Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 7
Inleiding Eenheid Oorspronkelijk vierden Joden en christenen Pasen op dezelfde datum. In die ene paasnacht werden dood en opstanding als een proces doorleeft. Met de synagoge werd het verhaal van de uittocht uit Egypte en de doortocht door de zee gelezen. Opstanding is een tocht door de dood op weg naar het land van verlangen. Later legden de christenen de verschillende momenten van het verhaal uit elkaar en verdeelden de thema’s over meerdere dagen: Witte Donderdag, Goede Vrijdag, Stille Zaterdag, Paasnacht. Zo kwam steeds minder de eenheid van dood en opstanding uit de verf. Die eenheid is nog te herkennen in het slot van het verhaal van Mattheüs. Daar staan bij het sterven van Jezus de doden op uit hun graven (27:52-53). Voortijdig? Of wil Mattheüs suggereren dat het sterven van Jezus zijn opstanding is? Zoals ook door Johannes kruis én opstanding ‘verheerlijking’ genoemd worden. In de westerse kerken kwam bovendien alle nadruk op lijden, zonde en verzoening te liggen en kreeg de Goede Vrijdag een dramatische sfeer. De eenheid is nog breder. Wat is immers Pasen zonder Pinksteren? De gave van de Geest is niet anders dan de keerzijde van de opstanding. Op de wijze van de Geest is Hij immers onder ons en door de kracht van de Geest worden wij opgewekte mensen. In het evangelie van Johannes (20:22) vallen Pasen en Pinksteren dan ook op één dag. Dood - opstanding - gave van de geest: het is één gebeuren. Het is de Geest die levend maakt!
Pelgrimage in de Goede Week Na de tocht naar Santiago kreeg voor mij de intensieve viering van de Goede Week met als hoogtepunt de doorwaakte Paasnacht in het studentenpastoraat steeds meer het karakter van een pelgrimage. Je kunt die week beleven als een weg, een proces van levensvernieuwing. In het meegaan in de stoet naar Pasen kun je je eigen proces van loslaten en het gaan door de dood van twijfel en leegte naar vernieuwd en opgewekt leven ervaren. Eigenlijk begint die pelgrimage al op de vijftigste dag (vroeger Quinquagesima geheten) voor Pasen. In de oude evangelielezing klinkt dan de gebeeldhouwde zin: ‘Zie, we trekken op naar Jeruzalem’ (Lucas 18:31). De tocht loopt via Aswoensdag naar de Zevende Paaszondag (Pinksteren). Na Pasen keren we met nieuwe bezieling (Pinksteren) terug in het ‘gewone’ geloven. De Paastijd duurt dus eigenlijk honderd dagen.
7
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 8
Maar in onze drukke ‘zap’cultuur is het voor de meeste mensen nauwelijks meer mogelijk gedurende een zo lange periode tijd en aandacht vrij te maken voor een spirituele reis. Misschien kan dat nog wel gedurende de Goede Week. Uit het reisverslag van de non Egeria (vierde eeuw) blijkt dat men in Jeruzalem in die tijd de Goede Week al vierde als een weg. Het begon met een viering op de Olijfberg en de Palmenstoet. Dan volgde in de kapel van de Bovenzaal de viering van Witte Donderdag, men trok naar Gethsémané en de volgende dag door de straten van Jeruzalem naar de kerk op Golgotha. Tenslotte was er een nachtwake en viering in en rond de grafkerk. Er zijn dus veel meer ‘staties’ dan de veertien van Goede Vrijdag. Zo werden de gebeurtenissen ook lichamelijk beleefd. In de Griekse dorpskerken is men eigenlijk de hele week in de kerk bezig: versieringen maken en vieren.
Drie scharniermomenten In de praktijk van een viering als eenheid gedurende de Goede Week en door de nacht van Pasen heen herkennen we de drie scharniermomenten van pelgrimages en inwijdingsriten (Turner): 1e afscheid, scheiding van het verleden, 2e een soms intens beleefde overgang en doorgang door eenzaamheid en vertwijfeling heen, waardoor de pelgrim 3e als nieuwgeboren mens terugkeert naar de samenleving. Het is precies wat de doop verbeeldt: ondergaan met Christus in de dood en met Hem weer opstaan tot een nieuw leven (Romeinen 6). Zo nemen de vieringen in de Goede Week ons mee op een weg, een pelgrimage door dood naar opstanding. Die Paaspelgrimage is zo een levensbeeld. In verkorte en geconcentreerde vorm maken we de tocht van ons leven, de reis van verlangen: afscheid nemen en vertrekken, de moedeloosheid en de inspiratie, de crises en hoogtepunten. Is er ook een aankomst? De reis gaat daarna weer verder, maar anders, zoals bij de pelgrims naar Emmaüs...
