. Maar hoe hij ook puzzelde, geen van de oplossingen
koos hij voor een nieuwe uitdaging: een bestaan als zelfstandig
bood soelaas. “Telkens weer liep ik stuk op financiële bezwaren”,
bouwadviseur. Want naast zijn gewone werk was Van der Burght een
aldus de eigenaar. Verkoop leek de enige uitweg. Tot iemand Toet
fervent klusser. In 1982 kocht hij voor relatief weinig geld – omgerekend
attent maakte op het Restauratiefonds. Hij belde en een week later
zo’n 12.500 euro – een monumentje aan de Sint Nicolaasstraat, een
kreeg hij bezoek van Harry Kers, financieel accountmanager voor
zijstraat van de Nieuwendijk. Dat huis heeft hij zelf verbouwd.
Noord-Holland en Utrecht bij het Restauratiefonds. Voor Toet een
Om zijn studie te bekostigen, kluste hij ook veel voor anderen. Na de
openbaring. “Ik had de hoop al laten varen, maar Harry was juist zeer
verkoop van zijn telecombedrijf heeft hij het pand laten restaureren.
optimistisch. Tot mijn verbazing zag hij mogelijkheden.” Kers adviseerde
Van der Burght begreep al snel dat hij recht had op monumenten-
Toet verkoop van een deel van het eigendom. Een suggestie die Toet
subsidie, maar hij merkte tevens dat de procedures om die subsidie
goed in de oren klonk. Hij zou weliswaar een deel van het pand moeten
te krijgen ingewikkeld en tijdrovend waren. Desondanks vond hij het
verkopen, maar daar stond tegenover dat hij er kon blijven werken
leuk om te doen. Hij kreeg er handigheid in en besloot ook andere
én kon gaan wonen. Om dit idee verder uit te werken, bracht Kers de
mensen te gaan helpen met subsidieaanvragen. Die ervaring deed hem
eigenaar in contact met bouwadviseur Michiel van der Burght.
in 2000 beslissen aan de slag te gaan als zelfstandig bouwadviseur op het gebied van monumenten. Zijn adviesbureau maakte een flitsende
Zelfstandig bouwadviseur
start. Met dank aan de Noord-Zuidlijn. Vanwege de aanleg van deze
Daarmee trof Toet precies de juiste persoon. Van der Burght (50) is
nieuwe metrolijn moesten alle panden langs de route een funderings-
specialist op het gebied van subsidies, regelgeving en de financiering
onderzoek ondergaan. Veel funderingen moesten worden verstevigd.
Van Houtenpanden Op initiatief van E. van Houten, voormalig hoofdinspecteur Bouw- en Woningtoezicht, zijn in de Amsterdamse binnens tad in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw ongeveer tweehonderd natuurstenen toppen op nieuw gebouwde gevels geplaatst. Deze toppen, ook wel klauwstukken geheten, waren af komstig van gesloopte woonhuizen. Behalve aan de oude geveltop zijn Van Houten panden te herkennen aan de gelijke verdiepinghoogten en het metselwerk met brede, diepliggende voegen.
31
“Het is een lekker buurtje hier, levendig. Ik ben bijzonder blij dat ik dat allemaal niet kwijtraak”
De aannemer was wel gecharmeerd van de plannen. Hij bleek tevens bereid tot de aankoop van een van de drie te renoveren appartementen. Voor het tweede appartement, gelegen op de derde en vierde verdieping, vond Van der Burght eveneens een koper, een particulier. Het derde appartement blijft van Toet zelf. Ook voor de financiering vond de bouwadviseur een oplossing. De aannemer en de derde nieuwe ‘mede-eigenaar’ kunnen hun nieuwe appartementen betalen met leningen van het Restauratiefonds. Want hoewel nog vrij recent – rond 1920 en in 1948 – grotendeels herbouwd, is het pand wel degelijk een monument. Een zogeheten ‘vanwege-monument’, ook wel een Van Houtenpand genaamd (zie
De gemeente stelde hiervoor subsidie beschikbaar. Verscheidene
kadertekst). Deze panden zijn genoemd naar een voormalige inspecteur
eigenaren van deze panden schakelden daarvoor Van der Burght in.
van het gemeentelijke Bouw- en Woningtoezicht, die vanaf de jaren
Ook kwam hij via dit werk in contact met Stadsherstel Amsterdam,
twintig van de vorige eeuw met succes pleitte voor het behoud en de
de in 1999 met het Amsterdamse Monumenten Fonds gefuseerde
herplaatsing van historische geveltoppen van gesloopte Amsterdamse
organisatie, die voor het stadsbeeld karakteristieke panden herstelt,
woonhuizen. Hoewel niet helemaal een Van Houtenpand is ook het
verwerft, restaureert, onderhoudt en beheert. Voor Stadsherstel verricht
woon/winkelpand aan de Laurierstraat zo’n ‘vanwege-monument’.
hij sindsdien veel werk. Hij doet onder andere subsidieaanvragen.
