7 — aandacht 110 « » 125
in de spot[lights] 110 | 111
werken zonder gevaar 112 | 115
waar gebouwd wordt, gebeuren ongelukken. dat risico lopen de bouwers zelf, maar ook de directe woon- en werkomgeving liggen opeens in de gevarenzone. met een integrale veiligheidsaanpak en opvallende voorlichtingscampagnes is de betuweroute naar alle maatstaven een veilig project.
‘Je werkt hier veilig of je werkt hier niet.’ Met dat motto neemt de
koude statistieken
projectorganisatie Betuweroute onomwonden stelling ten aanzien
Een streng optreden, jazeker. Maar het gaat hier wel om gezondheid
van de veiligheidseisen. Geen loos dreigement. Aannemers die hun
en mensenlevens. Bij het megaproject waarvan de uitvoering
offerte niet vergezellen van een gedetailleerd plan dat hun maat-
meer dan tien jaar duurt en waarbij duizenden werknemers zijn
regelen op het gebied van veiligheid en gezondheid beschrijft, een
betrokken, is de ambitie op het gebied van veiligheid groot: geen
zogeheten V&G-plan, kunnen een contract op voorhand al ver-
dodelijke slachtoffers, zo min mogelijk andere ongelukken. Uit de
geten. Ook tijdens de bouwfase moeten aannemers tussentijdse
statistieken valt goed af te leiden hoeveel ongelukken ‘normaal’ zijn.
veiligheidsupdates verwerken tot een nieuwere versie van het
Zo eist de bouw van de Kanaaltunnel in Frankrijk elf levens, en de
V&G-plan. Doen ze dat niet uit zichzelf, dan volgt een aanmaning.
realisatie van de Zwitserse St. Gotthardtunnel negentien levens. In
Blijft die zonder gevolg, dan stuurt de contractmanager van de
de tijd tussen deze bouwwerken en de aanleg van de Betuweroute
projectorganisatie onverbiddelijk een seintje naar de boekhouding:
zijn de veiligheidsvoorzieningen weliswaar verbeterd, maar ook
betalingen stopzetten en pas weer hervatten als de aannemer zijn
nieuwe berekeningsmethodes leveren voorspellingen op waarvan
veiligheidszaakjes op orde heeft.
iedereen hoopt dat ze niet uitkomen: op basis van geïnvesteerde
euro’s zijn bij de Betuweroute zes tot acht dodelijke slachtoffers
informeren en communiceren
stickers, T-shirts en nieuwjaarskalender. Bovendien kent iedereen
te verwachten. Statistisch gezien is er na afloop van het project
Ondanks alle wetten en regels kan veiligheid niet zonder goede
Bonk van de uitdrukking ‘Goed bezig man’. Daarmee kunnen de
reden voor voldoening, menselijkerwijs is ingetogenheid op haar
onderlinge afspraken. Tussen opdrachtgever en aannemers, maar
werkers elkaar een compliment geven, maar al snel wordt het ook
plaats: helaas kost de bouw van de tunnel onder het Pannerdensch
ook de verschillende aannemers en andere partijen met elkaar. Als
een ironische opmerking als een collega juist onverstandig aan het
Kanaal toch een leven. Ook over ongevallen met minder ernstige
dit gebeurt als onderdeel van het samenwerken, dan is veiligheid
werk is. Kortom, Bonk houdt iedereen scherp.
afloop zijn cijfers bekend. In de Nederlandse bouwwereld ge-
geen apart onderwerp maar bijna automatisch geregeld. Zo hebben
beuren in de periode van 2001 tot en met 2003 gemiddeld 364
op een gegeven moment verschillende partijen vrijwel gelijktijdig
verkeersles van bodie
bedrijfsongevallen per miljard euro omzet. De Betuweroute telt in
werk ingepland op het traject Sliedrecht–Gorinchem. De eerste
Een groot bouwproject heeft ook veel impact op de veiligheid
diezelfde verhouding ‘slechts’ 72 ongevallen.