8
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 9
Eens schreef ik bij aankomst in Santiago de Compostella:
Camino Leven is op weg zijn, bergen beklimmen, waden door rivieren, bloemen plukken bij maanlicht, dwalen door eenzaamheden en woestijnen, een kaars branden tegen de storm, oplopen met de anderen of hen dragen, brood delen en vieren in de nacht. Leven is pelgrimeren, een tijdlang werken aan de weg, een brug bouwen over het water, rovers en duivels verjagen, waken en bidden met zieken, doden begraven bij de kapel. Maar nooit raken de pelgrims thuis: ‘vreemdelingen’ vestigen niet. Wanneer zij eindelijk aankomen, weten ze wat ze vermoedden: DE WEG IS HET DOEL.
9
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 10
Hoe kunnen we het doen? Als één viering – globaal overzicht Al gaat de viering van de Goede Week niet zonder onderbreking door (zoals in sommige kloosters op de Athos), toch kunnen we de afzonderlijke vieringen als een eenheid beleven. In veel parochies en gemeenten is het gebruik geworden op de avonden van de Goede Week een (interkerkelijk) vesper te houden. De vespers van maandag en dinsdag kunnen alvast toewerken naar de pelgrimage. Na afloop kunnen bijvoorbeeld de dingen, die van woensdag tot paasmorgen nodig zijn met een groepje voorbereiders gemaakt of afgesproken worden. (zie onder inrichting). We vertrekken op woensdagavond. In de RK-kerk was er dan traditioneel een boeteviering. Het afscheid en het vertrek krijgen vorm in het besluit deze week je agenda zoveel mogelijk open te laten en ruimte te scheppen voor concentratie en gebed. Op Witte Donderdag vragen we ons af wat we aan elkaar als medepelgrims hebben en ontvangen we proviand voor onderweg. Door de nacht van de dood, de negativiteit en de leegte van Goede Vrijdag en het zwijgen van God op Stille Zaterdag heen, gaat het dan in een totaal andere dagindeling(!) naar de Paasnacht. Die lange nacht van de stilte nodigt je uit eens naar je zelf, je binnenkant en je leven te kijken. In het morgenlicht klinkt dan het opstandingsverhaal en worden brood en wijn gedeeld. De opstanding in de morgen heeft iets van een pril en nieuw begin.
Dragende groep Voorlopig zullen geen grote aantallen deelnemers zich voor alle vieringen kunnen of willen vrijmaken. Mijn ervaring is dat jonge mensen dit eerder aanspreekt dan meer ‘gevestigden’. Een dragende groep van ongeveer twintig deelnemers is echter voldoende. Anderen kunnen zich dan incidenteel aansluiten. Met subgroepjes uit deze dragende groep wordt tijdig alles voorbereid. Het koor of de zanggroep wordt intensief bij de voorbereiding betrokken. Het model is gedacht voor ‘lekenvieringen. Misschien is het mogelijk ter plaatse tot een interkerkelijke samenwerking te komen! Wanneer er een ambtsdrager is, zullen misschien enkele elementen - met name het delen van brood en wijn - gewijzigd worden. Echter ook in dat geval zal de verantwoordelijkheid bij voorbereiding en uitvoering van de viering vooral bij de deelnemers moeten liggen. Er is bewust niet voorzien in een ‘preek’ of ‘overweging’. De korte evocatieve teksten, liederen, rituelen en stilten moeten voldoende inhoud oproepen.
10
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 11
Inrichting van de ruimte en aanwijzingen - Voor in de ruimte staat aan één van de zijden van het aandachtcentrum een kruis. Aan de andere zijde de Paaskaars en in het midden de tafel of het altaar. Deze opstelling blijft tijdens alle vieringen Pasen gelijk. - Het kruis kan gemaakt worden van ruwe knoestige boomstammen en staat in een hoop stenen. - Aan het begin van iedere deelviering vind je iets over de inrichting van de ruimte. - Liederen: iedere gemeenschap heeft zijn eigen toegankelijk repertoire. De aangegeven liederen zijn dan ook slechts een suggestie. Ze werden gekozen in de situatie van de schrijver, waarin het Liedboek voor de Kerken minder gebruikelijk is. Veel liederen zijn in meerdere bundels te vinden. - Samenspraak: teksten die door allen (in wisselspraak) gesproken of geantwoord worden, staan in HOOFDLETTERS afgedrukt.