Bij de laatste renovatie, in 1948, is à la Van Houten de voorgevel
Ook zorgt hij voor de verantwoording achteraf aan de subsidiegever
opnieuw gemetseld. Hiervoor zijn dezelfde stenen gebruikt. De op de
en helpt hij bij het zoeken naar andere subsidiebronnen.
bakstenen achtergebleven kalkresten markeren dit. Ook is de raam indeling in oude luister hersteld. De negentiende eeuwse ramen zijn
Splitsing Van der Burght zag wel wat in het voorstel van Kers. Maar de invulling van de plannen stuitte op problemen - bouwtechnische, financiële en andere problemen. Eerste obstakel voor de bouwadviseur: het pand helemaal leeg krijgen. Twee van de drie appartementen stonden al leeg, het derde werd nog verhuurd. Die missie slaagde. In ruil voor een verhuisvergoeding bleken de laatste bewoners bereid te vertrekken. (De appartementen blijven verhuren was geen optie. De huurprijs wordt bepaald door een puntensysteem en is daardoor aan een maximum gebonden. Verhuur tegen het maximale bedrag zou te weinig hebben opgebracht om de renovatie te bekostigen.) Om de appartementen te kunnen verkopen, moest het pand worden gesplitst door middel van een zogeheten splitsingsakte. In deze notariële akte kon worden vastgelegd dat het eigendom van de appartementen zou komen te liggen bij Frans Toet en de nieuwe eigenaren. Een veelgebruikte en op zich niet zo complexe exercitie. Maar in dit geval had de splitsing ook bouwkundig de nodige voeten in de aarde. Om voor de splitsing een vergunning te krijgen van de gemeente moest de fundering worden verstevigd; er moest onder het pand worden geheid. Dat was nodig in verband met vernieuwde voorschriften en de noodzaak om de, anno 2010, te kleine woonoppervlakten van de appartementen te vergroten. Dat laatste moest gebeuren door aan de achterzijde een stuk aan te bouwen en door de bouw van een extra (vierde) etage. Ook wilde Toet onderin het pand graag een entresol, waardoor ruimte zou ontstaan voor zijn yogapraktijk. Bouwkundig gezien ingewikkelde plannen. En, mede daardoor, nogal begrotelijk. Voor dat eerste probleem wist Van der Burght wel een oplossing. Hij deed een beroep op De Betonhoeve, een in funderingsherstel, renovaties en restauraties gespecialiseerde aannemer uit Amsterdam. Daarmee sloeg hij twee vliegen in een klap.
vervangen door ramen voorzien van de originele roedeindeling.
32
“Er zijn zoveel regels – dat is als particulier niet bij te benen”
- in dit geval het Restauratiefonds - is wel zo handig. Niet alleen omdat je kunt volstaan met één notaris; je hebt met zijn allen ook maar één aanspreekpunt. Dat werkt bijzonder prettig”, aldus Van der Burght.
Restauratiewerkzaamheden Februari 2009 kon de restauratie daadwerkelijk van start. Ruim een jaar later is de klus bijna geklaard. De voor- en achterkant staan nog in de steigers en bouwvakkers zijn nog druk in de weer met de laatste
De twee krullende witte klauwstukken die de halsgevel (zie kadertekst)
werkzaamheden, maar het einde komt in zicht. Om zover te komen,
sieren, bleven gespaard. Dankzij de aanwezigheid van deze klauwstukken
moesten wel de nodige hindernissen worden genomen. Te beginnen
is het huidige pand officieel een monument. Voor alle duidelijkheid:
bij het heiwerk. Een lastig karwei, omdat er moest worden geheid
het pand bevat meer historische details. De krulbalken in de vloeren,
onder het pand, zonder de bestaande bouwconstructies aan te
de hijsbalk, maar ook de voorgevel hebben een monumentale status,
tasten. Het heien verliep gelukkig zonder complicaties. Daarbij was de
maar de geveltop was doorslaggevend. Het pand is een rijksmonument
inbreng van de aannemer cruciaal. “De Betonhoeve is in funderings-
en daarmee zijn de onderhoudskosten fiscaal aftrekbaar. Dat bij
werkzaamheden gespecialiseerd. Ze werken veel met monumenten.
