IN DE NEDERLANDEN EN HET PRINSBISDOM LUIK DE KAPUCIJNEN EINDE EN NIEUW BEGIN ANTWERPEN, ARCHIEF DER KAPUCIJNEN, 1956 DEEL X

DE KAPUCIJNEN

IN DE NEDERLANDEN

EN HET PRINSBISDOM LUIK door

P. HILDEBRAND,

a r c h iv a r is

DEEL X Eerste stuk

EINDE EN NIEUW BEGIN

ANTWERPEN, ARCHIEF DER KAPUCIJNEN, 1956

j

B iB lio te e k

| fR A n c is k a n e n {

vAAlBeek

DE K A P U C I J N E N IN DE NEDERLANDEN EN HET PRINSBISDOM LUIK

DE KAPUCIJNEN

IN DE NEDERLANDEN

EN HET PRINSBISDOM LUIK door

P. HILDEBRAND,

a r c h iv a r is

DEEL X

EINDE EN NIEUW BEGIN

ANTWERPEN, ARCHIEF DER KAPUCIJNEN, 1956

N F

r

. G

erlacus

B

ih il

o bstat.

u s c o d u c e n s is .

F

Buscoduci, die 23 sept. 1955.

Im F

r

. F

e l ic is s im u s

a

W

r.

N

a t a l is

a

G

in n e k e n

.

Meerseleti, die 23 sept. 1955.

p r im a t u r

estm eer beek

,

. f L . J. S u

en ens,

min. prov.

vic. gen.

Antverpiae, die 25 sept. 1955.

Mechliniae, die 26 sept. 1955.

INHOUD

I.

M

e est

II.

G

e b r u ik e l ijk e

V

g e c it e e r d e

o o r r e d e

I.

R

ij s e l

en

s c h r ij v e r s

a f k o r t in g e n

.............................................................. 9

....................................................................... 11

..................................................................................................................................... 1 3 D

u in k e r k e

.

D e Kom m issie voor Regulieren (19). D e Kom m issie en de K a p u cijnen (21). E en N ationaal K a p itte l (24). Inventarissen in de kloos ters, 1790 (26). D e kloostergebouwen (27). Meubels, schilderijen en boeken (33). D e opheffing en de bevolkin g (34). L o t van de religieu zen (36). In de centrale huizen (39). Bestaansm iddelen (44). D e K apucijn en en het nieuwe regim e (47). P rim at, Bisschop va n het N oorderdepartem ent (48). D e konstitutionele K erk (50). D e eed (51). D e eed va n L ib erté-É galité (53). U itw ijkin g (55). Jacht op priesters en kloosterlingen (57). O orlog tussen F ran krijk en O ostenrijk (58). M artelaars (61). B esluit (63). II.

E

in d e

van

h et

O

o s t e n r ijk s e

r e g im e

.

A . D e Oostenrijks-Nederlandse Kongregatie. T e veel religieuzen ? (65). W illelm us van D uisburg (67). Joseph II (69). D e K ustodie va n de A llerh. D rievuldigheid (72). V lam ingen en Brabanders (75). Vlaanderen on afh an kelijk ? (77). E erste N ationaal K a p itte l (79). Godefridus van A a lst (83). leper, Menen en V eu m e (86). Tussen twee N ationale K a p ittels, 1782-86 (89). V isitatiereizen (90). Som bere vooru itzichten (91). H et tw eede N ationaal K a p itte l (93). B . A u x iliu s Vervisch van Moorslede. E en onevenw ichtige religieus (97). Beroep op de burgerlijke m acht (98). K a n d id a at m issionaris (99). B uiten het klooster (103). Zeveren (105). G en t (106). K a llo (108). L iefkenshoek (109). In de gevangenis (111). O ntsnapt (1x2). A u to biografie (115). H istorische w aarde (116). L aster en eigenlof (117). O nthaal van de autobiografie (119). K onstitutionele pastoor te H azebroek (121). H et sch avot (123). D e Generale B iech t van V er visch (125). C. Het Seminarie Generaal (129). Gedragslijn van de K ap u cij nen (130). E erste m oeilijkheden te L euven (132). V ingerw ijzing uit

6

INHOUD

R om e (134). N ieuw e woelingen (135). U itleg van P. V isitato r (136). A fzettin g van P . W illelm us (137). P . V ice-V isitator (138). Open brief aan de K eizer (139). G odefridus in ballingsch ap (140). In d ru k bij de bevolkin g (142). D e K apucijn en , een hopeloos geval (143). O n derzoek in de studiekloosters (145). A lle K ap u cijn en in b allin g schap ? (149). D e K erk elijk e K om m issie tegen de K ap u cijn en (150). Tussenkom st van de K eizer (152). N ieuw e zittin g van de K erk elijk e Kom m issie (154). D e Staten va n B ra b a n t (155). D e ballingen teru g (157). D e K apu cijn en verder in de weerstand (158). W illelm us w eer in vo lle bedrijvigheid (160). T oestand in het Sem inarie Generaal (162). W illelm us ten tweeden m ale verbannen (165). N a de verb an ning (167). Tussen hoop en vrees (168). H e t einde va n h et Sem inarie G en eraal (171). D . B asiliu s van S.-Margriete (173). T e B rugge (174). T e D enderm onde (175). T e L euven (177). T e D enderm onde en te O udenaarde (178). V o o rtvlu ch tig (180). G esekularizeerd (181). W ereldgeeste lijk e (182). E . D e Brabantse Omwenteling. Voorgeschiedenis (186). De O m w enteling (187). W illelm us van D uisburg u it ballingschap te rug (189). Bisschoppen en K ap u cijn en m et de om w entelaars (192). D e om w entelin g op de kansel (193). D e N ederlanders verdeeld (196). D en waeren B raban der (198). T ekorten in m ilitair op zicht (200). D e O ostenrijkers teru g (202). Seraphinus van O ostende (205). Schim pschriften tegen Seraphinus (206). W eerw raak va n de K eizersgezinden (209). III.

D e

F ran se

O v e r h e e r s in g .

A . Opheffing van de kloosters. E erste Franse b ezettin g (213). Tw eede Franse b ezettin g (217). D e K ap u cijn en tegen de Fransen (220). Opheffing van de kloosters (221).P rotest vanw ege de religieuzen (222). V oorschriften van de O versten (224). Bons (227). B ons aangeno m en (229). D e inven taris (231). B . D e kloostergebouwen. E in d e van de K apu cijn en kloosters (236). W aalse P rovincie (237). L u ikse P rovin cie (241). K u stod ie van de A llerh. D rievuldigheid (244). B ra b a n t (246). V laanderen (250). C . D e uitgedreven kloosterlingen. V erklarin g van onderdanigheid aan de R ep u b liek (258). E ed van h a a t aan h et koningschap (259). D e B oeren krijg (262). D e B esloten T ijd (265). Hoe de Fransen de K apucijn en zagen (268). D ep ortaties (270). Zieken en beëdigden n iet gedeporteerd (271). In de gevangenis (274). D e eilanden R h é en Oleron (275). G u yan a (277). Verzoening tussen K e rk en S ta a t (278). H e t K on kord aat (280). T w isten (281). D e k eizerlijk e katechism us (283).

INHOUD

7

D. Nieuwe levensomstandigheden. V roeger en thans (285). N a de uitd rijvin g (287). Bestaansm iddelen (288). Pensioenen en officiële steun (289). In h et onderw ijs (290). Zorg vo or kloosterzusters (292). W erk in de parochies (293). P redikatie (295). G ew ijzigde toestan den (297). W ereldgeestelijken ? (299). H et P rovin cialaat geschorst (301). K apucijn en b lijven K apu cijn en (302). E . Uitstervende kloosterfamilies. H eim wee naar h et klooster Sam enwonende religieuzen (305). H et L u ikse (306). M alm edy Thuin, Oostende, A a lst, Menen (307). Denderm onde, het Gentse Tervuren, L euven (309). Aarschot, Tienen (310). Lier, Mechelen Antw erpen (313). Meersel (319). IV .

N ie u w

(304). (306). (308). (312).

le v e n .

A . Velp. D e K u stod ie van de A llerh. D rievuldigheid (327). T e M aaseik (330). T e G eld em (331). K u stod ie of K om m issariaat (332). U itd rijv in g (335). T eru g in het klooster (336). M aaseik opnieuw b ezet (338). Toestand te V elp (341). Goede vooruitzichten (347). Toestand te M aaseik (350). E en n oviciaat te V elp (353). K a p itte l van 1841 (357). B em ard in u s van U den (359). U itbreiding en missiew erking (361). H et K a p itte l va n 1844 (363). V erschillende kan di d aten (265). N ieuw e pogingen om M aaseik teru g te krijgen (366). G eld em (368). B . B rugge. Toestand te B rugge (372). H e t kloostererf (373). T erug in h et klooster (374). Franciscus van K ersb eek (376). Seraphinus van O ostende (378). H erinrichting m islu kt (380). B enedictus van T estelt (381). H e t kloosterleven heringericht (383). Carolus van W estouter n aar Rom e (385). Joannes E va n g elista van A arsch o t (387). V isitatie van Mgr. Corselis (390). Justus va n T ie lt (393). R etraite en gem eenschappelijk leven (397). Zorgen va n P . Justus (399). Meersel, 1836-46 (402). Meersel, 1846-48 (408). B em ard u s van Ronse (411). V isita tie van 1839 (411). H et station (413). N oviciaat en studies (420). W ereldgeestelijken als lek to r (422). E en lektor u it een vreem de P rovincie ? (422). Studenten naar S.-Truiden (424). N ieuw e regeling (425). Justus en Bernardus w eer aan de leiding (426). Verordeningen van 1842 (428). Personeel (432). E en paar lastige medebroeders (433). B on aven tu ra van Am iens (435). T e B rugge (437). C. Kustodie en Provincie. T ekorten te B ru gge (439). T e V elp (441). D e H ollands-B elgische K u stod ie (442). D e eerste O versten (443). O pbloei van B rugge (446). G elijksch ak elin g van beide kloosters (447). H et n oviciaat (450). D e studies (451). V erdere o n tw ik kelin g (453). M oeilijkheden te B rugge (454). A ndere stichtingen (457). H ollandB elgië in W est-E u ropa (459). T e Rom e (460). In eigen vaderland (460). B esluit (462).

8

INHOUD

PLATEN In

d e

te k s t:

H et klooster te K a m erijk (30-31). Stem pel va n P . V isitator G ene raal (83). K loostergebouw en te L u xem bu rg (240). N oodkapel van de K ap u cijn en te Tienen (311). H e t klooster te B rugge, m et de nieuwe gebouw en (419) B

u it e n

t e k st

:

Franse karikatu u r over incidenten te D ouai (176). A u xiliu s V ervisch van Moorslede (177). T w ee karikaturen tijdens de B raban tse O m w en telin g (177). D e held van T urnh ou t (192). D e O ostenrijkers te G ent door de P atrio tten gevangen genom en (192). D u itse spotprent op de sla g bij F alm agn e (193). V ier afbeeldingen van de K a p u cijn gedood bij F alm agn e (208-09). R obertu s van N in ove (246). H ubertus van V erviers (246). U itd rijv in g van de K a p u cijn en te B ru s sel (247). B ernardinus van U den (432). F ranciscus van K ersbeek op zijn doodsbed (433). A a n v u llin g e n A lfa b e tis c h e

en

v e r b e te r in g e n

r e g is t e r s

............................................... 465

...................................................................489

I. Nederlandse K apu cijn en u it Franssprekende Provincies . 493 II. K apucijn en u it Nederlandssprekende Provincies

.

.

. 533

I I I. B elgische en N ederlandse K apucijn en , X I X e en X X e eeuw . 572 IV . K apucijn en u it vreem de P r o v in c ie s ........................................ 575 V . K loosters van andere Orden en K ongregaties . V I. Persoons- en V II. Geografische

.

.

.

586

fa m ilie n a m e n ......................................................597 n a m e n ...................................................................749

I. MEEST GECITEERDE SCHRIJVERS

Annuaire ecclésiastigue de l ’archevêché de M alines, t. I-V, L ou vain i86oss., Annuarium Prov. SS. Trinitatis Hollando-Belgicae (la ter: Prov. Belgicae) fase. I-V , 1870-84. [ A p o l l i n a i r e d e V a l e n c e ] Histoire des Capucines de Flandre. Paris 1 8 7 8 - 7 9 . B o u t e v i l l e , Correspondance, éd. E. H u b e r t e t C . T i h o n . B ruxelles 1929-34. C o r n e l i s s e n , Dr. J. D. M., Romeinsche bronnen, Dl. I (’s-G ravenhage 1932). D a n c h i n , F ., Les imprimés lillois. L ille 1926-31. D a r i s , J . , Histoire du diocèse et de la principauté de Liège ( 1724 - 1852 ). L i è g e 1868-73. D e l t e n r e , L ., Histoire du couvent des Capucins de Thuin. Thuin 1938. D e r o d e , V ., Histoire relig. de la Flandre maritime. Dunkerque 1857. G o b e r t , T h . , Liège & travers les dges. Les rues de Liège. N o u v . é d ., L i é g e 19 2 4 -3 0 .