Afkortingen Liedboek voor de Kerken. Interkerkelijke stichting voor het kerklied, ‘s-Gravenhage, 1993. LG I Liturgische Gezangen voor de viering van de Eucharistie, Gooi en Sticht, Hilversum. LG II Liturgische Gezangen II, Gooi en Sticht, Hilversum. PP Petrus en Paulusbundel. Gebeden en gezangen ten dienste van de liturgieviering, Hilversum 1987. RB Randstadbundel, 1979. T Liederen en gebeden uit Taizé, Baarn, 1994. Voor de Taizéliederen verwijs ik naar deze Nederlandse selectie, omdat Taizé bij iedere herdruk anders nummert. In bepaalde gevallen geef ik echter aan de oorspronkelijke tekst de voorkeur. Een aantal bundels met muziek voor verschillende instrumenten en vocale variaties zijn verkrijgbaar via Docete, Utrecht. Taizéliederen kunnen ad libitum gezongen worden. De voorzanger kan het eind aangeven door op de twee laatste lettergrepen ‘amen’ te zingen of door een sterker accent. F&B Fragmenten en Bouwstenen. Liturgie maken. Een tekst- en werkboek, Zoetermeer 2005. HD J. de Jongh, De honderd dagen rond Pasen, Liturgie maken in de tijd van Aswoensdag tot Pinksteren. Een werk- en tekstboek. Zoetermeer, 19972e. LM J. de Jongh, Liturgie maken, werk- en tekstboek bij de voorbereiding van diensten en vieringen, 19952e ZS J. de Jongh, Zomerstilte, Liturgie maken tussen Pinksteren en herfst. Een werk- en tekstboek. Zoetermeer, 1998 (Hierin uitvoerig over pelgrimage). Lb
11
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 12
1. Afscheid en vertrek W O E N S D A G AV O N D Op deze avond stond in de RK-kerk de traditionele boeteviering. In gemeenten, waar gedurende de hele Goede week een (oecumenisch) vesper wordt gehouden, zouden reeds elementen van deze liturgie op maandag en dinsdag gebruikt kunnen worden (zie hiervoor ZS). Verder kan dan op die beide avonden reeds ‘voorwerk’ gedaan worden.
Voorwerk - In de inleiding is al iets te vinden over de inrichting van de ruimte met kruis, tafel (altaar) en paaskaars. - Het kruis kan gemaakt worden van twee ruwe knoestige boomstammen en staat in een berg puin (bij de sloper te halen). Dat puin is zo opgestapeld dat er in de Paasnacht waxinelichtjes in de holten en er bovenop kunnen branden. - Bij de Paaskaars liggen niet te kleine stenen. Dat kunnen natuurstenen keien zijn, maar ook brokken puin. In dat laatste geval krijgen de stenen de betekenis van ‘de puinhoop’ die wij er soms van maken. Het aantal stenen is afhankelijk van het aantal deelnemers dat men verwacht. - Er worden er kleine kartonnen duifjes gemaakt met een lintje, zodat ze als bladwijzer gebruikt kunnen worden. Het Taizéduifje is als vorm heel geschikt. Op het duifje staat geschreven: De Geest van de Heer maakt een nieuw begin. De duifjes liggen in een mand of schaal in de buurt van het kruis en worden later uitgedeeld.
Om te beginnen Canon: Groot is de wereld... Jezus nam de twaalf leerlingen apart en zei: ‘Zie, we trekken nu op naar Jeruzalem. Daar zal alles vervuld worden wat de profeten schreven over de Mensenzoon. Aan de volken zal Hij uitgeleverd worden, Hij zal worden bespot, beledigd en bespuwd. Ze zullen hem geselen en doden. Maar op de derde dag zal Hij opstaan!’
12
LG I,161 = PP 228
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 13
Zijn vrienden begrepen er niets van, de woorden bleven hun duister, ze wisten niet waarover Hij het had.
Lucas 18:31-34
De pelgrimage naar Jeruzalem, het middelpunt van de aarde, een tocht van jaren, de tocht van Jezus’ leven met zijn diepten en hoogten, de demonen en verzoekingen, de verrukking en het eenzame gebed. De pelgrimage naar het land van verlangen is niet zonder verdriet, niet zonder angst en kommer en de bittere harde dood. Zullen zij met hem meegaan? Zullen wij met hem meegaan? Eens beloofden ze het.
Johannes 6:66 e.v.