elkaar maakte de restauratieplannen financieel haalbaar. De totale
Daarom heb ik ze ook gekozen”, vertelt Van der Burght. Andere
kosten (een kleine 600.000 euro) bestaan voor de helft uit onder-
lastige en tijdrovende projecten waren de bouw van de entresol,
houdskosten. Wat daar precies onder valt, heeft Van der Burght laten
het verplaatsen van de achtergevel en de bouw van een extra etage.
vaststellen door Bureau Monumentenpanden van de Belastingdienst
De entresol, die zorgt voor flink wat extra vierkante meters, is bijna
in Amersfoort, een landelijk opererende afdeling die daarmee speciaal
af; alleen de trap naar deze tussenetage ontbreekt nog. De achter-
is belast. Het Restauratiefonds verschafte de eigenaren voor 70 procent
gevel is helemaal vernieuwd, dit in tegenstelling tot de voorgevel, die
van deze onderhoudskosten een laagrentende lening. Met dit geld
behoort tot het beschermde stadsgezicht. Die voorgevel ademt acht-
kunnen zij de onderhoudskosten financieren. De resterende drie
tiende eeuws. Dat is mede te danken aan de vakkundig uitgevoerde
ton zijn zogenoemde verbeterkosten. Voor de financiering van deze
renovatie in 1948. Er is slechts één minpuntje: in tegenstelling tot de
kosten hebben de twee nieuwe (mede-)eigenaren – de aannemer
ramen in de nieuwe achtergevel zijn die aan de voorzijde voorzien van
en de particulier - bij het Restauratiefonds een tweede hypotheek
enkelglas. Van der Burght heeft nog wel overwogen deze ramen te
afgesloten tegen marktconforme tarieven. Toet heeft zijn aandeel in
voorzien van Ruysdaelglas: enkelglas met dezelfde isolatiewaarde als
de verbeterkosten gefinancierd uit het geld dat hij voor de verkoop
dubbel glas. Maar dat liet de begroting uiteindelijk niet toe. Uiteraard
van de appartementen heeft ontvangen van de twee nieuwe mede-
behoort ook de halsgevel met zijn klauwstukken en hijstakel tot het
eigenaren. De nieuwe ‘mede-eigenaren’ hadden ook ergens anders
beschermde stadsgezicht. Achter deze gevel zat een kamertje. Een
een hypotheek kunnen afsluiten. Maar daar is bewust niet voor
ruimte van hooguit twee vierkante meter met een verhaal. Toen Frans
gekozen. “De totale financiering bij één partij onderbrengen
Toet er voor het eerst een kijkje nam, trof hij er een oude matras aan. Op de grond lagen kranten uit de Tweede Wereldoorlog. Mogelijk, vermoedt de huidige eigenaar, is het hok in de oorlog gebruikt door onderduikers. Achter de halsgevel bevindt zich nu de vierde etage. Die hoort bij het appartement op de derde etage. Via een trap en een glazen kantelraam kan via de vierde etage het dak worden bereikt. Op 1 juni 2010 moet de restauratie zijn voltooid. Vooral in de benedenruimte, die is gespitst door de creatie van de entresol, moet daarvoor nog wel het een en ander gebeuren. Ook het schilderwerk moet nog beginnen. Als dat allemaal achter de rug is, komt de afdeling Bouwen Woningtoezicht beoordelen of de werkzaamheden naar behoren zijn uitgevoerd. Pas daarna verstrekt de gemeente – stadsdeelraad Amsterdam-Centrum in dit geval – een definitieve splitsingsvergunning. Dan kan ook de officiële verkoop van de appartementen plaatsvinden. Adviseur Van der Burght en Toet, zijn opdrachtgever, kijken tevreden terug op het (voorlopige) resultaat. Toet is goed te spreken over de inbreng van Van der Burght. “Michiel zit in deze wereld. Zonder zijn hulp had ik het nooit gered. Er zijn zoveel regels – dat is als particulier niet bij te benen”. De bouwadviseur op zijn beurt wijst op de belangrijke
33
Halsgevels
detail
Een halsgevel is een bakstenen gevel van een smal huis (drie, soms twee, ramen breed) met twee hoeken van 90° aan de top die opgevuld zijn met zandstenen ornamenten, zogenaamde klauwstukken. De meeste halsgevels zijn gebouwd in de eerste helft van de achttiende eeuw. Deze gevel is typisch Amsterdams en komt voort uit de trapgevel.
