DE PALET-SERIE
IN
1—18
VERSCHENEN: Dr. G. Knuttel
Wzn
Huhert en Jan van Eyfk Prof. Dr. ir. l'ogelsang Rogier van der Weyden
Dr. J. B. Knipping O. F. Hugo van der Goes
M.
Aug. J'ernieylen Hieronyinus Bosch Prof. Dr.
Mr. N. Beets Lucas van Leyden Dr. C. H. de Jonge Jan van Scorel .Ikvr.
Dr. A. Stubbe P. P.
Rubens
Jkvr. Dr. C. H. de Jonge
Jan Steen Prof. Dr.
Ft. van Thienen
Jan Vermeer Dr. G. Knuttel Wzn Hercules Seghers Dr. H. E. van Gelder
W.
Heda
C.
Abr. van Beyeren en W. Kalff Dr.
II.
van de Waal
Jan van Goven
Mr. M. F. Ilennus Johannes Bosboom Dr. H. E. van Gelder
H.
J.
Weissenbruch
Dr. A. van Schendel G. H. Breitner II. E. van Gelder Matthys Maris
Dr.
Dr. G. Knuttel
Willem Prof.
Jan
V.
Wzn
Konijnenburg
Huib Luns
Sluijters
I
/
MEMLING
PALETl^ERIE EEN REEKS MONOGRAFIEËN OVER HOLLANDSE EN VLAAMSE SCHILDERS VIJFTIENDE EN ZESTIENDE
EEUW
MEMLING
UITGAVE VAN
H.
J.
W. BECHT TE AMSTERDAM
MEMLING DOOR
Dr
MAX FRIEDLANDER ).
MET ZEVEN EN
VIJETIG
AEBEELDINGEN
HJW
B
UITGAVE VAN
H.
].
W. BECHT TE
AMSTERDAM
HANS MKMLING DOOR
MAX
Dr
BIOGRAFISCHE
I.
FRIEDLANDER
gegevens worden ons geleverd door de ons
bekende data en plaatsnamen. In
dit kader kunnen de werken worden ondero-ebracht, en deze !j;cvcn wederom de bioa-rafie van Memling ruggegraat.Memling wordt in de oudste geschriften, die hem vermelden, vaak bij zijn doopnaam ,,Hans", niet Jan, genoemd. Vaerne-
wijck - 1574 in de ,, Historie van Belgis - vermeldt hem als de ,,Duytse Hans". Deze toespeling op zijn herkomst wordt bevestigd door een plaats
dagboek van Rombouts de Doppere, die tijdens Memlings leven van de Sint Donatiuskerk te Brugge was. In het jaar 1494 staat ingeschreven Die XI augusti, Brugis obiit magister Johannes Memme-
in het
notaris
:
quem
linc,
praedicabant peritissinium fuisse
et
excellentissimum pic-
torem totius tune orbis christiani. Oriundus erat Magunciaco, sepultus Brugis
ad
Door
Aegidii.
deze pathetische verklaring van een
genoot weten wij behalve het
stertjaar, zijn at
komst
uit
tijd-
de omgeving
van Mainz en het teit, dat hij in hoog aanzien stond. Enige tijd geleden kon R. A. Parmentier, de archivaris der stad Brugge, de geboorteplaats van Memling nauwkeurig mededelen. Memling is in Seligenstadt geboren, een plaats, die aan de
fenburg zijn
ligt,
niet ver verwijderd
achternaam
te
danken
heett.
Main
tussen
van Mömlingen, waaraan de schilder
Het
is
wel bizonder
Grüncwald, zoals eveneens kort geleden bekend tientallen jaren
Seligenstadt
in
later
Hanau en Aschaf-
woonde en
is
toevallig,
dat
geworden, enige
werkte. Een andere
belangrijke datum, die Parmentier in de archiefstukken heeft gevonden,
30 Januari 1465, de dag, dat
Brugge, werd toegelaten. lijnc"
1466
woonde, stiert in
te
dat
Brugge
hij
in
Memling
Men
hij
is
poorter", d.w.z. burger van ,,
wist reeds eerder, dat ,,Johës de
Mem-
de Wulhuusstraat in de Sint-Nicolaasparochie
tussen T470 en 1480
1487) en dat
als
in
Anna de Valkenaere huwde
(zij
1494 drie onmondige kinderen achterliet. In
1480 werd Annekin Verkanneman en in 1485 Paschier van der Meirsch zijn leerling.
De als
uit
geboorteplaats biedt de historicus de aanlokkelijke voorstelling,
zou de beroemde Brugse meester geen Nederlander maar een de Middenrijnstreek
zijn. IJverig trachtte
zienswijze en vormgeving, datgene landse
kunst
paste,
wat
men
schilder
het bizondere in zijn
niet in het kader
van de Neder-
verklaren uit zijn herkomst. Daar wij echter
te
weinig weten van de kunst, zoals die mogehjkerwijs in deze periode Sehgenstadt of Mainz werd beoefend, bestaat het gevaar, dat
we
te
in een
vicieuze cirkel geraken en dat wij de eigenaardigheden in Memling's
werk voor
Men mag
typisch Middenrijnsc hoedanigheden aanzien.
echter wel aannemen, dat
Memling de
gebruikelijke leertijd
van een Middenrijnsc schilder gezel naar de Nederlanden is getrokken. Wan-
in zijn geboortestreek, dus in het atelier
heeft doorlopen en eerst
als
neer echter? - Het geboortejaar van
men kan
Memling
is
ons niet bekend, maar
kan moeilijk vóór zijn 25ste jaar burger van Brugge geworden zijn; hij moet dus op z'n laatst in 1440 geboren zijn. Wij kennen een zelfportret van de schilder in het drieluik te Chatsworth (blz. 10), waar de schilder bescheiden op de achtergrond, buiten verband met de kerkelijke compositie, in de buurt van Johannes de Doper, zijn naamheihge, te zien is. Dit altaar, dat door de het echter wel zo ongeveer vaststellen. Hij
Engelse edelman ontstaan (blz.
sir
9), in
John Donne
geen geval
gesticht
daar
later,
sir
is,
is
waarschijnlijk in 1468
John reeds
in 1469 gestorven
was. Dat hij de Brugse meester de opdracht verleende voor het drieluik, waarop hij met vrouw en dochter in het middenpaneel in geknielde houding staat afgebeeld, kan men het gemakkelijkst verklaren door aan te nemen, dat hij naar aanleiding van het huwelijk van Karel de Stoute met Margaretha van York in het gevolg van de Engelse prinses in 1468 naar Brugge was gekomen. Weliswaar kan men een ernstige bedenking tegen deze datering inbrengen. Sir John had behalve een dochter twee zoons, wier beeltenissen men op het drieluik achter dat van de vader had kunnen verwachten. Misschien ontbreken zij, omdat zij niet met hun ouders meegekomen waren naar Brugge. Waruieer men echter
meent, dat de zoons in ieder geval,
als zij
tenminste in leven waren,
men
de datering wat verschuiven. vóór 1465 kan het toch in geen geval geschilderd zijn. De mogelijklieid, dat Memhng vóór hij zich te Brugge vestigde, op een of andere wijze, met de Engelsman in verbinding is getreden, acht ik uitgesloten. Natuurlijk is het moeilijk Memling's afgebeeld moesten
Zo
het
werk
zijn,
al niet in
dan moet
1468
is
ontstaan,
maken. Maar wij vergissen ons denkelijk daar op 35 jaar schatten. Na dit alles
leeftijd uit het zelfportret
op
te
toch niet
wij
hem
kunnen
al
te
zeer,
als
wij vrijwel zeker zijn geboortejaar verplaatsen naar de jaren
Tij.2
.-.
3ï
cm
ALlAAkLLlK MET MARIA BOODSCHAP (FRAGMENT), LOXDEX, KUNSTHANDEL. (FOTO TIJDENS DE RESTAURATIE).
GEBOORTE VAX CHRISTUS, LOXDEX, KUXSTHAXDEL. tussen 1430 en 1440. Volgens deze berekening leerling zijn geweest, omstreeks 1455 gezel
misschien langs een
omweg,
gekomen, ongeveer
ter zeltder tijd als
in de
zou
hij
geworden
Nederlanden
bij
omstreeks 1450
zijn
en
als
zodanig
de grote meesters
Dürer's vader en Martin Schon-
MEMLING'S VERHOUDING TOT ROGIER VAN DERWEYDEN. Omstreeks 1455 voerde Rogier van der
Weyden
als
stadsschildcr te
RrST OP DE VLUCHT NAAR EGVPTK. LOXDEX, PART. BEZIT. Brussel dc onbetwiste alleenheerschappij.
stempel, dat
sterk
men
Op Memling
57 X 5o,5
drukte
persoonlijke relaties, tijdelijke
hij
cm
zon
samenwerking
wel moet aamiemen, vooral daar tussen de oudere en jongere kunstenaar in
't
geheel geen innerlijke verwantschap
schilder
maakte
Bij het
tussen
constateren valt.
De Rijnlandse
hier een strenge leerschool door.
verzamelen van de bewijzen, die vóór een nauwe betrekking
Rogier en Memling
een inventaris tegen. tenrijk bezat, als
te
wordt een
volgt beschreven:
pleiten,
Onder de
komen
schilderij, dat in
Ung
wij het eerst een notitie in
kunstschatten, die Margaretha van
petit tableaul
Oos-
gekomen
is,
d'ung dieu de pitiyé estant
ès
1516 in haar bezit
bras de notre
Dame;
deux
dans chascun
tcullcts,
desquels y a
ayant
ung ange
dessus Icsdits feuUets
y
a
es
une
annuuciade de blanc
et
de
non.
de
la
Fait, Ie tableaul,
mam
de Rogier,
et lesdits
teuUcts, de celle de maistre
Hans. In de inventaris van 1524 wordt over hetzelfde
gezegd
schilderij
Dame
Nostre
:
tenant nostre Seigneur
au devant elle,clouant adeux y a deux anges tenant l'ung une espée en sa feuUets,
main.