Zijn aanhang liep weg de kerk werd leger. ‘Laten jullie me ook in de steek?’, had hij gevraagd. ‘Waar moeten we het dán zoeken?’, schrokken ze en ze bleven. Thomas, die twijfelaar, had het mismoedig gezegd: ‘laten we ook gaan om met hem te sterven.’ En ze gingen.
Johannes 11:16
Muziek Vanavond beginnen we de pelgrimage naar Jeruzalem. De vieringen van deze week vormen een eenheid. Het zijn etappen op de weg naar Pasen. We sluiten ons aan bij Jezus en zijn vrienden: Zie, we trekken nu op naar Jeruzalem.
13
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 14
Op de bodem van onze ziel dragen wij het verlangen, de droom van volmaaktheid, van liefde, van vrede... In ontelbare legenden gaan mensen op reis. Ze maken een zoektocht gelokt door die droom. De pelgrimage is een levensbeeld. Het is een verkorte levensreis. Door dalen en over bergen gaat het, door doodswater en duisternis. Zullen we ooit aankomen, ooit opnieuw geboren worden? We trekken op naar Jeruzalem.
Liedsuggesties Vroeg in de morgen, zijn wij gegaan Alles wat over ons geschreven is Hoever te gaan?
Afscheid Iedere reis begint met het pakken van de bagage. Soms is het moeilijk kiezen: wat neem ik mee en wat laat ik achter? De grote vijand van de pelgrim te voet is het gewicht. Soms moet je meerdere malen je rugzak in- en uitpakken om de zaak draagbaar te houden. Wat wil ik persé meenemen? Wat is de bron van mijn leven? Wat bezielt me? een ogenblik stilte
Je beslist bij het vertrek ook wat je wilt achterlaten, wat je onderweg tot last zal zijn en waar je dus afscheid van moet nemen. Dat vraagt moed en geeft soms verdriet. Afscheid nemen is loslaten. Waar ben ik aan gebonden of waarvan ben ik bezeten? Wat moet er goed gemaakt en wat is onherstelbaar?
14
LG II,79 LB 173 LG II,15 = PP 249
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 15
Wat zou ik anders willen? Misschien is er schuld die vergeven moet worden. Misschien is er een breuk die geheeld moet worden. een ogenblik stilte
Terugvallen op het strikt noodzakelijke kan een bevrijding zijn, een bevrijding van alles wat moet, een bevrijding van de consumptiedwang, een bevrijding van de stress van je agenda, een bevrijding van de schuld die je drukt. Loslaten kan alleen in vertrouwen op het Geheim. Op deze reis naar Pasen zoeken we dat, het Geheim dat groter is dan ons hart, het Geheim, waardoor wij opgewekt worden, het Geheim waardoor we nieuw geboren worden. Vóórin - bij de Paaskaars - ligt een hoop stenen. Jullie worden uitgenodigd een eigen steen uit te zoeken, een steen die een beetje bij je past. Terwijl er muziek is kan ieder een steen halen. Een alternatief voor het ritueel met de steen is aan het slot van dit hoofdstuk beschreven.
Gebed Levende God, hoe zwaar is loslaten, hoe zwaar is afscheid nemen. hoe zwaar soms voort te gaan. Geef ons de moed om achter te laten wat ons verlamt en toesluit of onze gang vertraagt op deze pelgrimage naar Pasen. Geef ons openheid om te vergeven en om vergeving te vragen, een nieuw begin te maken.
15
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 16
Laat ons zien waar het op aankomt, wat waard is mee te dragen op onze weg door de tijd achter Jezus aan. Samen met uw pelgrimerend volk vertrouwen wij ons toe aan U die wij noemen: Eeuwige, Levende God. AMEN Op de pelgrimsweg naar Santiago de Compostella komt de pelgrim in de bergen van León op de pashoogte van Irago. Daar ligt een enorme hoop stenen waarin een lange paal staat met op de top een ijzeren kruis, het Cruz de Ferro. Pelgrims nemen een steen mee uit het dal. Soms krassen ze er hun naam in of een andere tekst. Dan gooien ze hem plechtig op de grote hoop. Het is een ritueel van achterlaten en loslaten. Achterlaten van wat als een steen op je hart ligt: schuld, mislukking of je oude leventje. Het weggooien van die steen is zoiets als vergeving vragen of een beetje doodgaan. Welke steen sjouw jij mee? Stilte
Lied Oud het leven dat wij leiden
LG II,91 (ook mel. LB ps 42)
Wie dat wil kan nu haar of zijn steen op de hoop aan de voet van het kruis leggen
Bij het kruis ontvangt ieder het duifje van de Geest met de tekst: De Geest van de Heer maakt een nieuw begin. Tijdens het lopen kunnen ad libitum Taizéliederen gezongen worden bijvoorbeeld: Kyrie eleison T4 C’est toi ma lampe (ook Fries en Nederlands) HD 170 ; T 19 Jésus le Christ T 20 Blijf met uw genade T 27 Oculi nostri T 28 Une soif emplit mon âme T 32 Ostende nobis (canon) T 35
16
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 17
Gebeden Eigen voorbeden kunnen gemaakt worden. Deelnemers kunnen uitgenodigd worden zelf een gebed te spreken. Zie ook HD en F&B. Een voorbeeld: Hier zijn wij, mensen onderweg vanaf onze geboorte, maar waarheen en waartoe? mensen met verlangen in het hart naar waar geen woorden voor zijn, heimwee naar het licht van uw ogen. Wij roepen U toe: BARMHARTIGE, WIJS ONS UW WEG!
