ONDERZOEK
Leafspot zet Alternaria in de spotlights Volgens teeltadviseur Geert Horlings van HLB te Wijster toont vier jaar bladanalyse met de methode Leafspot aan, dat gemiddeld slechts 25 procent van alle bladvlekken die de praktijk voor Alternaria solani aanziet, ook daadwerkelijk door deze schimmel aangetast blijkt te zijn. Veel spuitwerk ter preventie van de, ietwat teveel gevreesde, ziekte lijkt daarmee onjuist getimed.
Vier jaar analyses met Leafspot toont aan dat gemiddeld slechts 25 procent van alle bladvlekken die de praktijk voor Alternaria solani aanziet, ook daadwerkelijk door deze schimmel aangetast blijkt te zijn.
“We zien dat de teelt van aardappelen nog niet geheel vlekkeloos verloopt. Met deze cryptische omschrijving doel ik dan op de bladvlekverschijnselen in de laatste groeifase van het aardappelgewas. Het grote probleem hiervan is dat het gewas door die bladaantastingen te vroeg afsterft en dat kost natuurlijk knolopbrengst. Veel van de zichtbare bladvlekken schelden we in de praktijk uit voor Alternaria. Toch blijkt uit onze meerjarige waarnemingen dat de oorzaken juist heel divers zijn en in slechts een kwart van de gevallen Alternaria solani betreft. Dit betekent dat een groot deel van de voorkomende bladvlekken
door iets anders zijn veroorzaakt dan Alternaria. Deze verdienen dus ook een andere aanpak. Andere bladvlekken kunnen onder meer het gevolg zijn van mineralentekort, wind-, spuit-, luizenschade, zonnebrand of ozonschade. Ook kan het gaan om interacties tussen de genoemde zaken.” Wat is wat? Horlings laat een plaatje zien van vier aardappelblaadjes met verschillende vlekachtige verschijnselen. “Dit laat ik ook vaak aan teeltadviseurs zien en dan stel ik de vraag: welke van de vier duidt op boriumgebrek? Vaak wijzen ze maar
Aardappelwereld magazine • juni 2013 • nummer 6
één plaatje als oorzaak aan. Wat je hier echter ziet, zijn vier verschillende symptomen van boriumgebrek. Het goede antwoord is dus: alle vier. In het tweede deel van het groeiseizoen kunnen er bladvlekken optreden als gevolg van een tekort aan borium. Nog zo’n veelzeggend voorbeeld is mangaanoverschot en -tekort. Wanneer je hiervan blaadjes met symptomen naast elkaar legt, lijken ze sterk op elkaar en worden soms verward met Alternaria. Laboratoriumonderzoek kan dan uitsluitsel geven. Het antwoord is natuurlijk wel essentieel, want het is bepalend voor de juiste aanpak. Soms is uit bemestingsonderzoek wel af te leiden
33
ONDERZOEK
Leafspot zet Alternaria in de spotlights of in een perceel mangaangebrek is te verwachten of niet. Wat niet iedereen beseft, is dat binnen een perceel de beschikbaarheid van mineralen enorm uiteen kan lopen van een sterk tekort tot een flink overschot. We hadden het zojuist over mangaan, maar ook bij een tekort aan zwavel, magnesium, kalium treden bladvlekken op. Met het blote oog is het verschil hiertussen soms niet te zien.” Meer ozonschade “Dat gaat ook op voor Alternaria”, vervolgt Horlings zijn uitleg. “De donkere vlekken, met de typische concentrische ringen die de soort Alternaria solani vormt, zijn op het oog exact gelijk aan de vlekken die veroorzaakt zijn door een
Specialist in onderzoeksvragen
HLB te Wijster verricht al meer dan vijftig jaar veld-, laboratorium- en kasproeven voor opdrachtgevers in de land- en tuinbouw. Het onderzoeksstation is tevens gespecialiseerd in het formuleren van onderzoeksvragen en is volledig ingespeeld op alle facetten van het gewasbeschermingsonderzoek. Denk hierbij aan begeleiding in de ontwikkelingsfase van middelen, toelatingsonderzoek en demonstraties voor adviseurs en eindgebruikers. HLB beschikt over alle daarvoor benodigde faciliteiten zoals een quarantaine- en microbiologisch laboratorium, quarantainekassen, klimaatcellen, bewaarcellen en een verwerkingsruimte voor veldproeven. De dertig medewerkers van HLB vormen een mix van wetenschappers, praktijkonderzoekers, teeltbegeleiders, adviseurs, proefveldspecialisten en laboranten.