Restauratiefonds volgens Van der Burght een belangrijke schakel. “Het Restauratiefonds heeft ons bij elkaar gebracht. Ze hebben niet alleen de middelen, maar beschikken ook over het juiste netwerk”. Dat zijn wens nu toch uitkomt: Frans Toet had het een paar jaar geleden niet durven dromen. Gedurende de verbouwing zat zijn yogapraktijk tijdelijk in een oud gymlokaal aan de overkant van de Laurierstraat. Zelf woont hij in Amsterdam-Noord. Binnenkort komt aan dit heen- en weergereis een einde: hij gaat werken en wonen in de Jordaan. Dat vooruitzicht stemt Toet vrolijk. “Het is een lekker
rol van het Restauratiefonds. In de eerste plaats in financieel opzicht.
buurtje hier, levendig. In mijn straatje, de Laurierstraat, zitten nog veel
“Zonder de laagrentende lening van het fonds is een restauratie
werkende mensen, een verhuizer, een zeefdrukkerij en een bedrijf dat
als deze niet te betalen. Een rente van 1 procent – inmiddels is dit
speciale koffers maakt. De bovenbuurman is een schat van een man;
1,5 procent, red. – scheelt iemand als Frans toch al snel honderden
er zijn nog een paar van die ouderwetse Jordanezen. Ik ben bijzonder
euro’s per maand”. Ook voor wat betreft de contacten, is het
blij dat ik dat allemaal niet kwijtraak”. n
34
restauratiefonds.nl
Van web tot digitale RestauratieWijzer Digitale ontwikkelingen; mensen praten erover: websites, mobiel
Het Restauratiefonds kijkt ook naar de mogelijkheden voor een soort
internet, downloads, weblogs, Twitter, enz. Voor veel mensen is het
‘Monumenten-wiki’ waarop alle monumenten in Nederland terug te
een zoektocht naar de manier waarop met deze ontwikkelingen om
vinden zijn. Er is al zo’n ‘wiki’ op het gebied van religieus erfgoed:
te gaan. Ook het Restauratiefonds houdt zich hiermee bezig. Het is
www.reliwiki.nl. Op die manier blijft kennis aanwezig en kan het
belangrijk dat hierbij rekening wordt gehouden met de behoefte van
door iedereen geraadpleegd worden. Het is natuurlijk ook mogelijk
de klant. Dit geldt ook voor de websites www.restauratiefonds.nl en
om een eigenaar te volgen die zijn monument aan het restaureren is,
www.monumenten.nl.
bijvoorbeeld via foto, film (bijvoorbeeld www.youtube.nl) en weblogs. De mogelijkheden voor het verstrekken van informatie via internet
De website van het Restauratiefonds is vooral een informatieve
zijn onuitputtelijk. De toekomst zal uitwijzen wat het Restauratiefonds
website waar (potentiële) klanten en erfgoedprofessionals terecht
hierin gaat betekenen.
kunnen voor informatie. Of het nu gaat om financiële producten of om publicaties van het Restauratiefonds, het is te vinden op het web.
RestauratieWijzer
Op Monumenten.nl (een samenwerking met de Rijksdienst voor het
Maar naast deze informatieve websites en digitale ontwikkelingen
Cultureel Erfgoed) kunnen monumenteigenaren informatie vinden,
is er meer. Eén van de voorbeelden is het digitaliseren van de
zich aanmelden voor een nieuwsbrief en ervaringen van andere
RestauratieWijzer. Bij deze adviesdienst van het Restauratiefonds
eigenaren lezen.
wordt nu zo’n 200 keer per jaar een dikke MAP verzonden. Informatie, chronologisch weergegeven in een map. Dit gaat veranderen; na de
Ervaringen uitwisselen?
zomer is de informatie online beschikbaar voor klanten die gebruikmaken
Voor beide websites geldt dat wij blijven onderzoeken waar verbete-
van de RestauratieWijzer. Informatie, het stellen van vragen en het
ringen te maken zijn. Willen onze bezoekers bijvoorbeeld een digitale
maken van berekeningen, het is allemaal digitaal mogelijk. Het bijhouden
plek waar zij elkaar kunnen ontmoeten en helpen? Bijvoorbeeld om
van innovaties en mogelijkheden op het digitale vlak is belangrijk voor
elkaar tips te geven en ervaringen uit te wisselen? Of is er op het web
het Restauratiefonds. Maar nog belangrijker is het om in te kunnen
al zo’n plek en is het handiger om daar ‘aanwezig’ te zijn? Een andere
spelen op de vraag en behoefte van de klant. Internet en alles wat
manier om gegevens met elkaar te delen, is Wikipedia.