J. G ., Pfarrgeschichte Eupens. Eupen 1896. A .-A . W a u t e r s , Histoire de la ville de Bruxslles. B ruxelles 1845. H i l a r i u s C a m e r a c e n s i s , Fundatio Prov. Flandro-Belgicae ( H S ., G A . , A B , 103). J o ir e , A ., Histoire de la ville d'Armentières pendant la Rêvolution. L ille 1876. K a m p s , C., Mitteilungen aus der Geschichte des Kapuzinerklosters zu Geldern. Geldern 1913. M a r c e l l u s [ v a n S . - N i k l a a s ] , De Minderbroeders Capucynen te Oostende. Oostende 1884. N u f f e l , P . V a n , Alostum religiosum. A alst 1 9 1 1 . P e t e r , J.-Ch. P o u l e t , Histoire religieuse du département du Nord. L ille H

e in e n

H

enn e

,

,

i 93° - 33 . Romeinse bronnen. Dl. I I I (’s-Gravenhage 1952). , D r., Histoire de M enin. Bruges 1 8 8 1 . S c h u t j e s , L . H. C., Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch. S . MichielsGestel 1870-76. S t r a e l e n , J.-F . en J. B. v a n d e r , De kronijk van Antwerpen. Antw erpen 1929-36. S t r a v e n , Fr., Inventaire anal. et chronol. des archives... de S.-Trond. S . Trond 1886-95. Synodicon Belgicum, ed. J. F r . V a n d e V e l d e e t P. F. X . D e R a m . M echliniae 1828-29. V a n d e r h a e g h e n , F ., Bibliographie gantoise. G and 1858-69. V e r h a e g e n , P., L a Belgique sous la domination franfaise. Bruxelles-Paris 1922-29. V e r v i s c h , P. F . D ., alias A u x i l i u s v a n M o o r s l e d e , Wonderbaer en rugtbaer leven. M aestricht-W aereghem 1791. P o lm a n , P .,

R

em bry

-B

arth

.' '.Ci

rfr\ ; : ’ i i'- '; ,

3

3

< i£H T ID H il»:/’.--' rjic

;'■?'■ ■-.•ï~rg- -'> 4 » *'« '. ii* 1’; 3U«txt

0

,.;v

.1

T8H H M

\

t^wum .. ..

A: V .-t/A,

i> . .

K-ifvAUj-ita, •:•.• r;-; m,ï ijï.ïkJïê* fc-*-.■•••••* *- Wn**se. ,.>gaaei--'«fcBr^fijl',7*I x» .swtfWyi. *A s&AwAm'S

<*: KfcfcH1-"

5

{>»;>*?^& . .-uVV •*w*»}

m&kwkK

ïtoü-m-' .?.£' . Xréit, !■ '. •-■» vt}. ’ {R-erUr ,< | ":oiM^ *»!«'-} ,mSmw# v *h'aâu/V »»i gjH jJ’.Ü Sp Tiyuit;H :i ,bè . â.«>v#t"K?« .{5 ^ ** -t •>« ^ ^ ‘'X * êki ri TWgijHf - J f r' ' V.'.W ÉSS- ê üwM^««ï ' , ,'■ ■ ?! WS*w $&V«^*ï ü? ♦ »ttóMSi '• v -?1

4 33

5

**■*••-

3

gw» .••f.x.-. - ■ •-*■• --var*- - v . •■

.Y ^dtügJ.

trtwwts.!%«*««-t/iia. i*iv

5

/4

,,-

®SfeU

'..w trau-'i ;
•' aSi.iii*.ï«ep^K■■,:!>

<>», * i A sju'/.'.ü'A

jwtetaA»

//JKSTSftï ,

shjlIua'W .A -.A -â<*a»K'

«ws*n«iwNK.-’a

nwmnm. > . «sgp?!

ï«Jk aüfr&foMSï.'wSl
uiwskijï» wt

3

^ ‘L

#*04 •

-flliièi<S** W ^

« « « t e ' .v •JiU _W : ./■ ' :-' ■ —

4

•. r * > i ' ? § ‘® .ar..- •

.

*’•:•

i i ï

.■vpV

• . • - >,? y ? j£ 2

r--^- : '

- .jc>

.

/.itt-c’

..•;^ '■■•"v' r

:V ■ ,.-i X,^Vr r'--r'

{irrcn^

-r i .*

7#'1 •,•*>;*.*jrrnfcf

£*•

> . i* kav t»';

.*

'•WhV^vr’K ‘

4*=

■ -••

»7 -

. rr*-. ; * H> ■ /Ti-J^ïA..*-'P *»! i:-

' i ,.j' : • ' ■; >. /

:l

II. GEBRUIKELIJKE AFKORTINGEN Z ie bij het begin van de alfab. registers de speciale afkortingen aldaar gebruikt. ABA. ABAM . A CB . ACFF. A CH . ADN. AN P. AHEB. ARA. BAB. BAD. BADB. BAG. B A I. BAL. BB. B C. BCFF. BCRH. B IH B R . BK. BKP. BL. BN. B SN . ÉF. FL. GA. GAB. GAM s. KB. NF. RKK. RKM m.

= A artsbisschoppelijk archief, Mechelen. = A artsbisschoppelijk archief Mechelen, § Mechliniensia. = A rchief van de Belgische K apucijnen, Antwerpen. Annales du Comité flamand de France. Dunkerque-Lille. A rchief van de H ollandse K apucijnen, Den Bosch. - A rchives départem entales du Nord, Rijsel. A rchives nationales, Parijs. Analectes pour servir a Vhistoire ecclésiastique de la Belgique. Louvain-Bruxelles. = Algem een rijksarchief, Brussel. = Bisschoppelijk archief, Brugge. = Bisschoppelijk archief, Doornik. = Bisschoppelijk archief Doornik, Bergen (SAM.). Bisschoppelijk archief, Gent. Bisschoppelijk archief, lep er (B A B ., %Iprensia). = Bisschoppelijk archief, L uik. = Bossche bijdragen. S.-Michiels-Gestel. = Bullarium Capucinorum, ed. M i c h a e l T u g i e n s i s , Romae 1740-1884. = Bulletin du Comité flamand de France. D unkerque-Lille. = Bulletin de la Commission royale d ’histoire. Bruxelles. = B ulletin de l'Institut historique beige de Rome. BruxellesRome. = Bibliotheek, K o rtrijk = B ibliotheek van de Kapucijnen, Parijs. B ibliothèque de la Section historique de l'In stitu t Grand= D ucal, Luxem burg. = Biographie nationale. B ruxelles i866ss. = B ibliothèque du séminaire de Namur. = Études franciscaines. Paris. = Franciscaans leven. Tilburg. = Generaal archief van de Kapucijnen, Rome. = G eneraal archief van de Kapucijnen Rome, § Belgica. = G emeentearchief, Maaseik. = K on inklijke bibliotheek, Brussel. = Neerlandia Franciscana. Iseghem. = R egister van de Kapucijnen, K o rtrijk (B K ., cod. 189). R egister van de Kapucijnen, M alm edy (bij de Hr. t ’Serstevens, Stavelo t).

12 R KM s. RKV. SA B. SA H . S A L. SAM. SA N . TCG. U BL. U T.

G E B R U IK E L IJ K E A F K O R TIN G E N = Register van de Kapucijnen, Maaseik (ACH.) Register van de Kapucijnen, V elp (ACH). Staatsarchief, Brugge. Staatsarchief, Hasselt. - Staatsarchief, Luik. = Staatsarchief, Bergen (Mons). = Staatsarchief, Namen. = Tabula capitulorum generalium (GA.). = U niversiteitsbibliotheek, L uik. —- Uni Trinoqtie. Den Bosch. =

VOORREDE Dit tiende deel brengt eindelijk de voltooiing van het werk over de Kapucijnen in de Nederlanden. Sedert 1913 hebben we de bouwstoffen zorgvuldig verzameld en tijdens de gedwon gen rustpoos onder de oorlog van 1940-44 de redaktie definitief voorbereid. In een tijdspanne van 12 jaar hebben we de uit gave dus tot een goed einde mogen brengen. De titel van het werk « de Kapucijnen in de Nederlanden » is eigenlijk niet heel juist, daar we veel landgenoten die buiten de grenzen werkzaam waren, eveneens behandelen, doch niet de Duitsers die te Wittem of in de Hollandse Missie hun aposto laat uitoefenden. Dat de kroon nu op het werk wordt gezet, stemt ons tot innige dankbaarheid jegens de Meester over leven en dood, die ons daartoe lengte van dagen heeft verleend. Doch ook geden ken we met erkentelijkheid en waardering de inschrijvers die financiële offers hebben gebracht, om onze onderneming te steunen. Dit deden ook de rijks- en sommige stads- en kloos terarchieven en het Belgische Ministerie zelf, dat naderhand voor een zeker aantal exemplaren in tekende. Zonder deze tege moetkoming zou ons werk niet mogelijk zijn geweest. Voor de inhoud hebben we herhaaldelijk veel korrespondenten, onbekende vrienden, bibliothekarissen en archivarissen moeten lastig vallen ; en het is ons een aangename plicht hier openlijk hun dienstvaardigheid in dank te erkennen. Vooral de konfraters Fredegand van Antwerpen en Theodorus van Plumelec hebben ons onbaatzuchtig de vrucht van persoon lijke opzoekingen medegedeeld. Veel dank zijn we eveneens verschuldigd aan de huidige Archivaris Generaal Placidus van Borgerhout en de Izegemse bibliothekarissen Gundulfus van

14

VOORREDE

Ginneken, Terentius van Bekkevoort en Damascenus van Ovezande. Een drietal tekenaars, wier namen elders vermeld staan, vonden we steeds tot helpen bereid. Onder de proefle zers noemen we Edwin van Wingene, Natalis van Ginneken, Gaudiosus van Schilde en Casimirus van Zegelsem. Veel dienstvaardige specialisten, werden reeds vernoemd, zoals Mej. Schlugleit, professor P. Ceyssens, leraar Dandrifosse enz. Evenmin vergeten we het Aartsbisdom, de Oversten en de censoren, die ons steeds hun volste vertrouwen hebben ge schonken. Onder deze laatsten vermelden we als oudste de huidige Reguliere Missieoverste Emericus van Izegem, die ons welwillend voorzegde dat men voor ons werk na onze dood zeer dankbaar zou zijn. Cassianus van Nieuwerkerken werd ons te vroegtijdig voor een andere bestemming ontnomen. Felicis simus van Westmeerbeek nam toen bereidwillig deze last op zijn schouders, niettegenstaande al zijn andere beslommerin gen, tot hem onlangs het bestuur van heel de Provincie werd toe vertrouwd. Vooral gedenken we vol dankbaarheid onze onvermoei bare Hollandse kollega P. Gerlach, die alle delen van het begin tot het einde heeft doorgewerkt en aldus de uiteenzetting veel aan duidelijkheid, korrektheid en volledigheid heeft doen winnen. Vooral dit laatste deel heeft veel aan hem te danken. Altijd was hij bereid om deze taak, uit liefde voor Orde en Provincie, op zich te nemen, ofschoon we er ons van bewust zijn, dat zij nu en dan bezwaarlijk was. Niettegenstaande deze tegemoetkomingen, zijn we innig overtuigd van de talloze tekorten, leemten, herhalingen, onre gelmatigheden, onduidelijkheden, ja ook dwalingen en ver warringen, die in zo’n speciaal werk bijna onvermijdelijk zijn. Hierbij is een veelzijdige ontwikkeling nodig, die ons soms ontbreekt. Indien we er van te voren zeker van zouden geweest zijn, dat we het werk tot een goed einde zouden brengen, dan had den we stellig veel hoofdstukken of misschien wel heel de uit eenzetting anders opgevat, verdeeld en voorgesteld. Of zo een tweede herziene uitgave mogelijk was geweest, dan had dit eveneens veel goed hebben kunnen maken. Doch wijl