testtrein wil gaan rijden, maar er wordt nog volop gebouwd:
van de woonomgeving. Zwaar vrachtverkeer dendert opeens
aan de Sliedrechtse kant aan de spoorbaan, aan de Gorinchemse
door straten. Dit betekent extra risico voor de overige verkeers-
veilig ontwerp
kant aan de tunnel de Giessen. De veiligheidsvoorschriften zijn
deelnemers, en dan vooral de kinderen. Ook verkeerssituaties
Het spreekt voor zich dat alle wettelijke veiligheids-voorschriften
duidelijk: bouwen en testen gaan niet samen. Dankzij korte
veranderen. Wegen worden bijvoorbeeld (tijdelijk) omgelegd,
in acht zijn genomen. De Arbowet bepaalt heel expliciet welke
overleglijnen en adequate veiligheidsmaatregelen, zoals de inzet
waardoor vaste gewoonten niet meer betrouwbaar zijn.
verantwoordelijkheden op de schouders van de opdrachtgever
van veiligheidsfunctionarissen, het afsluiten van hekken en het
Daarom krijgen veel basisscholen langs het tracé bezoek van
rusten en welke op die van de opdrachtnemer. Zo moet een
creëren van bufferzones, weet iedereen waar hij aan toe is. En
projectvoorlichters van de Betuweroute voor een verkeersles. Ook
constructie zodanig zijn ontworpen dat tijdens de bouw en
kan er voortdurend naadloos gewisseld worden tussen bouwen en
hier speelt een stripfiguur een centrale rol: het stoere ventje Bodie.
exploitatie geen overbodige risico’s ontstaan. Een voorbeeld. Bij
testen. Zonder tijdverlies en bovenal veilig.
Knalrode baseballpet op z’n hoofd, coole sneakers aan z’n voeten,
Geldermalsen wordt voor de Betuweroute een viaduct aangelegd.
gameboy binnen handbereik en natuurlijk lekker eigenwijs. Bodie
Aan beide kanten van het viaduct wordt tegelijkertijd gewerkt, dus
goed bezig man
maakt kinderen spelenderwijs bewust van de gevaren in het
allerlei mensen verplaatsen zich voortdurend van de ene naar de
Herhaling van veiligheidsafspraken is de beste manier om ze
verkeer en legt uit wat in de nieuwe situatie de beste loop- en
andere kant. Het viaduct is nog niet klaar, dus daar kan niemand
bij iedereen goed tussen de oren te krijgen. Daarom wordt in
fietsroutes zijn.
overheen. Het meest voor de hand ligt rechtdoor oversteken, maar
de zomer van 2002 op alle bouwplaatsen langs de Betuweroute
dat betekent te voet over een intercityspoor waar aanstormende
een opvallende campagne gestart waarin een stoere bink de
sneltreinen ieder kwartier een potentieel aanrijdingsgevaar vormen.
werkers aan de risico’s en de voorzorgsmaatregelen herinnert. De
De enige veilige oplossing op dat moment is steeds drie kilometer
stripfiguur Bonk wijst zijn collega-bouwvakkers op een positieve,
omrijden, maar dat valt in de praktijk niet te handhaven. Daarom
humoristische manier op tien belangrijke veiligheidsaspecten.
besluiten de aannemer en de projectorganisatie een tijdelijke
Zoals het dragen van een veiligheidshelm en veiligheidsbril. Bonk
loopbrug over het spoor aan te leggen.
wordt een populaire verschijning met eigen bouwborden, posters,
eentonig traject 116 | 117
de heer c.c. huyps machinist bij railion brm testmachinist op de betuweroute van 2004 – 2005
In 2004 werd op het traject Maastricht-Heerlen een proefbaanvak
hard zij mogen rijden via een beeldscherm in hun locomotief.
ingericht voor de eerste tests met het nieuwe beveiligingssysteem
Wanneer een machinist te hard rijdt of een remopdracht negeert,
ertms/etcs. Behalve locomotieven waren er ook machinisten
remt het etcs de trein automatisch af. Treinen kunnen dus niet
nodig. Zo raakte ik betrokken bij de Betuweroute. Later heb ik
meer per ongeluk ‘door rood rijden’. En een heel belangrijke
ook gereden op het testbaanvak tussen Sliedrecht en Gorinchem.
vooruitgang lijkt me het automatische remsysteem bij lage
Als machinist had ik met de tests zelf niets te maken, maar het was
snelheden; bij het huidige atb-systeem remt een trein in geval
een boeiende ervaring. De tests werden stapje voor stapje naar een
van nood alleen automatisch af als de snelheid boven de veertig
hoger niveau getild. Noodremmingen bijvoorbeeld voerden we bij
kilometer per uur ligt, het nieuwe systeem werkt altijd.
steeds grotere snelheden uit. Ook reed er een testteam mee om te controleren of de apparatuur in de cabine de informatie goed
Nu het testen voorbij is, rijd ik niet meer op de Betuweroute.
ontving die vanuit ‘de wal’ werd toegezonden. En er heerste een
En eerlijk gezegd vind ik dat niet erg, want ik vind het een vrij
fantastische teamgeest. Dat was ik niet gewend, want als machinist
eentonig traject. Geen stations, geen overwegen. Bovendien rijd je
ben je een beetje een einzelgänger.
zo zachtjesaan evenveel boven als onder de grond. En áls je erboven rijdt, kijk je tegen de meest futuristische geluidsschermen aan.
De grootste veranderingen op de Betuweroute? Het meest
Intussen houdt het ertms alles in de gaten. Dat alles maakt het
opvallende is het ontbreken van overwegen wat de veiligheid erg
werk voor de machinist er naar mijn idee niet interessanter op.
ten goede komt. En het ontbreken van seinen langs het baanvak; machinisten krijgen nu hun informatie over waar, wanneer en hoe
Kees Huyps
schatkamer van 160 kilometer 118 | 121
de betuweroute ‘ritst’ nederland als het ware open van oost naar west. het goederenspoor onthult daarbij tal van geheimen die goed bewaard onder de nederlandse bodem liggen. spectaculaire vondsten zijn het gevolg. zoals trijntje, het oudste menselijke skelet in nederland. en vele prehistorische dieren.
De zompige Nederlandse grond mag dan de aanleg van de
archeologische werkzaamheden. Dat leidt naast mooie archeo-
Betuweroute niet altijd eenvoudig hebben gemaakt, voor het
logische resultaten ook tot de ontwikkeling van een nieuw
conserveren van bodemschatten zijn er geen betere omstandigheden
vakgebied: archeologisch projectmanagement. Archeologen wer-
denkbaar. Daarom zijn de archeologen opgetogen over de kansen
ken rechtstreeks samen met onder anderen projectleiders,
die de route dwars door Nederland biedt. Onderzoek over zo’n
kostendeskundigen, planners en automatiseerders. Gezamenlijk
lange afstand komt niet vaak voor. Wat eveneens bijzonder is:
stellen ze vindplaatsen veilig, sluiten contracten met externe
de projectorganisatie geeft samen met de Rijksdienst voor het
archeologische uitvoeringsbedrijven, en lichten wetenschappelijke
Oudheidkundig Bodemonderzoek alle ruimte en tijd aan de
wereld en publiek voor.
trijntje schrijft geschiedenis
De borstwervel en het middenhandswortelbeen die zijn gevonden,
Even is ze groot nieuws: Trijntje, zoals haar moderne naam luidt
blijken volgens berekeningen toe te behoren aan een volwassen
met een knipoog naar de spoorlijn. Trijntje is ergens tussen de
exemplaar van circa 1.500 kilo.
40 en 60 jaar oud als ze zo’n 5400 tot 5000 jaar voor Christus overlijdt. Een prachtige reconstructie van haar is nu te bekijken
druif bij het huisvuil
in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Vlak bij haar
De bodem vertelt ook een boeiend verhaal over hoe de vroegere
worden nog meer interessante opgravingen gedaan. Mensen, maar
mensen leven. Bijvoorbeeld aan de hand van grondbewerking,
ook twee hondenskeletten. Die laatste vormen een belangrijke
gebruiksvoorwerpen en keukenrestjes. Driekwart van alle
aanwijzing dat honden misschien ook in die tijd al als huisdier
ontdekkingen vindt zijn oorsprong in de prehistorie, dat wil
worden gehouden. Verder vindt men een complete kano die is
zeggen voor het jaar nul. Maar er zijn ook recentere vondsten van
gemaakt van een uitgeholde boomstam; een knap staaltje techniek
de Romeinse tijd (0-500 n.Chr.) tot ver na de Middeleeuwen. Een
van de oudste in zijn soort.
echt opwindende ontdekking is de vondst van een druivenpit. Gewoon tussen het huisvuil van pakweg vierhonderd tot vijf-
dieren uit het verleden
honderd jaar voor Christus: het alleroudste bewijs dat druiven
Erg mysterieus is het botfragment dat bouwvakkers bij de A15
al vroeg op het Nederlandse menu staan én dat er in die tijd al
aantreffen. Niet minder dan vier deskundigen zijn nodig om
contacten bestaan met druivengebieden, zoals Zuid-Duitsland en
erachter te komen dat het om een bekken van een sneeuwhaas gaat.
Midden-Frankrijk.
Sneeuwhazen leven ook nu nog in ons land, maar dit botfragment kan wel tussen de tienduizend en veertienduizend jaar oud zijn,
Ontdekkingen van dit minuscule formaat zijn mede mogelijk
toen het in Nederland veel kouder was dan nu. Uit een warmere
dankzij de nieuwe methoden en technieken die een project
periode duizenden jaren geleden dateert de vondst van botten
met de omvang van de Betuweroute stimuleert. Denk hierbij
van de moerasschildpad. Tegenwoordig leven ze alleen in Zuid-
aan tijdsbesparende mechanische installaties voor het zeven van
Europa, maar nu blijkt dat in vroegere tijden ook de bewoners van
grond en zaden. En voor gestructureerde opslag en optimale
de lage landen hun vlees eten en hun buik- en rugschilden wellicht
toegankelijkheid van alle onderzoeksinformatie staat een nieuw
als borden en kommen gebruiken. Uitgestorven diersoorten
digitaal documentatiesysteem garant. Zo komen oud en nieuw
komen tijdens de opgravingen eveneens weer tot leven. Wie tien-
heel dicht bij elkaar. De Betuweroute bewijst dat archeologie en
tot twintigduizend jaar teruggaat in de tijd heeft een goede kans
bouwwereld prima partners zijn om het oude te onderzoeken en
een wolharige neushoorn in Nederland tegen het lijf te lopen.
het nieuwe te realiseren.
omslag in rampenplandenken 122 | 123
de heer ing. r.o. van der pol brandweercommandant regio zuid-holland zuid en gemeente dordrecht van 1998 – 2005 coördinator brandweer bij railplan van 1999 – heden
De veiligheidsketen begint met preventie. In de gehele spoor-
de aarde. Voor de aanvoer van bluswater is onze norm zesduizend
geschiedenis is de brandweer echter nog nooit geraadpleegd bij de
liter per minuut gedurende vier uur op iedere willekeurige plek
aanleg. Het is geen verplichting binnen de Spoorwet. Terwijl onze
langs het spoor. Zo’n nieuwe eis grijpt in op de gebruikelijke
kennis van treincalamiteiten juist grote preventieve waarde heeft.
ontwerpspecificaties. Nog een discussiepunt: bij calamiteiten
Maar je kunt je positie pas innemen als je rol wordt geaccepteerd.
blokkeren geluidsschermen de toegang en dus de bestrijding. Vanuit het gezichtspunt van de hulpverlening gewoon weglaten.
De rampen van tegenwoordig overstijgen veelal de gemeente-
Maar zo eenvoudig liggen de zaken natuurlijk niet.
grenzen. Lokale hulpdiensten hebben zich inmiddels regionaal verenigd. De Betuweroute en HSL-Zuid zijn katalysator voor een
Collectief geformuleerde veiligheidseisen en een collectief ramp-
volgende stap: van regionaal naar landelijk. In die positie moeten
bestrijdingsplan; twee geweldige resultaten van deze twee mega-
wij als brandweerkorpsen nog groeien; kennis bundelen en spreken
projecten. Waarbij de hulpdiensten ten tijde van een calamiteit
met één mond. Ook de partijen aan de andere kant – Verkeer en
dusdanig zijn georganiseerd, dat we alleen afspraken op hoofd-
Waterstaat, projectorganisaties – moeten wennen aan een extra
lijnen hoeven te maken. Wellicht brengen we vanuit deze spoorse
stem bij zowel preventie als de borging van de veiligheidseisen en
aanpak een verandering op gang in het rampenplandenken in
de rampenbestrijding. Over de rampenbestrijding waren we er snel
Nederland. Geen lijvige boekwerken meer voor iedere denkbare
uit. ‘Railplan’ heet de samenwerking tussen politie, brandweer,
situatie, maar een professionele rampenbestrijdingsorganisatie en
geneeskundige hulp, en de burgemeesters van alle gemeenten
een rampenplan op enkele A4’tjes.
langs Betuweroute en HSL-Zuid. De kern: uniforme afspraken en werkwijzen. Onze preventieve inbreng heeft meer voeten in
Ruud van der Pol
bouwoverlast beperken 124 | 125
stuifzand in de zomer, modder op de weg, geluidsoverlast en gestreste kippen. de voorlichters en omgevingsmanagers van de betuweroute hebben oog voor de spanningen en klachten, en zoeken op alle mogelijke manieren naar oplossingen om de overlast te beperken.
Wie overlast gaat veroorzaken, moet een ontheffing of een ver-
gebroken wegen leiden tot irritaties. De voorlichters fungeren
gunning bij de gemeente aanvragen. Het is een van de belangrijkste
als praatpaal en doorgeefluik voor de bewoners met vragen en
taken van de omgevingsmanagers van de Betuweroute om met de
klachten. Soms loopt de ergernis op tot aan de Raad van State.
gemeente over de grenzen van de overlast te onderhandelen. Over
Bij het boren van de Sophiaspoortunnel veroorzaakt een grond-
de invulling hebben gemeente en omgevingsmanager echter niets
scheidingsmachine enorme trillingen. Een breed pakket aan maat-
te zeggen. De rijksoverheid wil namelijk steeds meer de kennis en
regelen wil niet helpen. Daarop ontvangt de Betuweroute een
kunde van uitvoerende partijen benutten. De aannemer beslist
officiële dwangbeschikking om snel een einde te maken aan de
dus hoe hij binnen de afgesproken grenzen het werk aanpakt.
overlast. Maar omdat niemand een oplossing weet en stopzetten
En kiest daarbij vanuit zijn winstoogmerk in principe voor de
geen optie is, komt de zaak voor bij de Raad van State. Die bepaalt
goedkoopste oplossing die niet altijd maatschappelijk de meest
dat de partijen er toch gezamenlijk uit moeten komen. In de meeste
gewenste is. Zoals vrachtwagens voor zandtransport in plaats van
gevallen duurt het vinden van een oplossing niet zo lang. Zo krijgt
persleidingen.
een eindexamenstudente vervangende studeerruimte aangeboden omdat ze last heeft van het heien. En als bouwwerkzaamheden de
Het bouwverkeer, heien, graven, boren en andere bouwactiviteiten
watervoorziening van een camping onbedoeld lam leggen, worden
zijn voor omwonenden geen pretje. Vooral omleidingen en open-
bij de getroffen vakantiegangers flessen water bezorgd.