Hier zijn wij, mensen dankbaar voor tekens van goedheid, voor de tederheid van vriend of vriendin, uw hand op ons hoofd, een hart onder de riem, een woord van liefde. Wij roepen u toe: BARMHARTIGE, WIJS ONS UW WEG!
Hier zijn wij, mensen zoekend tussen goed en kwaad, in die ondoorzichtigheid van schuld en lot, mensen, die machteloos toezien bij zoveel kruisen, die soms bang zijn voor de toekomst, maar meestal leven voor de vuist weg. Wij roepen u toe: BARMHARTIGE, WIJS ONS UW WEG! Gebed in stilte Oecumenisch Onze Vader ONZE VADER, DIE IN DE HEMEL ZIJT, UW NAAM WORDE GEHEILIGD, UW KONINKRIJK KOME, UW WIL GESCHIEDE OP AARDE, ZOALS IN DE HEMEL GEEF ONS HEDEN ONS DAGELIJKS BROOD, VERGEEF ONS ONZE SCHULDEN, ZOALS OOK WIJ ONZE SCHULDENAARS VERGEVEN EN LEID ONS NIET IN VERZOEKING, MAAR VERLOS ONS VAN DE BOZE.
17
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 18
WANT VAN U IS HET KONINKRIJK EN DE KRACHT EN DE HEERLIJKHEID IN EEUWIGHEID. AMEN.
Liedsuggesties Herschep ons hart De Geest des Heren heeft een nieuw begin gemaakt Van grond en vuur
HD 169 LG I,72/73 = PP 185; Lb 247 LG II,43; PP 326
Zegen voor onderweg om beurten elkaar toesprekend
God zij mét jou. GA IN VREDE, JE PAD LIGT OPEN.
De Levende gaat met je mee EN RUIMT DE HINDERNISSEN OP.
De Levende is met je EN ZAL ZORG VOOR JE DRAGEN.
De Levende zal in je schaduw lopen. DE LEVENDE IS JE METGEZEL.
De Levende legt zich neer in je slaap. DE LEVENDE WAAKT OVER JE.
Moge jij bij de Levende blijven. AMEN.
naar een tekst uit Burundi en Psalm 121
Of de reiszegen van St. Patrick in F&B 286 en andere zegenteksten voor pelgrims in ZS deel I.
Liedsuggesties Blijf niet staren LG I,231 = PP 47 Ga tot het einde der aarde, tot het uiterste, daar zal liefde zijn, ga. H. Verbeek, LM 108
18
Goede_Week
05-02-2006
16:36
Pagina 19
In plaats van het ritueel met de stenen Wanneer door het grote aantal deelnemers het ritueel met de stenen op bezwaren stuit, is er een andere mogelijkheid. De deelnemers schrijven wat ze achter willen laten op een briefje, dat los in de liturgie zit. Ze brengen die briefjes naar een vuurschaal bij het kruis. Daar worden de briefjes onder het zingen van Taizéliederen verbrand (eventueel brand er reeds een vuur in de schaal en worden de briefjes in het vuur gegooid). Nadat alles is verbrand en afgekoeld - b.v. vlak voor de zegen - wordt een witte doek over de schaal gelegd. Het halen van de stenen vervalt en het verhaal van het Cruz de Ferro wordt als volgt uitgebreid: Welke steen sjouw jij mee? Wanneer je dat wilt kun je tijdens de stilte een enkel woord op je briefje schrijven. Dat gaan we dan straks verbranden. De schaal met de doek over de as blijft tot na de Paasviering staan.
19