VOORREDE

15

daaraan niet valt te denken, zullen we trachten de tekorten zoveel mogelijk aan te vullen door onze Bijvoegingen, Verbe teringen en uitvoerige Registers in dit boekdeel. Dit zal het werk veel aan bruikbaarheid doen winnen en onregel matigheden, herhalingen, verwarringen en betwistbare ver delingen zullen daardoor ten dele worden opgelost. Hier en ook elders heeft het ons nimmer moeite gekost om te bekennen dat we het vroeger verkeerd voorhadden, zodat we daarna één of ander moesten rechtzetten. Door de daad zelf dat we onze voorgaande geschriften verbeteren, weten we dat we iets hebben bijgeleerd, hetgeen ons niet weinig tot vreugde stemt. Wegens het grote aantal verwijzingen, hebben we dikwijls de titels van boekwerken nogal wat ingekort ; en voor artikels uit tijdschriften citeren we het boekdeel, het jaar en de blad zijde, zonder de titel van de bijdrage en de naam van de schrij ver te vermelden. We houden eraan, uitdrukkelijk te laten opmerken, dat veel onregelmatigheden hieruit voortkomen, dat we, van het begin af aan, sterk hebben betwijfeld of het voltooien van het werk zou mogelijk zijn, wijl we niemand kenden die de taak eventueel zou hebben overgenomen. Dit legt uit waarom voor ieder deel afzonderlijke alfabetische registers werden aan gelegd, terwijl deze nu door algemene repertoria worden ver vangen. Ook hebben we dikwijls feiten vermeld, die hun nor male plaats verder hadden moeten vinden ; dit geldt b. v. voor de lotgevallen van afzonderlijke religieuzen na de ophef fing der kloosters, die we dikwijls in Dl. V II en nog méér in Dl. IV mededelen, in plaats van hier in dit X e deel, waar de natuurlijke plaats daarvoor was. Dit wilden we echter reeds vroeger aanhalen, om zeker te zijn dat deze onbekende feiten voor het nageslacht zouden bewaard blijven. Andere onregelmatigheden hangen van ons niet af. Zo is in de laatste jaren de spelling van onze taal gewijzigd en te midden van de heersende onzekerheid hebben we ons veel vrijheid veroorloofd, ook na het verschijnen van de officiële Woordenlijst van 1954 ; we denken overigens niet dat deze een lang leven zal hebben. Voor de spelling van de kloosternamen volgen we gewoonlijk de Bollandisten, die ieder geval grondig

l

6

VOORREDE

schijnen te hebben onderzocht. Plaatsnamen uit Duitsland hebben we onveranderd gelaten, zowel als de dwaze schrijf wijzen in Frans-Vlaanderen, behalve enkele namen in ieder van beide landen, die bij ons een eigen vorm hebben. In België werd deze aangelegenheid enkele jaren geleden bij Koninklijk Besluit geregeld en allen hebben zich daarbij neergelegd. Voor Nederland volgen we de tweede druk van K. t e r L a a n ’ s Aardrijkskundig Woordenboek (i) ; dit volgt grotendeels de regels die in België worden gevolgd en we hopen wel dat dit stelsel, nog verder doorgevoerd, zal eindigen met de veelal nog bruikbare verouderde en Duitse schrijfwijzen (zoals Cuyck en Oss !) te verdringen... Al erkennen we in veel opzichten onze onbetwistbare tekor ten, toch hopen we een werk tot stand te hebben gebracht, dat andere kloosterorden ons te recht mogen benijden. Het ont stond en groeide uit liefde tot de Orde waartoe we fier zijn te behoren en waaraan we alles hebben te danken, wat we hebben en zijn. Met hart en ziel zijn we haar genegen, alhoewel we niet blind zijn voor tekorten en schaduwzijden. Nooit hebben we iets of iemand willen ophemelen ; we zoeken slechts een objek— tief beeld van het verleden te ontwerpen. En hierin huldi gen we misschien een nieuwe opvatting van ordesgeschiedschrijving, daar onze voorgangers, ook uit andere Orden, maar al te dikwijls angstvallig alles hebben geweerd, wat ze als minder stichtend aanzagen. Ons werk toont wellicht (wat sommigen weleens betwijfelen) dat een kloosterling (evengoed of nog beter dan een ander) in staat is, mits de nodige serene objektiviteit, om de geschiedenis van zijn eigen instituut te schrijven. En hier moeten we hulde brengen aan de brede op vattingen van de Oversten, die ons daarin onbelemmerd onze gang hebben laten gaan. We zijn er innig van overtuigd, dat het vermelden van schaduwzijden de Orde hoegenaamd niet kleineert, maar er de beste verdediging van is ; het toont im mers dat het goede en schone, dat we herhaaldelijk hebben te vermelden, met een gerust gemoed kan worden aanvaard. Dankbaar brengen we hier hulde aan de ruime opvattingen (i) ’s-G ravenhage 1948.

VOORREDE

17

van censoren en Oversten, die tegen onze openhartigheid geen bezwaar hebben gemaakt. Dit doet hun eer aan. We menen overigens dat Heiligen nooit over iets geërgerd zijn, volgens de gezonde theologie, die de ergernis onder de gelegenheden tot zonde rangschikt, welke gelegenheden voor de Heiligen wellicht niet bestaan. En wij die geen Heiligen zijn, zijn er nooit zeker van, zoals we reeds elders hebben gezegd (1), dat we vroeg of laat de slechte voorbeelden van één of andere afgedwaalde niet zullen navolgen, daar S. Franciscus vond, dat ieder van ons nog veel dieper zou vallen, zo Gods goedheid hem niet behoedde... Alhoewel we geen praktisch of pragmatisch doel nastreven, is het duidelijk dat de lezers, vooral de leden der Orde, dit met vrucht zullen lezen , vooral zij die enige verantwoordelijkheid dragen en de traditie in ere houden. Het werk bevat een hele vracht gezonde Kapucijnenlevensfilozolie... De geschiedenis noemt men te recht « Vitae magistra » en gaarne herhaalt men : « l’histoire se répète ». Hier kan men b. v. zien welke gevaarlijke klippen, ook in het klooster, steeds vermeden moeten worden, zoals vooringenomenheid, politiek, vriendjesdienst en kleingeestig nationalisme. Een Pater, die in een andere Orde en een ander land 14 jaar lang Provinciaal is geweest, verzekerde ons onlangs dat 9 /10 van de vergissin gen, door hogere Oversten in hun beleid bedreven, hadden kunnen vermeden worden, zo ze beter de geschiedenis van eigen Orde en Provincie hadden gekend. In onze uiteenzetting zal men zien, waaraan de Kapucijnen in hun glorietijd hun bijval en populariteit hadden te danken en hoe ze een onbegrensd en nimmer ontgoocheld vertrouwen hadden in de Voorzienigheid en de goedheid van de mens, hoe ze leefden in strenge deugd, gepaard aan liefdevol begrip voor menselijke zwakheid, en hoe ze steeds blijgezind een opti mistische levensopvatting huldigden. Volgens de voorschrif ten van Franciscus, eerden en dienden ze Bisschoppen en pries ters en nederig en bescheiden zochten ze zich voor allen, vooral voor geringen, armen en lijdenden, dienstbaar te maken.

(1) D l. V II I, blz. 802.

i8

VOORREDE

Het lezen van deze boeken zal ons misschien doen begrijpen, waarin ons eigen leven soms te kort schiet. En zo we even veel aanpassingsvermogen tonen als onze voorvaderen, zal het blijken dat de Kapucijnenorde voor Kerk en Vaderland thans nog een schone rol kan spelen. De beste reklame voor de Orde is steeds hierin gelegen, dat de leden voor 100 % hun Kapucijnenleven trachten te beleven en hun apostolaat uitoe fenen overeenkomstig de traditie van de Orde, die zich steeds aan tijd en plaats en wisselende levensvoorwaarden zocht aan te passen. Dit tiende en laatste boekdeel begint met I) de opheffing van de Orde op Franse bodem, waar dit vroeger en op een andere wijze gebeurde dan in Nederland. Dan volgen II) de laatste jaren van het Oostenrijkse Regime en III) de Franse Overheersing, met het opheffen van de kloosters. We eindigen IV) met de dageraad van nieuw leven in twee kloosters die niet sterven wilden : Brugge en Velp.

I. RIJSEL EN DUINKERKE

De Kommissie voor Regulieren. — In de tweede helft van de X V IIIe eeuw was de Kerk in Frankrijk uiterlijk zeer bloeiend. Ze genoot veel voorrechten en ook in stoffelijk op zicht had ze veel bezittingen en inkomsten. Juist deze rijkdom en deze voorrechten hielden een zeker gevaar in, daar zij veelal misnoegen en afgunst wekten. Men vergat te gemakke lijk, hoeveel ze regelmatig aan de Staat (« dons gratuits »), het onderwijs en allerlei liefdadige instellingen wegschonk. De abdijen hadden rijke inkomsten ; van de beloofde armoe de merkte men niet méér dan de afhankelijkheid van de Over sten voor het gebruik van hun bezit. Het ergste misbruik was echter dat deze inkomsten meestal niet het klooster, maar leken ten goede kwamen. Wegens rijkdom en invloed ontstond in de tweede helft van de X V IIIe eeuw, vooral sedert omstreeks 1760, in veel Katho lieke landen een aktie tegen de kloosterlingen. Zo er mogelijk in enkele Orden al toestanden heersten die hervorming eisten, toch lag de grote aanleiding tot deze tegenstand in de tijd geest en de toenemende ongodsdienstigheid. Men zag de Rege ringen in louter kerkelijke aangelegenheden ingrijpen. Betrek kingen met buitenlandse Oversten en met Rome werden verbo den. Soms werden exempte kloosterlingen onder het gezag van de Bisschoppen gesteld ; het bédelen en het eisen van een ver goeding bij inkleding en professie werd verboden. Het uitspre ken van geloften werd aan een zekere ouderdom gekoppeld en later geheel verboden, in afwachting dat de kloosters eerst gedeeltelijk en later allemaal zouden worden opgeheven... De eerste slachtoffers waren de machtige Jezuïeten ; in 1764 werd in Frankrijk hun Sociëteit in één pennetrek afgeschaft. De Assemblée du Clergé vroeg zich in 1765 af, of hetzelfde gevaar misschien ook andere kloosterorden dreigde. Om dit

20

I. RIJSEL EN D U IN K E R K E

onheil te voorkomen, wilde men hervormen wat wellicht hier of daar hervorming nodig had. Bij sommige kloosterlingen vond men inderdaad verslapping en vooral verdeeldheid en eerzucht ; dit laatste bleek maar al te duidelijk uit het beroep op de wereldlijke macht, dat nu en dan ergernis kwam stichten. De zedelijke toestand was over het algemeen niet slecht, doch er heerste verslapping, een wereldse geest en weinig inwendig leven. Ook de nieuwe gedachte had bij geestelijken en kloosterlingen ingang gevonden. Niettemin moet men beken nen dat de abdijen in Frans-Vlaanderen over het algemeen beter waren gebleven, dan verder het land in. Ook volgens de burgerlijke wet, waren de religieuzen ver plicht hun geloften te onderhouden en het ordeskleed te dra gen. Ze mochten niets bezitten noch over geld beschikken ; het klooster mochten ze niet verlaten noch in het huwelijk treden. Desnoods bracht de burgerlijke macht daar orde in, ook met geweld. Dit alles waren burgerlijke sankties van de drie gelof ten. De wereldlijke overheid wist nochtans dat er in de kloos ters gevangenissen bestonden om onwilligen of voortvluchtigen te bedwingen... In 1765 gelastte de Assemblée du Clergé de Aartsbisschop van Toulouse, E. Ch. de Loménie de Brienne, met het opmaken van een verslag over de toestand in de kloosters ; daarna zou men zich tot Rome wenden, om het benoemen van bisschoppe lijke kommissarissen te bekomen en alzo de nodige hervor mingen doorvoeren. Voor het ogenblik wilde de Regering echter niet, dat de Paus daarin tussenkwam ; zelf zou zij alles onderzoeken en regelen, zonder op exemptie of voorrechten acht te slaan. En op de eenmaal ingeslagen weg ging men im mer verder, zonder zich ooit om Rome te bekommeren. Op 31 Juli 1766 werd deze « Commission des Réguliers » officieel ingesteld en de leden benoemd. Doch niet enkel zou men bestaande misbruiken opsporen (zoals de Assemblée du Clergé verlangde), maar eigenmachtig ook hervormingen door voeren. In heel deze inrichting hadden de belanghebbenden echter zelf niet de minste medezeggenschap. De sekretaris was een advokaat ; en zo er onder de leden al enkele wereldgeeste lijken en prelaten waren, zetelden naast hen evenveel leken.

DE KOMMISSIE VOOR REGULIEREN

21

meestal rechtsgeleerden. Dit waren gewoonlijk mensen die weinig of niets van het kloosterleven kenden, mannen door drongen van de oude geest van het Gallikanisme en van de naturalistische filozofie uit die tijd, met een geestesrichting vol onbegrip tegenover het leven en streven van de klooster orden. Vooral was dit het geval met Aartsbisschop de Loménie de Brienne zelf, een vriend van de Encyclopedisten, van wie men soms betwijfelde of hij wel het bestaan van God nog aanvaardde. Zinspelend op zijn naam, heette men hem later «le Cardinal de l’Ignominie » ; anderen noemden hem Antimoine, wegens zijn haat tegen de kloosterorden. In de Kommissie speelde zo’n man nu de hoofdrol ! Feitelijk was hij de énige die een grote bedrijvigheid aan de dag legde, de verschillende vraagstukken instudeerde en verslagen en voorstellen opmaakte, die meestal zonder tegenspraak werden aanvaard (i). In deze louter kerkelijke aangelegenheden handelde de kommissie geheel eigenmachtig, gesteund door het burgerlijke gezag, zonder in het minste Rome te willen erkennen. De Paus protesteerde wel, maar zonder tegenmaatregelen te treffen. Eerbiedig maakten sommige Bisschoppen eveneens bezwaar tegen da getroffen regelingen en afschaffingen, maar dit baatte niet. Onder de slachtoffers zelf, heeft niemand pogingen aan gewend om het gevaar te bezweren ; men zag maar al te goed, dat er van het organisme of van de Regsring niets was te hopen. De Kommissie en de Kapucijnen. — Op verzoek van de Kommissie zond het Rijselse Definitorium haar op 22 Oktober 1766 een reeks verordeningen van de Generale Kapittels (2). Het mag ons wel verwonderen, maar ds omstandigheden brachten het mee, dat ook andere Paters privatim zich tot de Kommissie wendden, om over betwiste punten van de Regel officiële uitleg te vragen en aldus het geweten van de religieu zen gerust te stellen, juist alsof het organisme een officieel ker kelijk gezag had ! Zo’n aanvraag werd op 9 Augustus 1767 (1) De dossiers van heel d it organisme berusten in A N P ., série G*. De belangrijkste studie over het onderwerp, La Commission des Réguliers, werd in 1926 te Parijs door S. L e m a i r e gedrukt. (2) A N P ., série G #, n° 48, pp. 192-94.

22


uit Douai ontvangen vanwege Silvinus van Kamerijk, gewe zen lektor en te dien tijde Gardiaan en Novicenmeester (i). Dat men bij de Kommissie raad en leiding vroeg, kwam wellicht omdat de Koning deza schesn te hebben goedgekeurd en men in Frankrijk te dien tijde een veel hogers opvatting had van het koninklijke gezag dan wij heden ten dage. De grote sterkte van de Kapucijnen lag in hun onbetwiste populariteit, ook nog in deze jaren. Bij de na vragen dis van de Kommissie uitgingsn, waren alle antwoorden van Bisschoppen, pastoors en stadsbesturen steeds te hunnen gunste, zodat de Aartsbisschop, niettegenstaande zijn haat, niet veel tegen hen durfde beginnen. Wel kende men anonieme laster en spotschriften. Ook een student uit de Orde (Marculfus van Douai, nauwelijks gepro fest sedert 1767), meende uit eigen beweging een hervormings plan aan de Kommissie te moeten voorleggen (2). We weten dat deze heel zijn leven in de Orde zonder jurisdiktie zou moeten blijven, wat niet belette dat hij na de opheffing van de kloosters konstitutioneel pastoor werd. In een ongedateerd schrijven, beweert hij de woordvoerder te zijn van de 44 studenten der Rijselse Provincie ; doch de overigen hebben de brief niet durven ondertekenen, zegt hij, en hij zelf vraagt eveneens zijn naam geheim te houden. Zijn hervormingsplan bestaat enkel hierin, dat de studenten minder werk, meer vrijheid en vooral ieder jaar 14 dagen verlof zouden moeten krijgen. Doch van misbruiken of mistoestanden in het klooster zegt hij niets. De Kommissie was niet zozeer bekommerd om de kloosters te hervormen, als wel om ze af te schaffen. Ze had b. v. als regel gesteld (we weten niet waarom), dat ieder huis een minimum van 15 of ten allerminste 9 religieuzen moest tellen. Waar dit getal niet werd bereikt, zou het normaal zijn geweest het met leden uit de grotere kloosters aan te vullen of twee kleine stichtingen te versmelten. Maar dit gedoogde men niet en ongenadig moesten deze kleinere huizen totaal verdwij nen ; de omstandigheden waren immers te gunstig, om er niet (1) Ibid., pp. 213-26 ; vgl. ook 126-

(2) Ibid., pp. 277-79.

DE KOMMISSIE EN DE KAPUCIJNEN

23

gretig gebruik van te maken. Aldus verloren de Franse Benediktijnen 122 van hun 410 huizen, terwijl er van de 433 Kapucijnenkloosters slechts 22 werden afgeschaft; en nog protesteerden de Bisschoppen in verschillende van deze geval len (1). Van de Rijselse Provincie en de Kustodie van Duinkerke kwam echter geen enkel huis in gevaar. Als men geen rekening houdt met de kloosters in Korsika, Ierland en Savooie, waren er in Frankrijk 14 Kapucijnenprovincies. Voor het getal kloosters (15) was Rijsel de kleinste ; maar voor het getal religieuzen (361) kwam het op de vierde plaats, zodat de hui zen er merkelijk beter bevolkt waren dan elders (2). In deze veertien Provincies leefden in 1770 4397 Kapucijnen, terwijl er in 1790 niet méér overbleven dan 2674 (3). Deze verminde ring kwam ten dele door het voorschrift van de Kommissie dat de professie vóór het einde van het 21® levensjaar verbood ; doch nog méér kwam ze door de algemene achteruitgang van het godsdienstig gevoel in Frankrijk. Deze daling van het getal roepingen was in Rijsel en Duinkerke minder opvallend en minder gevaarlijk. Men voerde immers tijdelijke geloften in, die slechts van kracht bleven tot het bereiken van de wette lijke ouderdom. Niets belette eventueel de studies te beginnen, al had men ook geen eeuwige geloften afgelegd (4). In de Rijselse Provincie en de Kustodie van Duinkerke leefden de Kapucijnen zeer voorbeeldig. Het Vikariaat van Kamerijk prees in 1765 hun stichtend gedrag en hun onder(1) I r é n é e d ’A u lo n , Hist. des F F . M M . Capucins de l ’ancienne prov. d ’Aquitaine. Période révolutionnaire (Rome 1906), p. 92. (2) Ziehier het getal religieuzen in ieder klooster in 1771, m et tussen haakjes ook de getallen voor 1790 (A N P., Loc. Cit., n° 48 en D. X I X , n , dossier 155) : R ijsel 52 (36), K am erijk 36 (16), Va'.enciennes 35 (23), A riën 34 (18), S.-W .Bergen 29 (19), Maubeuge 28 (16), Douai 26 (16), Duinkerke 25 (21), Condé 23 (17), S.-Om aars 23 (16), Belle 22 (19), Arm entiers 22 (15), Orchies 21 (16), Burburg 20 (18) en M erville 20 (iG). De drie kloosters die in 1790 to t de grote Vlaam se Provincie behoorden, telden in 1771 31 religieuzen te leper, 24 te Menen en ju ist evenveel te Veurne. (3) AOM C., t. X V II, 1901, pp. 282-83. Voor 1790 geeft de goed gedokumenteerde P. A rm el (É F ., t. X X X V I I , 1925, p. 368) het getal van 3797 K a p u cijnen, dan ook die van Korsika, Ierland en Savooie inbegrepen. O f er ook invloed was op de achteruitgang van de roepingen, vanw ege de konkurrentie van nieuwe Kongregaties, durven we n iet beslissen. (4) Dl. V III, blz. 483.


24

danigheid jegens het Aartsbisdom, omdat ze ten volle zo’n lofspraak verdienden, zegde het. Ook deken Gillion erkende dit in 1775. Schrijvers die deze lofspraken herhalen (1), zien echter een teken van verval in de ontvolking van de kloosters ; doch hier zijn hun gegevens totaal verkeerd. Te Duinkerke, S.-W.Bergen en Belle vonden ze slechts resp. 14, 14 en 7 religieu zen (2), terwijl wij toch stellig weten, dat er in Maart 1790 resp. 21, 19 en 19 waren. De argeloze schrijvers hebben echter hun cijfers opgetekend op het laatste ogenblik, toen veel religienzen reeds elders hun toevlucht hadden gezocht, omdat ze wel wisten welk lot hen onverbiddelijk zou treffen. En waar deze schrijvers zeggen dat er te S.-W.-Bergen plaats was voor 34 religieuzen, waren er toch maar 30 cellen (3), alhoewel er natuurlijk ook nog zieken- en vreemdelingenkamers beschik baar waren ; doch in 1771, toen de Provincie zich nog bijna normaal ontwikkelde, woonden er ook niet méér dan 29 reli gieuzen. Deze schrijvers vergeten verder dat Belle het noviciaatsklooster was en dat de jeugd nu wegens de omstandig heden was weggestuurd en dus in het totaal ontbreekt. S.W.-Bergen en Duinkerke waren studiekloosters ; en daar de Kustodie in 1782 3 /7 van haar kloosters, personeel en grond gebied had verloren, was het normaal dat er minder novicen en minder studenten waren. Ook alles wat gezegd wordt over het tekort aan novicen, is buiten de waarheid ; de getallen die ze voor de jaren 1774-89 aangeven, zouden ze best eens aan de gegevens in ons DI. V II toetsen. Ze zeggen dat de Kustodie in 1774, 1780 en 1784 slechts één novice per jaar kreeg en dat er van 1784 tot 1789 geen enkele professie heeft plaatsgehad. Om dit goed te maken verwijst men naar een tekst die juist het tegenovergestelde zegt. In plaats van één roeping per jaar, kennen we er 4 in 1774, 2 in 1780 en 3 in 1784 ; en voor de jaren 1785-89, wanneer de geciteerde schrijvers er geen hebben gevonden, kennen wij er 8 ! Een Nationaal Kapittel (1771). — Door de Kommissie voor Regulieren werd op 3 April 1767 aan alle kloosterorden ( 1 ) P e t e r - P o u l e t , t . I , p . ->(>.

(3) Dl. V, blz. 331.

(2 ) I b i d . ,

p. 29.

KOMMISSIE

EN

N A TIO N A A L

K A P IT T E L

25

het houden van een nationaal Kapittel voorgeschreven, om daar de Konstituties te herzien en ze aan de toenmalige om standigheden aan te passen. Dat zou natuurlijk geschieden onder toezicht van de Staat, alhoewel beloofd werd, dat de Koning voor de nieuwe redaktie de goedkeuring van de H. Stoel zou vragen. Voor de Kapucijnen in het bijzonder, meende de Kommissie dat de Konstituties moesten worden herzien, o. a. ook omdat ze werkelijk te streng waren. Op dit schrijven antwoordde het Rijselse Definitorium op 15 Juni 1767 en deze tekst droeg de handtekening van heel het Definitorium en van beide nog levende Ex-Provinciaals, Silverius van Valenciennes en Piatus van Courrières (1). Klaar en duidelijk betoogden ze dat ze hoegenaamd het nut of de doelmatigheid van een Nationaal Kapittel niet inzagen. Verder gaven ze hun oordeel over Regel en Konstituties, met opsomming van de punten, waarin de voorschriften in de Pro vincie niet werden onderhouden. In sommige dingen was er inderdaad sedert het opmaken van de oude teksten dispensatie of een nieuwe bepaling gekomen ; of zelfs zonder dat, had de heersende gewoonte enkele voorschriften als niet meer doel matig in onbruik gebracht. Juist gelijk P. Silvinus, vroeg het Definitorium eveneens, om over een drietal punten een offi ciële verklaring te hebben. Wellicht hoopte men dat Rome de beslissingen van de Kommissie naderhand zou bekrachtigen. De plechtige nationale vergadering werd op 7 Mei 1771 te Parijs in de Rue S.-Honoré geopend. Er waren 48 deelnemers, nl. drie uit iedere Provincie : P. Provinciaal en een afgevaar digde van de Oversten en een van de onderdanen. Voor Rijsel kreeg men aldus Edmundus van Armentiers, Cyprianus van Rouvrov en Elias van Duinkerke (2). Door een speciaal voorrecht, aan de Kapucijnen alleen verleend, zou er geen voorzitter van buiten de Orde zetelen, maar P. Generaal kon het zelf doen. Dit werd waarschijnlijk toegestaan omdat de Algemene Overste een Fransman was, Amatus van Lamballe, die toen juist in het land vertoefde. (1) A N P ., série G®, n° 48, pp. 194-207. (2) D l. III, blz. 107 ; AOM C., Loc. Cil., pp. 287-88 ; I r é n é e d ’A u lo n , Op. Cit., p. 82.

26


Wegens een ongemak aan het been, kon hij echter het kloos ter van S.-Malo niet verlaten, zodat hij Joseph Antonius van Kaysersberg, uit de Provincie van Elzas, als zijn afgevaardigde benoemde. Niettemin vertoonde de Loménie de Brienne zich eveneens ter zitting en zegde hij veel goed van de Kapucijnenorde (i). De Konstituties werden herzien door een kommissie van 9 leden, waaronder Joannes Baptista van Bouillon, Provinciaal van Parijs. Al het essentiële scheen bewaard en eerst werd de nieuwe redaktie bijna eenparig goedgekeurd. Doch de bekende geestelijke schrijver Ambrosius van Lombez, uit de Provincie van Aquitanië, ging er zo tegen te keer, dat ze daarna bijna eenstemmig werd verworpen. De nieuwe tekst werd naderhand nergens aanvaard; en zelfs nadat de Paus hem in 1776 had goedgekeurd, schijnt hij in Frankrijk nooit te zijn toegepast (2). Van den beginne af had de Kommissie voor Regulieren maat regelen getroffen tegen het aanvaarden van vreemde religieu zen en zelfs van geboren Fransen, in den vreemde geprofest. Voor de Kustodie van Duinkerke bracht dit veel zwarigheid mee, zoals we reeds in ons Dl. III hebben uiteengezet. Daar hebben we ook het aanhoudend gestook van Silvinus van Kamerijk vermeld, het onafhankelijk worden van de Vlaamse kloosters, die in 1773 van Rijsel werden losgescheurd en later het gedwongen afstaan van drie kloosters op Oostenrijks gebied aan de grote Vlaamse Provincie, in 1782. In een volgend hoofdstuk komen we op deze afstand nog even terug. Onder tussen handelen we hier dadelijk over de opheffing van de kloosters op Frans gebied. Inventarissen in de kloosters (1790). — Voor de StatenGeneraal die in 1789 te Parijs zouden worden gehouden en in een Assemblée nationale constituante omgezet, werden afge vaardigden gekozen, waaronder men te Burburg voor Kapu cijnen en Kapucinessen Paulus van Meteren en Gregorius van Belle ontmoet (3). Een andere Kapucijn die onrechtstreeks (1) A CB . III, 1003, p. 454 ; B SN ., HS. 66, pp. 269, 250-51. (2) BC., t. IX , p. 1 1 9 ; I r é n é e d ’A u lo ji, Op. Cit., pp. 83-88.. D e tefcst berust A N P ., L . 926. (3) A C F F ., t. V II, 1863-64, pp. 201-02.

N A TIO N A A L K A PITTE L. INVENTARISSEN

27

daarbij was betrokken, was Engelbertus van Évin-Malmaison, die in 1789-90 de parochie Prouvy bij Valenciennes bediende, terwijl pastoor Barbotin te Parijs aan de hoge vergadering deelnam. De brieven die uit de Franse Hoofdstad naar de Pater werden geschreven, werden heden ten dage voor hun historisch belang herhaaldelijk benut (1). Deze vergadering had stellig in sociaal en politiek opzicht een lofwaardig doel. Jammer genoeg, duurde het niet lang, eer ze een uitgesproken ongodsdienstig karakter kreeg. In Frankrijk had sedert lang de opvatting veld gewonnen, dat alle kerkelijk bezit eigenlijk aan de natie toe behoorde. Daarop werd nu een theorie gebouwd van inbeslagnemen of sekularizeren van deze goederen, om er geld uit te slaan, wegens de dringende nood van de Staat. Ook werden alle kloosters nu tot nationaal bezit verklaard, het afleggen van geloften verboden en alle religieuze Orden opgeheven. Zonder zich in zo’n gewichtige kerkelijke aangelegenheden om Rome te bekommeren, kon digde men op eigen gezag een Constitution civile du clergé af, die veel kwaad zou stichten. Nu werd overal in Maart, April en Mei 1790 de inventaris van alle kloosterbezit opgemaakt (2), in afwachting dat alles spoedig zou worden aangeslagen. De kloostergebouwen. — Van de Rijselse en Duinkerkse gebouwen is er op onze dagen niet veel meer overgebleven. Op sommige plaatsen, zoals te S.-Omaars, werd een straat (Rue Le Sergeant) dwars door het eigendom getrokken. Te Maubeuge werd het terrein eerst als « manége » gebruikt (3), doch thans ziet men er niets meer van, behalve een historisch opschrift. Te Ariën is eveneens alles verdwenen, alhoewel de gebouwen nog in 1838 (4) en wellicht in 1884 bestonden (5). (1) Dl. IV , § 1204. (2) A l deze teksten zijn verspreid te Parijs en te R ijsel ; doch veel ervan werden uitgegeven, o. a. in A C F F . Voor het aangeslagen gouden zilverw erk zie ook A R A ., Jointe de Valenciennes, 164. (3) P e t e r - P o u l e t , t. I , p . 1 0 6 . (4) A bbé P a r e n t y , Histoire de S. Angèle (Arras 1842), pp. 329-30. (5 ) A . D e r a m e c o u r t , Le clergé du diocese d'Arras, Boulogne et S.-Omer, t . I (Arras 1884), p. 249.

28

I.

RIJSEL EN D U IN K E R K E

Te Merville kwam het eigendom aan de Franse Staat en in 1883-86 diende het tot tabakmagazijn. Dezelfde prozaïsche bestemming, tabakmagazijn en salpeterraffinaderij, kreeg het klooster te Rijsel. Nog in 1895 bestond daar een deel van de gebouwen op het uiteinde van de Rue des Capucins en de sal peterraffinaderij was er nog in werking. De kerk, die lang als vlasschuur heeft gediend, stond er nog in 1914 (1). Te Valenciennes stond heel de inrichting eerst ten dienste van het leger en in de kerk werden ovens gemaakt, die er tot in 1808 bleven. In 1804 was er wel sprake van het kerkje weer voor de eredienst te gebruiken, doch het plan werd niet uitge voerd. In 1819 diende het als suikerfabriek, doch in 1821 was alles reeds afgebroken. Op het terrein staat thans het Collége N.-D. (2). Het klooster te Armentiers werd op 9 Mei 1792 aan citoyen Vannedeghem uit Douai voor 24.712 g. verkocht. Drie dagen later brak deze de grafkelder van de familie van Egmond open, om de loden kisten te stelen ; uit de begraafplaats van de Kapucijnen verwijderde hij alle gebeenten, om een bierkelder te maken. In 1798 of kort daarop werd een deel van de gebou wen in brouwerij veranderd, terwijl de rest verhuurd werd en de kerk tot paardenstal diende (3). Te Douai werd aanvaard dat het klooster aan de stad toebehoorde. In 1791-1803 was er een weverij in gevestigd ; doch in dit laatste jaar stelde men gebouwen en tuin ten dienste van de Société royale et centrale d’agriculture. De kerk brak men in 1812 af ; doch klooster en gronden dienden voort als Jardin des Plantes (4). Eerst een drietal jaren geleden verhuisde de Société d’Agriculture, Sciences et Arts ; en sedertdien dient het gewezen klooster tot Centre d’Orientation professionnelle, wat een nieuwe schikking van de kamers vanbinnen meebracht ; doch het uitzicht bleef vanbuiten ongewijzigd. Te Orchies werd alles op 27 November 1791 voor 20.700 (1) V gl. Dl. I, blz. 115, n. 1 ; Mémoires de la Société des sciences... de L ille, série II I, t. IX , 1871, p. 247 ; Souvenirs relig. de L ille, 1895, p. 82. (2) Dl. II, blz. 115, n. 3 ; Annales Francisc., t. X X I X , 1905, p. 430. (3) A C B . I, 23.200, p . 187 ; J o i r e , p p . 19-21, 166. (4) Mémoires... de Douai, série III, t. IX , 1903-04, pp. 45-49, 109-19, 160-61.

DE KLOOSTERGEBOUWEN

29

livres verkocht. Dadelijk werd de kerk afgebroken. Op 6 Juli 1863 brandde het klooster af. Niettemin bestonden er in 1911 nog stukken van, ingebouwd in de oude wattenfabriek van de firma Vauban en in de brouwerij Dupuis-Josson, in de Rue des Anges en de Rue Waterlot ; men zag er nog ankers die het jaartal 1614 vormden (1). Te Kamerijk verkocht men grond en gebouwen op 29 Nivose V III aan een zekere Planquart. Reeds in 1793 was het torentje neergehaald. De gebouwen dienden eerst voor militaire doelein den en later voor een brouwerij en een zeepziederij. Een gang die naar de ingang van de gebouwen leidde, werd in 1828 dwars door het eigendom verder getrokken (Rue des Capucins) en halverweg bleef een plein open, dat de naam van Place des Capucins kreeg (2), doch dat thans niet meer bestaat. Te Belle werden alle gebouwen en gronden op 5 Germinal V voor 17.950 fr. aan Vaast Malesys, uit Belle zelf, verkocht. In de X IX e eeuw werd een deel van het terrein als vismarkt gebruikt (3), wat in de buurt de naam Rue des Poissons ver klaart. Van de kloostergebouwen is niets recht gebleven. Later bouwde men daar een feestzaal en in 1897 de spaarkas. Toen deze laatste in 1947-48 moest herbouwd worden, vond men de oude begraafplaats van de Kapucijnen terug, nl. nissen in een onderaardse gang. Te Burburg werd alles dadelijk afgebroken, behalve de tuin muur die er nog staat, met een interessante oude gedenk steen (4). Te S.-W.-Bergen werd het klooster op 5 Mei 1792 aan Étienne Noël, kalkbrander te Duinkerke, voor 40.500 livres verkocht. De meubels waren reeds een jaar vroeger op 10 en 11 Januari

(1) P. D [ e l e b e c q u e ] , Les Capucins d’Orchies, in Écho populaire d'Orchies, 1910-11, artikel I en III. (2) Dl. I, blz. 250 ; E. B o u ly , Dict. hist. de la ville de Cambrai (Cambrai 1854), pp. 5<j, 458 ; Mémoires de la Société d’Êmulation de Cambrai, t. X V II, 2e partie, p. 89 ; t. X X I I , 1805, pp. 414, 416 ; t. X X V I I, 2C partie, 1862, p. 74 ; A . P a s t o o r s , Hist. de la ville de Cambrai pendant la Révolution, t. I (Cambrai 1908), p. 323. Sedert 1955 wonen Franse K apucijnen weer in deze straat. (3) Dl. V, blz. 356, n. 3. (4) Dl. IX , blz. 558 Na 1860 kocht de stad het terrein om er een vla s-en een paardenm arkt van te maken (B C F F., t. IV , 1865-68, p. 24).


30

H

et

K

loo ster

te

K

a m e r ij k

(1791).

Volgens origineel in A D N . (P lan Cambrai 487), nagetekend door P. Philotheus van Antwerpen. I . O n d e r g r o n d s , i. G rafkelder ; 2. H ostiebakkerij ; 3. B ro e ik a s t ; 4. K e l der der Geestelijke Moeder ; 5. Bierkelder ; 6. W ijnkelder en daarboven b ra n d h o u t; 7. H out en W intergroenten ; 8. Houtkelder ; 9. G ang ; 10. Paard e s ta l; 11. B ergplaats ; 12. Cichoreikelder ; 13. Tuiniersgereedschap ; 14. Turfkelder ; 15. W . C. ; 16. A s k o t ; 17. Fruitkelder.

II. B e n e d e n v e r d i e p i n g . 18. W oning der G eestelijke Moeder ; 19. W as huis en p u t; 20. Keuken van de G eestelijke M oeder; 21. K a p e lletjes; 22. Bergplaats voor stoelen ; 23. K erk ; 23. Koor ; 25. Sakristie ; 26. W as huis ; 27. Pandgang ; 28. Spreekkamers ; 29. Vreem delingenkamers ; 30. Anneks logeerkam ers; 31. W arm kam er; 32. H out en w erk tu ig e n ; 33. W . C. ; 34. B ergplaats van de kok ; 35. W ashuis met pom p ; 36. K euken ; 37. Spens ; 38. R e fte r; 39. S p e n s ; 40. Schotelhuis ; 41. K am er van de k n e c h t; 42. Houtstapel. III. B o v e n v e r d i e p i n g . 43. Kam er G eestelijke Moeder ; 44. B ibliotheek ; 45. K erk ; 46. Dorm ter ; 47. Provincialaat ; 48. K am er van P. Sekretaris ; 49. Logeerkam er ; 50. Ziekenkamers ; 51. K a p e l; 52. Z ie k e n k ap el; 53. A po theek en ziekenkam er ; ■Cellen, w aarvan één om de pij uit te kloppen.

32

I. RIJSEL EN D U INKERKE

en 21 Februari te gelde gemaakt, evenals de groenten en de vruchten in de tuin, op 8 Oktober 1791. Alle gebouwen werden spoedig met de grond gelijkgemaakt (1). Te Duinkerke werden de meubels en de groenten op 18 Juli en 3 Augustus 1791 verkocht. De kerk zocht men eerst als parochiekerk te bewaren. In 1792 besliste men echter, dwars door het eigendom een straat te trekken en daar dan een halle en een parochiekerk te bouwen. Nog voordat de ontworpen straat (Rue David d’Angers) er kwam, werd gans het eigendom in 1796 openlijk verkocht. In 1821 stonden in deze straat niet méér dan 5 huizen. In 1828 vond men ook de grafkelder van de religieuzen terug, doch de opschriften heeft men, jammer genoeg, niet bewaard. In 1857-60 kwamen de Redemptoristen zich in deze straat vestigen, zodat ze hier, zowel als te Luxem burg en te Wittem, de plaats van de Kapucijnen hebben ingenomen. Tijdens de laatste oorlog werd heel dit kwartier erg geteisterd (2). In veel steden stond het klooster in de Rue des Capucins, maar later werd de naam dikwijls door een andere vervangen. Duinkerke herdoopte ze tot Rue Alexandre III. Rijsel brak alle huizen af die er stonden en verdeelde het erf over de Rue du Molinel en de Rue Édouard Delesalle. Te Orchies had men nog vóór 1936 een Rue du Fossé des Capucins, die omstreeks genoemd jaar in twee straten werd verdeeld : Rue Albert Poutrain en Rue Roger Salengro. Thans bestaan er toch nog Kapucijnenstraten te Belle (3), S.-W.-Bergen en Burburg, waar men er bij misverstand Rue des Capucines van heeft gemaakt (4). Te Merville bestaat de naam nog altijd en te Kamerijk heeft men zelfs een Rue en een Rue neuve des Capucins. (1) L. H a r r a u , Hist. politique et religieuse de Bergues-S.-Winoc, t. II (Bergnes [1913]). PP- 246-47. Op 4 O ktober 1952 la s E . H . A. W e m a e r e vo o rd e leden van de Société d'É tudes de la Prov. de Cambrai een mededeling aan gaande La vente des biens nationaux dans le district de Bergues ; doch, zoverre we weten, verscheen ze niet in druk. (2) Duinkerke, A rchives commun. 433 ; D e r o d e , pp. 233, 290 ; Mémoires de la Soc. Dunk., t. V I, 1858-59, pp. 235, 343-47 ; t. L II, i g n , pp. 5-46. (3) Dl. V , blz. 356, n. 3. (4) Dl. V, blz. 341.

GEBOUWEN, MEUBELS, SCHILDERIJEN EN BOEKEN

33

Meubels, schilderijen en boeken. — Bij het opmaken van de inventaris, rekende men daar natuurlijk ook goud-en zilverwerk onder; doch het is duidelijk dat de buit bij de Kapu cijnen zeer mager was (1). Een oud koorpsalterium, thans in de S.-Clarastraat te Brugge, is wellicht uit Duinkerke afkom stig (2). Het altaar van Burburg, met afbeeldingen van Bona ven tura en Antonius van Padua er bovenop, staat thans in de parochiekerk te Cray wiek, terwijl de predikstoel van Belle in het nabijgelegen kerkje van La Crèche wordt gebruikt. Te Maubeuge bezit de dekanale kerk een kelk, die, blijkens het opschrift, in 1615 aan de koster van een klooster, Bartholomaeus Lefebvre, werd geschonken. Dat dit te Maubeuge zou gebeurd zijn, is een loutere veronderstelling van Jennepin, daar de stad in de tekst niet wordt genoemd. De Kapucijnen worden evenmin vermeld ; een religieus met deze naam is ons niet bekend. Het is ook verkeerd dat er een Bernardus van Offida op zou staan, daar deze eerst in 1694 stierf en in 1795 werd zaligverklaard. Welke Heilige bedoeld wordt, weten we niet. Doch dat de kelk voor een Franciskaans klooster werd gemaakt, moet wel waar zijn, daar er afbeeldingen op voorko men van Franciscus en Clara ; maar van de Kapucijnen te Maubeuge is er in alle geval geen sprake. Van méér belang dan gouden zilverwerk waren de schilde rijen die de kerken versierden. Over het kunstbezit van Armentiers, Douai, Kamerijk en Rijsel hebben we reeds elders gehandeld (3). Te Valenciennes bezat men eveneens 15 schil derijen, doch dj inventaris van 1791 vond ze allema.al waarde loos (4). (1) A N P ., F 19, 6 i2 s. Meestal deze inventarissen werden uitgegeven, b. v. in A C F F ., t. X III , 1875-77, passim ; Mémoires... de Douai, série II, t. X III , 1874-76, pp. 231-32; B u il__ de Cambrai, t. V III, 1906, pp. 278-79 ; B u il.... de la Morinie, t. X III , 1912-22, pp. 655-84 enz. (2) V gl. Dl. V III, blz. 772. Op de rug staat het o p sch rift: « Relier. Dunkerque. E. L . » H et is ongewoon, d a t de binder zoïets op de rug drukt. D aar het echter in het Frans staat, kan het w ellicht eerst uit de X I X e eeuw d agte kenen en uit het jongere klooster te Hazebroek afkom stig zijn. (3) Dl. V II I, blz. 244-49. D aar voegen we enkel bij, d a t het schilderij van de Vuez, de aanbidding der Herders, in dezelfde stad Douai, in de S.-Pieterskerk werd ondergebracht (H. R. D u t h i l l c e u l , Hist. ... de Douai (Douai 1861),

p.

95.

(4) Buil. ... de Cambrai, t. V II I, 1906, pp. 278-79.

34


Uit de bibliotheken moet men vóór de inventaris het kost baarste in veiligheid hebben gebracht. Te S.-W.-Bergen ver meldt men wel de handschriften van Raphael van leper (i), doch het is opvallend dat men er te S.-Omaars, Douai (2) en Duinkerke (3) de nadruk op legt, dat men geen HSS. bezit, terwijl er in de stadsbibliotheek te Douai verschillende zijn, die stellig van de Kapucijnen komen (4). Te Rijsel besloeg de kataloog der boeken niet minder dan 118 blz. Overigens telde of schatte men 1300 of 1400 boeken te Burburg, 1840 te Orchies, 1978 te Duinkerke en een paar duizenden te S.-Omaars. In verschillende bibliotheken in Noord-Frankrijk, zoals te Burburg, S.-W.-Bergen en elders, ontmoet men herhaaldelijk boeken die uit Kapucijnenkloosters afkomstig zijn (5). En wat speciaal het bestaan van handschriften aangaat, vergete men niet dat er b. v. te Charleville, van de 4138 boeken, niet minder dan 101 met de hand waren geschreven (6). De opheffing en de bevolking. — Het is vanzelfsprekend dat de aanhangers van de Franse Regering op de uitvoering van de ongodsdienstige wetten aandrongen en reklameerden als de Paters de stad niet spoedig verlieten ; dit ondervond men te Condé en te Maubeuge (7). Behalve deze politiekers en leden van de plaatselijkc Clubs, waren de openbare besturen, even als de bevolking, over het algemeen de Paters genegen. Te Armentiers deden veel inwoners, einde Juni 1791, bij de maire en de officiers municipaux een aanvraag om de Kapucij nen, ten bate van de stad en de omgeving, te mogen behouden. Het Département du Nord liet inderdaad toe dat vier religieu zen bleven. Ze vestigden zich in het huis van de Geestelijke

(1) Dl. V I, blz. 543-44. (2) A CB . I, 23.350. (3) Duinkerke, A rchives commun., n° 433. (4) O. a. de Nummers 522, 526, 903 enz. Nummer 467 kom t uit het K a p u cij nenklooster te Orchies. (5) Voor Armentiers, lees J o i r e , pp. 145-46. (6) J . H u b e r t , Histoire de Charleville (Charleville 1854), p, 228. Voor biblio theken in het algemeen, zie A N P ., F 17 1177. (7) P e t e r - P o u l e t , t. I, pp. 202, 243, n. 11. Xe Condé trachtte de bevolking de kloosterkerk te behouden, onder voorwendsel d at er bij de pastoor geen plaats genoeg was.

DE OPHEFFING EN DE BEVOLKING

35

Moeder en bleven er tot 31 December 1791, toen de konstitu tionele pastoor Medgy ze liet wegsturen (1). Te S.-W.-Bergen, te Belle en te Duinkerke waren de steden even gunstig gestemd (2). Volgens een paar stukken uit het archief van eerstgenoemde stad, werden in 1790 de gewone aalmoezen van hout, wijn en vlees nog toegestaan, als vergoe ding voor de prediking in beide parochiekerken en het bezoe ken der zieken, dag en nacht, in de stad en de omgeving — een bewijs dat men de Paters genegen bleef. Van uit Grevelingen schijnt overigens gevraagd te zijn dat de Paters uit S.-W.-Bergen zich aldaar zouden komen vestigen (3). Toen in November 1792 een nieuwe municipaliteitsraad te Belle in het gewezen Kapucijnenklooster zou worden gekozen, ging een zekere Hubert Ruant bij de deur staan, om de deelnemende « Patriotten » uit te schelden (4). Nog in 1796 stonden Belle en Hazebroek bekend als vergaderplaatsen voor émigré’s en ander verdacht volk (5). Ook te Burburg drong de Club op het vertrek van de Paters aan. Doch op 4 Juni 1791 kreeg de municipaliteit een petitie om de Kapucijnen te mogen behouden. In de nacht van 15-16 Juni reisden ze echter af. Doch spoedig kwam Winnocus van S.W.-Bergen terug en ging zich als aalmoezenier bij de Kapucinessen vestigen. Er werd daartegen geprotesteerd en de Club eiste zijn verbanning ; doch hij bleef niettemin tot 17 Oktober 1792 (6). Te Duinkerke gingen sommige Paters naar Belle (7), zoals hun was voorgeschreven. Ook Ludovicus van Duinkerke ver trok, doch men zegt niet waarheen. Op 7 Juni 1791 kondigde de Gardiaan Livinus van Haze broek de municipaliteit aan, dat allen zouden vertrekken en (1 ) [ D e h

(Lille

a is n e s ]

18 7 7 ), p .

Ville d'Armenlières. Invent. anal. des Archives comtnun.

15 ; J o ir e , p p .

15,

18.

t. I , p p . 2 1 3 - 1 4 . (3) Ibid., t. I, p. 96. (4) Vriendelijke mededeling van K anunn ik Détrez. (5) B o u t e v i l l e , t. I , p . 1 7 5 . (6) Revue du Nord, t. IV , 1913, p p - 193-94. 197. (7) Seraphinus van Burburg en vier religieuzen u it B elle a fk o m s tig : Modestus, H yacinthus, Joannes E v a n g e lista en Benedictus. (2) P

eter

-P o u let,

I. RIJSEL EN D U IN KERKE

36

hij vroeg dat men goed voor het klooster zou zorgen. De meeste religieuzen zouden zich naar Belle begeven (i) ; doch drie zouden in de stad (2) en drie elders in het land blijven (3). Op 13 Juni 1791 werden twee wachten bij het klooster geplaatst, om te beletten dat afreizende religieuzen méér zouden meenemen dan was toegelaten (4). Doch op 21 Juni waren nog drie religieuzen in het klooster, namelijk de Gar diaan Livinus van Hazebroek, Elias van Duinkerke, die te Rosendael en Fulgentius van leper, die in de Basse-Ville dienst deden. Aangezien de officiële autoriteiten niet naar het klooster kwamen, om de formaliteiten te vervullen die waren voorgeschreven en zoals afgesproken, vertrok P. Livinus op 21 Juni, op doktersvoorschrift, zoals hij zegde. De municipaliteit had liever de Paters behouden ; daarom zocht ze de Wet te omzeilen, door de kapucijnenkerk, die nogal bezocht werd, tot parochiekerk te maken ; doch dit misluk te ( ). Een onvoorzien gevolg van de opheffing der kloosters was dat te Orchies Marg. Jos. Carlier, echtgenote d'Avenne, als afstammelinge van de stichter, op het eigendomsrecht van het kloostererf aanspraak maakte ; doch op 20 Juli en 5 September 1791 verklaarde het Noorderdepartement haar verzoek niet ontvankelijk.

5

Lot van de religieuzen. — Terwijl men de inventaris van het kloosterbezit opnam, maakte men ook de lijst van iedere familie op en aan alle religieuzen liet men de keus om het gemeenschappelijk leven voort te zetten, ofwel naar de wereld terug te keren (6).

(1) Audom arus van Kassei, Bonifatius van W ervik, Michael van Winne« e te Eligins van S.-W .-Bergen en Ivo v an leper. O ok de geesteszwakke H enncus van W estnieuwkerke stierf er. (2) E lias van Duinkerke, Fulgentius van leper en M arcellinus van Duinkerke. (3) Candidus van Borre en Livinus en Felicissimus, beiden van H azebroek. (4) A - B o n v a r l e t , Analectes et documents (Dunkerque 1 8 7 3 ) p 1 7 2 (5) Duinkerke, A rchives commun., n° 4 3 3 ; L . L e m a ï r e . Histmre 'de Dunherque (Dunkerque 1927), pp. 331-32. (6) Dl. IV , §3 110 .

HOUDING V A N

BEVOLKING EN RELIG IEU ZEN

37

De Kapucijnen voelden zich gelukkig in hun levensstaat en aldus verklaarden ze bijna allen, dat ze het kommuniteitsleven wensten voort te zetten. Op een totaal van 282 religieu zen uit de Rijselse Provincie en de Kustodie van Duinkerke, vindt men er slechts een paar die toen verklaarden de gemeen schap te willen verlaten. Dit procent is ongehoord laag. En nog mogen we niet vergeten, dat één van beide uitgetredenen, Rochus van Coutiches, niet geheel verantwoordelijk of toere kenbaar scheen (1) ; de andere, Ludovicus van Sequedin, was echter een misnoegde religieus, die wel degelijk het kloos ter vaarwel wilde zeggen (2) ; hij was misnoegd over het kloos ter, gelijk het klooster over hem eveneens mistevreden was. Bij deze uittredende religieuzen mogen we stellig Bartholomaeus van S.-W.-Bergen niet meerekenen. Hij was aal moezenier in het fort S. Franijois en verbleef daar met wettig verlof van de Oversten. Nu wilde hij eenvoudig blijven waar hij was en er zijn bediening voortzetten. Enkelen traden wel niet uit, maar toonden zich toch in één of ander opzicht misnoegd, zoals Br. Venantius van Saillyen-Ostrevent (3), die verklaarde er niet aan te houden, om de knecht van de Paters te zijn. Liever horen we de vrome Br. Joannes Baptista van Nipkerke getuigen, dat hij niets anders verlangde dan de Paters te mogen dienen (4). Nergens leest men een verbod vanwege de Oversten, om gebruik te maken van het recht om uit te treden, dat de Wet aan allen toekent. In een officieel schrijven van 2 Maart 1791 veroordeelt P. Generaal Angelicus van Sassuolo, die de H. Stoel had geraadpleegd, het uittreden hoegenaamd niet, al veronder stelt hij ook dat daarbij enkele regels worden onderhouden (5). Oversten en onderdanen blijken ervan overtuigd, dat ze, in dit geval van overmacht, van weerskanten aan elkaar geen verplichtingen meer hebben. De Oversten en religieuzen vroegen wel raad aan de Bisschop pen, hoewel ze eigenlijk van hen niet afhingen. Dezen hiel(1) A N P ., D. X I X , 12-13. (2) D l. IV , § 2425. (3) Dl. IV , § 3536. (4) DI. IV , § 2039. (5) I r é n é e d ’ A u l o n , H ist. des... Capucins... d'Aquitaine. Période rèvol. (Rome 1906), pp. 174-75.

38


den streng aan het gemeenschappelijk leven. Doornik b. v. verkoos deze oplossing (i). Niettemin wist men dat de Paus de religieuzen hierin totaal vrij liet (2). Dit belet niet, dat aan Paters die de gemeenschap verlieten, het bisdom Doornik in het begin het mislezen verbood (3). Nog op 29 Maart 1791 stond het op dit standpunt, al verlangde het niet dat men de burgerlijke macht tegen zo’n celebrerende priesters liet optreden (4). Van de andere kant gelukte het Ludovicus van Sequedin evenmin, de pastoor door de wereldlijke macht te doen dwingen, om hem mis te laten lezen (5). Reeds op 31 Maart 1790 had Pius V I aan alle Franse Bisschoppen speciale volmachten verleend, omdat zij ter plaatse waren en beter over de toestand konden oordelen (6). Op 4 Juli 1791 vroeg het bisdom leper echter aan de Kapu cijnen te Belle, met welk recht sommigen de kloosterpij hadden afgelegd, terwijl anderen ze behielden. Het antwoord is ons onbekend. Op 30 Augustus 1791 liet hetzelfde bisdom aan vijf reli gieuzen uit het klooster te S.-W.-Bergen toe, geld te bezitten en te gebruiken, tijdens de vasten van Allerheiligen tot Kerst mis vlees te eten en als wereldgeestelijken gekleed te gaan, op voorwaarde dat zij onder zijn gewaad nog één of ander kenmerk van de Kapucijnenorde bewaarden. Daarenboven verleende leper sekularizatie aan Anselmus van S.-W.-Bergen (zz Juni 1791) en Innocentius van Millam (19 Oktober 1791) en quasi-sekularizatie (wat wellicht het zelfde is) aan Donatianus van Belle en Mansuetus van Haze broek (18 en 21 September 1791) (7). Er moeten veel méér zulke gevallen zijn, daar de toestand van de uitgedrevenen dit dringend eiste en men begon te begrijpen dat er geen hoop meer was op terugkeer van normale toestanden, zoals men aanvankelijk wel had gemeend. (1) B A D B ., reg. 269 en 279, 12 Juli 1791. (2) J. D e h a u t , Prêtres victimes de la Révolution (Cambrai 1909), pp. 19293 -

(3) B A D B ., reg. 269, 15 Juni 1790. (4) Ibid. (5) D l. IV , §2425. (6 ) I r é n é e d ’ A u l o n , Op. C it., p p . 1 6 7 - 1 6 9 . (7) B A I., reg. 112.

LOT VAN DE RELIGIEUZEN

39

Het baart geen verwondering dat tamelijk veel religieuzen hun recht om later eventueel uit te treden, zo het hun naderhand dienstig scheen, uitdrukkelijk waarborgden. Alles was zo onzeker ! En niemand wist hoe de toestanden zouden zijn daar waar de religieuzen, volgens beschikking van de Wet, samen zouden moeten wonen. Voor mannen op jaren moest het hard vallen, om hun oude gewoonten te laten varen en zich aan nieuwe omstandigheden aan te passen. Deze moeilijk heid en het mogelijke samenvoegen van religieuzen uit verschillende Orden en gewesten schijnen sommigen op voor hand te hebben gevreesd. En dit vooral legt uit dat tijdens het opmaken van de inventaris velen onbeslist stonden. Hun besluit zou afhangen van het feit of ze, ja of neen, met reli gieuzen uit andere Orden of andere Provincies moesten samen wonen (i). Te Maubeuge wilde Joannes Evangelista van Steenwerck geen beslissing treffen, al voelde hij méér trek om uit te treden ; doch eerst zou hij het verloop der dingen af wachten. De inventaris werd in de eerste helft van 1790 opgemaakt (2); doch niet dadelijk werden de religieuzen daarom uitgezet. Te Armentiers werd de laatste mis op 2 Juli 1791 gelezen en drie dagen daarop werden allen uitgedreven. Te Douai vertrok ken ze op 4 Juli 1791 (3). Te S.-W.-Bergen werd het kloos ter op 22 Augustus 1791 gesloten en twee dagen latenreisde men af (4). Te Valenciennes echter kon men tot einde April 1792 blijven (5). In de centrale huizen. — De ontelbare religieuzen, die in gemeenschap wensten te blijven leven, mochten dit inder daad, althans voorlopig, doch op een wijze die ze niet (1) Dl. IV , § 852, 1750, 2672 enz. (2) Ziehier de lijst in chronologische orde : M aart 6, S.-Om aars ; 24, K a m erijk ; 26, Maubeuge ; 27, Condé ; 28, O rch ie s; 29, D o u a i; Mei 1, A rm en tiers en S.-W .-Bergen ; 3, M erville ; 10, Valenciennes ; n , R ijs e l; 14, B elle • 15, B u rb u rg ; 19, Duinkerke. (3) A . J. G . L e G l a y , Cameracum christianum (Lille-Paris [1849]), p. 352 n. 1. (4) H . P i e r s , Histoire de la ville de Bergues-S.-W inoc (S.-Om er 1 8 3 3 ) , p . 1 5 2 . (5) Annales Francisc., t. X X I X , 1905, pp. 425-26.

40


hadden voorzien. Gewoonlijk was er immers geen sprake van, in het klooster te blijven waar ze woonden, doch ze werden gestuurd naar huizen in kleine stadjes of afgelegen dorpen, meestal met religieuzen van elders afkomstig. De Franse Regering had lelijk misrekend, daar ze nooit gedacht had dat de kloosterlingen er zo weinig aan dachten om naar de wereld terug te keren. Aldus had ze veel te weinig plaats voor het kommuniteitsleven voorzien. Te Condé b. v. waren er cellen voor 26 of 34 religieuzen ; en nu wilde men er al de Kapucijnen bijsturen uit Rijsel en Douai, samen 71! Ook kwam de Gardiaan van Rijsel op 12 Juli 1791 te Doornik in het bisdom raad vragen (1). 36 Religieuzen uit zijn klooster, die het gemeenschappelijk leven wensten voort te zetten, waren naar Condé getrokken ; en alhoewel ze er het eerst aankwamen, moesten ze toch de plaats ruimen voor de konfraters uit Douai en zelfs uit Orchies. Daarop liet men hun toe naar Walincourt te gaan wonen, doch daar was eveneens plaats te weinig ; men moest dus zoeken waar er eventueel nog woongelegenheid was... Te Condé bleven 27 Kapucijnen en tot Overste en ekonoom verkozen ze Bernardus van Kamerijk en Agathangelus van Rijsel. Op 25 April 1792 betaalde deze 1675 livres voor de derde term van de Contribution patriotique der bewoners ; dat was het i2 e deel van hun jaarlijks pensioen. En op 23 Juli 1792 moest de ontvanger van het distrikt Valenciennes hun de som van 5-4°° livres betalen, voor het derde trimester van 1792 (2). Te Belle mochten de Kapucijnen blijven wonen ; en kon fraters uit Duinkerke sloten zich bij hen aan. Aldus waren ze met 26 religieuzen, die samen P. Kustos, Vincentius van Steenbecque, tot Overste kozen (3). In het gewezen Rekollektenklooster te Locquignol (Mormal) verwachtte men de Kapucijnen uit Maubeuge en Valenciennes. (1) B A D B ., reg. 269 ; A D N ., Q. 649 ; A N P ., F 1», 610 ; É F ., t. X X X V I I I , 1926, p. 72, n. 1. Aangaande het plaatsen van religieuzen in de verschillende centrale huizen, geeft B A D B ., lias 1863, inlichtingen die niet altijd overeen komen m et w at we van elders vernemen. (2) A D N ., L . 145. (3) Dl. V II, § 682, 4566.

IN DE CENTRALE HUIZEN

41

Maar uit eerstgenoemde stad daagde niemand op, terwijl de anderen tot einde April 1792 in hun klooster te Valenciennes mochten blijven. Toen ze hadden vernomen welke grote ongemakken het leven in de centrale huizen meebracht, keerden ze in de wereld terug. Dit had eveneens Gregorius van Orchies gedaan, nadat hij reeds het vorige jaar enkele weken te Locquignol had doorgebracht. Te Walincourt werden de Willelmieten weggestuurd, om voor de Kapucijnen uit Kamerijk en Orchies plaats te maken. Ook te S.-Laurent, onder Steenvoorde, moesten de Karme lieten hun klooster ontruimen ten gerieve van de Kapu cijnen uit Merville, Armentiers en Arras. Op 28 Juli 1791 en 7 Februari 1792 werd aldaar de jurisdiktie van de Paters uit beide laatste kloosters door leper vernieuwd (1). Volgens de burgerlijke voorschriften kozen de Kapucijnen te Burburg een Overste ; maar om in orde te blijven met het kerkelijke gezag, gaf men 9 stemmen van de 15 aan P. Gardiaan, Basilius van Borre (2). Eerst moesten deze Paters zich in de gewezen abdij te Vaucelles, samen met allerlei Rekollekten, gaan vestigen. Enkelen onder hen waren echter zo gelukkig dat ze zich bij hun eigen konfraters te Belle konden vervoegen, terwijl de overigen, samen met de reli gieuzen uit S.-W.-Bergen, bij de Rekollekten te Hondschoote terechtkwamen ; door leper werd aldaar de jurisdiktie van de Burburgse Paters vernieuwd (3). Het was een geluk dat ze niet naar Vaucelles moesten vertrekken, want daar had men de afreizende religieuzen hun meubels laten meenemen en het overblijvende had het Directoire van het distrikt Kamerijk verkocht, zodat de Rekollekten die er aankwamen niets hadden om hun eten te bereiden (4). Men kan het niet genoeg herhalen, dat een centraal huis geen (1) B A L , reg. 112. (2) B C F F ., t. IV , 1865-68, pp. 23, 37-39 Meteen m aakte men een dagorde op : m iddagm aal om u u. (doch onder de vasten w at later) en avondeten om 17,30 u. (Ibid., pp. 39-40). (3) Dl. V II , § 152, 682, 1024, 1864, 2268, 2698, 2969, 4636. W anneer men verzekert (Ibid., § 1549) d a t Donatianus van B elle te H azebroek woont, zal d it wel een verw arring zijn voor Hondschoote. (4) É F ., t. X X X V I I I , 1926, p. 72, n. i.