34
LeafSpot pakketjes
Aardappeltelers kunnen een Leafspotanalyse aanvragen wanneer ze bladvlekken aantreffen in het gewas. Hiervoor zijn er speciale ‘Leafspot-pakketjes’ aan te
vragen bij het HLB. Telers kunnen enkele blaadjes met vlekken in een petrischaaltje leggen en deze opsturen naar het HLB te Wijster. Hier onderzoeken de laboranten of er inderdaad sprake is van de schimmel Alternaria en welke soort het betreft. Blijkt het geen Alternaria te zijn maar bijvoorbeeld ozonschade, dan geeft het HLB dit aan. Andere mogelijke oorzaken van bladvlekken vragen om een nieuw nader onderzoek bij HLB of een ander laboratorium. Uitslagen van Leafspot-onderzoek krijgt een deelnemer binnen een week retour.
Alternaria solani en Alternaria alternata, hoe zat het ook alweer? “Wanneer we anno 2012 over problemen met Alternaria praten, dan hebben we het nu alleen over de soort Alternaria solani. Lange tijd zag de teelt ook een gevaar in Alternaria alternata, maar deze variant is niet echt bedreigend”, legt Horlings nog eens uit. “Dit is meer een zwakteparasiet en zie je pas verschijnen wanneer blad al is aangetast door een andere oorzaak. Het is vaak niet meer dan de vlag op een stok. Anders is dat met A. solani. In het begin dachten we dat we deze schimmel makkelijk konden herkennen. Wanneer je concentrische ringen op het blad ziet, dan wist je zeker dit is ’m. De ontwikkeling van Leafspot heeft ons geleerd dat het toch niet zo eenvoudig blijkt te zijn. We weten nu ook dat er bladvlekken zijn met een andere oorzaak die vergelijkbare symptomen kunnen laten zien. A. solani kan in tegenstelling tot A. alternata levend materiaal aantasten. Ook heeft deze soort een epidemisch verloop. Voor de bestrijding is dat een belangrijk gegeven. Zolang A. solani maar her en der voorkomt in een gewas, vormt deze nog geen gevaar. In 2012 zagen we bijvoorbeeld in week 26 al vlekjes met A. solani. Pas in week 33 en 34 zien we echter de schimmel epidemische vormen aan-
nemen. Dit gegeven leert dat je niet direct hoeft te spuiten bij de eerste de beste zichtbare vlek. Alles draait om timing. Zeker wanneer je hierbij bedenkt dat je maximaal maar vier behandelingen mag uitvoeren. Het liefst start je pas met de gewasbescherming wanneer je het gewas tot het einde toe kunt blijven beschermen. Afhankelijk van het seizoen en de hele ontwikkeling van Alternaria zijn er ook bespuitingen uit te sparen. Leafspot kan in deze zin dus duidelijk bijdragen aan een optimale timing en inzet van gewasbeschermingsmiddelen.”
Aardappelwereld magazine • juni 2013 • nummer 6
ONDERZOEK
Leafspot zet Alternaria in de spotlights
tratie ozon. (foto Aardappelziektenboek)
van fossiele brandstoffen is het CO2gehalte in de lucht toegenomen. We weten dat die onder andere voor de aardappelteelt in het voordeel kan werken van de opbrengst. Naast een hogere CO 2-gehalte is de ozonconcentratie ook toegenomen. Deze kan juist negatief werken op de gewasproductie. Ozonschade lijkt dus erg veel op Alternaria solani en daarom heet het verschijnsel ook wel pseudo Alternaria”, verklaart Horlings. “Uit de analyses van geplukte blaadjes met bladvlekken, die we hier al jarenlang uit het hele land binnenkrijgen, blijkt dat ozonschade momenteel een meer voorkomend verschijnsel is dan Alternaria.”
hoge concentratie ozon. Deze ozonschade en de toenemende schade die we hiervan zien, zijn het gevolg van klimaatverandering. Door de veelvuldige verbranding
juiste spuittiming lastig “Nu zijn er veel telers, van voornamelijk late consumptieaardappelen, die al bijna standaard een preventieve bespuiting
De donkere vlekken, met de typische concentrische ringen die de soort Alternaria solani vormt, zijn op het oog exact gelijk aan de vlekken die veroorzaakt zijn door een hoge concen-
tegen Alternaria uitvoeren. Uit het bladvlekkenonderzoek blijkt dat de juiste timing van de bespuiting erg lastig is. Van alle bladmonsters die we hier in het laboratorium binnenkrijgen met het vermoeden dat het Alternaria solani betreft, gaat het slechts in een kwart van de gevallen ook daadwerkelijk om deze schimmel. Voor het overige betreft het dan vooral ozonschade of andere aantastingen. Vanuit deze ervaring hebben we vier jaar geleden de bladanalyse Leafspot geïntroduceerd. Inmiddels zijn we de diagnose over het hele land aan het uitrollen en komt de methode meer en meer in de spotlights. Leafspot kan volgens ons een belangrijke bijdrage leveren aan een juiste diagnose van bladvlekken,” laat Horlings weten.
Analyse draagt bij aan samenspel tussen chemie, bodem en bemesting Het uitrollen van de Leafspot-analyse over Nederland heeft mede vorm gekregen door een verkennende pilot in samenwerking met Cropsolutions. Cropsolutions is het overkoepelende adviesorgaan van een zevental agrarische coöperaties verspreid over heel Nederland. Twee nauw betrokken gewasspecialisten in Leafspot zijn just Hamming en Ton Hendrickx. Zij geven aan dat de analyse bijdraagt aan groei in kennis over ziekten als Alternaria en dat deze aantoont dat oplossingen vaak een samenspel zijn tussen chemie, bodem en bemesting.
“De hele alternariadiscussie is begonnen op het moment dat we minder maneb en mancozeb zijn gaan spuiten. Ik kan me nog goed herinneren dat we rond 1995 voor het eerst in aanraking kwamen met Alternaria. Dat was op zandgrond bij een teler die van een mancozeb houdend middel was overgestapt op Shirlan. Je komt hiermee wel gelijk in de gewasbeschermingshoek terecht. Dus het waren in eerste instantie ook de chemiefabrikanten die het probleem oppikten. Zij gaven ook al snel aan dat er twee soorten actief waren, de alternata en de solani en dat daar verschil in zat”, verklaart Hendrickx de belangstelling voor alles wat met de schimmelziekte te maken heeft. Ton Hendrickx (l) en Just Hamming geven aan dat de Leafspot analyse bijdraagt aan groei in kennis over ziekten als Alternaria en dat deze aantoont dat oplossingen vaak een samenspel zijn tussen chemie, bodem en bemesting.
Aardappelwereld magazine • juni 2013 • nummer 6
Minder mest, meer Alternaria “Vervolgens ontstond al snel het vermoeden dat niet alleen een verandering van
35
ONDERZOEK
Leafspot zet Alternaria in de spotlights er zowel oplossingen liggen op het vlak van bemesting als gewasbescherming. Telers spreken over het algemeen het meest met gewasbeschermingsspecialisten en die denken alleen in oplossingen op het gebied van chemie. Maar er is meer.”
Een gevolg van het afgenomen bemestingsniveau is dat de gehaltes aan mineralen als magnesium vaak veel te laag zijn. (foto Aardappelziektenboek)
middelen ten grondslag lag aan de komst van Alternaria, maar dat het ook betrekking had op een veranderende bemesting in aardappelen”, vult Hamming aan. “Het bemestingsniveau ging flink naar beneden, onder meer dat van stikstof. Waar voorheen altijd de hopen kippenmest op de boerderij lagen, zag je die langzaam verdwijnen richting de verbrandingsovens in Moerdijk. Droge kippenmest vervingen de telers door varkensdrijfmest. Eerst brachten telers tot wel 45 kuub drijfmest per hectare op het land, nu nog maar maximaal 25 kuub. In een bodemanalyse als de Spurwaymethode zien we daar vandaag de dag duidelijk de gevolgen van het afgenomen bemestingsniveau. De gehaltes aan mineralen als magnesium en ook sporenelementen als bijvoorbeeld mangaan en borium zijn vaak veel te laag. Binnen CropSolutions proberen we bij problemen met ziekten en plagen na te gaan of
Leafspot kijkt naar meerdere oorzaken “Toen wij als CropSolutions in gesprek kwamen met Geert Horlings van HLB over de werking van de Leafspot bleek duidelijk uit zijn verhaal dat hierbij ook is gekeken naar meerdere oorzaken voor Alternaria”, benadrukt Hamming. “HLB houdt ook duidelijk rekening met zowel de gevolgen van gewasbescherming als bemesting. Ik heb direct tegen Horlings gezegd: daar wil ik binnen CropSolutions wel een pilot mee draaien. Het zou heel goed een oplossing kunnen bieden voor knelpunten die wij in onze werkgebieden tegenkomen. Alternaria in de aardappelteelt is daar een van. Tot nu toe zagen we dat met allerlei maatregelen tegen Alternaria als mangaanbemesting, het spuiten van alternariamiddelen, gewassen toch nog te vroeg afsterven. Om daar een vinger achter te krijgen, hebben we nu een vijfjarige test met Leafspot uitgezet. Uit metingen die al gedaan zijn, blijkt dat in heel veel gevallen niet Alternaria de oorzaak is van een vroeg afstervend gewas, maar dat ozonschade, mangaantekort of virusaantasting de boosdoener is. Nog geen stop op alternariamiddelen “Het hele ozonverhaal, daar ben ik nog
wel terughoudend in, want ik heb dat nog niet goed onderbouwd teruggezien”, meent Hendrickx. Maar ik ben wel van mening dat aan alles waaraan je aandacht schenkt, dat je daarin ook groeit in kennis. Wij participeren daarom ook in een veldproef die in de regio ligt waarin het HLB is gevestigd. Hierin hebben we ons eigen aardappelteeltconcept aangelegd. We hebben dit ingericht met een, volgens ons, zo groot mogelijke kans op aantastingen van Alternaria. Daar laten we dan vervolgens Leafspot op los en kijken zowel naar invloeden van gewasbescherming als naar de aan- of afwezigheid van meststoffen. Verder bieden we Leafspot inmiddels ook aan als analysemethode voor telers binnen onze aangesloten coöperaties. Daar zijn inmiddels al de eerste goede ervaringen mee opgedaan. Toch raden we nu zeker nog niet in alle gevallen aan om de preventieve behandelingen met alternariamiddelen onmiddellijk stop te zetten. Behalve dat deze middelen een werking tegen de schimmel hebben, is uit meerdere proeven gebleken dat ze als nevenwerking ook een opbrengstverhogende werking hebben. Het is niet altijd even duidelijk wat de werkzame stof doet, of het nog tegen andere schimmels werkt of wellicht de opname van bepaalde mineralen stimuleert, maar dat vergt dan wellicht nader onderzoek. Daarom gaan we de uitkomsten van Leafspot gewoon vijf jaar lang volgen en zullen daar ook andere aspecten in meenemen om daarmee mogelijk tot een totaaladvies te komen.”
Alternaria-analyse spaart honderden euro’s uit Een van die eerste telers die aan Leafspot heeft deelgenomen binnen de pilot van Cropsolutions is aardappelteler jan stouten uit Oosterland. Hij runt een akkerbouwbedrijf aan de voet van de Oosterschelde met sinds een jaar de teelt van Markies in de hoofdrol. stouten heeft met een relatief geringe investering in de alternaria-analyse op dit ras inmiddels al vele honderden euro’s uitgespaard.
De bodem waarin de aardappelen bij Stouten groeien, bestaat uit lichte zavel met een afslibbaarheid van 8 tot 18 procent. Hij is prima geschikt voor de teelt van late rassen als de Markies. Ook de 10 hectare Fontane en de 2 hectare Frieslander die hij verbouwt doen het
36
hier goed. Verder teelt hij 2 hectare pootgoed voor eigen gebruik. De aanleiding om mee te doen aan een analyse vooraf op Alternaria, is de vorig jaar gestarte teelt van Markies fritesaardappelen voor afnemer Farm Frites uit Oudenhoorn. Bij het inwinnen van informatie over het ras
had Stouten het advies meegekregen om ernstig rekening te houden met de sterke alternariagevoeligheid van het ras. Een preventieve behandeling met een geschikt middel zou zeker aan te bevelen zijn. “Nu gaat met de maximaal vier bespuitingen die hiermee gemoeid kunnen zijn al met
Aardappelwereld magazine • juni 2013 • nummer 6
ONDERZOEK
Leafspot zet Alternaria in de spotlights
Lein de Visser (l) wees Jan Stouten op de nieuwe mogelijkheid om eerst een bladanalyse uit te voeren om te kijken of het bij eventuele bladvlekken echt wel om Alternaria gaat. Dat advies spaarde de akkerbouwer 1.100 euro uit.
al een behoorlijk bedrag gepaard. Daarom ben ik eerst bij Lein de Visser, teeltadviseur bij CZAV te Wemeldinge, te rade gegaan”, vertelt Stouten. 1.100 euro minder spuitkosten De Visser wees Stouten op de nieuwe mogelijkheid om eerst een bladanalyse uit te voeren om te kijken of het bij eventuele bladvlekken echt wel om Alternaria gaat. “Dat onderzoek noemen ze Leafspot. Zodra ik afgelopen zomer bladvlekken in de Markies zag die op Alternaria leken, heb ik een aangetast blaadje geplukt. Ik kreeg voor de Leafspot-analyse een petrischaaltje, en hierin moet je dan het blaadje leggen en deze daarna opsturen naar het HLB te Wijster. Als uitslag van het onderzoek kreeg ik te lezen dat de vlekjes geen alternariaverschijnselen waren, maar ozonschade. Later kreeg ik ook te horen dat het HLB door de testen met Leafspot
erachter is gekomen dat een ras als de Markies juist helemaal niet zo gevoelig is voor Alternaria. Deelname aan Leafspot kostte Stouten 37,50 euro, terwijl hij aan elke bespuiting in 18 hectare Markies in totaal 300 euro kwijt is. “Dus wanneer je maximaal 4 behandelingen uitspaart, hoef ik in mijn geval ruim 1.100 euro minder uit te geven.” Dit jaar weer Ondanks dat de Markies wellicht minder gevoelig is voor Alternaria dan gedacht, doet Stouten dit seizoen weer mee met Leafspot. “Als er toch Alternaria in het gewas zit, wil ik het wel spuiten, want het verlies aan opbrengst door de schimmel is groter dan de kosten van een behandeling. En wanneer Leafspot aantoont dat eventuele bladvlekken niet veroorzaakt zijn door Alternaria, dan zou ik wel graag willen weten wat dan wel de
Aardappelwereld magazine • juni 2013 • nummer 6
oorzaak is. Vorig jaar was het volgens HLB ozonschade, maar ik heb hier lichte grond van 8 tot 18 procent afslibbaar. Spurway-onderzoek heeft aangetoond dat het mangaangehalte hier erg laag is. Ik spuit dan ook vrijwel altijd mangaan op de aardappelen. Het kan best zo zijn dat die gift nog niet genoeg is en mogelijk komt dat ook met Leafspot aan het licht.” Stouten geeft aan dit jaar ook mee te doen met de nieuwe methode van aardappelmonitoring door het onderzoeksinstituut Altic uit Dronten. In deze monitoring volgt twee keer in het seizoen een bladsap-analyse en een keer een Spurway bodemanalyse. Op basis van deze monitoring is de aardappelteelt zowel op beschikbare basiselementen als spore-elementen bij te sturen. ● Leo Hanse
37