hiermee te maken heeft, moet dus geen doel op zich zijn, maar de dienstverlening ondersteunen en optimaliseren. Wilt u meer weten over de mogelijkheden voor het afnemen van de RestauratieWijzer? Kijkt u dan op www.restauratiefonds.nl/klantenservice of neem contact op met de afdeling Voorlichting en Advies, telefoon 033-253 94 39 (optie 4) n
website
www.restauratiewijzer.nl
35
“De naam van de
kerk is te herleiden naar een beek die vlakbij stroomt”
kanjer
Herbestemde parel in Groninger binnenstad Midden in de stad Groningen staat een
Aan het einde van de vorige eeuw is de kerk
die monumentale gebouwen beschikbaar
prachtige kruisbasiliek. Gezien vanaf de
in volle glorie hersteld.
stelt voor diverse activiteiten. De opbrengsten worden gebruikt om de monumenten in
Vismarkt torent de Der Aa-kerk, die ligt aan het Akerkhof, hoog uit boven de Korenbeurs.
Naamsverwarring?
stand te houden voor latere generaties.
Volgens de tekst boven de ingang is de toren
De naam van de kerk is te herleiden naar een
Om verhuur van de kerk mogelijk te maken,
gebouwd in 1246, volgens de documentatie
beek die vlakbij stroomt: de Drentsche Aa.
is de kerk gerestaureerd en voorzien van
echter rond 1200. Al die tijd staat de Der
Dit klinkt heel eenvoudig, maar toch is er bij
moderne faciliteiten en gemakken. Zo vind je
Aa-kerk fier in dit mooie stukje Groningen.
de inwoners van Groningen verwarring over
er nu moderne toiletgroepen, een catering
Sinds eind jaren tachtig worden er geen
de naam: Ter Aa-kerk, Dra-kerk, Der Aa-kerk
ruimte en een goederenlift. Hierbij is in
erediensten meer gehouden, maar wordt
of A-kerk, de kerk heeft alle namen in de
alle opzichten rekening gehouden met het
de kerk verhuurd voor diverse activiteiten.
loop der tijd gehad. Totdat, na de restauratie
monumentale karakter van de kerk.
Het is een mooi voorbeeld van herbestem-
in de jaren tachtig, is besloten om de naam
ming van een monumentale kerk.
officieel vast te stellen: ‘Der Aa-kerk’.
De kerk wordt nu gebruikt voor bijvoorbeeld congressen, lezingen, concerten, diners,
De geschiedenis vertelt, dat de kerk heel wat te verduren heeft gehad. Getroffen door
Herbestemmen
huwelijken en exposities. Een voorbeeld van
bombardementen en brand. Daarnaast kreeg
De Der Aa-kerk is ondergebracht bij de
zo’n expositie is de jaarlijks terugkerende
het te maken met achterstallig onderhoud.
organisatie Bijzondere Locaties Groningen,
World Press Photo.
Eeuwenoude constructie Het interieur van de Der Aa-kerk is zeker
publieksactiviteiten - zoals tentoonstellingen,
de moeite waard. Zo zijn er gewelf
concerten en lezingen - geopend. Op verzoek
schilderingen, een prachtig gesneden
kunt u een rondleiding door de kerk of over
kansel en een wereldberoemd Schnitger-
de gewelven krijgen.
orgel. Een kijkje boven de gewelven maakt duidelijk hoe de kerk is gebouwd.
Wilt u meer weten over de rondleidingen
Zo is te zien dat de huidige kruisbasiliek
of over de Der Aa-kerk? Kijkt u dan voor
om een oudere kerk heen is gebouwd.
meer informatie op www.blgroningen.nl.
De eeuwenoude constructies zijn goed
Op de website vindt u een agenda waarin
zichtbaar. De kerk is alleen tijdens
de publieksactiviteiten zijn opgenomen. n
We doen het samen Nationaal Restauratiefonds helpt al 25 jaar mee aan het in stand houden van vele prachtige monumenten. Als gedegen financieel expert én adviseur staan wij (toekomstig) monumenteigenaren en erfgoedprofessionals graag bij. Of het nu over regelgeving, financiering of fiscale aspecten gaat, wij delen onze kennis en financiële expertise graag met u. Dit maakt het Restauratiefonds tot dé ideale gesprekspartner voor iedereen die graag samen wil werken aan het behoud van monumenten. Dàt vinden wij blijvend de moeite waard. En daar zet het Restauratiefonds zich ook de komende 25 jaar, samen met u, graag voor in. Vanaf dit jubileumjaar brengt het Restauratiefonds ieder halfjaar het magazine InDetail uit. Geniet van monumentenverhalen, blijf op de hoogte met berichten uit de erfgoedsector en leer van restauratie-ervaringen. Wilt u het magazine InDetail ontvangen? Meldt u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail.
www.restauratiefonds.nl/indetail