42


klooster was, waar men ging om een geestelijk leven te leiden, zijn roeping te volgen en zijn Regel te onderhouden. Het was slechts een woonhuis, of liever een gevangenis, waar men de dood af wachtte. Het leven was er zelfs schismatiek, daar geen enkele tekst uit Rome deze levenswijze goedkeurde. Men moest er zelf Oversten aanstellen vanwege de Staat, maar kanoniek gezag hadden dezen niet. De verkiezing was zo weinig kanoniek, dat ze door een leek werd voorgezeten. Alle bewoners moesten wereldlijke kleding dragen (i). Alle betrekkingen met de gewe zen Oversten waren streng verboden en feitelijk vindt men daar geen spoor meer van ; alle onderlinge banden schenen wel degelijk verbroken. We weten niet in hoeverre het gemeenschappelijk leven in de centrale huizen werkelijk werd onderhouden. Men woonde, at en sliep wel onder hetzelfde dak, maar van de armoede, die in het leven van een Kapucijn zo’n overwegen de rol speelt, kwam er weinig te recht. Er bestond geen verbod meer van geldgebruik en persoonlijk bezit. De bestaansmid delen waren anders. Bédelen was streng verboden ; men genoot een vast inkomen, dat de Staat uitkeerde. Velen verkozen later het privaat leven, omdat ze zagen dat de Orde niet meer bestond en voor hen niets meer kon doen. Het was hun schuld niet dat ze niet in het klooster konden blijven, daar de Staat de inrichting had opgeheven... Daarom is het onrechtvaardig, zich in te beelden dat reli gieuzen die de gemeenschap verlieten, daarom verslapt of slecht waren. Wél kan men vastere besluiten trekken uit de eerste verklaring van de religieuzen bij de inventaris, toen ze nog te goeder trouwe meenden dat de kloosters zouden blijven gelijk zij ze kenden ; op dit ogenblik was het wel verdacht, als men de gemeenschap wilde verlaten. Dezen die later uittra den, deden het eerder onder de drang van de omstandigheden. Daar men vrij was, konden goede religieuzen eigenlijk evengoed in de wereld terugkeren als verslapte, al blijkt het ook dat de Oversten in het begin het verlaten van de (10) V eelal verleende het bisdom een uitdrukkelijke dispensatie voor het dragen van de pij (Rond den Heerd, Dl. X X V , 1890-92, blz. 325).

IN DE CENTRALE HUIZEN

43

gemeenschap met een slecht oog aanzagen (i), omdat ze hoopten dat de centrale huizen een soort van kloosters zouden zijn, wat niet werd verwezenlijkt. Beide nieuwe levenswijzen boden vooren nadelen. Wie in de wereld terugkeerde, kon voorlopig nog het kleed bewa ren, terwijl men het in de centrale huizen moest afleggen. Zo men in gemeenschap bleef of naar de wereld terugkeerde, bleven de verplichtingen dezelfde. In alle geval was men praktisch wel van de band der kanonieke gehoorzaamheid ont slagen ; doch de overige verplichtingen bleven onvermin derd voortbestaan. Gesekularizeerd was men hoegenaamd niet, indien men niet uitdrukkelijk een speciale vergunning daartoe verkreeg. Om de zedelijke waarde van een religieus te bepalen, heeft het verblijf in een centraal huis of zijn terugkeer in de wereld weinig bewijskracht. Wil men een onpartijdig oordeel vellen, dan moet men ieder geval afzonderlijk beschouwen. Onder dezen die de gemeenschap verlieten, waren er die stierven als martelaar of die leven en vrijheid in gevaar stelden voor de evenmens en het apostolaat. Dit waren stellig geen zwak kelingen. Van de andere kant, kent men er die eerst voor het gemeenschappelijk leven hadden geopteerd en die later ergernis hebben gegeven en in het huwelijk traden... Men beweert (2) dat Constantinus van Luxemburg reeds vóór zijn vertrek naar de missie op 19 Juni 1789 te Rome zijn sekularizatie had verkregen. I11 November 1790 vroeg hij dan aan de Propaganda dezelfde gunst voor alle missionarissen die van hem afhingen ; Rome weigerde echter zo’n algemene dis pensatie, doch verleende de machtiging om dit in ieder geval afzonderlijk toe te staan. Later, op 23 Juli 1791, kregen alle missionarissen in zijn gebied verlof om als wereld geestelijken gekleed te gaan, wat natuurlijk niet hetzelfde is. Degenen die de gemeenschap verlieten, werden door allerlei beweegredenen geleid. Sommigen deden het omdat ze in de aangewezen huizen geen plaats vonden (3). Één of andere was

(1) A C F F ., t. X X X V I I , 1932, p. 264. (2) V gl. D l. IV , § 2425. (3) D l. IV , § 5 14 , 3051, 3479 enz.


44

een weinig voorbeeldige religieus (i) of was met het gezag in botsing gekomen (2) of leed aan één of andere ziekte (3). Sommigen aarzelden lang en legden tegenstrijdige verkla ringen af : ze wilden nu eens uittreden en dan weer blijven (4). Men vergete overigens niet, dat de religieuzen in een goed bepaalde Orde professie doen en dus niet verbonden zijn tot het kloosterleven in abstracto, dat eigenlijk niet bestaat. Niemand is gehouden in huizen van een andere Orde volgens nieuwe voorschriften te gaan leven : de burgerlijke macht die iemand daarheen zendt, heeft in geweten geen bindend gezag. Het gebeurt dat men de gemeenschap verlaat om beter zijn Regel te kunnen onderhouden of om in het buitenland echt kloosterleven te gaan zoeken. Anderen voelen heimwee naar ministerie en apostolaat, dat in centrale huizen is verboden. Niemand wist overigens hoelang men in zulke huizen zou worden geduld. Het was dus beter, zo men elders vaste vooruit zichten zag, daar maar op in te gaan. En wie zag klaar in de toestand ? Alles kwam zo onvoorziens en ging zo vlug en niemand kon weten hoe alles zou evolue ren ! Het bleek overigens dat in sommige van deze huizen de toestanden verre van ideaal waren en dat er geen middel was om er voorgoed te blijven. Na een paar jaren stonden ze geheel leeg en werden ze opgeheven. Dit kwam vooral toen de Regering het afleggen van eden eiste, die men in geweten meende te moeten weigeren. Bestaansmiddelen. — Toen einde 1791 en begin 1792 alle kloosters moesten ontruimd worden, en later nog, was het voor de religieuzen, die het gemeenschappelijk leven vrij of zedelijk gedwongen verlieten, een hele kwestie om zeker te zijn van hun bestaansmogelijkheden en de nodige meubelen te vinden voor hun huisvesting. Volgens afgekondigde voor schriften, mochten ze boeken, kledingstukken en ander gerief, dat in het klooster tot hun persoonlijk gebruik diende, roedenemen en desnoods opeisen. Dit zien we b. v. te Armentiers (1) Dl. IV , § 2209. (3) D l. IV , § 186.

(2) Dl. V II, § 745. (4) Dl. IV , § 1214, 3441 enz.

CENTRALE HUIZEN. BESTAANSM IDDELEN

45

gebeuren, waar de maire voor P. Arsenius van Douai in dezen opkwam, terwijl P. Gardiaan kort daarop ook een bewijs ondertekende, dat de afreizende religieus aan het klooster niets schuldig was (i). Te Duinkerke reklameerde Fulgentius van leper zijn biecht stoel in de kloosterkerk, betaald met zijn spaarpenningen en de aalmoezen van zijn vrienden, zoals hij beweerde, en die altijd tot zijn persoonlijk gebruik had gediend (8 Augustus 1791). Daarenboven vroeg hij uit zijn cel een kast en een biblio theek, een matras cn twee wollen dekens ; zelfs enkele banken die in de kloosterkerk voor zijn katechismuslessen dienden, verlangde hij met hetzelfde doel naar de kapel bij het kerkhof over te brengen. De municipaliteit oordeelde dat alles kon worden toegestaan, behalve de banken (15 September 1791) ; doch op 15 Oktober 1791 besliste men te Douai dat de Pater slechts over zijn celmeubelen kon beschikken, zodat ze hem op 10 November werden geschonken. In hetzelfde klooster te Duinkerke lag Michael van Winnezeele ziek in de infirmerie ; hij had zelfs geen cel. Daarom vroeg hij aan de municipaliteit om uit de ziekenkamer beddegoed, meubels en kledingstukken mede te mogen nemen, niet om in de wereld terug te keren, maar om in het centraal huis te Belle een plaats te zoeken ; doch men weet niet, of hij het verkreeg (2). Na de opheffing trokken alle religieuzen van de Regering een pensioen. Voor een Pater uit een Bedelorde was dit ieder jaar 700 livres, zo men minder dan 50 jaar oud was ; tussen 50 en 70 kreeg men er 800 en boven de 70, 1000. De lekebroeders kregen slechts de helft of nog minder : beneden de 50 jaar 300, van 50 tot 70 400 en boven de 70, 500 livres. Wie in de wereld terugkeerde, moest goed toezien dat dit jaargeld hem werd betaald. In de centrale huizen werd het bedrag voor allen samen afgeleverd ; zelfs voordat men het klooster was uitgezet, werd b. v. te Belle het bedrag voor het eerste kwartaal van 1791 reeds aan de Vikaris Arsenius van (1) Dl. IV , § 403. Zie een dergelijke aanspraak op een kelk door Medardus van S.-Mard, u it W allonië naar Champagne overgegaan, D l. IV , § 2630. (2) Duinkerke, Archives communales, n° 433.

46


Staple en de ekonoom Remigius van Hazebroek betaald (i). Te Marville poogde de Geestelijke Moeder Catherine Hausman om ook zo’n pensioen te kunnen krijgen. Ze was 68 jaar oud en liet gelden dat ze reeds 35 jaar voor het klooster werk te. Ze zou haar pensioen verkregen hebben, had ze maar kunnen bewijzen dat ze geloften had afgelegd (2) ! Daar veel gewezen religieuzen het niet breed hadden, zoch ten ze hier of daar nog wat bijverdienste. Het was hun echter verboden te bédelen (3) ; doch in de jaren 1826-36 kwam het wel voor, dat de openbare besturen behoeftige Kapucijnen steun verleenden (4). In 1790-91 was een uitgetreden Kapucijn in de Nationale Wacht getreden, doch dit bracht hem niet veel op. Een gewe zen Jezuïet ontmoette hem eens, heel armoedig gekleed ; en aan een ex-Augustijn vroeg deze wie die arme priester wel mocht zijn. Deze antwoordde dat het een gewezen Kapucijn was, die nu « citoyen actif » was geworden. « Bel avantage pour lui ! » antwoordde de Jezuïet. De mensen die het hoorden, namen het gezegde op als een belediging tegen de Franse natie en brachten het bij de Overheden aan. In tegenwoordig heid van 20 getuigen moest de Pater eerherstel geven. Over het incident verscheen zelfs een drukje (5). Veel religieuzen vonden steun bij vrienden of familieleden of gingen bij hen inwonen. De Gardiaan Anselmus van S.-W.-Bergen kon zelfs van B. Verquere een lijfrente van 300 livres krijgen, ingeval de Franse Staat het toegezegde jaargeld niet zou uitbetalen (6). Enkele lekebroeders en zelfs Paters namen in het leger dienst. Een andere Broeder werd mekanieker (7), terwijl Paters en Broeders ook een school openden (8). Als gevolg van de nieuwe omstandigheden zal het wel te verklaren zijn, dat Br. Hilarion van Millam in 1795 in zijn (1) V a n C o s t e n o b l e , Le cïergé de la Flandre maritime (HS. in BAB.)'. (2) P. A r m e l d ’ É t e l , Les capucins du diocèse de Metz (Strasbourg-Koenigshoffen 1932), p. 99 (3) D l. IV , §2020. (4) Dl. IV , §780, 1416, 2471. (5) V . D e r o d e , Histoire de Lille, t. II I (Lille 1848), p. 65. (6) