In dit nummer: Periodieke uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Osteopathie December 2012 Jaargang 13 nr. 4

P D J D ] L Q H

In dit nummer: • • • • •

Een vleugje geschiedenis: de ontdekking van de liquor cerebrospinalis N ieuws uit de wetenschap: het glymfatische drainagesysteem van de hersenen Gaat angst onze raadgever zijn? Van bedrijfsarts naar fulltime osteopaat Osteopathie in Kenia

En verder: Van de Voorzitter • Regiomededelingen • Opnames voor programma Life Experience RTL4 • SWOO en onderzoek • Nieuwjaarsreceptie Panta Rhei, presentatie Divinity Foundation • Social media • Lustrum

Periodieke uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Osteopathie | December 2012 | Jaargang 13 | nr. 4

P D J D ] L Q H

Ton Kouwenberg

In dit nummer: 3

Van de voorzitter Ton Kouwenberg

Een kleine opsomming van de ALV-agenda j.l. Reacties op aanpassingen beschreven in de regelgeving rond de bij- en nascholing. Contributieverhoging en activiteiten binnen de PR.

Van de redactie

Nieuws 4

Van de voorzitter Ton Kouwenberg

6

Regiomededelingen

7

Opnames voor Life Experience RTL4

8

SWOO en onderzoek

Vakinhoudelijk 9

Een vleugje geschiedenis: de ontdekking van de liquor cerebrospinalis

11

Nieuws uit de wetenschap: het glymfatische drainagesysteem van de hersenen

12

Lustrum

Arie Nugteren

Regiomededelingen



7

Dit najaar werden opnames door RTL4 gemaakt voor hun programma en ten behoeve van de promotie van de osteopathie.

Gaat angst onze raadgever zijn?

Varia 16

Van bedrijfsarts naar fulltime osteopaat

18

Osteopathie in Kenia

22

Nieuwjaarsreceptie Panta Rhei, presentatie Divinity Foundation

23

Social Media



SWOO en onderzoek

Omslag: Osteopathie drukt een stempel op meerdere partijen: opleidingen, andere disciplines, wetgeving, osteopaten zelf.

8

Om de maatschappelijke positie van de osteopathie te verbeteren is, behalve de kwaliteit van ons werk, ook de dialoog met onder andere de politiek en verzekeraars noodzakelijk. Er zal gepoogd worden om van de SWOO het uithangbord te maken voor alles wat met osteopathie en wetenschap te maken heeft.

Emanuel Swedenborg

2 |

6

Het gaat goed met de regio’s! De regionale ledenvergaderingen (RLV’s) werden in het najaar van 2012 over het algemeen beter bezocht dan ooit. Van verschillende regiovoorzitters horen we dat de eerste onwennigheid eraf is. Het onderlinge vertrouwen groeit en er begint een echt verenigingsgevoel te ontstaan.

Opnames voor Life Experience RTL4

Opinie 13

4

9

Een vleugje geschiedenis: de ontdekking van de liquor cerebrospinalis

Hoe werd de liquor cerebrospinalis ontdekt en wie speelde hierin een rol van betekenis. Deze tekst zet een aantal bekende anatomen op een rijtje.

Van de redactie



11

Nieuws uit de wetenschap: het glymfatische drainagesysteem van de hersenen

Een recente ontdekking uit de wetenschap brengt een nieuw drainagesysteem in de hersenen aan het licht. Het “glymfatische systeem” verzorgt de wash-out van de hersenen, maar op een andere manier dan tot nu toe werd aangenomen.

Lustrum



12

Het volgende NVO lustrum valt in 2015. Het bestuur vindt het een goed idee om vast met de voorbereidingen te beginnen. Een voorbereidingscommissie is in oprichting. Belangstellenden kunnen contact opnemen met het secretariaat.

Frits Heutink

Gaat angst onze raadgever zijn?

13

Mijns Inziens ditmaal wederom afkomstig uit het hoge noorden. Frits Heutink over de osteopathische stand van zaken na 28 jaar ervaring.

Van bedrijfsarts naar fulltime osteopaat

16

Arts en osteopaat John van der Woude is duidelijk bezield in zijn vak, maar heeft ook een visie over de gezondheidszorg. Hij zoekt voortdurend naar de onderlinge verbanden en het grotere plaatje en is kritisch naar de maatschappelijke ontwikkelingen die onder druk van de almaar stijgende kosten een kant uitgaan die we niet zouden moeten willen, namelijk dat de zorgverzekeraars steeds meer te zeggen krijgen naar welke arts of behandelaar we gaan.

Osteopathie in Kenia

Sociaal Volgens de Dikke van Dale betekent so•ci•aal: geneigd in groepen te leven. Dit jaar is wel gebleken dat de politiek, de samenleving en de alternatieve geneeswijzen in groepen leefden. Mijns inziens ieder in hun eigen groep. Groepen zijn krachtig. Een eenling bereikt zijn doel niet zoals een groep dit doet. De overheid streeft echter haar doelen na, binnen haar groep, zonder haar blikveld te verruimen. Een andere dikkevandalebetekenis van sociaal is: gevoel hebbend voor de noden van de medeleden van de samenleving. Dat is raar. Terwijl 2,3 miljoen Nederlanders per jaar gebruikmaken van alternatieve zorg en dit aantal groeiende is, wordt de toekomstige en de eventueel ooit mogelijke vruchtbare samenwerking tussen de groepen ontkracht. In de beleving van osteopathie Nederland is het doel van de overheid namelijk teveel gericht op de korte termijn. De overheid bepaalt en laat zien dat ze richtinggevend is. Wij worden als beroepsgroep ook steeds meer richtinggevender. De redactie heeft gepubliceerd over het BCP, het CEN/NEN, de nieuwe accreditatiecommissie (zie dit nummer), alsook een nieuw sociaal medium; Facebook! U mag concluderen dat de NVO gevoel heeft voor de noden van de medeleden van onze samenleving. Deze medeleden, waarschijnlijk behorend tot die groep 2,3 miljoen Nederlanders, willen namelijk wel nieuws en wetenswaardigheden van en uit het osteopathisch werkveld. U ziet in de statistieken het onwaarschijnlijk snel behaalde en hoog aantal bereikte medeleden van de samenleving. De ‘osteopathische gemeenschap’ staat ook sterk! Bastiaan Keuning Hoofdredacteur [email protected]

18

In 2011 nam een groep osteopaten, artsen en lokale gezondheidsmedewerkers deel aan een medisch project georganiseerd door Divinity Foundation. Dit jaar ging voor het eerst een Nederlands-Vlaams team mee met de expeditie.

Nieuwjaarsreceptie Panta Rhei

22

Een uitnodiging van Panta Rhei voor hun nieuwjaarsreceptie die in het teken zal staan van werken in Kenia.

| 3

Nieuws

Van de voorzitter Het was een zeer druk bezochte algemene ledenvergadering (ALV). Veel oude bekenden gezien. Er was ook best wat te melden en te beslissen. Vooraf is het voorstel van de accreditatiecommissie (AC) rondgestuurd. In dit voorstel zijn aanpassingen beschreven in de regelgeving rond de bij- en nascholing. Dit heeft best tot reacties geleid. Binnen de regionale ledenvergaderingen (RLV) is er gediscussieerd over de door de AC voorgestelde veranderingen. Vanuit enkele RLV’s en door enkele individuele collega’s is er gereageerd naar de AC toe. De AC heeft voor de ALV gereageerd op de vragen. Ook was er gelegenheid vragen te stellen aan de AC. Inhoudelijk waren er geen bezwaren, maar vooral werden zorgen uitgesproken over de samenstelling van de AC. Begin dit jaar is de personele bezetting veranderd van de AC. Kort geleden is er een heftige woordenwisseling geweest middels stukken in De Osteopaat. Collega’s maakten zich daarom

structuur zodanig opgezet dat individueel machtsmisbruik niet mogelijk is. Daarnaast kan er natuurlijk tegen een uitspraak van elke NRO-commissie bezwaar aangetekend worden. De commissie moet daar ook op wijzen. De ALV is met een enkele stem tegen akkoord gegaan met de voorgestelde contributieverhoging. Annick van de Walle heeft wat van haar plannen aangaande de PR verduidelijkt. Er heerste wat ontevredenheid over te weinig reageren op de actualiteit door het NVO-bestuur. Annick is de PR aan het organiseren om bij calamiteiten zinvol te kunnen reageren en om een plan te ontwikkelen de osteopathie meer onder de aandacht te brengen. Zij heeft een aantal mensen bereid gevonden haar werk te ondersteunen. Er is aandacht besteed aan de koepel die gevormd is op verzoek van VGZ. De koepel heeft de status van een vereniging gekre-

Big en BTW nog steeds hete hangijzers

Ton Kouwenberg

zorgen over machtsmisbruik van een enkel lid van de AC die betrokken is geweest in deze weinig verheffende discussie. In de eerste plaats benoemt het registerbestuur de commissieleden. Deze mensen zijn gevraagd door het bestuur. De regelgeving waarmee de AC moet werken is ontoereikend gebleken en behoeft een update. De leden van de commissie hebben zich verdiept in bestaande regelgeving bij andere beroepsgroepen en richtlijnen van de overheid. We hebben een beroepscompetentieprofiel (BCP) en de leden van de commissie hebben zich gehouden aan hetgeen daar is beschreven over de osteopathie. Er is een transparant en werkbaar document geproduceerd. Er waren geen bezwaren tegen de inhoud. De AC gaat kleine aanpassingen waar nodig aanbrengen en zal het document aan het NRO-bestuur voorleggen om voor te bereiden voor implementatie door het College voor Osteopathie (CvO). Gestreefd wordt de nieuwe regelgeving in te laten gaan per 01-01-2013. Het is de AC (en het NRO) duidelijk dat er draagvlak moet zijn bij de beroepsgroep voor de inhoud en de personele bezetting. Het is de taak van het NVO-bestuur hierop toe te zien en te helpen draagvlak te krijgen/vergroten. Gelukkig is de organisatie-

4 |

gen en heet Complementaire BeweegZorg Groep (CBZG). Voor deze vereniging zijn statuten opgesteld en haar leden registreren zorgprofessionals van tenminste HBO-gz of HBO-mw niveau. De registers moeten aan minimum voorwaarden voldoen. Het NRO en de NOF zijn beide lid van de koepel. Herman Steltenpool van de NOF meldde dat hij namens de CBZG een brief heeft gestuurd naar de VGZ over de te lage vergoeding terwijl er hard gewerkt is aan een kwaliteitskoepel. U vindt deze brief op de site van de NVO. Het NRO gaat nog in overleg met VGZ over het vergoeden van collega’s die een full-time opleiding hebben genoten zonder een BIG-achtergrond. Zoals het er nu uitziet blijven deze collega’s tot 2017 vergoed worden. Dan moet er aangetoond zijn dat deze collega’s een zelfde HBO-gz niveau hebben als de BIG-ers. De eerste afspraak met VGZ hierover is 06-12-2012. Over BIG gesproken: we hebben tijdens de ALV uitgebreid over BIG gesproken. We gaan dat op korte termijn opnieuw doen. Het NVO-bestuur heeft altijd de idee gehad dat de osteopathie een goede verankering behoeft. De beste manier is een BIGregistratie voor osteopaten. Een registratie met behoud van het

Nieuws

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

totaalconcept dat de osteopathie voor staat. De vergadering sprak zich uit dat het goed zou zijn een BIG-traject in te gaan zonder concessies te doen aan de inhoud van het vak. Afgesproken is hier een ALV aan te besteden. De BTW-kwestie laat weer eens zien dat we een speelbal zijn in een politiek spel. Het lijkt er op dat Nederland zich houdt aan de Europese regelgeving. Echter er wordt ons in korte tijd iets opgelegd waar we niet aan kunnen voldoen. Er is zowel door VWS als Financiën altijd aangedrongen op een goede zelfregulatie. Nou, geen beroepsgroep heeft dat zo modern, transparant en degelijk gedaan als de osteopaten. We hebben ons beroep beschreven; er is een modern kader opgezet om de osteopaat en de cliënt optimaal te beschermen en de kwaliteit van de zorg te borgen. Vervolgens wordt in een heel korte tijd ons opgelegd BTW te gaan heffen omdat wij niet in BIG zitten. We hebben bezwaar aangetekend bij Financiën tegen de korte spanne tijd die ons gegeven is. Om in BIG opgenomen te kunnen worden ben je tenminste 5 tot 7 jaar bezig. Wij willen dus uitstel zodat we de tijd hebben een BIG-traject op te gaan. Tevens hebben we een klacht hierover ingediend bij de nationale ombudsman. Dit is allemaal recent gedaan en het wachten is op hun antwoorden. Ondertussen bereiden we een mailing voor waarin u uitgelegd wordt welke stappen u moet nemen en of we een procedure gaan starten. Ook dit zal op een ingelaste ALV besproken moeten worden. Een procedure is nu niet zo evident als de vorige keer. Daarvoor willen we wel een mandaat van de leden. De brieven die wij gestuurd hebben naar de overheidsinstanties stuurden wij als NVO namens alle NVO-leden. We hebben uitgelegd dat leden van de NVO geregistreerd zijn bij een van de twee registers: NRO en NOF. We hebben gemeld dat beide registers hetzelfde minimum opleidingsniveau aanhouden. De NVO als stem voor de osteopathie. Tijdens de ALV hebben we ook melding gemaakt van een wisseling in het NRO-bestuur. Gert Jan Goede legt zijn functie als voorzitter neer. Zijn functie is overgenomen door Harold Launspach. Gert Jan blijft nog wel een paar taken voor de NVO uit-

voeren. Edward Rietbergen gaat Hans Voerman vervangen als penningmeester. Hans stopt per 01-01-2013. Edward vult tijdelijk de functie van secretaris in. Deze functie is al een tijdje niet bezet. Interessant was de discussie over het reageren op berichten in de media door de NVO. Vooral de terughoudendheid hierin. Het liefst zien een aantal collega’s dat we publicaties afdwingen. Het is echter niet makkelijk om reacties goed in beeld geplaatst te krijgen. Het NVO-bestuur kiest ervoor het vak solide en onderbouwd naar voren te brengen. Om de juiste woorden te vinden en de juiste strategie hebben we ons tot externen gewend. Zoals eerder gesteld is Annick een plan aan het opzetten. We kiezen ervoor niet als slachtoffer te gaan reageren, maar de kracht van ons beroep onder de aandacht te brengen. Hiervoor moet gewerkt worden aan onderbouwing van onze uitspraken en duidelijk taalgebruik. De Stichting voor Wetenschappelijk Osteopathisch Onderzoek (SWOO) is bezig een aantal onderzoeken voor te bereiden. Een eerste inventariserend onderzoek zal einde dit jaar klaar zijn om van start te gaan. Hiermee kunnen we voor de dag komen. We gaan eens kijken of we met een fenomenologische blik naar ons handelen tot een betere beschrijving kunnen komen van het vak. Wetenschap begint met deze beschrijving van de fenomenologie van de osteopathie. Op deze wijze zijn de meeste beroepen begonnen met wetenschappelijke invulling. In 2015 hebben we weer een jubileum. Dit jubileum zal in het teken komen te staan van osteopathie en wetenschap naast verbroedering binnen de “osteopathische gemeenschap”. Er is een commissie in oprichting die zich hierop gaat storten. Ton Kouwenberg DO-MRO®, voorzitter NVO

Correspondentie

NVO

E-mail

[email protected]

Nascholing CSA - College voor osteopathische IAO - The International PANTA RHEI - Panta Rhei geneeskunde Sutherland Amsterdam Academy of Osteopathy te Gent Cursus Organisatie Osteopathie Hugo de Grootkade 30-38 Klein Dokkaai 3-5 Goudreinettestraat 1 1052 LT Amsterdam B-9000 Gent 4421 LA  Kapelle Nederland Nederland België T: 0113 33 01 33 Tel.: 020 682 35 15 Tel: (INT 32) (0)9 233 04 03 M: 0653 42 03 92 Fax: 020 682 35 25 E-Mail: [email protected] E-Mail: info@pantarheiE-Mail: [email protected] Internet www.iao.be osteopathie.nl Internet: www. Internet: www.college-sutherland.nl pantarhei-osteopathie.nl

Medigres, organisatie voor (para) medische na- en bijscholing Wilgenlaan 12 8302 AM  Emmeloord Tel. 0527-231161 (praktijk Hans Netten) Fax: 0527-631522 t.a.v. Janet Holtrop Email: [email protected] Site: www.medigres.nl

Per uitgave zullen we trachten zoveel als maar mogelijk weer te geven welke cursussen door de verschillende opleidingen worden verzorgd. Voor nadere informatie kunt u steeds contact opnemen met de organisaties zoals wij deze hierbij vermelden. Organisaties dienen zelf kenbaar te maken indien zij op deze lijst vermeld willen worden met opgave van een specifieke activiteit. Opgave aan [email protected]  (vervolg: zie pagina 15)

| 5

Nieuws

Regionieuws Het gaat goed met de regio’s! De regionale leden­ vergaderingen (RLV’s) werden in het najaar van 2012 over het algemeen beter bezocht dan ooit. Van verschillende regiovoorzitters horen we dat de eerste onwennigheid eraf is. Het onderlinge vertrouwen groeit en er begint een echt verenigingsgevoel te ontstaan. Een belangrijk gespreksonderwerp deze ronde was natuurlijk de BTW-heffing per 1 januari. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de NVO zich niet mag bemoeien met tarieven, in verband met de mededingingswetgeving.

Nieuwe regiocommissie Na een aantal jaren trouwe dienst hebben Marijke en Arie de regiocommissie (met pijn in het hart, het is toch een beetje hun kindje) verlaten, onder dankzegging aan alle regiobestuurders voor hun geweldige inzet en de plezierige samenwerking. Tijd voor een nieuwe uitdaging. De nieuwe commissieleden zijn Jeroen Kolenberg en Caroline Admiraal en die staan te popelen om de regiostructuur verder uit te bouwen tot een stevig fundament onder de NVO-organisatie.

Nieuwe gezichten in de regiocommissie Er waren deze keer een flink aantal NVO-plannen te bespreken, van de verhoging van de contributie, via de richtlijnen omtrent dossiervorming tot aan de aanpassing van de NRO-reglementen rondom nascholing. Ook waren er een aantal plannen van de nieuwe PR-commissie onderwerp van gesprek. Commissievoorzitter Annick van de Walle wil onder andere de website overzichtelijker maken en de gebruikte foto’s aanpassen. De nieuwe folders voor volwassenen, kinderen en zorgprofessionals werden gepresenteerd (te koop bij het NVO-secretariaat ([email protected]) voor resp. €28, €28 en €19 per 100 stuks). Behalve de bespreking van de NVO-punten werd er in een aantal regio’s ook een lezing georganiseerd.

Lid worden van een RLV? Alle NVO-(aspirant)leden zijn automatisch lid van een RLV. Elk regiobestuur onderhoudt contact met de regioleden via het ledenbestand van het secretariaat. Mocht u geen mail ontvangen? Laat dit dan weten aan het NVO-secretariaat (nvo@secre​ tariaat.nl), zodat uw mailgegevens kunnen worden aangepast. U kunt zelf kiezen voor een andere RLV (bijvoorbeeld wanneer u in verschillende plaatsen werkt). Laat dit weten aan het NVOsecretariaat. Namens de ex-regiocommissie, Arie Nugteren DO-MRO

Correspondentie

Secretariaat NVO

E-mail

[email protected]

Overzicht regio’s en regiobesturen  

REGIO

Voorzitter

Secretaris

1

Noord-Holland

Pieter Weeda

Maike de Gier

2

Haarlem/A’dam

Ton Kouwenberg

3

Zuid-Holland

Caroline Admiraal

Susanne Gilhuis

4

Utrecht

Ad Jacobs

Rick van Oppenraaij

5

Gelderland

Arno Klucken

Lysbeth Bol/ Wim Stronks

6

Noord-Nederland

Wouter Steenhuisen

Stéphan Jacolino

7

Twente

Mark Jorna

Peter Winters

8

Zeeland

Frank Zweedijk

Guido van der Dries

9

O.-Brabant / Noord-Limburg

Bas van Berge Henegouwen

Jenny Levitt

West-Brabant

Anneke van Sas (a.i.)

10 11

Midden-Zuid-Limburg

Bram Gerlag

Eefje Feijen

12

Midden-Brabant

Pieter Achten

Koen Verhoeven

6 |

Nieuws

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

Opnames voor programma Life Experience RTL4 Het is u wellicht niet ontgaan dat de laatste tijd osteo­ pathie flink in beeld is. Dit najaar is er een contract getekend met RTL4 getekend om een aantal uitzendingen te maken over osteopathie. Het betreft een zevental korte opnames. Deze opnames voor het RTL4-programma Lifestyle Experience gingen op woensdag 10 oktober j.l. van start. Het doel van de uitzendingen op RTL4 en RTL5 (herhaling) is het vergroten van de bekendheid van osteopathie in Nederland. Ook

de Jong. Eerst een opwarming in de sportschool “Rotterdam Boxing” en vervolgens verliep de opname in de praktijk van Danny te Rotterdam. Verder kunnen jullie als voorproefje en sfeerimpressie een aantal foto’s terugvinden via de link die staat vermeld op het afgeschermde ledendeel op onze verenigingssite onder kopje Nieuws (Opnames voor programma Life Experience RTL4 zijn begonnen!). Deze link verwijst u naar Picasa waar de foto’s zijn geplaatst.

RTL4 brengt de osteopathie extra in beeld levert dit de NVO en haar leden professionele promotiefilmpjes op. Uiteraard stelt de NVO deze filmpjes achteraf beschikbaar aan de leden en mogen deze op de websites geplaatst worden. Op deze manier kunnen de (toekomstige) patiënten en verwijzers worden geïnformeerd over wat osteopathie is en krijgen ze een idee hoe een onderzoek en behandeling eruit ziet.

Tot slot wil ik iedereen informeren over de reeds bekende uitzenddata van de 7 items (ieder item duurt 2 minuten lang). Deze zullen op een zondag worden uitgezonden op RTL4 in het programma Lifestyle Experience van 14u20. De herhaling wordt uitgezonden op RTL5 op een zaterdag om 15u. Let op: deze data zijn onder voorbehoud!

De eerste twee items werden woensdag 10 oktober opgenomen in SC Heerenveen en tijdens een conditietraining in de Amsterdamse bossen. Uiteraard ook in de praktijken van de betreffende osteopaten, respectievelijk Stephan Jacolino en Wouter Steenhuisen. De uitzendingen zijn reeds geweest en de YouTube-filmpjes hebben gretig aftrek genomen op bijvoorbeeld Facebook (zoek op: NederlandseVerenigingvoorOsteopathie).

Uitzenddata op zondag: • Item 1: 18 november • Item 2: 25 november • Item 3: 23 december • Item 4: 13 januari • Item 5: 20 januari • Item 6: 27 januari • Item 7: 3 februari

Item 3 werd maandag 15 oktober opgenomen in de praktijk van Frank Zweedijk te Middelburg en in het Admiraal de Ruyter ziekenhuis te Vlissingen bij orthopedisch chirurg dr. Klop.

Mochten er wijzigingen van de uitzenddata plaatsvinden, dan brengen wij hier natuurlijk iedereen van op de hoogte via de website van het NVO, maar ook via Twitter (@NVOsteopathie) en Facebook!

De volgende twee items zijn opgenomen in Valkenswaard met osteopaten Bas van Berge Henegouwen en Roalt Dijkstra. De praktijk van Bas met zowel de bijhorende fitnesszaal als de plaatselijke tennisbaan werden hierbij betrokken.

Wij wensen jullie allemaal veel kijkplezier! Namens het NVO-bestuur Annick van de Walle DO-MRO®, bestuurslid PR-commissie NVO

Item 6 is opgenomen in Arnhem met osteopaat Maurits de Groot. Patiënt Mario Peens, ultraloper, heeft zijn medewerking aan dit programma willen verlenen. Last but not least: opname item 7 van 2 november j.l. met osteopaat Danny van der Ven en bokskampioen Marichelle

Correspondentie

NVO

E-mail

[email protected]

| 7

Nieuws

SWOO en onderzoek Om de maatschappelijke positie van de osteopathie te verbeteren is, behalve de kwaliteit van ons werk, ook de dialoog met onder andere de politiek en verzekeraars noodzakelijk. Voor deze partijen is dan van belang te weten met wie ze in gesprek zijn. Wie zijn wij, wat doen wij, kortom wat is de identiteit van onze beroepsgroep?

Deze database zal door iedereen geraadpleegd kunnen worden die wetenschappelijke artikelen zoekt aangaande de osteopathie. Hierdoor wordt het voor studenten die informatie verzamelen voor hun thesis gemakkelijker om deze te vinden. Ook iemand die een voordracht wil houden kan hier makkelijk en snel informatie vinden. Deze database zal ook gebruikt worden ter onderbouwing van het herziende BCP.

We hebben zelf wel een idee maar zeker kunnen we hiervan niet zijn. Dit wekt natuurlijk weinig vertrouwen bij de gesprekspartner. Daarnaast is het voor onszelf ook niet altijd gemakkelijk beleid te maken voor onze eigen beroepsgroep zonder feiten over wie en wat de osteopaat in de praktijk is. Om hierachter te komen vindt een groot onderzoek plaats. Dit onderzoek gaat proberen d.m.v. een gevalideerde vragenlijst zoveel mogelijk objectieve informatie over het beroep osteopathie en zijn beoefenaren in kaart te brengen.

Ook het onderzoek naar de effecten van osteopathie bij baby’s en kinderen wordt mede door de SWOO georganiseerd. Hoewel onze beroepsgroep niet wetenschappelijk geschoold is en we weinig hulp krijgen van onderzoeksinstellingen proberen we ook nieuw onderzoek op te zetten. Hiervoor zoeken we samenwerking met organisaties in binnen- en buitenland die hetzelfde doel hebben. CORPP is hier een voorbeeld van, maar er zijn ook contacten in Engeland, Italië, en Amerika. In Nederland zijn er contacten met diverse onderzoeksinstellingen.

Onderzoek een ultieme poging, tot verbetering van het vertrouwen door de maatschappij en bij onszelf.

Het onderzoek is opgezet door de SWOO en haar zusterorganisatie in België, CORPP, en zal plaatsvinden in de gehele Benelux. De gegevens zullen statistisch verwerkt worden door een specialistisch instituut voor dit soort zaken in Gent. Hoe meer mensen meedoen aan het onderzoek des te meer zeggingskracht het heeft. Gehoopt mag worden dat iedereen 20 minuten van zijn tijd over heeft voor het invullen van de vragenlijst in het belang van ons vak. Wij verwachten en hopen dat er een positief beeld van de osteopaat naar voren zal komen en dat wij dit vervolgens goed onderbouwd kunnen uitdragen naar onze gesprekspartners. Dit is slechts het eerste deel van een groter geheel. Het vervolg zal zijn: onderzoek naar onze clientèle en als laatste onderzoek naar de effecten van onze therapie. Naast dit onderzoek is de SWOO op meerdere vlakken actief. Het schrijven van richtlijnen, zoals de richtlijn dossiervorming is een taak van de SWOO. Zoals u weet wordt er op dit moment gewerkt aan een richtlijn ‘behandeling intieme zones’. Er wordt een database aangelegd waarin alle bekende onderzoeken terug te vinden zijn die iets zeggen over de osteopathie en deze kunnen onderbouwen. De artikelen zullen worden ingedeeld op thema en beoordeeld op zwaarte van onderzoek.

8 |

Al met al zal gepoogd worden om van de SWOO het uithangbord te maken voor alles wat met osteopathie en wetenschap te maken heeft. Niet alleen voor onszelf maar ook om aan de buitenwereld te laten zien dat we ons inspannen om de osteopathie te onderbouwen.

Mendel Blokland DO-MRO, bestuurslid, lid SWOO

Correspondentie

Secretariaat NVO

E-mail

[email protected]

Vakinhoudelijk

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

Een vleugje geschiedenis: de ontdekking van de liquor cerebrospinalis Originele titel: ‘A Note from History: Discovery of the Cerebrospinal Fluid’ Annals of Clinical & Laboratory Science. vol 33, n°3, 2003, pp. 334-336 door Steven I. Hajdu

De aanwezigheid van vloeistof in de hersenen was reeds bekend bij oude medici. Bij de beschrijving van congenitale hydrocephalus, merkte Hippocrates (460-375 BC) op dat er “water” rond de hersenen stroomde.1 Galen (130-200), de eerste anatoom voor Vesalius (1514-1564), refereerde aan “uitscheidingsvloeistof” in de ventrikels van de hersenen, vanwaar het in de neus werd verwijderd.2

had tussen 1736 en 1740 verschillende dissecties geobserveerd en geparticipeerd, waardoor hij volgens eigen inzicht klaar was om deel te nemen aan beginnende medische onderzoeken van de hersenen, die een verklaarbare zetel voor de ziel leken. Swedenborg vatte zijn observaties van de hersenen, ruggenmerg en bloedcirculatie samen in een manuscript wat geschreven werd tussen 1741 en 1744. Aangezien hij geen medische

Aandachtspunten van Hippocrates, Galen en Vesalius Ondanks de herkenning door Hippocrates en Galen van een soort vloeistof in de hersenen, misten de daarop volgende anatomen deze compleet gedurende 16 eeuwen. Dit lag misschien aan de techniek waarmee ze autopsie deden, namelijk het hoofd van de nek afsnijden, die de liquor cerebrospinalis (LCS) draineerde van hersenen en ruggenmerg.

reputatie had, kon hij geen uitgever vinden. Het manuscript werd anderhalve eeuw later in Stockholm ontdekt. Het werd uiteindelijk vertaald en uitgegeven in 1887.3

De ontdekking van de LCS wordt toegeschreven aan Emanuel Swedenborg (1688-1772), die afgestudeerd was aan de Universiteit van Upsula, Zweden, met een diploma van mijnbouw en technische wetenschappen (zie figuur 1).

Swedenborg beschreef de LCS als “spirituele lymfe” en “sap met een hoge potentie”, dat zich verspreidt van het dak van de vierde ventrikel naar de medulla oblongata en het ruggenmerg.3 Zijn manuscript bevat ook opmerkingen over de subarachnoïdale ruimte en het arachnoïde vlies. Swedenborg herkende de cerebrale cortex als de zetel der gedachten en de bron van de sensorische en motorische functies van de extremiteiten.

Werkzaam als ingenieur in de mijnbouw, kwam Swedenborg vaak een ondergrondse waterstroom tegen, waardoor hij op zoek moest naar de bron. Hij was een zeer religieus man en docent theologie, en nam de taak op zich om op zoek te gaan naar de zetel van de ziel. Zijn zoektocht naar de ziel bracht hem in contact met anatomen uit Frankrijk, Duitsland en Italië. Hij

De volgende persoon van belang is Albrecht von Haller (17081777), een Zwitserse geneesheer die gezien wordt als de eerste Europese medicus en de vader van de moderne fysiologie (zie figuur 2). Hij was een wonderkind en zeer beschermd opgevoed in een belezen familie.

Figuur 1 Emanuel Swedenborg (1688-1772)

Figuur 2 Albrecht von Haller (1708-1777)

| 9

Vakinhoudelijk

Hij kon met 4 jaar lezen, en op 10-jarige leeftijd had hij tal van gedichten geschreven, en publiceerde hij een Grieks en Hebreeuws woordenboek. Hij begon op zijn 15e medicijnen te studeren en haalde zijn diploma op 19-jarige leeftijd.

In datzelfde jaar populariseerde Heinrich Quincke (1842-1922) de lumbale punctie door de techniek te presenteren op het Duitse congres van geneeskunde, en zijn gebruik aan te bevelen voor diagnostische en therapeutische doeleinden.10

Albrecht van Haller nam zijn toevlucht tot fysiologie en onderzoek, omdat hij als arts in de praktijk gefaald had. Het excelleerde in medische wetenschap en werd al snel uitgenodigd aan de faculteit van de nieuwe universiteit van Göttingen, Duitsland, als professor in de anatomie, plantkunde en medicijnen. Van Haller was berucht voor zijn uitgesproken koppigheid. Hij accepteerde geen theorieën en baseerde zijn beschrijvingen op anatomische observaties en fysiologische experimenten. Zijn gepubliceerde werken bevatten meer dan 2000 rapporten en papers en 86 boeken. In 1747, in een mijlpaal van fysiologisch werk4, presenteerde van Haller feitelijke informatie, gebaseerd op zijn experimenten, dat het “water” in de hersenen wordt gesecreteerd in de ventrikels en geabsorbeerd in de venen. In het geval van overproductie, zakt het naar de basis van de schedel en in “de spinale nauwte”, resulterend in hydrocephalus. Na 17 jaar lesgeven in Duitsland, ging hij met pensioen en vertrok naar Zwitserland. Hij stopte met het schrijven van medische teksten en keerde terug naar zijn jeugdhobby’s, poëzie en talen, en werd kantonrechter van de stad Bern.

Het is toepasselijk dat twee vooraanstaande neurologen, William Mestrezat (1883-1928) en Harvey W. Cushing (1869-1939), de tweeduizend jarige sage van de LCS in het moderne tijdperk bracht. In 1912 gaf Mestrezat de eerste accurate beschrijving van de chemische compositie van de LCS11, en in 1914 produceerde Cushing overtuigend bewijs dat de LCS wordt uitgescheiden door de plexus choroïdeus.12

Correspondentie

Redactie De Osteopaat

E-mail

[email protected]

Literatuur 1.

Domenico Contugno (1736-1822), een Italiaanse anatoom, fysioloog, en professor chirurgie aan de Universiteit van Napels, ontdekte de semicirculaire kanalen en de cochlea van het binnenoor. Hij toonde ook de aanwezigheid van vloeistof in het labyrinth aan.5 Contugno refereerde nooit aan LCS bij mensen, maar hij beschreef het wel bij vissen en kikkers. Een baanbrekende experimentele fysioloog in Frankrijk, Francois Magendie (1783-1855), was professor geneeskunde aan het College de France. Magendie bestudeerde de eigenschappen van cerebrospinale vloeistof door experimenten met levende dieren. Hij ontdekte het foramen van Magendie, de opening in het dak van de vierde ventrikel, maar concludeerde per abuis dat de LCS uitgescheiden werd door de pia mater.6 Aan de andere kant maakte zijn beschrijving van de LCS, een vloeistof waarin de hersenen en ruggenmerg hangen, net zoals de foetus in de uterus, ideeën los over de rol van LCS in gezondheid en ziekte. In 1845 ging Magendie met pensioen van zijn voltijdse medische praktijk, maar bleef wel doceren en reizen. Hij zag de pathologie als “de fysiologie van de zieken”.7 Thomas Willis (1621-1675), een Engels medicus, is bekend door zijn ontdekking van de “circulus van Willis” en de elfde craniale zenuw, de nervus accessorius. Het is veel minder bekend dat hij in 1664 “een vloeistof” beschreef in de aquaductus van Sylvius die de ventrikels verbond. Hij merkte ook op dat bij “epidemische koorts”, d.i. meningitis, de samenstelling van “de vloeistof” verandert.8 Dit commentaar ging vooraf aan Magendi’s observaties dat ziektes veranderingen bewerkstelligen van de LCS. Vier decennia na Magendi’s studies, is er veel vooruitgang gemaakt in het begrijpen van de rol van de LCS. In 1891, behandelde W. Essex Wynter (1860-1945) tuberculose meningitis door middel van het aftappen van de spinale subarachnoïdale ruimte.9

10 |

Hippocrates. (1923) Collected Works (translated and edited by WHS Jones). W. Heinemann, London. 2. Galen. (1821-1833) Opera Omnia. (CG Kühn, Ed). C. Cnoblock, Lipsiae. 3. Swedenborg, E. (1887) The Brain, Considered Anatomically, Physiologically and Phylosopically. (translated and edited by R.L. Tafel), London. 4. Haller, A von. (1747) Primae lineae physiologiae in usum praelectionum academicarum. A. Vandenhoeck, Gottingae. 5. Contugno, DFA. (1761) De Aquaeductibus Auris Humane Internae Anatomica Dissertatio. Sancti Thomas Aquinatis, Napoli. 6. Magendie, F. (Jan 10,1825) Memoire sur un liquide qui se trouve dans le crane et la colonne vertebrale de l’homme et des animaux mammiferes. Compt rend Acad d sc. 7. Magendie, F. (1842) Recherches physiologique et clinique sur le liquide céphalorachidien ou cerebrospinal. Mequignon-Marvis, Paris. 8. Willis, T. (1664) Cerebri Anatome cui Accessit Nervorum Descriptio et Usus. J Martyn & J Allestry, London. 9. Wynter, WE. Four cases of tubercular meningitis in which paracentesis of the theca vertebralis was performed for the relief of fluid pressure. Lancet 1891;1:981. 10. Quincke, H. Die Lumbalpunction des Hydrocephalus. Berl klin Wochenschr 1891;28:929-933, 965-968. 11. Mestrezat, W. Le liquide céphalo-rachidien normal et pathologique, valeur clinique de l’examen chimiqe. Maloine, Paris, 1912. 12. Cushing, HW. Studies on the cerebrospinal fluid. J Med Res. 1914; 8:406-409.

Vakinhoudelijk

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

Nieuws uit de wetenschap: het glymfatische drainagesysteem van de hersenen Wetenschappers hebben een nieuw drainagesysteem ontdekt in de hersenen, namelijk het ‘glymfatische systeem’. door Jeroen De Block Science Daily (15 augustus 2012) schrijft: “Voorheen onbekend drainagesysteem in de hersenen: nieuwe beeldvormende techniek brengt “Glymphatic System” in beeld”.1 De gegevens zijn online bekendgemaakt op 15 augustus 2012 in Science Translational Medicine.2 Op YouTube is er ook een video te zien van Jeffrey Iliff, PhD, één van de onderzoekers, over dit pas ontdekte fenomeen.3 Zoals we weten bevat het centrale zenuwstelsel geen lymfevaten. Het principe van wash-out van afvalstoffen gebeurt hier op

omwikkelen bevatten een waterkanaal dat volgens deze wetenschappers medeverantwoordelijk lijkt te zijn voor de sturing van de vloeistofstroom. Dit is dus een sturingsmechanisme op cellulair niveau en geeft een mooi beeld van de relatie cel en ECM. Het glymfatische systeem is ook een hydraulisch werkend systeem, dat alleen functioneert als het intact blijft. Het moest dus in vivo onderzocht worden. In het boven beschreven onderzoek werd het op muizen getest.

Het is een lange weg om dat zichtbaar te maken wat er altijd is geweest een andere manier. Wash-out is een principe wat in 1954 ontdekt werd door Barany en Scotchbrook.4 Het is een fenomeen waar een cel, weefsel of orgaan zijn afvalstoffen probeert op te ruimen, zodat er geen katabolieten in het weefsel achterblijven. Dit gebeurt door en in de extracellulaire matrix (ECM). Tot nu toe was het de overtuiging van wetenschappers dat de liquor cerebrospinalis (LCS) functioneerde als het wash-out systeem van de hersenen (productie in de plexi choroïdei en opname in de granulationes arachnoideae Pachionni). Op welke manier en hoe dit precies werkte, was nog erg weinig bekend. Dit nieuw ontdekte, goed georganiseerde systeem heeft blijkbaar ook dezelfde functie als het lymfesysteem in het lichaam, de wash-out, maar doet dit via specifieke anatomische structuren. Het bestaat uit een soort van pijpleidingen die rond de bloedvaten van de hersenen liggen en gestuurd worden door gliacellen, vandaar de naam. Glia en lymfatisch wordt dus “het glymfatische systeem”. Het andere verschil is dat dit systeem onder druk werkt en met grotere volumes aan liquor dan het systeem wat we reeds kenden. Zo kan de LCS behoorlijk snel en vrij diep in de hersenen doordringen. De anatomische route is die van de arteriën in richting van de venen, en tussen deze twee worden verschillende partikels meegenomen. Volgens de wetenschappers spelen de astrocyten een rol in het sturen van dit systeem. Astrocyten zijn stervormige, vertakte gliacellen in het centrale zenuwstelsel. Het zijn een soort steuncellen en liggen tussen een arterie en een neuron. De aanhangsels van de astrocyten die de arteriën

Still schreef ook al over het wash-out fenomeen: “Turning on the Lymph, giving its time to do its work of atomizing all crudities”.5 Ook had hij het over: “The human body will sicken and die from imperfect drainage just as certainly as the inhabitants of a great city would become extinct by collaps or any method that would block the sewerage (Sewage)…” 5 Deze ontdekking geeft de osteopathie een fysiologisch fundament en een mogelijk wetenschappelijk kader in het werken met het craniale gebied.

Correspondentie

Redactie De Osteopaat

E-mail

[email protected]

Literatuur 1. 2.

3. 4.

5.

http://www.sciencedaily.com/releases/2012/08/120815142042. htm Jeffrey J. Iliff, Minhuan W, Yonghong Liao, Benjamin A. Plogg, Weiguo Peng, Georg A. Gundersen, et al. A paravascular pathway fascilitates CSF flow trough the brain parenchyma and the clearance of interstitial solutes, including amyloid β. Science Translational Medicine 2012; DOI: 10.1126/scittranslmed.3003748 https://www.youtube.com/watch?v=ci5NMscKJws Barany EH, Scotchbrook S. Influence of testicular hyaluronidase on the resistance to flow through the angle of the anterior chamber. Acta. Physiol. Scandinav. 1954;30(2-3):240-8. Stark J. Still’s Fascia. Pähl-Germany: Jolandos, 2007.

| 11

Vakinhoudelijk

Lustrum Het volgende NVO-lustrum valt in 2015. Het bestuur vindt het een goed idee om vast met de voorbereidingen te beginnen. Een voorbereidingscommissie is in oprichting. Belangstellenden kunnen contact opnemen met het secretariaat. Tot zover de feiten. Een lustrum is echter veel meer. Een lustrumjaar is een geweldige mogelijkheid om dynamiek, kleur en een boost te geven aan de osteopathie in Nederland. En om onverwachte resultaten te bereiken. Dynamiek, kleur, een boost? Onverwachte resultaten? Dat kan nog van alles betekenen.

Daarom wil de voorbereidingscommissie een lustrumjaar 2015 creëren dat voor ieder NVO-lid een bron van inspiratie kan zijn. Voor iedereen binnen de NVO, van bestuursleden, commissieleden, regiovoorzitters tot alle hardwerkende ‘gewone’ leden aan toe. Een lustrumjaar waar we met elkaar zin in hebben, dat zorgt voor leven in de brouwerij, voor actie op allerlei gebied. Op het gebied van de PR, het SWOO, de regio’s, De Osteopaat, social media, de samenwerking met de NOF. Om maar willekeurig enkele van de vele mogelijkheden op te sommen. Een lustrumjaar wordt niet georganiseerd door die NVO (‘zal wel weer niets worden’), maar door ons allemaal! Door alle NVOleden, bestuursleden, commissieleden en regiobestuurders

2015 is dichterbij dan we denken Inderdaad, dat kan van alles betekenen. Grotere betrokkenheid van de leden, overvolle regionale en algemene ledenvergaderingen, meer bekendheid en waardering bij het grote publiek, meer erkenning door medici en paramedici, een nog professionelere organisatie, meer wetenschappelijke onderbouwing, meer mogelijkheden voor nascholing, een onverwachte uitnodiging van Ton, voor een gesprek met de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Om maar enkele voorbeelden van dynamiek, kleur, boost en onverwacht resultaat te noemen. Op vele gebieden worden natuurlijk al activiteiten ondernomen door gemotiveerde en gewaardeerde collega’s. Een lustrumjaar kan echter een extra stimulans en een bron van inspiratie betekenen voor alle toegewijde betrokkenen. En bovendien is een lustrumjaar een mogelijkheid om deze belangrijke bezigheden extra onder de aandacht te brengen. Onder de aandacht van ons allemaal binnen de NVO maar ook daarbuiten. Iedereen kent die goede nieuwjaarvoornemens wel: te gaan hardlopen bijvoorbeeld. In februari is het al minder en in de loop van april blijkt er toch weer niets van terecht gekomen te zijn. Met goede redenen natuurlijk, drukke praktijk, schoonmoeder ziek, tja, het lukte echt niet. Maar heb je je in januari, samen met een groep vrienden, ten doel gesteld om de marathon van New York te gaan lopen in het najaar, dan wordt je kans op succes vele malen groter! Bij goede voornemens en andere projecten is het belangrijk om een uitdagende toekomst voor jezelf en je medestanders te creëren. De marathon van New York te gaan lopen, voelt heel anders dan 3 avonden per week te gaan afzien in regen en wind. En voorzie jezelf van de nodige support vanuit je omgeving of zo nodig professioneel. Koop dure schoenen en wordt lid van die atletiekvereniging!

12 |

gezamenlijk. Hoe klein het steentje ook is dat je kunt bijdragen aan de dynamiek, de kleur en de boost, je weet nooit welk resultaat het oplevert. De eerste ideeën voor een lustrumcongres zijn er al. Geïnspireerd? Nog meer ideeën? Plannen? Neem contact op met het secretariaat! Na bespreking in de voorjaars RLV’s vindt de eerste presentatie van lustrumplannen plaats tijdens de ALV van 25 april 2013. Een presentatie over jouw lustrumplannem! Namens de voorbereidingscommissie i.o. Arie Nugteren

Correspondentie

Secretariaat NVO

E-mail

[email protected]

Opinie

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

Mijns Inziens… Gaat angst onze raadgever zijn? door Frits Heutink DO-MRO

“Jij bent al 28 jaar met osteopathie bezig, dus jij moet wat te vertellen hebben”. Deze opmerking kreeg ik van Dick toen hij mij vroeg de pen over te nemen. Ik was het niet gelijk met hem eens, had mijn twijfels, maar heb toch de 28 jaar de revue laten passeren. Ik kwam erachter, dat er in die afgelopen tijd heel wat gebeurd is, heel veel veranderd is, veel keuzes gemaakt zijn en er veel beslissingen genomen zijn. Keuzes en beslissingen waarvan op voorhand niet meteen duidelijk was welke uitwerkingen ze zouden hebben.

Ontwikkeling Mijn eerste en belangrijkste beslissing was om überhaupt te beginnen met de opleiding osteopathie. Dit in een tijd (1984) dat er nog geen structuur bestond in opleiding en organisatie. Dit kreeg langzaam gestalte met de oprichting van de NVO en de daaruit voortkomende NRO.

- Het voldoen aan de opleidingseisen de geloofwaardigheid naar buiten benadrukken. - Jezelf profileren als osteopaat en de waarde van het beroep uitstralen. - Last but not least, je vak uitoefenen zonder overheidsinmenging. Een zelfstandigheid die ook gepaard moest gaan met ongeremde groei en ontwikkeling. Dit zowel op organisatorisch niveau voor wat betreft de NVO en het NRO alsook, en misschien nog wel meer, voor de individuele osteopaat. Voor mijzelf betekende dit een tijd waarin ik naar hartelust de grenzen van de osteopathie kon exploreren, mijn weg zoekend in het woud van verschillende technieken en ideeën. De verder voortschrijdende persoonlijke ontwikkeling en toenemende ervaring maakten dat interesses gingen veranderen. Mijn persoonlijke visie op het osteopatisch handelen naar patiënten toe en het uiteindelijke effect op het klachtenpatroon zorgde

Niet angst maar vertrouwen zou onze leidraad moeten zijn

Frits Heutink

Door het invoeren van de door onszelf gecreëerde regelgeving binnen het NRO werden de eisen voor registratie danig veranderd en verzwaard. Dat betekende, dat als ik door wilde als geregistreerd osteopaat bij de NRO, ik ingrijpende beslissingen moest nemen. Ik koos voor onzekerheid. Door het schrijven van de thesis verplichtte ik mijzelf afstand te doen van de fysiotherapie. Het verkopen van de praktijk, het opzeggen van de ziekenfondscontracten en het teruggeven van de BIG-registratie deden mij in het diepe belanden. De redenen voor de invoering van deze eisen waren in mijn beleving eenvoudig en noodzakelijk: - De duidelijke afscheiding van de fysiotherapie moest een helder beeld geven van de zelfstandigheid van het beroep osteopathie.

ervoor dat ik ook minder bekende gebieden van de osteopathie ging verkennen. Therapievormen en zienswijzen die ik met de nodige zelfkritiek al dan niet in mijn eigen osteopatisch handelen ging implementeren. Dit was mede mogelijk door de open en een met respect naar elkaar toe gevoerde discussie onder collega’s over al dan niet tot de osteopathie behorende onderwerpen. Iedereen bepaalde dan voor zichzelf of een methode wel of niet paste binnen zijn of haar persoonlijke visie. Hierdoor ontstond een enorme diversiteit onder de osteopaten. Ik heb in Nederland niet als fysiotherapeut gewerkt en heb dus geen netwerk op kunnen bouwen. Binnen het raamwerk van de interne regelgeving (NRO) ervoer ik alle vrijheid om een praktijk te starten. Aanpassingen door de jaren heen brachten daar geen veranderingen in. Begonnen met 1 patiënt in de eerste 2

| 13

Opinie

weken. Ik was één van de eersten in de provincie Groningen, dus de naam osteopathie was toen geheel onbekend. Ik heb voor mijzelf het wiel opnieuw uit moeten vinden. Hoe krijg je de agenda vol? Waar stop je de energie in? Ik heb besloten mij volledig te concentreren op de patiënten. Ik heb geen lezingen gehouden, geen verdere stukken in de krant dan alleen bij de opening, geen bezoeken aan huisartsen of andere disciplines. Al mijn energie steken in het behandelen van patiënten. Niet bang en vertrouwend op mijn eigen kunnen door het geweldige instrument dat ik in mijn bezit had en bewust van de verantwoordelijkheid waar ik mijzelf mee opzadelde, ben ik begonnen. Al snel bleek, dat ik met dit instrument bergen kon verzetten. De volle aandacht voor de patiënt zorgde ervoor dat ik merkte, dat mond-op-mond reclame het krachtigste medium is. De patiënt bleek de beste ambassadeur te zijn. Binnen een jaar was de agenda vol en na verloop van tijd zochten andere disciplines als vanzelf contact met de praktijk. Op grond van resultaten werd de interesse in de osteopathie groter. De vraag naar een osteopathische benadering van klachten door huisartsen, fysiotherapeuten en verloskundigen en complementaire geneeswijzen begon te groeien. Samenwerking kreeg een steeds stabieler fundament. Dit alles heeft mij gevormd tot de osteopaat die ik nú ben en mij verder zal vormen tot de osteopaat die ik zal worden. De osteopathie krijgt langzaam maar zeker de waardering die het verdient. Maar ik ben nog lang niet klaar. Achter elke horizon ligt weer een andere. En ik blijf nieuwsgierig naar wat er achter ligt. Ook binnen NVO en NRO is er veel veranderd. Ook hier zijn door de jaren heen keuzes gemaakt en beslissingen genomen, weloverwogen en zonder vrees. Dit maakt dat de beroepsgroep staat waar het nu staat: onafhankelijk, met een regelgeving in eigen hand en met nog steeds de wil ongeremd te groeien en te ontwikkelen: the limit is the sky and beyond.

Kentering? Hoe bekender de osteopathie wordt, hoe meer er op gelet gaat worden, hoe meer invloed anderen willen hebben op hetgeen je doet. Dit zou je als een bedreiging kunnen gaan voelen. We bevinden ons nu volgens mij op een punt waarop we heel goed moeten nadenken op wat voor manier wij hiermee omgaan. Thema’s als BIG, wetenschappelijk onderzoek en verdergaande inmenging van de ziektekostenverzekeraars zorgen voor uiteenlopende meningen en vrees. Er moeten doordachte en weloverwogen keuzes gemaakt worden om ervoor te zorgen dat we vooruit blijven gaan in plaats van stappen achteruit. Ik krijg echter het idee dat op dit moment keuzes gemaakt gaan worden vanuit, mijns inziens, een verkeerde motivatie. Ik weet dat er in deze materie geen zwart-wit is, dat er zeker ook voordelen kunnen zijn. Maar zijn deze dan op de lange of korte termijn? Ik heb bedenkingen en ga proberen deze duidelijk te maken. Registratie in het BIG-register zou erkenning betekenen. Het zou van de osteopathie een beschermd beroep kunnen maken. Het zou betekenen dat we gevrijwaard worden van BTW-heffing. Het zorgt er echter ook voor, dat wij ons overleveren aan een instantie. Een instantie die op den duur kan gaan uitmaken welke osteopatische handeling in de BIG opgenomen wordt en welke niet en dus zou kunnen gaan bepalen wat wij wel of niet mogen doen. Het zal eerder een uitverkoop van de osteopa-

14 |

thie betekenen dan de zekerheid van een beschermd beroep. Een bescherming tegen therapeuten die zich na een cursus van drie weken osteopaat noemen? Ik denk dat we op dit moment met de huidige organisatiestructuur binnen de NVO en de NROregelgeving, met uiteindelijk het DO-MRO® voldoende mechanismen tot onze beschikking hebben om naar buiten duidelijk te maken wat osteopathie is, wat we uitdragen en hoe we kwaliteit gaan waarborgen en verbeteren. Het is vooral van belang, dat wij regelgeving in eigen beheer houden zonder inmenging van buitenaf en daardoor onze zelfstandigheid bewaren. Voor wat betreft de BTW. In de periode dat wij als osteopaten BTW hebben afgedragen heeft dat naar mijn idee geen enkele invloed gehad op de bezettingsgraad van de praktijk. Het gaat erom de juiste keuze te maken hoe we nú met de BTW omgaan. Dat moet iedereen voor zich bepalen. Volgens mij hebben we ondertussen zoveel credit opgebouwd, dat we deze ingrijpende verandering positief tegemoet kunnen zien. Vanuit het oogpunt van erkenning ontstaat ook de drang om osteopathie wetenschappelijk te moeten onderbouwen. Publicaties over het effect van osteopathische interventie bij verschillende klachten/aandoeningen is wenselijk. Wetenschappelijk onderzoek/studies naar het effect van osteo­pathische technieken is bedenkelijk. Tenminste, als het de bedoeling is de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek als evidence based te implementeren in het osteopathisch handelen. Als dit gaat gebeuren, dan hebben we volgens mij in ieder geval drie problemen. - Het gaat voorbij aan de individualiteit van de patiënt. Elke patiënt is uniek. Met ieder zijn of haar eigen persoonlijkheid kan elke patiënt verschillend reageren op eenzelfde dysfunctie. Het zal dus elke keer om een andere aanpak vragen voor misschien wel hetzelfde probleem. - Het houdt geen rekening met het vaak complexe karakter van klachten waarmee patiënten bij ons komen. De behandeling van deze klachten moet dan ook vanuit verschillende oogpunten bekeken worden. En meestal moeten we gebruik maken van verschillende technieken uit verschillende methoden. - Het legt ons beperkingen op in ons handelen, waardoor wij niet meer in staat gesteld worden de grenzen van ons kunnen op te zoeken. Een “kunnen” wat ons duidelijk onderscheidt van andere disciplines. Ook zal het ons de motivatie ontnemen om achter de horizon te kijken. Hierdoor zullen wij niet meer in staat zijn de individualiteit van de patiënt en de complexiteit van zijn/haar klacht recht te doen. Evidence based handelen past niet in het osteopathisch denken en mag dus ook nooit ons handelen gaan bepalen. Dit moet betekenen, dat het geen doel mag zijn voor scholing of nascholing. Wat in het begin een wens is, wordt in de toekomst een plicht. Hoe meer patiënten de osteopatische praktijken bezoeken, hoe meer de ziektekostenverzekeraars moeten vergoeden, hoe meer invloed zij zouden willen hebben. Om mechanismen die daartoe zouden kunnen leiden tegenwicht te geven, is het belangrijk dat we als beroepsgroep één front vormen. Eind tachtiger jaren, ik werkte toen als fysiotherapeut in Duitsland, hebben wij als beroepsgroep eenzijdig de

Opinie

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

contracten met een deel van de ziekenfondsen opgezegd. De tariefonderhandelingen verliepen voor ons dermate slecht, dat wij ons daartoe genoodzaakt zagen. De ziekenfondsen hebben op alle mogelijke manieren geprobeerd onze eenheid en gesloten front te doorbreken. Kosten noch moeite werden gespaard. Uiteindelijk is het hen na ongeveer een jaar niet gelukt. Er werd een vergoeding aangeboden die meerdere malen hoger lag, dan een jaar daarvoor. Na aanvankelijke angst en onzekerheid gingen binnen de beroepsgroep stemmen op, waarom überhaupt weer contracten zouden moeten worden afgesloten. Op het moment bekruipt mij het gevoel dat er een tendens is om te bezwijken voor druk en eisen van buitenaf en daarom veranderingen aan te brengen die zich beperkend zullen gaan uitwerken op de osteopathie. Erkenning krijgen we van de patiënten die in onze praktijk komen. Alleen hen moeten we overtuigen van onze kwaliteiten. Kwaliteiten die ontstaan door onze onbeperkte zoektocht naar de grenzen van de osteopathie. Dit zorgt voor diversiteit binnen de osteopathie en laat een discussie ontstaan die ons scherp houdt. Daardoor blijven we op zoek naar nieuwe ideeën. We kunnen ons dan blijvend onderscheiden van anderen. Door zelf

Nascholing

de lat hoog te blijven leggen, waarborgen we deze kwaliteit en de geloofwaardigheid naar buiten. Laten we dit zo houden. We moeten natuurlijk wel alert blijven. Reageren op veranderingen om ons heen als het nodig is. Initiatief tonen en handelen waar het moet. Echter, keuzes die gemaakt en beslissingen die genomen moeten worden, dienen doordacht en weloverwogen te zijn. Het mag niet zo zijn, dat onzekerheid of angst een raadgever gaat worden in tijden van veranderingen. We blijven ook deze keer in het noorden. Ik draag de pen graag over aan Jacquelin Hekman. Een collega die al geruime tijd in Groningen met osteopathie bezig is en door haar inzet mede verantwoordelijk is dat de osteopathie ook op de Groningse kaart gezet is. Na alle bijdragen van mannelijke collega’s wordt het ook tijd een vrouwelijke collega de pen te geven.

Correspondentie

Frits Heutink DO-MRO Hoofdweg 210 9695 AT Bellingwolde

E-mail

[email protected]

(vervolg van pagina 5)

IAO

18 & 19 januari, 1 & 2 maart en 19 & 20 april 2013: Osteopathie in de pediatrische geneeskunde Docent: meerdere docenten Module 1 vrijdag 26 en zaterdag 27 oktober 2012 14 credits Module 2 vrijdag 07 en zaterdag 08 december 2012 14 credits Module 3 vrijdag 18 en zaterdag 19 januari 2013 14 credits Module 4 vrijdag 01 en zaterdag 02 maart 2013 14 credits Module 5 vrijdag 19 en zaterdag 20 april 2013 14 credits Deelname aan de modules 3, 4 en 5 kan nog

IAO

14 t/m 17 maart 2013: Toegepaste fysiologie in de osteopathiepraktijk Docent, Luc Peeters, MSc.Ost Credits: 25

Sutherland

7-10 maart 2013: Viscerale dynamiek en osteopathische behandelprincipes 1e module van de cursus gegeven door Finet D.O. en Williame D.O.. Deze cursus bestaat uit 2 modules van telkens 4 dagen en is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek betreffende de viscerale dynamiek. Hierbij worden correlaties gelegd tussen stoornissen van de viscerale dynamiek en gastrointestinale disfuncties. Respiratoire disfuncties, intrinsieke dynamiek en het principe van de drukkolommen binnen het abdomen worden besproken, geïllustreerd aan de hand van beeldmateriaal en toegepast in de praktijk van de viscerale normalisaties.

IAO

9 en 23 maart 2013: Seminar over gynaecologische problemen Docent: Gabriël Devriendt Credits: in aanvraag.

IAO

3-4-24 en 25 mei 2013: Osteopathie in de sport Docent: meerdere docenten Module 1 vrijdag 21 en zaterdag 22 december 14 credits Module 2 vrijdag 03 en zaterdag 04 mei 2013 14 credits Module 3 vrijdag 24 en zaterdag 25 mei 2013 7 credits Deelname aan de modules 2 en 3 kan nog

IAO

30 mei t/m 2 juni 2013: Het fasciale systeem in de osteopathiepraktijk  Docent: Luc Roggen, BSc.Ost.

Sutherland

31 mei en 1 juni 2013: Manipulaties van de wervelkolom Deze cursus wordt gegeven door Erwin ter Laak D.O. Meer informatie volgt op de website.

Sutherland

7-10 november 2013: Viscerale dynamieken en osteopathische behandelprincipes 2e module van de cursus gegeven door Finet D.O. en Williame D.O.

| 15

Varia

Van bedrijfsarts naar fulltime osteopaat door Mirre Bots

Arts en osteopaat John van der Woude is duidelijk bezield in zijn vak, maar heeft ook een visie over de gezondheidszorg. Hij zoekt voortdurend naar de onderlinge verbanden en het grotere plaatje en is kritisch naar de maatschappelijke ontwikkelingen die onder druk van de almaar stijgende kosten een kant uitgaan die we niet zouden moeten willen, namelijk dat de zorgverzekeraars steeds meer te zeggen krijgen naar welke arts of behandelaar we gaan. Het is een van de redenen waarom John van der Woude drie jaar geleden na twintig jaar bedrijfsarts te zijn geweest met deze werkzaamheden is gestopt en zich volledig als osteopaat heeft gevestigd. ‘Als bedrijfsarts voelde ik me steeds meer gevangen in een systeem dat niet het mijne is. De mogelijkheid om redelijke en voor mensen werkbare oplossingen te zoeken werd steeds kleiner en ook werd er meer en meer volgens vaste protocollen gewerkt. Een voorbeeld van het eerste is een moeder wiens kind kanker krijgt. Dat raakt haar uiteraard zeer en de

standaard. Behalve dat heel veel mensen niet in de protocollen passen, tast het de meer intuïtieve en ervaringsgerichte aanpak van artsen aan. Toen ik nog geneeskunde studeerde, was de zogenaamde klinische blik van de arts een aansprekend fenomeen. Intuïtief, maar wel gebaseerd op veel kennis en ervaring, wist de arts soms feilloos wat hem te doen stond. De klinische blik die veel ervaring, studie en verantwoordelijkheid van de arts vergt, is tegenwoordig vervangen door een protocol. Het gevaar hiervan is dat artsen niet meer openstaan voor de signalen van hun patiënten, maar hen door de bril van het protocol bekijken. Mensen willen graag een luisterend oor, aandacht en betrokkenheid. Allemaal zaken die ook meespelen in het verminderen van veel klachten, maar daar is steeds minder tijd voor. Als bedrijfsarts vond ik maatwerk belangrijk: om de juiste patiënt bij de juiste behandelaar te krijgen en zo voor werknemer en werkgever een goed resultaat te behalen. Zo heb ik ook veel naar osteopaten verwezen totdat het protocolmatig werken steeds dwingender werd en ik hierin belemmerd werd.

Zorg, aandacht en preventie centraal stellen in de gezondheidszorg is de oplossing voor heel veel problemen begeleiding van haar kind kost haar bovendien veel tijd, dus meldt ze zich ziek op haar werk. Maar haar leidinggevenden vinden dat geen pas geven. Hun opvatting is: jíj bent niet ziek, dus je moet weer aan het werk. Als ik hen dan voorstel of dat niet op te lossen is onder de noemer ‘zorgverlof’, zoals dat voorheen wel gebeurde, zijn ze het daar absoluut niet mee eens. Ik vind het niet zinvol om hier zo rechtlijnig in te zijn, want als je die moeder niet enigszins ontziet, komt ze later alsnog in de ziektewet terecht. Dat ik als arts niet meer kan zeggen: hoe kunnen we dit zo aanpakken dat iedereen er op de langere duur beter van wordt, stuitte me tegen de borst. Het is een soort verharding die uiteindelijk niet werkt. Zorg en aandacht voor elkaar is juist erg belangrijk voor gezondheid. Dat heeft bijvoorbeeld ook de fameuze Okinawa-studie uitgewezen. Op dit eilandje onder Japan is de wederzijdse betrokkenheid en zorg en aandacht voor elkaar onverminderd groot. Daardoor behoren deze bewoners tot de gezondste mensen ter wereld. Al heeft hun voedingspatroon met veel versgevangen vis, groente en fruit daar uiteraard ook mee te maken.’

Een andere ontwikkeling die daar voor mij nog bovenop kwam, was dat de nieuwe personeelsadviseurs in bedrijven de laatste jaren steeds vaker wilden bepalen naar welke bedrijfsmaatschappelijk werker of fysiotherapeut de zieke werknemers moesten gaan. Ik vind dat een kwalijke ontwikkeling, zeker omdat in de praktijk vaak blijkt dat het vertrouwen dat iemand in een arts of behandelaar heeft van wezenlijke invloed is op het welslagen van de behandeling en het genezingsproces. Voor mij raken al deze ontwikkelingen aan de basis van de relatie tussen arts en patiënt. Bovendien zetten ze mijn eigen invulling van het dokter zijn erg onder druk. Ik ben, zoals zovelen, arts geworden omdat ik mensen wil helpen. Als ik dat kan doen op mijn eigen, uiteraard verantwoorde manier en zie dat de patiënten daar baat bij hebben, word ik daar zelf ook blij van. In mijn werk als bedrijfsarts verdween die blijdschap steeds meer, terwijl die in mijn werk als osteopaat – ik had er een deeltijdpraktijk als osteopaat naast – alleen maar toenam. Dus was het besluit op een gegeven moment snel genomen.’

Protocollengeneeskunde

Hoewel het best een moeilijke beslissing was, heeft hij er geen spijt van. Integendeel, zijn ogen glimmen, als hij praat over wat hij in dit vak allemaal vermag. ‘Het mooie is dat ik als osteopaat de levende structuur onder mijn handen voel. Ik werk letterlijk met het menselijk lichaam, maar zie het niet als een object. Het lichaam is een levende totaliteit, een vibrerend energetisch geheel dat in interactie staat met zijn omgeving en medemen-

‘Ook het te veel willen werken met vaste protocollen of gestandaardiseerde behandelingen, dat steeds meer opgeld doet, pakt in mijn ogen niet uit zoals het ooit bedoeld was. Die protocollen zouden moeten dienen als een soort checklist of minimumnorm, maar hebben de status gekregen van een gouden

16 |

Levende structuur

Varia

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

sen en dat zich constant aanpast en reguleert. En ook de geest en ziel maken er deel vanuit. Dus daar ga ik ook op in, als het zo uitkomt. Zo kwam er eens een vrouw met terminale kanker bij me die veel last van hoofdpijn had. Dat ging na een paar behandelingen vrij goed, maar toen gaf ze aan vooral ook veel behoefte te hebben om haar verhaal eens kwijt te kunnen. Ze voelde de druk van nog een chemo, terwijl de dood naderde. Juist over haar naderende dood wilde ze graag praten. Dat hebben we toen gedaan. Als je als arts met gevoel en betrokkenheid met zo iemand praat, haal je haar uit het isolement dat ze ervaart, omdat ze met niemand kan praten over haar acceptatie van haar naderende dood. Heel belangrijk naar zo’n stervensproces toe.’

Vertraagd ritme ‘Een van de beste adviezen die een arts in mijn ogen aan veel mensen kan geven, is meer rust en stilte in hun leven inbouwen. Juist omdat osteopaten veel met beweging en ritme werken, zijn zij erachter gekomen dat wanneer de ritmes van allerlei systemen vertragen en in de verstilling komen, mensen veel meer in balans komen. Ook neemt het zelfgenezend vermogen dan aanzienlijk toe. Osteopaat James Jealous heeft hier bijvoorbeeld onderzoek naar gedaan en daaruit bleek dat, als mensen in de natuur komen, ze veel sneller in die vertraagde ritmes gaan. Een ander goed advies is om meer terug te gaan naar een natuurlijke leefstijl. Naar mijn idee behoren daartoe: ontspannen, bijtanken door regelmatig te wandelen of te verblijven in de natuur, mediteren, het gevoel hebben dat je tot een groep behoort, maar ook langdurige gesprekken voeren of elkaar verhalen vertellen. Naast een gezond eetpatroon natuurlijk. Over dat laatste bestaat inmiddels zoveel informatie en kennis dat elke arts deze zou moeten hebben en actief hierover zou moeten adviseren. Zo heeft de Amerikaanse arts Dean Ornish dertig jaar geleden al aangetoond dat ziekte door een gezonde leefstijl kan omkeren. Door gezonde voeding, beweging, stoppen met roken en technieken om stress te hanteren kan een vernauwing in een kransslagader geleidelijk verdwijnen en meer open gaan staan. Zelfs in die mate dat een hart niet meer gedotterd hoeft te worden. Ook bracht hij naar voren dat bij aangetoonde prostaatkanker de genexpressie en prognose door een gezonde leefstijl zeer ten gunste kunnen worden beïnvloed.’

Weinig macht ‘Het is jammer dat de wat zachtere en menselijke kanten van de gezondheidszorg in de reguliere geneeskunde steeds vaker het onderspit delven, terwijl van veel zaken, zoals hartcoherentie, neurofeedback en homeopathische middelen voor kinderen met allergische reacties, overtuigend is bewezen dat het werkt. Zelfs ons vak, de osteopathie, dat toch dicht tegen de reguliere geneeskunde aan ligt, wordt omdat het echt een voelvak is afgedaan als alternatief. In de geneeskundeopleiding wordt het bio-psychosociale model wel onderwezen, maar er wordt in de praktijk niet naar gehandeld, mede omdat de hoofdstroom voornamelijk biologisch wetenschappelijk georiënteerd is en daarin moet alles evidence-based zijn. Maar binnen de gezondheidszorg zijn er veel minder zekerheden dan we altijd willen doen voorkomen. We

werken met waarschijnlijkheden en niet met zekerheden. Artsen zouden vaker kunnen zeggen: uit onderzoek weten we dit of dat, maar het is niet zeker, want de inzichten en uitkomsten veranderen steeds weer. Maar door er zo in te staan, geef je als arts de rol van machthebber en expert een beetje op. Evidencebased is belangrijk, maar wil eigenlijk niet meer zeggen dan dat het voor een grote groep de beste manier van behandelen is. Voor een individuele patiënt kan dat echter heel anders uitpakken. Collega’s raad ik het boek ‘The sickness of evidence-based medicine’ van Tarnished Gold aan. Om eens een kritisch tegengeluid te horen en om ideeën op te doen hoe wij als osteopaten met wetenschap kunnen omgaan. Een andere reden waarom het psychosociale naar mijn idee relatief weinig aandacht krijgt, is dat de mensen die over het psychosociale gaan, weinig macht hebben. Dat geldt trouwens voor de hele alternatieve sector. Het is een soort tegenstroombeweging die wel groeit, maar weinig macht heeft. De complementaire zorgverleners zijn vaak vrij idealistisch en willen het spel niet spelen zoals de reguliere sector dat doet. Je moet niet vergeten dat de reguliere sector één miljard per jaar in hun lobbyorganisaties stoppen en dat deze dagelijks bij de politiek op de stoep staan om hun ideeën erdoor te krijgen. Als je het niet op die manier doet, blijft de complementaire sector toch een soort onderstroom. En vergeet ook de enorme financiële belangen van de farmaceutische industrie niet. Zo vermeldt David Servan-Schreiber in zijn boek ‘Anti-kanker’ dat de cholesterolverlager Lipitor op het toppunt van de verkoop meer dan een miljoen dollar per uur opbracht en dat 365 dagen per jaar! Dat geeft natuurlijk een enorme push om zo’n middel te blijven promoten. Een ander, tegengesteld voorbeeld van hem is dat het volgen van een mediterraan dieet evenveel doet als vijf veel voorgeschreven medicijnen. Een goede kok doet dus meer voor je gezondheid dan een apotheker, zou je kunnen zeggen.

Zachte kracht Waar ik wel optimistisch over ben, is dat je in de maatschappij naast de politieke en bestuurlijke verharding op veel fronten toch ook een zachte kracht ziet opkomen. Er is niet alleen een steeds grotere groep mensen die naar complementaire behandelaars gaat, maar velen houden zich ook bezig met zaken als meditatie, slow life, biologische voeding, spiritualiteit, geweldloze communicatie. Als het vrouwelijke meer mag meedoen in onze maatschappij zal dat ook de gezondheidszorg ten goede komen. Dan zal er minder nadruk komen te liggen op techniek en macht en meer op wederzijds respect en verbondenheid. Voor die zachte kant is trouwens al meer oog. Er zijn steeds vaker congressen en symposia, ook voor artsen, waar de gezondheidszorg wordt gezien als meer dan techniek en waar men een lans breekt voor de integratieve geneeskunde die in Amerika al goed van de grond komt. Zorg, aandacht en preventie weer centraal stellen is de enige manier om tot een menswaardige en betaalbare gezondheidszorg te komen.’

Correspondentie

Redactie

E-mail

[email protected]

| 17

Varia

Osteopathie in Kenia door Marlies Renkens DO-MRO

Met dank aan Valerie Groeneweg, Jeanne Bleeker, Nav Matharu, Marjolein Moors en Bieke van den Berghe voor hun bijdrage.

Divinity Foundation “Its simple, but the best things are always simple. To empower through hope, humanity, healing”. In 2011 ging ik naar Nairobi om samen met een groep osteopaten, artsen en lokale gezondheidsmedewerkers deel te nemen aan een medisch project georganiseerd door Divinity Foundation. Dit jaar ging voor het eerst een Nederlands-Vlaams team mee met de expeditie. Divinity Foundation is een non-profitorganisatie in 2008 opgericht door Nav Matharu, een Britse osteopate met roots in Nairobi. De stichting biedt onder andere middels medische-, onderwijskundige- en voedselhulpprojecten ondersteuning aan kinderen en vrouwen die dringend hulp nodig hebben. Er wordt minimaal twee maal jaarlijks een medische expeditie georganiseerd van twee weken.

Voorbereiding Aan het begin van de expeditie werd de dagindeling besproken en werd informatie verstrekt over de werkplekken in de sloppenwijken van Nairobi en op het platteland in Zuidoost-Kenia. Er werd gewerkt in weeshuizen, scholen, medische centra en onder acaciabomen waarbij we een fantastisch uitzicht hadden op de Kilimanjaro. Verder werd aandacht besteed aan scholing in diagnostiek en behandeling van veel voorkomende aandoeningen, zoals malaria, buiktyfus, ringworm, parasitaire aandoeningen en aids. Ook maatregelen van belang voor de eigen veiligheid kwamen uitgebreid aan bod, zoals het werken met handschoenen, mondkapjes en het gebruik van desinfectiematerialen. Maatschappelijke en culturele aspecten, uitgebreide informatie over het hoe, waarom en gevolg van besnijdenissen waren onderwerpen die belicht werden. Het expeditieteam werd bijgestaan door lokale gezondheidsmedewerkers die als vertalers ondersteunden bij de communicatie met patiënten.

Bijzondere ervaringen in Kenia op schrift gesteld Marlies Renkens

Osteopathieopleidingen uit diverse landen ondersteunen met mankracht en donaties de werkzaamheden van Divinity Foundation. “Kun je als osteopaat een zinvolle bijdrage leveren bij medische projecten in Kenia?” “Hoe is de toegankelijkheid voor osteopathische behandeling en is er sprake van continuïteit?” Een greep uit de vragen die me bezighielden voorafgaand aan mijn vertrek naar Kenia. Graag wil ik mijn ervaringen met jullie delen. Ook komen een aantal collegae aan het woord om een impressie te geven van onze werkzaamheden en de impact die het op ons als mens en als osteopaat gehad heeft.

18 |

Clinics Het team werd onderverdeeld in een aantal subgroepen, waaronder de triage osteopathie, farmacie en kledingdistributie. Dit jaar was ook een fysiotherapeute/pedicure in ons team, evenals een remedial teacher bij wie de kinderen tekeningen maakten, welke vervolgens met de osteopaten besproken werden. Voor aanvang van de clinics werden op locatie werkplekken gecreëerd. Het eerst kwamen de patiënten bij het triageteam, waar diagnose en behandelplan van de patiënten opgesteld werd. Van

Varia

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

hieruit werden de patiënten doorgestuurd naar de aanwezige disciplines of eventueel doorverwezen naar het ziekenhuis voor nader onderzoek. Bij de farmacie werden geneesmiddelen verstrekt, zoals onder andere antibiotica, ontwormingskuren, pijnstillers, vitaminepreparaten en rehydratiemiddelen. De medicatie werd ter plekke toegediend en vervolgens meegegeven aan de patiënt/ouder. Daarnaast werden wonden schoongemaakt en gedesinfecteerd. Tot slot was er nog een plek waar kleding uitgedeeld werd. Aan het eind van iedere dag werd een uitgebreide briefing gehouden. Deze was van grote waarde voor het uitwisselen van klinische ervaringen met elkaar, maar vooral ook voor de verwerking van alles wat je gezien en gevoeld had.

Klachtenbeelden Veel voorkomende klachten waren luchtwegproblemen, buiken bekkenklachten, hoofdpijn, musculoskeletale problemen, met onderliggend veelal systemische aandoeningen zoals aids, chronische malaria, parasitaire belasting, tuberculose en ondervoeding. Met behulp van anamnese en sneltesten vormde je zo goed mogelijk een beeld van wat er aan de hand was met de patiënt. Aanvankelijk werd je in het diepe gegooid, met name door de onderliggende systemische/tropische aandoeningen, die voor ons relatief onbekend terrein waren. Veel patiënten hadden een algeheel verminderde vitaliteit, met name de kinderen uit de sloppenwijken. Bij pathologie, zoals malaria en aids, werd regelmatig een vergrote milt en/of lever geconstateerd. Plagiocephalie werd niet of nauwelijks gezien. Voor een patiëntje met een enorme navelbreuk was geen geld beschikbaar voor een operatie. Nav Matharu maakte een constructie van spatels met een zwachtel eromheen en wikkelde die om de buik van het kind om tegendruk aan de breuk te geven. Een tijdelijke, simpele en functionele oplossing voor dit kind.

vrouwelijke externe geslachtsdelen zonder medische reden. Er zijn verschillende varianten die toegepast worden, van clitoridectomie tot infibulatie, een vorm van verminking waarbij de vaginale opening dusdanig verkleind wordt met hechtingen, dat slechts een kleine opening overblijft voor urine en menstruatiebloed. Een besnijdenis veroorzaakt helse pijnen en kan leiden tot hevige bloedingen, soms met de dood als gevolg. De pijn die meisjes ervaren bij een besnijdenis staat, lichamelijk en psychisch, voor de rest van hun leven in hun geheugen gegrift. Recidiverende urineweginfecties of genitale infecties, problemen bij zwangerschap en bevalling, hevige pijnen tijdens seksueel contact, infertiliteit en vaak ernstige emotionele problematiek zijn frequent voorkomende gevolgen. Tijdens de voorbereiding op de expeditie hebben we video-opnames van een besnijdenis gezien, in één woord afgrijselijk. Sociale druk van de gemeenschap en de visie dat het een voorbereiding is op het volwassen worden en op het huwelijk zijn redenen waarom deze mensonwaardige traditie voortgezet wordt. Ook de vrouwen die de besnijdenis uitvoeren vormen een obstakel om deze traditie stop te zetten, omdat ze hun brood ermee verdienen. Lapal, een van onze vertalers, heeft de actiegroep “STOP FGM” in het leven geroepen. Door middel van toneelstukjes en voorlichting proberen ze de gemeenschap duidelijk te maken welke impact besnijdenissen hebben op het leven van deze jonge mensen. De mannelijke leden van de actiegroep geven aan dat ze niet willen trouwen met een vrouw die besneden is, een revolutie wordt op gang gebracht! “Alone we can do so little; together we can do so much.” Helen Keller

Navelbreuk

Er waren veel patiënten met droge hoest, waarschijnlijk veroorzaakt door omgevingsfactoren. Een aantal patiënten werden doorverwezen naar het ziekenhuis in verband met verdenking op tuberculose. De clinics waren een gelegenheid bij uitstek om onze vaardigheden in het gebruik van stethoscoop en otoscoop verder te ontwikkelen. Bij vrouwen en meisjes vonden we vaak klachten in de regio van het kleinbekken. Deze kunnen een gevolg zijn van besnijdenissen, die met name bij Masaï stammen nog op vrij grote schaal toegepast worden. Hierover wordt in het volgende hoofdstuk meer beschreven. Gaandeweg kregen we meer routine in het opstellen van een correcte differentiaaldiagnose, ons klinisch inzicht werd in korte tijd breder. Female Genital Mutilation (FGM) omvat alle technieken die toegepast worden bij geheel of gedeeltelijke verwijdering van de

Nav Matharu

Impressies Valerie Groeneweg DO-MRO “Het was een nieuwe ervaring voor ons allemaal en we moesten ons voorbereiden op tropische ziektes die onderkend en behandeld moesten worden. Ons doel was gericht op het screenen

| 19

Varia

vullen en zalf voor ringworm op de huid van het meisje. Hierna werd het kind osteopathisch behandeld, vertrouwd, zo dicht mogelijk bij de moeder. Eerst raakte ze volledig in paniek van alle geluiden om haar heen en vreemde handen op haar lijfje. De osteopathische behandeling richtte zich onder andere op haar uitgeputte immuunsysteem en op het craniale systeem. De hele trukendoos werd geopend, maar in de loop van de behandeling werd ze steeds rustiger en ontspande zich volledig. Uren na de behandeling, toen het al donker aan het worden was en wij vertrokken, zaten ze nog samen op een bankje bij de post. Het meisje bij haar moeder op schoot. Voor mij een prachtig voorbeeld dat moederliefde universeel is”.

van de gezondheidstoestand van de mensen en het geven van een adequate behandeling. We hadden medicatie met ons mee en onze behandeling was gericht op het zodanig stimuleren van de verschillende lichaamssystemen om het immuunsysteem te versterken en het zelfgenezingsproces te stimuleren. Pure osteopathie bij patiënten die in een slechte gezondheidstoestand leven. We begonnen in de Njeru slums in een opvangtehuis voor dove kinderen. De dag erop zijn we op weg gegaan richting het zuiden van het land. Met z’n allen in de bus, de sfeer was opperbest. De bus was vol geladen met kisten medicatie, ontwormingsmiddelen en behandelbanken. We stopten in het stadje Makindu waar we een dag behandelden en we overnachtten in een sikhistische tempel. We gingen weer verder naar het zuiden en arriveerden in Oloitoktok in Masaï Land en daar klapten we de banken uit onder een boom, aan de voet van de Kilimanjaro. De patiënten kwamen uit het dorp of van het platteland waar ze geiten en koeien bewaakten. De laatste dagen hebben we ons werk voortgezet in weeshuizen in de sloppenwijken van Nairobi. In de Ananda Orphanage werden kinderen met aids behandeld en aan een paar honderd kinderen uit de sloppenwijken werd de enige verse maaltijd van de week uitgedeeld. Het was een prachtige ervaring, we hebben gehuild, gelachen, we zijn rijker thuis gekomen”. Marjolein Moors DO-MRO “In Makindu werkten we in de open lucht onder een afdak. Al lang stond een zeer jonge moeder (ik schatte haar rond de 17 jaar) met een zwaar gehandicapt kindje van ongeveer drie jaar oud te wachten. Na de triage kwam ze naar ons behandelteam met de vraag haar kind te beoordelen. Het viel direct op dat het meisje erg ondervoed was en dat ze blind was geworden na een infectie aan haar ogen. Volgens haar moeder was ze een normale baby, maar was ze veranderd. Opvallend was hoeveel liefde deze moeder voor haar kind had, ook al wist ze niet wat er precies met haar kindje aan de hand was. Dit in een land waar het lang niet zo vanzelfsprekend is als tienermoeder een zwaar gehandicapt kind op te voeden. Zij koos voor haar kindje en haar dochtertje vond alles best zolang ze maar dicht bij mama was. Een oogarts ter plaatse had haar ogen beoordeeld en haar doorverwezen naar Nairobi voor een gratis operatie. Haar moeder wist alleen niet hoe ze daar ooit zou komen. Het busgeld alleen al is voor haar een duizelingwekkend bedrag. Divinity Foundation regelde vervoer voor haar. Het meisje en haar moeder werden ontwormd, kregen multivitaminen om tekorten aan te

20 |

Bieke van den Berghe DO-MRO “De laatste dag van de expeditie in het weeshuis Childrens Garden in Nairobi vroeg mijn collega Feiko Mollema me te assisteren bij een behandeling. Het kind, een 6 jaar oud jongetje, had een jaar geleden een zwaar ongeluk gehad, aangereden door een brommer. Gelukkig werd hij naar het ziekenhuis gebracht door iemand (niet bekend wie, maar niet de ouders). Tijdens de herstel- en revalidatieperiode kwamen geen ouders of familieleden opdagen in het ziekenhuis, dus werd hij overgebracht naar Childrens Garden. Daar bleek dat hij soms perioden had van compleet zwijgen. Samen begonnen we aan de behandeling, Feiko werkte ter hoogte van het cranium, terwijl ik voelde wat er ter hoogte van de thorax en rechterschouder gebeurde. Binnen 30 seconden sliep het kind. De behandeling richtte zich vooral op het opkrikken van de vitaliteit en het vrijmaken van het cranium. Na de behandeling hebben we het kind even apart op een tafel gelegd zodat het verder kon slapen. Opvallend was dat veel kinderen heel moe waren, hun eerste wens was slapen. Mij raakte het heel erg dat het kind zoiets traumatisch als het ongeluk had meegemaakt en dan ook nog eens in een vreemde wereld gegooid werd. Als verklaring voor het niet opdagen van de ouders, vermoedde de directeur van het weeshuis, was het niet kunnen betalen van de rekening van het ziekenhuis. Dit moet ook hartverscheurend zijn voor de ouders…”. Jeanne Bleeker “Dit jaar ben ik, ex-leerkracht en remedial teacher en maandelijks werkzaam bij Still Kids, meegeweest met de expeditie in Kenia. Ik ben gespecialiseerd in de zogenaamde klapoefeningen en springtekeningen van Audrey McAllen. Bij deze methode wordt aan de kinderen gevraagd een huis, boom en mens te tekenen. Voordat ze gaan tekenen moeten zij eerst in alle ruimterichtingen klappen en hardop tellen en vervolgens alles herhalen met springen erbij. Door deze activiteiten stuwt het bloed naar de plek van het lichaamsbesef en tekent het kind zichzelf hoe het zich op dat moment voelt. Uit de tekening zou je onder andere blokkades en scheefstand kunnen waarnemen, maar dit zal getoetst moeten worden met zowel de ouders als de osteopaat. Ongeveer honderd kinderen hebben in Kenia bij mij getekend. Twee van de honderd tekenden zichzelf enigszins met bruine huidskleur alle anderen als blank. De meeste huizen hadden geen puntdaken, maar twee schuine zijden met een lange horizontale lijn daartussen. Voor mij de vraag: “In hoeverre werken de twee hersenhelften goed samen?” De kinderen hebben met plezier getekend en hadden lol in het springen. Ter illustratie wordt hier een voorbeeld beschreven.

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

Varia

Joyce 11 jaar 10 – 10 – 2012 Childrens Garden Orphanage

Een rijke kleurige tekening. Joyce geeft aan dat zij zich bewust is van het feit dat zij over talenten beschikt. Haar tekening laat ook een bepaalde zorgvuldigheid zien. Ook geeft het mij de indruk dat zij nog bezig is om goed op de grond te komen. En enige spanning is wel aanwezig. Zij biedt mogelijkheden om in contact met de buitenwereld te komen en gebruikt haar zintuigen om de wereld om haar heen te verkennen. Opvallend in de mensfiguren zijn halfcirkelvormige lijnen als scheiding tussen boven- en onderlichaam. Ook de armen maken die halve cirkel zowel naar binnen als naar buiten gericht. De linkerarm houdt iets vast wat meestal erop wijst dat er iets vast zit tussen de schouderbladen en/of nek. Wat geven de rood gemarkeerde plaatsen op de bovenbenen aan? De osteopaat constateerde een blokkade in de nek aan de linkerzijde die naar beneden doortrok. Er werd aan het middenrif gewerkt en aan het kleinbekken. Na afloop kregen de kinderen nog wat kleurkrijtjes en papier mee”.

Still Kids Centre Divinity Foundation is momenteel bezig met de laatste voorbereidingen voor een nieuw project in Masaï-land in het ZuidOosten van Kenia. Drie centra worden gebouwd met als doel vrouwen en kinderen in nood een veilige thuishaven te bieden en met medische voorzieningen te ondersteunen. De organi-

satie is van plan eind dit jaar te starten met de bouw van een rescue- en maternity centre en het Still Kids Centre. De centra komen op een plek met een adembenemend panorama grenzend aan een school, wat heel praktisch is. Het rescue centre is bedoeld als opvangcentrum voor meisjes die hun dorp ontvluchten uit angst voor de besnijdenis. Ook meisjes die vluchten omdat ze gedwongen worden te trouwen met veel oudere mannen. Deze meisjes worden vaak ernstig misbruikt door hun man en diens oudere vrouwen. Er zijn momenteel geen faciliteiten voor deze meisjes en de mensen zijn dan ook uiterst gelukkig met dit project. “Onze gebeden worden beloond”, zeggen ze. Het rescue centre zal twintig meisjes kunnen herbergen. In het maternity centre zullen vrouwen uitgebreid geïnformeerd worden over geboorteregeling, hygiëne en voeding. Ook zal er een register bijgehouden worden van geboortes en vaccinaties in de regio. Het maternity centre heeft een capaciteit van 12 bedden voor jonge masaï meisjes, die in het centre bijgestaan zullen worden door verloskundigen tijdens het bevallingsproces. Het Still Kids Centre in Kenia wordt gesponsord door de Nederlandse stichting Still Kids. Divinity Foundation uit zijn dankbaarheid in de naamgeving van het nieuwe project.

| 21

Varia

Mede dankzij de inzet van René Zweedijk kan dit prachtige initiatief mogelijk gemaakt worden. In het Still Kids Centre zal aan kinderen onder de leeftijd van 16 jaar eerstelijns medische zorg verleend worden. Er komen faciliteiten voor wondverzorging en voor onderzoek en behandeling van ziektebeelden als malaria, buiktyfus en andere infectieziekten. Verder zullen er regelmatig cursussen en campagnes georganiseerd worden met als doel het overdragen van kennis aan moeders en kinderen omtrent onderwerpen die betrekking hebben op hun gezondheid. Ook worden de kinderen osteopathisch begeleid. Het plan is dat osteopaten in cycli van twee maanden elkaar opvolgen, zodat continuïteit van behandeling gewaarborgd kan worden. Een bijzonder mooi initiatief en een inspirerende uitdaging! Ons team was aanwezig bij de inzegening van de grond in Oloitoktok waarop de centra gebouwd gaan worden. Het was een bijzonder mooi moment met een intens gevoel van verbondenheid dat we met elkaar konden delen.

Evaluatie Het werk in Kenia betekende veel voor mij en ik ben dankbaar dat ik dit mocht beleven. Je geeft wat je kunt door mensen oprechte aandacht te geven bij het onderzoek en de behandeling van hun klachten. Wat je ervoor terug krijgt is van grote waarde. Het leven van de mensen in Kenia is heel basaal. Wat wij vaak weer opnieuw moeten leren, te leven in het nu, doen zij vanzelf. Ze hebben een heel ander besef van tijd, hetgeen mij een gevoel van rust en ruimte geeft. In de huidige complexe en snel veranderende wereld voelt dat als een moment van “thuiskomen” bij je innerlijke bron. We hebben veel gezien, van ernstig zieke mensen in erbarmelijke leefomstandigheden en ook emotioneel vaak zwaar belast, tot vrolijke kinderen met een stralende lach wat je hart deed smelten. Het was bijzonder om te ervaren hoe weinig je nodig hebt om tevreden en dankbaar te zijn.

De samenwerking met Jeanne Bleeker was inspirerend en verhelderend. Met name bij kinderen met emotionele blokkades was het een rijke aanvulling. Door het tekenen werd een opening gecreëerd, kwamen ze los en vertelden, huilden en lachten. In de kindertekeningen kwamen vaak aspecten naar voren die de osteopaten meer inzicht gaven in het klachtenbeeld van het kind. De vraag of je met osteopathie bij een medische expeditie als deze een zinvolle bijdrage kunt leveren, kan ik voluit met JA beantwoorden. De kinderen en vrouwen die we gezien hebben waren heel toegankelijk voor onze behandelingen. Het maken van contact met hun lichaamssysteem was vaak eenvoudiger dan bij patiënten in ons eigen land. Ze zitten meer in hun lijf en minder in hun hoofd, waardoor je sneller tot de essentie komt. Medicatie hebben ze nodig, eten en drinken, maar aangeraakt worden evenzeer. En dat je met osteopathie het lichaam op subtiele wijze aanraakt en op die manier de zelfgenezende krachten kunt triggeren, maakt het tot een krachtige en pure vorm van geneeskunst. Divinity Foundation is een dynamische organisatie, Nav Matharu is de stuwende kracht.. Ze streeft ernaar nog meer expedities per jaar te organiseren. Afgelopen jaar werden drie expedities gehouden en met de bouw van het nieuwe project komt er steeds meer continuïteit in het geheel. We hadden een fantastisch team, waar ik met veel voldoening en warmte aan terugdenk. Divinity Foundation was uiterst tevreden en blij met ons en ze verheugen zich nu al op de komst van de volgende NederlandsVlaamse groep! “The best and most beautiful things in the world cannot be seen or even touched. They must be felt with the heart”. Helen Keller

Correspondentie

Marlies Renkens DO-MRO

E-mail

[email protected]

Nieuwjaarsreceptie Panta Rhei, presentatie Divinity Foundation Beste collega,   Hierbij willen wij u uitnodigen voor onze nieuwjaarsreceptie van Panta Rhei die in het teken zal staan van werken in Kenia. Deze vindt plaats op zaterdag 12 januari 2013 in Conferentie Centrum Bovendonk te Hoeven en begint om 16.30 uur. Tijdens deze receptie zal de groep osteopaten die naar Kenia zijn geweest vertellen over hun ervaringen aldaar. U kunt hierbij aanwezig zijn onder het genot van een hapje en een drankje.   In mei 2013 gaat een volgende groep osteopaten naar Kenia om daar onder de vlag van Divinity Foundation te werken. Heeft

22 |

u interesse in het werk in Kenia, dan bent u van harte welkom op onze nieuwjaarsreceptie. Meldt u zich vooraf even aan?   Met vriendelijke groet, René Zweedijk Goudreinettestraat 1, 4421 LA Kapelle T+31 (0)113 330133, E-mail [email protected]

Varia

De osteopaat | DECEMBER 2012 | NR. 4 | JAARGANG 13

Social media door Annick van de Walle DO-MRO

De NVO is dit najaar begonnen met de inbreng van Facebook onder de noemer ‘Osteopathie Nvo’ en fanpage ‘Nederlandse Vereniging voor Osteopathie’. Via dit medium, dat ontstaan is na een idee van RTL4 Lifestyle Experience om meer bekendheid te genieten, is het onze bedoeling een aantal berichten extra te plaatsen naast het bestaan van onze ledensite. Doel is inderdaad om meer bereik te krijgen voor onze informatievoorzieningen. En dat is gelukt, zie statistiekafbeeldingen.

Correspondentie

Secretariaat NVO

E-mail

[email protected]

| 23

(Advertentie) P D J D ] L Q H

SARVATA

Colofon “De Osteopaat” is naast peer reviewed magazine tevens een blad voor opinies en discussie. Een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Osteopathie, dat 4 keer per jaar verschijnt. De geplande verschijningsdata zijn februari, april, juli en december 2013. De Redactie roept haar lezers op artikelen in te sturen aangaande casuïstiek, onderzoek, klinische lessen, boekbesprekingen, redactionele kanttekeningen, berichten, referaten en verslagen van nascholingsbijeenkomsten.

Centrum voor Gezondheid en Welzijn

Gezocht: OSTEOPAAT voor ons centrum voor complementaire geneeswijzen SARVATA te Nijmegen. Voor meer info zie www.sarvata.nl. Neem bij vragen of interesse contact met ons op via [email protected]

Kopij als worddocument aanleveren, zonder afbeeldingen. Afbeeldingen separaat als jpeg bestand aanleveren. Specifieke richtlijnen voor auteurs zijn terug te vinden op www. osteopathie.nl onder link ‘Ledensite’ of op te vragen bij de redactie. Redactie NVO-secretariaat Leonoradal 12 5551 BK Valkenswaard Tel: 040-2217630 Internet: www.osteopathie.nl Reacties graag opsturen naar het secretariaat of e-mailadres [email protected] Hoofdredacteur Bastiaan Keuning DO-MRO Redacteur Drs Maurice de Keyser DO-MRO Peter Dillo sr Bastiaan Keuning DO-MRO Jeroen De Block DO-MRO Jaarabonnement Nederland: € 35,00 Buitenland: € 40,00 Rabobanknr: 37.23.00.383 Advertenties Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar. Zend een e-mail aan: [email protected] Vormgeving en druk GrafimediaPartners Vlissingen / Middelburg Niets uit dit magazine mag openbaar gemaakt worden zonder schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikelen of advertenties.

24 |

(Advertentie)

GEZOCHT: OSTEOPAAT (M/V) Osteopathie Steenhuisen gevestigd in Joure en in Bolsward is wegens uitbreiding (bij voorkeur) per maart/april opzoek naar een osteopaat voor 3-4 dagen. De praktijk is gevestigd in een gloednieuw gezondheidscentrum. Binnen dit gezondheidscentrum is goed contact met onder andere verschillende huisartsen en een verloskundige. Aanbod: - divers patiëntenbestand - goede voorwaarden - uitbreiding aantal dagen behoort tot de mogelijk­ heden. Gevraagd: - diploma osteopathie - flexibele instelling - ondernemend Voor meer informatie kunt u contact opnemen via [email protected]. U kunt uw sollicitatie incl. CV opsturen naar: Osteopathie W.E. Steenhuisen De Stelle 43 8501 MR Joure of per mail: [email protected]