OU
Men
il
kan de juistheid
van de auteursnaam in de eerste
aannemen,
opgave
echter de mogelijkheid openlaten, dat
HL.
Hll.K(i.\~i -Ml ^,
/.LUK
II,
1'ARl.
IJl.
aan Rogier's paneel
later
de luiken van
ling's
hand
Dat
het
hier
om
gemeenschappelijke
/.11.
Mem-
toegevoegd.
zijn
een arbeid
kunnen wij met de ons het museum te Melbourne
gaat,
bekende werken bewijzen. Er bevinden zich en
te
in
Granada twee met elkander overeenstemmende
schilderijen, die
wat de compositie aangaat passen bij de beschrijvmgcn van het middenpaneel. Deze schilderijen worden terecht aan Memling toegeschreven, hoewel de inventie" op Rogier teruggaat. Als MemUng in dit geval compositic-dcnkbecldcri van Rogier heeft overgenomen, dan wordt ,,
het des te begrijpelijker, dat de triptiek, zoals die in de inventarislijsten is, als een gemeenschappelijk werk der beide meesters is opgenomen. Een engel met het zwaard in de hand kan men overigens in Memling's werk vinden. Het paneel bevindt zich in de Wallace col-
beschreven
lectie te
Londen.
Dat Memling met Rogier twee manieren opmaken stijl
na
te
uit
'n sterke
band hcett gehad, kan men op
de ons overgebleven werken.
Is
Memlmg's
wijzen in werken, die in het ateher van zijn voorganger zijn
ontstaan? - Heeft
Memling
in een zo grote
mate kennis bezeten van
wc
Rogicr's cimipositics, dat
ecu
tot
atelierge-
tijdelijke
kunnen concluderen? De eerste vraag kunineenscli.ip
we
nen
aarzelend
beantwoorden,
j,i
tweede
de
twijtel bevestigen.
zonder
De
niet
Sforza-triptiek in het
niiiscmn
te
Brussel
is
telkens
De
weer anders beoordeeld.
meningen stemmen verre overeen, dat
in
zo-
men
stel-
lig?aanneemt, dat dit altaartje iii'Rogicr's atelier
moet
zijn
ontstaan ; verschil van opinie
over de medewer-
bestaat
de
kers,
uitvoerenden.
sommige
In
gedeelten, vooral
de vrouwelijke heiligen
in
op de binnenzijden der luiken, meen ik de hand van Memling te kunnen onderscheiden. In Londen is kort geleden een heilige Hiero-
van Memling
nynius
voorschijn 6), die
te
(blz.
wat de compositie be-
nauw
trctt,
gekomen
')
aansluit
bij
tiguur van de heilige op buitenzijde
de cie
van de Storza-
triptiek. I-R.\.\tISCO
Meesterwerken, die zonder enige twijfel van
hand
ling's
lang na de geest
zijn
dood
DE
KU'iAS, KUTTEKDA.M.
P.\RT. BEZIT.
Mem-
en daarbij nog wel duidelijk nawijsbaar in Brugge, vaii
Rogier, zijn ontstaan, blijven nog zo sterk in de
van de Brusselse meester, dat Memling wel tekeningen van Rogier
of navolgingen van zijn eigen hand naar Rogier moet hebben bezeten. Men heeft opgemerkt, dat de Christusfiguur, de overheersende gestalte in
het ')
midden van het
altaar
te
Danzig, verwonderlijk precies naar
G. Ring: The Art Bulletin, XXVIII, 1945,
blz. 188.
de Christus
Rechter van
als
Rogier's altaar
dat
stip,
ontstaan
(+
is
kan
1450), al
met
in verbindinsr
heb-
moeilijk
ben gestaan. Toen wat 20 jaar later, zelfstandig
de
is
het tijd-
het Beanne-altaar
Memling Rogier
Beaune
te
Op
nageschilderd.
zo-
hij,
en
rijp
geworden, voor
grote en moeilijke op-
werd met
i^estcld
'j;avc
het
Ro-
dramatisch talent van
gier te wedijveren, ging hij
terug op
Rogier's
den
een
tekening uit
atelier,
vol beschei-
zelfkennis,
in het ge-
voel, dat hij uit eigen kracht niet 3(1
FRAGMENT
V.\N
EEN
-
20,3 l^m
.\I.T.\ARLU1 K, PARIJS,
halve
Kl'NSTHAXDEL.
tot
een zo hicratische
grootsheid in staat was. Bein
de
Christus
Rechter trachtte
hij
als
dooreen
overvloed van figuren en rijkdom van bewegmgsmotieven de strenge monumentaliteit van zijn voorganger Rogier's Columba-altaar
is
te
ongeveer
doorbreken.
tien jaar later ontstaan
dan het
Beaune-altaar, waarschijnlijk in het begin der zestiger jaren. In het jaar
1463 schijnt het zich reeds in de kerk te Keulen bevonden te hebben.
Een Keulse
schilder heeft in een werk, dat 1463 gedateerd
motieven eraan ontleend. Het het Columba-altaar
Hierdoor
is
is,
compositie-
wel mogelijk, dat Memling ten
werd uitgevoerd,
in Rogier's atelier
tijde,
dat
werkzaam was.
valt misschien te verklaren, dat de herinnering aan juist deze
schepping voortdurend in zijn fantasie leefde en
hem
bij
het schilderen
van de Aanbidding der Koningen en de Aanbieding in de Tempel voor ogen zweefde. Niet, dat hij het nauwgezet gecopieerd zou hebben: hij heeft Rogier's ideeën in eigen
vormen
werkt verhelderend. Het wordt dan uitgaat en
waar
zijn
weg
zich
gekleed. Vergelijking van beiden
duidelijk,
van die van
zijn
van welk punt Memling
voorganger
scheidt.
Tus-
sen het Floreins-altaar in het hospitaal te Brugge, dat 1479 gedateerd
is,
van Karel
V
en Rogier's Columba-altaar in het Prado, dat
8
MemHng
staat als schakel het z.g. altaar
naar mijn mening
+
1470 geschilderd heeft.
Op
het middenpaneel van de drie altaren staat
de Aanbidding der Koningen, op het linkerluik
Geboorte en rechts de Aanbieding in de Tempel. In het Columba-altaar komt de Aankondiging in plaats van de Geboorte. Daar, Christus'
waar Memling zichtbaar onder de ban van de ikonografische traditie heeft gestaan, treedt het persoonlijke slechts aarzelend aan den dag. gier
dramatisch,
is
graag.
Memling
is
statisch,
ontspannen.
ling's figuren, als zuilen, staan ieder
Enig innerlijk verband tussen hen aangeduid. Als zij
)
10
is
Mem-
zichzelf.
nauwelijks
een plechtige bijeenkomst
zijn
te
doen.
Zo
ziet
men
Joseph in het
van voren, onbewogen achter de knielende koning staan en Maria, eveneens van voren gezien, precies in de as, schijnt door de huldiging van de koningen onberoerd te bhjven. De plechtige stemming gaat uit van het schuwe zwijgen en van de stilte der als zuilen oprijzende gestalten. De omtrek van de Moeder Gods in de Aanbieding in de Tempel is als met ccn lineaal getrokken. Al deze eigenschappen gelden in sterker mate voor de triptiek te Madrid dan voor het Floreins-altaar, waar de hguren wat meer elasticiteit in hun bewegingen tonen en innerlijk sterker verbonden zijn. Hulin ^) heeft een altaarstuk bijeengebracht met ccii kleine Epiphanie in het Prado, met de Aanbieding in de Tempel, die zich te Wenen in de verzamehng Czernin bevindt, en met een gedeeltelijk bewaarde Aankondiging in de Londcnse kunsthandel (blz. 3). Hij meent hierin een ]cugdwerk van Memling te zien, waarin de schilder zich nog dichter dan in het altaar van Karel V aan Rogier's voorbeeld gehouden heeft. Misschien is dit altaar door Memling in Rogier's werkplaats, dus vóór 1464 uitgevoerd. Memaltaar
WORTH.
op
erop bedacht zich met afgemeten waardig-
heid voor
PORTRET VAN DE SCHILDER ZELF. DETAIL UIT HET ALTAAR TE CHATS-
bij
Ro-
dynamisch en accentueert
Burlington Magazine. Lil,
bl.
te
Madrid
160
e. v.
recht
koning
ling laat de oudste
de voet, Rogier hem ile liaml van het kind kussen. Bij deze drie door Hulin bijeengebrachte panelen
behoren
misschien een paneel niet de Heilige Familie op de vlucht
naar Egypte
(blz.
5)
en een
(leboorte van Christus, die
kort geleden in Londen
voorschijn
is
gekomen
Aankondignig
hl de
te
(bl/.
in het
Louvre, vroeger onderschat
maar nu terecht als een werk van Rogier en wel als ecu uit
vroege
zijn
schouwd, stig
tijd
be-
valt ons het
kun-
uitgebeelde patroon van
de vloerbedekking op. Ditzelfde patroon vinden schilderijen
w^ij
in
vandez.g. mees-
der H. Catharina. Deze,
ter
een
slaafse
navolger
van
Rogier, heeft misschien
als
zoon en ertgenaam materiaal uit het ateher van zijn vader bezeten.
Ook Memling heett
dit tegelpatroon gekend en voor zover wij weten, min-
stens éénmaal, o-cbruikt, nl. in het altaarluik
met
stichter,
dat uit Spanje afkomstig
is
en zich tegenwoordig in HolparticuHer
lands
bezit
be-
BUITEXKAXT vindt hl
1)
(blz. 7).
het huis-altaartje van
Memling
te
honden te zien naast de naakte vrouw met moet als wereldsheid of Vanitas. Het aardige
Straatsburg zijn
de spiegel, die ^)
V.\N HET LIXKEKLL'IK TE CH.A.TS\VORTH.
men
zien
Tentoongesteld 1937 in Rotterdam, 1939 in Brugge. II
12
DETAIL PASSIEALTAAR, MET dier
terug
ter
in
(blz. 39)
der
linkerzijde,
het
VROUW VAX DE
STICHTER, TURIJX.
een Bolognese hond, vindt
werk van de
schilder,
n.1
in
men nog tweemaal
de Bathseba
en in écn van de luiken met stichters
te
te
Stuttgart
Hermannstadt ver;
ook op Rogicr's Columba-altaar voor. Op het gras, rechts vrouw, hsro-en twee windhonden tegenover elkaar, een en een donkere, de voorste vol beweging. Deze honden vinden
komt
het
naast de naakte lichte
13
DETAIL I'ASSIEALTAAR, TURIJN. wij iu precies dezeltdc houding terug in een repliek van de Lucas-Ma-
donna,
zij
gaan dus terug op dezelfde natuurstudie. In
dit paneel, dat
zoal niet in Rogier's werkplaats dan toch door een directe navolger van de Brusselse meester geschilderd is, zijn ze als speels motief gebruikt ter opvulling van het vlak. Daar deze copiist over hetzelfde studieblad bleek te beschikken als Memling, kunnen wij wel met zekerheid aannemen, dat voor beide schilders een tekening van Rogier's hand het ge-
meenschappelijk uitgangspunt vormde. Het omdraaien van de voorstelling
en een verscliillend gebruik van kleuren leveren het bewijs, dat het
motief door middel van een tekening is overgenomen. De magere, bewegehjke hazewind hoort bij Rogier's vormidcaal, niet bij die van MemHiig; hij zou evenmin als de copiist der Lucas-Madonna zulk een motief bedacht kunnen hebben. hl de catalogus van het museum te Brussel heeft men even juist als voorzichtig een Madoiuia aan een ,,élève de Roger van der Weyden" toegeschreven. Maria
handen het kind
vast.
maar het komt wel
is
ten halve lijve afgebeeld,
Dit motief kan
14
houdt met beide
men in Rogier's werk
niet aanwijzen
Lucas-Madonna, waar het naar de scliilder. De navolgers van de
indirect voort uit de
Christuskind de armpjes uitstrekt
zij
DETAIL PASSIEALTAAR, TURIJX.
meer dan eens en met kleine varianten nog geheel gaaf is, is van bizondere gebruikt. Het kwaliteit; het kan dan ook niet door een gewone navolger van Rogier geschilderd zijn. En de enige btiitengewone navolger van Rogier is Memling. De begrenzing aan beide zijden door zuilen en een landschap als achtergrond vinden wij vaak bij MemUng. Deze compositie-idee heeft hij, voorzover wij kunnen zien, zelt bedacht en telkens weer Brusselse meester hebben dit motief:
schilderij te Brussel, dat
opgevat. Rogier plaatst de
achtergrond
om
alle
Madonna
tegen een neutrale, bijna donkere
aandacht op het voorwerp van devotie
te
ves-
formulering; af te zien,
Memling om van de abstracte zodat de Madonna in dezeltde sfeer van aardse
vredigheid verwijlt
de
tigen.
Bij
Het
is
een individuele prestatie van
als
stichter.
een nauwkeurig onderzoek van het landschap herkennen
Memhng
we
de-
ook de achtergrond opvult: torenachtige bouwsels, ronde, groene bosschages, een vijver met zwanen, ruiters op de wegen. De horizon ligt iets hoger dan gemeenlijk in de
zelfde details,
waarmee
anders
landschappen van Memling. Hieruit kan
men
Madonna
zijn.
betrekkelijk vroeg ontstaan
Het hoofd gebogen onder de
last
moet
concluderen, dat deze
der haren, deemoedig en passief. 15
24
cm
JUHAXNES DE DOPER, MÜN'CHEX, ALTE PIXACOTHEK. in gedachten verzonken kijkt Maria ons aan, een uitdrukkingswijze, die wij
bij
activiteit
Memling
van Rogier
in onderscheid is
een neger doet denken, 16
is
bij
De
innerhjke
die aan de
mond van
van Rogier vinden.
verzacht en de grote
Mcmhng
wat
mond, spits
en precieus geworden.
j\I
ARTELIXG VAX SINT SEBASTIAAX, BRUSSEL. het
lil
(nr.
136)
museum ^),
KON'.
Ó7 : 68 cm MUSEl^M \OOR SCHONE KUNSTEN'.
Boston bevindt zich een madonna ten halven hjve
te
die het schilderij te Brussel nabij
komt.
Ook
aan
dit
werk
een voorbeeld van Rogier ten grondslag maar hier kunnen wij het
ligt
voorbeeld aanwijzen:
nl.
een madonna, afkomstig
thans in particulier bezit te Berlijn.
anderd;
als
Memlings zelt
is, is
achtergrond trant.
De
is
uit
De beweging van
Donaueschingen,
het kind
is iets
ver-
een landschap eraan toegevoegd, geheel in
beslissing,
of het
schilderij te
Boston van Memling
des te moeilijker daar de toestand van de verflaag nogal te
wen-
sen overlaat.
Wij kunnen ons i6e
men
daar ')
(27
niet verlaten
op de
schriftelijke getuigenissen
van de
eeuw over de leerhng-meester-verhouding van Memling tot Rogier, er al te zeer
Tentoongesteld
X
in
van hield
om
de luttele bekende schildersnamen
1939 in Brugge onder No. 24
als
,,
school of
Memling"
19.4 cm)-
MEMLING
2
17
47 X 26
cm
KUST OP DE VLUCHT NAAR EGYPTE, PARIJS. VERZ. ED. DE ROTHSCHILD.
met
elkaar
verband
in
te
brengen. Uit de werken der meesters
beide
Ie/en
\\\]
echter duidelijk de bevesti-
gmg van hun betrekking. En wanneer wij weten, dat Memling
dood
kort na de
van Rosrier het burgerrecht BruiTsïe verkreeg;, dan te moeten wij wel aaimcmen,
dood van de Brus-
dat de
voor Memwas om naar
selse stadsschilder
ling aanleiding
BrutTo-e te verhuizen
en dat
nog in 1464 als gezel medewerker in Rogier's en ateher werkzaam moet zijn geweest. In Brugge zag MemHng werken van Jan van Eyck. Zij wekten bi| hij
hem
geen bizondere ontroe-
noch verwarden
ring,
hem; niet
hij
het zich in
't
zij
geheel
van de eens ingeslagen
weg afhouden.
öö A
Voortbouwend op de veronderstelling, dat Memling in zijn
3
5
cm
MAKIA MET STICHTER. 1472. LICHTEXSTEIX, VORST VAX LIECHTEXSTEIX.
ontwikkeling na 1464 zich steeds meer van Rogier's zienswijze
zijn wc ertoe geneigd, ieder werk van onze op zijn verhouding tot Rogier's werk en in overeenstemming daarmede te dateren. Daar wij echter zien, dat in het betrekkelijk laat ontstane Floreins-altaar (1479) het schema van het Columba-altaar nog toegepast wordt, moeten wij er wel rekening mee houden, dat Memling ook later nog naar oude herinneringen terug greep.
zou gaan verwijderen, meester
te toetsen
DE WERKEN UIT MEMLING'S BLOEITIJD CHRONOLOGISCH GERANGSCHIKT In de eerste jaren
de
stijlcritick er bij te
van zelfstandigheid
te
Brugge kumien
betrekken, drie werken van
Memling
wij,
zonder
dateren, die
19
57 X 42
MARIA MET MUSICERENDE ENGELEN, ELORENCE,
hoog aanzien Een Engelsman en twee ItaHanen waren zijn eerste opDe werken die hij voor hen schiep zijn: te Chatsworth, dat in 1468, zo niet nog iets vroeger, ont-
tonen, hoc snel de schilder in zijn nieuwe vaderstad tot
gekomen
is.
drachtgevers. I.
Het
staan
20
is.
altaar
cm
UFFIZI.
;
Minni-.M'ANIKL
\
222 X i6o cm A\ HLl LAATSTE OORDEEL, DANZIG, ONZE LIEVE VROL'WE KERK.
Het Passie-altaar te Turijn, dat door Tonmiaso Portiiiari besteld was. De koopman is liier met vrouw, doch zonder kinderen, afgebeeld hij moet het dus in opdracht hebben gegeven enige jaren vóór het grootste altaar, dat Van der Goes schilderde en waar hij met zijn nakomelingschap 2.
Florentijnse
21
is
atgcbccld.
ons
Ongeveer 1470 is, naar Turijnse werk ont-
toclijkt, dit
staan.
Het altaar te Danzig, gesticht door Angelo Tani uit Florence, werd 3.
in 1473 als kapersbuit Danzig's bezit.
Het werk
kerk
te
daar het voor een
is,
Florence bestemd was, waar-
schijnlijk dadelijk
Wij menen het dus vlak kunnen dateren.
gescheept.
voor 1473
Deze een des der,
na voltooiing, in-
te
drie scheppingen
van
en streven in
zijn kracht
de eerste jaren van schap,
omdat
zij
geven ons
beeld van de schil-
te rijker
zijn
meester-
geheel verschillende
thema's behandelen.
De
Chatsworth toont een plechtig samenzijn van Maria met heiligen, engelen en de stichter met vrouw (blz. 9). De evenwichtige symmetrie schept een sfeer van triptiek te
rustige,
vrome
aandacht, van ge-
lovigheid, die vrij
van extase en
is
dweperij. Het goddelijke en heihge zijn hier niet scherp
het menselijke;
zij
gescheiden van
openbaren zich
in zuiverheid, bevalligheid
wicht.
De
en even-
optimistische wereldbe-
schouwing van de schilder won hem de gunst van zijn tijdgenoten. Zij
LIXKERLIIIK, LA.\TSTE OORDEEL. DANZIG, ONZE LIEVE VROUWE KERK
pingswijze.
Memhng's
beantwoordde ook aan de gecultiveerde smaak van de succesvolle, in Brugge levende, Florentijn. Iedere karakteristiek berust op bewuste ot onbewuste vergelijking. En in dit geval is ons punt van vergelijking vanzelfsprekend
Rogier's
heiligenfiguren zijn niet ascetisch
schcp-
mager of
fel
getvpeerd, geen fanatici, eerder goed gcproportionnecrd, aangenaam en
Mcniliiig's diepge-
mild van aard.
wortelde behoefte aan orde verlangt oen ruimte, die zich bij het aantal der figuren en de grootte der gestalten aanpast
en die tevens het mid-
denpaneel en de luiken als een geheel omvat. Johannes de Doper en de Evangelist Johannes staan stevig en
ongedwongen, schap
verbindt
compositie.
gemeen-
hnierlijke
van de
dolen
alle
betrekkingen
Actieve
of gevoelsuitingen wege, slechts de engel
achter-
blijven
vertrou-
staat
welijk naar het kind toegekeerd en
de vrouwelijke heihgen bevelen met traag handgebaar de knielende stichters
aan
bij
Maria, die onaantastbaar
midden
in het
meester
weet
De
troont.
Brugse
gemakkelijker
dan
Rogier, die van het dramatische ver-
vuld was en die zich door prediking het leiden, de
een ruimte vol
licht
leer
illusie
en
van
en lucht
te
wakken. Het paneel m Turijn, waarop het hjden van Christus met een neiging tot uitvoerige volledigheid wordt verteld,
werkt
prenten-
een
als
boek.
De
w^ijze
verdeeld over de
open
vertrekken
ruimtcwordt hjk uitgebeeld. Opeenvolgende gebeurtenissen zijn op naïet-primitieve hier
tijd
hoogte bekeken stad rijke architectuur
en
kleine
van een
(blz. 12).
werkt hier
de
uit
De
statisch,
de kleine figuren versterken de in-
druk van onsamenhangendheid en inperking. De eenheid van ruimte in het mvsteriespel
komt
hierbij
RECHTERLCIK, LAATSTE OURDEEL, VROUWE KERK.
DAXZIG, OXZE LIEVE
in de herinnering. .Maar bij het spel
volgen de scènes elkander op en het causale verband wordt op die 23
24
DETAIL UIT HET LAATSTE OORDEEL, DANZIG.
meer duidelijk, terwijl wij in het schilderij de samenhang moeten zoeken en die zonder kennis van het Evangelie niet kunnen vinden. Het zal voor de gelovigen wel een zekere bekoring hebben gehad, de vele deeltjes van dat grote geheel te ontdekken, te ,, lezen". wijze zonder
25
DETAIL UIT HET LAATSTE OORDEEL, DAXZIi.
26
MARIA MET DE DODE CHRISTUS,
samen
te
liet
MELBOURXE. MrSEL'M.
voegen. Meniling schijnt een bepaalde voorkeur
bezeten voor het idee
op
1475,
paneel over
te
om
te
hebben
de epische vcrtehrant van de boekilhistratie
nemen. Er
is
nüj tenminste van geen enkele voor-
27
28
BUITENKANT
\'AN
HET „FLORKIXS" ALTAAR, BRIT.GE. SINT JANS HOSPITAAL.
ganger ccn zo consequent doordachte opzet van
Meniling heeft
zelf, tien jaar later, in
het paneel te
dit
type bekend, terwijl
München, deze vorm weer
opgenomen. Doordat de opeenvolgende gebeurtenissen
tijdig atspclen,
krijgen
de buitentijdelijke steer, die
zij
stellingswereld der gelovigen bezitten. Meniling
is
zij
zich gelijkin de
voor-
in zijn uitbeelding
episch, niet dramatisch.
Het altaar te Danzig stelde Meniling voor een grote en ernstige opgave en eiste van hem een krachtsinspanning, die eigenlijk tegen zijn natuur indruiste (blz. 21). Zijn gedachten gingen naar Rogier 's Laatste Oordeel in Beaune en hij bracht de grote kunstenaar hulde, door het type van diens Christusgestalte in dat altaar nauwkeurig na te bootsen. Hij vertelt met een uitvoerigheid en woordcnrijkdom als aan kinderen, die alles willen weten en maar niet genoeg te horen kunnen krijgen. De Opstanding van het vlees, het oordeel over de gehele mensheid - de gedachte hieraan prikkelde zijn fantasie, te schilderen
om het dichte opeendringen van al die naakte lichamen
en de vertwij teling in de hel door een opgezweepte gebaren-
taal uit te beelden.
Het
lijden der
verdoemden
is
drastisch
genoeg
expressie uitgedrukt (blz. 2 j) Rogier heett in het altaar te Beaune .
in
hun
met slechts 29
1/2
JOHANNES-ALTAAR VOOR HET SINT JANS HOSPITAAL,
1479,
1/2 cni
BRUGGE,
SIXT JANS HOSriTAAL.
weinig figuren een veel grotere uitwerking bereikt. der zaligen
(biz. 22), die in
Bij het uitbeelden
langzame processie opklimmen naar de hemelse is Mcniling geheel in zijn element en hij
poort, waar Petrus hen ontvangt,
weet de onschuld en het hemelse loon voor schuldeloosheid aanschouwelijk te
maken
in
de schoonheid der lichamen - in scherpe tegenstelling tot het
wilde krioelen der verdoemden. Welgemaaktheid en welluidendheid
De zaligen worden door engelen met muziek begroet. Het symbool voor hemelse vrede is orde en muzikale harmonie, voor de verschrikkingen van de hel daarentegen chaos; passen in Mcmling's geest bijeen.
enerzijds het opstijgen, het opgaan, anderzijds de val.
Op
de buitenzijde der luiken, in
grisaille, staan in nissen
de
Maagd
en de H. Michael, onder het stenen beeldhouwwerk knielen de stichter met 30
I7ï
-
17;
cm
miTENZITDE VAX HUT ALTAAK TE BRUGGE, SINT JANS HOSPITAAL. DE STICHTERS ANTHOXIS SEGHER EX JACOB DE KEUXIXC EX DE STICHTERESSEN AGXES CASEMBROÜD EX CLARA HULSEN.
zijn
vrouw. Maria
is
een passieve, wat matte monumentale figuur, in
op een paneel in de Lichtenstein verzameling (blz. 19) waar zij door een stichter met de H. Antonius aanbeden wordt. Dit altaartje is 1472 gedateerd, op een manier weliswaar als nergens anders te vinden is: de datum staat op de schildering. Daar de stijl met de datering overeendezelfde trant
als
komt, kumien wij aaixnemen, dat het jaartal ontleend is aan een datering op de verloren gegane lijst. Onder het grote aantal portretten, dat wij van Memling bezitten, vinden wij
slechts één, dat
een datum draagt,
nl.
het portret, dat enige 31
32
lUlAli.
I
11
ïllA
MAKIA-ALl.XAK
jaren geleden in de Londense kunsthandel is
(blz. 47).
is
11--
MIM_Hh.\.
opgedoken en 1472 gedateerd
Tekenend voor een vroeg ontstaan
is
de neutrale, donkere ach-
tergrond, waartegen het ovaal van het gelaat licht afsteekt en de uiterst
spaarzaam aangebrachte schaduwpartij.
Ook
de stichtersportretten in het
kennen geen sterke tegenstelling van licht en donker. De portretten van Tonimaso Portinari en zijn vrouw kan men betrekkelijk vroeg schatten; zij wijken af van het merendeel van Memling's portretten door de donkere, neutrale achtergrond. Zij bevinden zich in het MetroDanzitrse-altaar
politan
Museum
te
New
York
50 en 48). vergelijking kan
(blz.
men het verminkte grond van zuiver stijlcritische vleugel-altaar waarvan het middenpaneel met Christus aan het kruis, heiligen en de stichter, zich hi het museum van Vincenza bevindt
Op
omstreeks 1470 dateren, de binnenluiken met de stichter en heiligen zijn in de
symmetrisch
is
Morgan
Library
te
New
York
vrouw en
zijn
beland.
Bevangen
de hoofdgroep, de vrouwelijke heilige op het ene luik
is
recht van voren gezien en
-
dit alles verraadt
stijf,
tussen de figuren bestaat generlei contact
wel het gebrek aan vermogen,
om
de tragiek der
gebeurtenissen statisch uit te drukken, innerlijke bewogenheid
melijke rust.
Uit de MEMLING
3
tijd
Memling
blijft tot
het einde
van 1 472-1 479 kennen wij een
bij licha-
meer episch dan dramatisch. waarop de datering
schilderij,
33
.MAKIA
is
MET KIND. LIECHTEXSTEIN, VORS
aangebracht. Het
is
I
\.\,\
Il
IJ.
Maria met de dode Christus
1
1
I
IvNhTEIN.
in het niuscuni te
Melbourne, gedateerd 1475 (blz. 27). Daar de compositie, zoals ik aannenaehjkheb gemaakt, van Rogier stamt, kan men over de ontwikkehng van
Memhng's is,
kunnen
stijl
hieruit weinig
opmaken. Veel van het werk, dat bewaard
wij vermoedelijk in de zeker vruchtbare jaren tussen 1472
en 1479 onderbrengen. Stellig
moet Memling zijn grootste tijdgenoot ontmoet hebben. In Van der Goes tijdelijk in Brugge verblijf. hiTommaso Portinari
1468 hield
34
75 X 56
VERKOXDIGIXG
vonden de
schilder
AAN' MARIA, 14S2,
uit
Gent en
XEW VORK,
die uit
cm
VERZ. PH. LEHMANN.
Brugge een gemeenschappelijke
begunstiger.
Het hevige temperament van zijn mededinger heeft onze Brugse meester 35
121
MIDDENPANEEL VAN HET „MOREEL" ALTAAR,
1484,
154
t'i'^
BRUGGE. STED. MUSEUM. NEGATIKF
A. C. L.
BRUSSEL.
eerder verschrikt dan aangespoord. Geheel zeker van zijn metier was
Menihng, een succesvol meester,
die bij zijn stad- en tijdgenoten
klank vond, en zeker niet bereid was van zoals hij
zijn gecftend
evenmin door Jan van Eyck's voorbeeld
bracht werd. Als
men
ieder groot schilder
weer-
pad af te wijken,
uit
het spoor ge-
of overwinnaar
als strijder
dan hoort Van der Goes bij de strijdenden, Memling bij de zegeToch treffen wij onder MeniHng's ,,werk" een diptiek aan, dat wat vormgeving en tvpering betrek, wel geheel in de ons vertrouwde trant is de inventie doet ons echter niet alleen aan Van der Goes denken
ziet,
vierenden.
;
maar het geheel
is
tot
Van
der Goes te herleiden, zoals
we kunnen
aan-
wordt met verschillende andere panelen van MemGranada bewaard. Op de linkerhelft de Kruisde klagende vrouwen met Johannes. De figuren
tonen. Dit tweeluik
ling in de Capilla real te
afneming,
rechts
dicht opeen, groot in verhouding tot het beeldvlak, dramatisch van uit-
drukking, met oversnijdingen.
drongen groepen.
De
De
compositie
lijst is
gewortelde neiging, het beeldvlak
en de gestalten daarin, ruim en 36
schijnt te
nauw voor de tezamen ge-
in tegenspraak
als
met Memling's diepte beschouwen
de gegeven ruimte
los, te
ordenen.
De groep vrouwen
der treurende
\inden
met
wij
slechts geringe afwijkingen
terug in ccn doek
te Berlijn,
dat in de vormentaal de
stijl
van Van der Goos verraadt, de kruisafneming
en
is
al-
thans in copicën bekend, die duidelijk
op dczeltde mees-
wijzen, l^e copieën be-
ter
vinden zich
in
Altenburg en
Florence, de beste (misschien
bevond
het origineel)
zich
1946 in de Parijse kunst-
in
handel. "Wij bezitten een groot aan-
madonna's van Memling
tal
en wij krijgen zo een duide-
vrij
van
voorstelhng
lijke
stabiele
zijn
opvatting van
deze tiguur. Tussen moeder
en kind bestaat weinig verbniding,
zij
zich mee, het te
vergenoegt er
zorgzaam
houden - het
zit,
DE IJDELHEID, STR.^.'^TSBURC. MUSEÉ DES BEAUX .ARTS.
vast
één been
gestrekt, het andere
gebogen, op Maria's schoot of op een balustrade.
Aldus de wel wat eentonige oplossing van deze opgave. Slechts in één geval,
nl.
in de
Maria
in het bezit
van Lady Ludlow, wajkt
MemUng
gewone wijze van uitbeelden af Hier is het vlak haast te klein voor de moeder en het kind. Maria drukt het hootd van het kind vol lietde tegen het gelaat, zijn wang oversnijdt
zowel in opvatting
de hare. Het kind beweging,
is
compositie van zijn
spartelt
wat
tegen. Zijn
meesterlijk geobserveerd,
waarover Memling slechts
als
stellig niet
lijfje,
in een ingewikkelde
met een kennis van
het naakt,
beschikte. Hij bekeek het naakte lichaam
oppervlakkig en bevangen en
hij
moet deze compositie, naar mijn
mening, wel ontleend hebben aan Van der Goes. Zijn Mariatiguren, die
van een koel tvpe standigs heett, los uit
zijn, zijn
Christuskind, dat
iets
vroegrijps en zelt-
van de moeder, ontberen de menselijke warmte, die
de Maria van Ladv
Wanneer Memhng,
Ludlow
straalt.
zoals ik in
twee gevallen meen
te
kunnen aan37
wijzen, composities aanVaii
der Gocs ontleende zonder dat zijn scheppingswijze in het algemeen door de ont-
met werd
moeting meester
Gentse
de
geraakt
of
dan wordt het
veranderd,
wel duidelijk, dat
hem
bij
willen en kuniien één was, ciat zijn
bedoelingen in over-
eenstemming waren met de middelen, waarover hij beschikte en dat
hij
de grenzen,
hem door
natuin^
niet trachtte
g;esteld,
te
zijn
over-
schrijden.
In recente publicaties wordt
vaak gesproken over betrekkingen tussen Dierick Bouts DAVID, STOCKHOLM,
A ly,/ PART. BEZIT.
t-lii
en
Omstandig-
JVIemling.
heden van tij d en plaats waren hiervoor gunstig. Bouts' kunst stond omstreeks 1460 op zijn hoogtepunt,
m
de
dicht
tijd,
dat
Memling
zijn leerjaren
doormaakte en Leuven
lag tamelijk
Brussel. Eerzuchtige schrijvers staan steeds bereid, iets nieuws,
bij
origineels persoonlijk te
ontdekken - wat hun
in het geval
van Memling
moeilijk gemaakt wordt. Ik zie in de kunst van de Brugse meester niets,
op invloed van de Leuvenaar. Noch
dat wijzen kan
noch In
in 't
de natuuropvatting
op
jaar 1479,
is
overeenkomst aan
rijpe leeftijd,
is
in de composities
te wijzen.
Memling w^aarschijnlijk in verbinding Van de daar bewaarde werken is het
getreden met het Johannesliospitaal.
Floreins altaar (blz. 28) 1479 gedateerd en de grote triptiek terzelfder plaatse,
hetjohannes
altaar,
erop is aangebracht baar. Als
men
misschien ook in datjaar voltooid -de datum, die
(blz. 30), is
wel geloofwaardig, zoal niet geheel betrouw-
een enkel werk een volledig beeld van
uit
kan krijgen, dan
is
is
het plechtig samenzijn van Maria, heiligen en engelen wijl de thema's eisen.
is
weergegeven,
een juiste vergelijking,
als
we
ter-
actie
ons het Chatsworth-altaar
brengen, dat, twaalt jaar vroeger tot stand gekomen,
de schilder voor dezelfde opgaven gesteld 38
meesters kunst
op de binnenluiken een vertellende en dramatische
We maken
in herinnering
's
het wel uithetjohanncs-altaar, waar op het middenstuk
heeft.
Lang
is
de
weg
niet, die
Een
Mcniliiig heeft afgelegd.
organische groei, de verovering van innerlijke zekerheid
kan
men
ecu
plotse
observeren,
niet
ommekeer
ot
veranderen van richting. beide werken
In
het beeld-
is
vlak door een zuilenrij ingedeeld, tussen de zuilen zien wij
uit
Maria
is
op het landschap, in het midden ge-
zcten tegen een lap brokaat-
Brugse
het
.stof
In
lijkt
de ruimte
iets
altaar
groter,
doordat de tiguren kleiner
van afmeting
zijn;
de sym-
is wat vrijer, meer zo mathematisch
star.
De heiUgen bewegen
zich
metrie
niet
met wat meer gemak, zodat tussen de delen der gemeenschap meer innerlijk contact te
voelen
meer
over ons, laat iets
Op
Maria
is.
zit
niet
en recht tegen-
stijt
zij
houdt het ge-
gebogen.
Ont-
het Hnkerluik de
hoofding van Johannes de Doper, dezelfde compositie als
Rogier's Johamies-
in
altaar
het
uit
Berlijn.
De
museum
te
beul, die ons de
rug toekeert, reikt met
stijt-
arm aan Salome het afgesneden hootd. Kennelijk beweegt Memling zich
i()2
gestrekte
staat niet te
op de
plek,
waar
zij
<
86
cm
BATHSEBA, STUTrt.AKT, MUSETM.
op hem vreemd gebied. Salome moest staan om het hootd in ontvangst hier
nemen.
Op
de buitenzijde der luiken
licihgen, rustige gestalten, statig in
(blz. 31)
hun
staan de stichters
nissen.
met hun
Hier worden wij verrast 39
-M.HRIJN
MET DE
LLi.h.Mih
\
A,\
Dl,
H.
(
KM
IA.
BRUGGE, SINT JANS HOSPITAAL.
door de logische indeling van de ruimte,
wen
geschapen
Wanneer we wederom een teren
we
die
met behulp van slagschadu-
is.
de Passie
te
vergelijking willen
maken, dan confron-
Turijn met het tien jaar later ontstane paneel
uit
de
Münchense Pinacotheek, waarop het leven van Christus is afgebeeld (blz. 32). Het jaartal 1480, dat op de lijst, die verloren gegaan is, schijnt 40
DETAIL IKSLLA SlHKIJX, JE BRUGGE. te
hebben
gestaan, lijkt een geloofwaardige datering. Evenals
op het Tu-
opeenvolgende gebeurtenissen in één overkoepelende ruimte, maar nu overzichtelijker en met meer bedachtzaamheid gerangschikt, subordinatie inplaats van coördinatie. De Aanbidding der Koningen rijnse
schilderij
vooraan in het midden, breed uitgebouwd, alle andere scènes ter zijde en wat verscholen, ondergeschikt. Heuvels en golvingen verdelen het terrein, op de achtergrond de stad. De groepen staan niet dicht op elkaar en storen elkander
niet, zoals in
het Turijnse schilderij. Daardoor
is
de 41
GOD DE \'ADER HET MUSICERENDE E.\(.ELE.\. MIDDENDEEL. ANTWERPEN, MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN. indruk niet zo onrustig en verwarrend is
als in
het andere werk.
De
tekst
leesbaarder geworden.
De
volgende werken vormen de mijlpalen op de weg, die Mcmling
van 1480
tot zijn
dood
hcctt atgelegd. Zij zijn gedateerd
of dateerbaar.
1482. De Aankondiging in de verzameling Ph. Lchmami te New York. De datum heeft waarschijnlijk gestaan op de lijst, die verloren is gegaan (blz.
35).
1484. 1487.
Het Moreel-altaar Het portret in de
hetzelfde 1487.
en
museum
in het
museum
te
Uftizi te Florence
bijbehoort.
(blz.
Het Nieuwenhoven-diptiek
Brugge waar de
(blz. S.
36).
Beneciictus in
55).
in het Hospitaal te
Brugge
(blz.
56
57).
1489.
De
1491.
Het
(blz.
Ursula-schrijn in het Hospitaal vleugel-altaar
te
Brugge
met de Calvarieberg
in de
(blz.
Dom
40). te
Lübeck.
43).
hl het scheppen van typen ontwikkelt onze meester weinig zelfstandig-
vermogen tot veranderen. Eigenlijk werkt hij met de typen, die van Rogier heeft overgenomen. Daarentegen komt zijn persoonlijke
heid of hij
42
205
•:
i^o
cm
iMlUÜENLUIK \"AN HET ALTAAR MET DE CALWARIEBERG, LÜBECK, DOM. GESTICHT DOOR HEINRICH GREVERADE, 1491.
aanleg tot ontplooiing in de compositie, in de wijze van voelen en vertellen,
waar het kleine figuren
betreft
van groter afmeting blijven de
details
die gelukkiger scliildert
is
dan grote. Als
hij
koppen
weinig zeggend, zoals in 43
de Madonna van het Nieuwenhoven-diptychon en in de orgelluiken van Najcra in het museum te Antwerpen (blz. 42) die door de stijl
laat te
dateren
De
zijn.
aanvankelijk gewilde, zelfs
pedante symmetrie wordt
langzamerhand
stijtheid der figuren
door
de
losser;
draaiingen
wordt
van
de
lichamen overwonnen. Als zuilen rijzen de figuren op, reliëfs gelijkend.
hl
twee
vlcuo-el-altaren
we
een versierings-
treften
motict de
aan,
Itahaanse
dat
ons aan
Renaissance
herinnert en stellig tamelijk laat
door Memling
bruikt,
hl
is
ge-
met
het altaar
de Opstanding van Chris-
DETAIL UIT DK CALVARIEBERG, LUBECK.
tus,
dat zich in het Louvre
bevindt en evenzo in het Weense Maria-altaar, staan op de zuilen, die aan weerszijden het schilderij atsluitcn, naakte kinderen, in de hand guirlandes, die door putti in de
boogvormige
bovenlijst
worden
vast-
gepakt.
MEMLING'S PERSOONLIJKHEID ALS KUNSTENAAR
Om werken zijn
Memling's kunst
uit
zijn rijpere jaren te schilderen, zet ik zijn
naast elkander en bekijk ze
verhouding
architectuur
als
tot
van verschillende standpunten. Ik ga
de Mariacultus na, de wijze waarop
hij
zowel
in
landschap, de ruimte uitbeeldt, verder zijn verteltrant en
tenslotte zijn persoonlijke opvatting
van het portret.
Om zijn succes in zijn nieuwe vaderland beter te begrijpen moeten wij ons de omstandigheden van 1477
sticrt
tijd
en omgeving voorstellen. In het jaar
Karcl de Stoute en daarmede eindigde de heroïsche periode
van de Bourgondische machtsontplooiing. voelden reeds het verval van hun
44
stad.
De
Het
burgers van Brugge voor-
tragische
schuwend schonken
liever
zij
piëteit
aan de
Maaü;d.
Heili;j;e Il)
lum
de uitbeelding: van Maria
bevredii^de Meniling een bedie in de
hoefte,
op
telde
wor-
tijd
een wijze, die zijn
volkomen volVoor ons geestesoog
begunstigers deed.
verschijnen,
wanneer wij aan
Brugse meester denken,
de
madonna's, ten hal-
allereerst
ven
lijve
helft
op de
afgebeeld,
van een
diptiek, ot in
een groep van gehele hgu-
waar Maria tussen en-
rcn,
gelen,
heiligen en stichters
troont
(blz.
had
20).
Al vroeg
hiervoor de detnii-
hij
compositicvorm
ticve
vonden en deze
in
ge-
de loop
der jaren slechts weinig veranderd. Maria rechtop, het gelaat
ot
trontaal
met
bogen,
iets
ge-
DETAIL riT DE CALVARIEBERC. LUBECK.
neergeslagen
oogleden, slechts aanwezig in het aanwezig-zijn, het voorwerp
der
verering, kuis en bevangen. Niet de gelukkige, zorgende moeder,
ook
niet de hen^else koningin,
maar
altijd
de maagd, die zich half bewust
van haar hoge zending en nederig in dat besef. Nooit heeft Memling Maria weergegeven, terwijl zij het kind de borst geett. Geen enkele cevoelsaandoenmtï verstoort de reo;elmaat der trekken van het wat
is
moede
De moeder houdt het Kind behoedzaam vast zonder met hem verbonden te zijn, zij durtt Gods zoon niet liet kozen,
gezicht.
innerlijk
en evenzo beweegt het kind zich onathankelijk van de moeder, het buigt zich naar voren, ter.
Een
op
zij,
vergelijking
naar een engel, een vrouwelijke heilige, een stich-
met Memling's voorgangers en
ons eerst goed duidelijk, hoe
MemUng
genre-achtige schuwde. Jan van Eyck's
en
Van
naveilgers
het menselijke,
Madonna zoogt
maakt
tamiUaire ot
het Kind, Rogier
der Goes tonen ons het kind in eigenzinnige en echt kinderlijke
bewegelijkheid, Gerard Davids Maria voert het Kind pap.
Wij
stellen
ons gaarne voor, dat Memliiig een muziekliefhebber
45
MAXSl'ORTKET, FKAXKI'OKT, STADEL IXSTITUT.
geweest
of staan altaar
is.
De
niet
in de hand.
Op
kreeg de schilder gelegenlicid Christus
engelen weer
46
engelen, speelgenoten van het Christuskind, musiceren
hun instrumenten te
geven
(blz.
42).
te
Een waar
de luiken van het Najera-
midden van concerterende arcliief
voor de muziek-
histi>ruLis,
gelen
want de
tioii
en-
negen ver-
bespelen
schillende instrumenten. Men
zou Meniling's kunst muzikaal kunnen noemen, men zou van zichtbare mek^dieën
kunnen spreken, van maat, rythme en herhaling. Tegen het einde van de \<,c eeuw verandert
diepzinnige
de
prediking in een stroom van
meeslepende melodieën, het nadrukkelijke
fanatisme
in
hooggestemde lyriek. Het bovenaardse werd door Memling het gelukkigst
belichaamd
in engelen,
deze bevallige jeugdige en
dienende
hcmelingen.
De
.m.\.\si'uktki.i, oedxï. 14;-, lu.\de.\ verkondigmg aan Maria is " ," KU.\"STH.\NDEL. ,, 1111 talloze malen geschilderd maar nooit zover ik zien kan, zoals door MeniUng in het paneel, dat te New York in de verzameling Ph. Lehmann gekomen is (biz. 35). Overweldigd door de Boodschap wordt Maria door twee engelen vol liefde en zorg ondersteund, alsot zij bewusteloos ter aarde zou kunnen zinken. Memling beheerst de perspectivische constructie van een kamer in alle opzichten. De doorlopende lijnen liggen meestal loodrecht op ot evenwijdig aan de omlijsting. De nadruk valt op de loodrechte middenas. De figuren bewegen zich slechts op de voorgrond. Het landschap, met ronde bosschages, bouwwerken, die aan vestingen doen denken, wegen met ruiters, vijvers met zwanen, zomers verzorgd, als een grote tuin, in 't diffuse licht, maakt een vertrouwde indruk. Geen onderdeel in 't landschap dringt zich op, alles heeft zijn eigen plaats - maar het landschap is niet met zo'n ontdekkersvrcugde bezien als door Dierick Bouts, om van Jan van Eyck maar te zwijgen. De ruimte, die met kennis van de perspectiefwetten geschapen is, omvat de heiüge gestalten niet, die frontaal gezien eerder daarvóór dan erin staan, vaak als een zuilenrij voor het vertrek. Memling is niet als Jan van Eyck, Dierick Bouts of Gerard David er zo op uit om de figuren in hun eigen omgeving te plaatsen. Zijn bouwwerk is eerder coulisse dan een bewoond vertrek. Zijn bouwfantasie is produc-
47
geometrische
het
tief,
be-
antwoordt aan zijn gevoel voor maat, orde en regel. Hij
de
beheerst
gothische
bouwwijze, geeft echter de voorkeur aan een vaste
ar-
arm aan
ra-
chitectuur,
die
men, aan de romaanse doet denken en daarmede schenkt aan de heilige gebeurte-
hij
nissen een buitentij delijk ka-
Misschien ook leef-
rakter.
den de machtige romaanse kerken van de Rijnstreek,
m
geboorteland,
zijn
zijn
herinnering voort.
Mcmling verteller,
is
een uitvoerig
op volledigheid be-
dacht. Hij volgt de gebeurte-
MARIA PORTIXARI, NEW VORK. METROPOLITAN MUSEUM.
nissen
treren
schenkt
hij
Koningen
overvloed
ons
bestaat uit
schelmen, die zich altaar
te
Lübeck
is
en
veelzijdigheid.
mannen en paarden
om
van begin
hiplaats
van zich
tot te
op de hootdzaak, Het gevolg van de
in grote getale en vele zijn de
Christus verdringen.
De
Calvarieberg in het
uitvoerig en in veel episoden verteld (blz. 43).
enkele duldende, lijdende ot klagende gestalte weet zich niet los uit
de dicht opeengepakte,
zij
het
weer
te
geven,
hij
vermijdt
om Jezus'
de soldaten, die en onschuldig
uit.
al
het
om
wreedheid en groot
zien er betrekkelijk beschaafd
Sebastiaan, wiens marteldood
keer heeft uitgebeeld, staat er eerder bevallig dan in (blz. 17)-
maken
onbehouweneen aanstotelijke. Zelts
gewaad dobbelen,
De H.
te
De
ook symmetrisch gegroepeerde mensen-
menigte. Het druist tegen Memling's aard in leed
eind.
concen-
Memhng
twee
pijn vertrokken
bij
'
De Ursula-schrijn, het belangrijkste werk uitMemUng's laterej aren, stelde hem voor een opgave, die beantwoordde aan zijn aanleg en kunnen -met het resultaat, dat juist deze schepping zijn
roem gevestigci
heeft (blz. 40).
taferelen, figuren van bescheiden afmeting, veel jeugdige maagden, op elkander gelijkend in onschuld en liefclijkheid, variatie van decor, reizen, avonturen. Keulen, Mainz, Rome: een weg, die
Zes velden met
48
de meester
althans ge-
zelf,
deeltelijk, had afgelegd.
legende
sprookje gezien,
als
kalm
martelaarschap, teld.
Men gevoelt in
ver-
de aard-
het boven-
reeds
pijn
se
van het
verheerlijking
niet
De
aardse loon.
van
uitbeelden
het
Bij
Maria, heihgen en engelen, mijdt duele
De
Memling als
het
al te
het indivi-
menselijke.
opgave, het onzichtbare
zichtbaar
maken moest
te
hem wel
de vrees inboeze-
men, dat
hij
missen,
aan
als hij
de
zijn doel
zich
al te
zou
dicht
zichtbare
realiteu
hield. Zijn typering
kan men
eentonig noemen. wij de figuren
lir(,0
Wanneer
VAX DKK GOKS, DETAU,
lil
lil
T
PüRTTXARI-AI.TAAR TE FLORE.NCE.
van Johamies
de Doper in de Chatsworth-triptiek en in het ongeveer 15 jaar later ontstane Maria-altaar te Wenen vergeUjken, dan staan wij verwonderd over de geringe verandering. Deze bestendigheid valt
wanneer men overweegt, dat het de heilige zó in
te
tonen, dat
zij
er hier
om
hem kon
de haar vertrouwde, traditionele
ging, de
te
verklaren,
vrome gemeente
onderscheiden en herkennen
gestalte.
In geen geval
mag men
eenvoudigweg van onmacht spreken. Memling heeft getoond een portrettist te zijn. Wij bezitten van hem meer portretten dan van enige ander Nederlander uit de 15e eeuw. En hier, waar de opgave het vroeg of toeHet, weet hij uit ieder het individuele te halen en dit in overeenstemming te brengen met zijn vormideaal. De mannen en vrouwen, die hij portretteerde, hetzij als stichter in rehgieuze stukken of in enkele portretten, behoren tot een gemeente, die zich in vrome aandacht verenigt; gehjk voor God, schijnt het of ze ook
op elkander gehjken. Zij bezitten dezelfde innerUjke eigenschappen, die in de aard van de schilder besloten liggen. Bewonderenswaardig is de zorgvuldige observatie, waardoor telkens het t\'pische en individuele van innerlijk en uiterlijk geregistreerd wordt, uiterlijk
zonder dat de persoonlijke kentekenen scherp geciseleerd MEMLING 4
zijn.
Zijn goed-
49
hartige liefde,
aard, zijn mensenmaakt dat de meester
gebrekkige
het
hoofd
over
het
ziet.
Voor het portret koos Memling een vorm, die zijn zienswijze daarom zo duidehjk doet uitkomen, omdat hij
vorm
deze
afwendend van het tionele,
zich
zelf,
tradi-
geschapen
heeft.
Rogier's portretkoppen
en
-busten staan tegen een neumeestal donkere ach-
trale,
tergrond,
met
sterke tegen-
stellingen,
van
licht
ker,
waarbij
de geportret-
teerde geïsoleerd medaille, 44
3 3,5
cm
TOMMASO PORTTXARI. XEW VORK, irETROPOLITAX MUSEUM OF ART.
alle
zich trekt.
en don-
als
op een
aandacht tot
Een enkele
keer,
vooral in zijn jonge jaren,
houdt Memling zich aan deze geijkte formulering,
maar
hij
gaat er spoedig toe over, aan het portret
achtergrond een landschap toe lichte lucht, tussen
landschap
te
te
als
voegen en hoofd en romp voor een
een atsluitmg van zuilen, en voor een vrolijk, zomers
Niet zó, dat het gelaat zich donker aftekent
plaatsen.
tegen de lichte achtergrond, veeleer wordt het van voren belicht en met zachte schaduwen gemodeleerd. geheel,
Op
dat harmonisch van kleur
deze wijze bereikt de meester een is
en brengt
hij
de geportretteerde
omgeving. De horizon ligt boven de schouciers, in harmonie met meer of minder hoog, de lucht wordt donkerder naar boven toe, tot zijn
waar de haren of hoofdbedekking
De
beeltenissen
meestal helften van diptieken, de andere helft
zijn
een madonna ten halven
over beide helften de
uitstrekt,
zijn aard
maken
is,
leren wij de kunstenaar
leergierig,
kennen
uit zijn
kunst
wij op, uit zijn verhouding tot de scheppingen van zijn
voorgangers en tijdgenoten.
50
Daar hemel en landschap zich als één geheel verwijlt Maria in dezelfde aardse dreven als
lijve.
stichter.
Voorzover mogelijk en
reiken.
Uit de Middenrijnstreek
open voor indrukken, naar Brabant en
kwam Memling
paste zich, niet zonder
onderdanigheid, fere
peil
het ho-
bij
der Nederlandse
Aanvan-
schildcrcultuur aan. aarzelend,
kelijk slister
toont
later
be-
een persoon-
hij
hjkc zienswijze. In Brugye, tevreden, in 'n beperkt gebied, voegt hij
zich geheel
naar de wensen, behoeften
van zijn nieuwe vaderstad. Welvoldane burgers mijden luide en hettige en
eisen
gedragingen en neigen tot een kalme gelovigheid. Liever
worden
zij
onderhouden
en gesticht dan hevig
De
schokt.
ge-
verovering van
de natuur lag reeds in het verleden - nieuwe krachten
ontplooiden
zich
elders in
Jy ^ 21 CIU
de Nederlanden, niet in het
Memhng's
herfstige Brugge.
kunst
als
is
een windstilte tussen de stormen.
voor het passende en beschaafde strijd.
waarmee
hij
1TALI.\AX
Met
zijn
sterk instinct
nooit de grenzen van het toelaatbare Zijn het
ziel
kende geen
conflicten,
bouwwerk geometrisch
geen
zijn
uiterlijk
evenwichtige natuur zien. In deze vormenwereld
strijd,
contour. Altijd voelt
een onderdeel.
geen
indeelt en
en in de zachte golving der gewaden kunnen wij het
symbool van bestaat
trachtte hij
te overschrijden.
In de lijnen,
omlijst,
ANTWERPEN, MUSEUM VOOR SCHOXE KUNSTEN
I'ORTKET V.\N EEN
Wie
geen haast of
men aan
stilstand,
geen hoekige of scherpe
de werking van het geheel, nooit overheerst
Memling
denkt, ziet niet enkele losstaande,
of pakkende motieven voor zich, doch een gehele melodieuze vormenwereld leeft in zijn herinnering. Memling's vroomheid keert zich steeds naar de zonzijde van de Chrismarkante
détails
telijke leer.
HET OORDEEL OVER MEMLING'S KUNST Zeg me, wie u roemt en
ik zal
u zeggen, wie ge
door iemand zo onvoorwaardelijk geprezen MEMLING 4*
als
zijt.
Memling
is
nooit
door James Weale, 51
29
VRüUWEPORTRET, wiens
vroom enthousiasme de
cm
PARIJS. LOUVRE.
grondslag legde voor onze kennis der
vroeg-nederlandse kunst. Deze Engelsman was een kind van de preutse tijd
van koningin Victoria;
hij
was ondanks
zijn hartstocht
voor de
vrome middeleeuwen vol klassicistische vooroordelen. Over Jan van Eyck liet hij zich dubbelzinnig uit - de schilder was in zijn ogen wat barbaars, al wilde hij dat ook niet bekennen. Jan van Eyck was voor
hem 52
„reahst" - en realist
al
bijna een scheldnaam. Hij ging zo ver te
J7
MAXSPORTKET (HELIT VAX EEX
-i-'
"-"'Il
DIPTIEK), 'S-C.RAVEXHAGE, MArRITSHUIS.
more sentiment than John van Eyck". Memling's kunst sprak tot hem, zoals ze ook tot die Duitsers sprak, die zich romantici noemden, maar wier smaak zich evenmin als
zeggen: „Mcmling was a real ardst with
tar
53
die
van de Engelsman van
de vooroordelen ener nistische
huma-
opvoeding had we-
ten te bevrijden.
Tussen het scheppen van kunst
en
beoordelen
van
kunst in een bepaalde periode bestaat altijd wisselwerking.
Wanneer met de verandering in de kunst tegen het
eeuw Jan
einde van de 19e
van Eyck,
Hugo van
Goes en Rogier scheppende
4J
achter-
grond
wijzigt
raakt,
dan
zich het oordeel
ook zeker
door
oorzaken.
uiterlijke
behoefde taal in
een volledig beeld ervan
be-
Mem-
was ge-
kimst
makkelijk toegankelijk.
HL. BEXEDICTUS, FLORENXE, UFFIZI.
om
krachten
schouwd worden en liiig enigszins op de
Mcmling's cm
31
,
der
de grote
als
te krijgen, terwijl
slechts het
Men
Hospi-
Brugge te bezoeken, men van de macht,
grootte en betekenis der andere vrocg-ncderlandse meesters door geleerde
moeizaam en slechts langzaam-aan zich een voorstelhng kon vormen. Een beslissende factor bhjft het echter, dat de late phase der 15e eeuwse kunst, zoals Memling die vertegenwoordigde, combinaties, op verre reizen,
tamme en sentimentele kunstopvattiiig beantwoordde van een men zich voor de vroeg-nederlandse kunst ging interesseren. De Boisserée's, Keulenaars, die in het begin van de 19e eeuw vol ijver
aan de tijd,
waarin
vroeg-duitse
en
vroeg-nederlandse
hebben misschien, zonder in
Memhng
iets
van
begomien
kunst
te
verzamelen,
afstamming geweten
zijn
De
de landgenoot gevoeld.
te
hebben,
15e eeuwse scliilders uit de
Rijnstreek stonden verder verwijderd van de natuur en daarmee van de
rijkdom van het individuele dan de meesters in Vlaanderen, Holland
en Brabant, en konden daarom echter ideaal verwezenlijken;
De
leefden in
De verdere ontwikkeling
en onbezorgder hun vorm-
atmosfeer en minder gespannen. in gevoelswijze
verwant
van Memling's kunst in
vergelij-
Keulse meester van het Marialeven
aan Memling.
54
zij
vrijer
ijler
lijkt
met de Keulse meester op de strenge scholing in Rogier's atelier maar ook op de invloed van de Italiaanse vormenwereld, waarkiiig
berust
mee
door
hij
in
Memliiig's
de
feit,
dat
golf uit het Zuiden
eerste
bereikte,
aan-
in
kwam. Het
raking
de
het
Floren-
zijn
begunstigers
tijnse
Brugge
tijd
vergemakkelijkte Itahaanse
schilder
Cavalcaselle juist deze mees-
De
waarderen.
ter te
en gedurende enige
van de
beschrijving
vroeg-nederlandse kunst
stamt
eerste
tientallen jaren
van
schilder-
hem
en
van een dilettant, de engelse consul Crowe. Ze werd door
Anton Springer en
vertaald
in het Duits
zo
voor
haar waarde behouden,
1
.
FLORENXE, UFFIZI.
14S;,
De
Franse uitgave heeft
omdat door Belgisch archietonderzoek een
Wat
echter de
tekst betreft, lijkt het noodlottig, dat dit leerboek,
zo lange
aantal
critische tijd
l,LLjA
studenten gemakkelijk toegankelijk.
Duitse
groot
MAXSPOKTKLl.
de
gegevens aan de tekst
zijn
toegevoegd.
toonaangevend, door auteurs geschreven werd, die ondanks hun
vurige ijver ümerlijk vreemd stonden tegenover hun onderwerp. Cavalcaselle
behoort tot dezelfde generatie
Ons oordeel de
als
Weale.
heeft zich ontwikkeld in reactie
leer, die wij in
onze jeugd meekregen.
De
op en in tegenspraak met
historici
en kunstminnaars
worden bovenal geboeid door strijdende figuren als Michel Van der Goes en Grünewald. Onder deze voorkeur voor het agressieve en oorspronkelijke moet Memhng lijden. De tijd schijnt
van onze
tijd
Angelo,
weer
te
naderen
om
aan een
,,
eerherstel"
van deze meester
te
denken.
55
HOt
om
''
riEKI
MARIA MET
56
L
FEC
ITMIAKIIW
S
h NI WfSHON IM
URIbTlSKIND. GKI>AT.
14S7.
XNNl)
UMl+gA
BKL'GGE. SINT JAXS HOSPITAAL.
MAERTEX
VAN'
NIEUWENHOVEX, BRU(;GE. SIXT JAXS
HüSl'ITAAL.
57
ACHTLKKA.M
VA.N L.E.\
VIERHOUTEN, VERZ.
58
l'UKTRET (ALTAARLUIK). D. G.
VAN BEUNINGEN.
ACHTERZIJÜK \ A.\ t-kX DIPTIEK Mhl .MAN--il'uKTRET. LUGAXO, VERZ. BAROX THVSSEX.
59
LITTERATUUR Algemene werken:
BOISSERÉE, Ueber Johann Memling und
S.
Eyck
W.
m
H.
Gent, Kunst-Blatt VI, 1825,
die Altargemiilde der
Brüder van
p. "169.
JAMES WEALE, Hans Memling; a notice of his life and works 1865. und CAVALCASELLE, The History of Flemish Pamting, 1857 (Duitse
CROWÊ
vert. 1875).
LUDWIG KAEMMERER,
Memlmg, Künsder-monographiën XXXIX,
BOCK, Memling-Studien, 1900. KARL VOLL, Memling, des Meisters Gemalde, M. J. FRIEDLANDER, Von Eyck bis Bruegel,
1899.
F.
1909 (Klassiker
d.
Kunst).
1916.
Idem, Die Alt Niederlandische Malerei VI, 1928 en XIV, 1937, (toevoegingen) p. 102. Artikelen over enkele schilderijen opgenomen in: H. VAN HALL, Repertorium voor de Geschiedenis der Nederlandse schilder- en graveerkunst, 1936. hieraan toe te voegen: \X'.
DROST, Das Jüngste Gericht des Hans Memling in der Marienkirche zu "
Weenen,
Danzig,
1941.
GRETE RING,
The Art Bulletin, 1945. M. J. FRIEDLANDER, Noch etwas über und Memhng, Oud Holland 61, 1946, p.
das Verhaltnis Rogier van der
Weydens
11.
FOTO- VERANTWOORDING. Voor
het ter beschikking gestelde foto-materiaal zijn auteur en uitgever grote
dank verschuldigd aan de Directeur van het Rijksbureau voor kunsthistorische documentatie te 's-Gravenhage, het Centraal Ikonografisch Archief voor Nationale Kunst te Brussel, de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten te Brussel en Antwerpen en het Zentral Institut für Kunstgeschichte te München. De overige afbeeldingen zijn naar foto's in het bezit van K. G. Boon en de auteur.
6o
PALET-SEUIli
IN l)K
1!)
-:!fi
VKUSCIIKNEN: Mr. M. .ƒ. Schretlen Dirck Uouts O. linon CJcrard üavid
A'.
Prof. Dr. U'. fogclsiin" (iocrtKcn tot St. Jiins A'. (•.
Hoon
(^iiintiTi
Massys
L. C. J. Frerichs
Antonio Moro .1. B. Knippino O. Picter Bruegel
Dr.
I'.
.M.
Baard Willem van de Velde de Oude en Willem van de Velde de Jonge
II. I'.
K. E. Schuurman C'arel
Fabritius
Th. Luns
Frans Hals P. Clari/s
Anton van Dyck Prof. Dr. Fr. van Thienen Pieter de Hoogh J.
Knoef
f'ornelis
Troost
Mr. M. F. Hennus Jongkind
J. B.
Dr. H. E. van Gelder Jozef Israëls
H. P. Baard
Anton Mauve A.
M.
Hamiiiachcr
Floris Verster
Mr. M. F. Hennus Marius Bauer Dr. J. B. Knipping O. F.
M
Jan Toorop
IX
DE PALET-SERIE 37—42
VERSCHENEN: Dr. H. E. van Gelder Rembrandt en zijn Portret
Rembrandt, de Etser
Rembrandt en het I^andschap
Rembrandt en de Heilige Schrift
Rembrandt, schilder van de Nachtwacht
Rembrandt en
zijn Tijd
/
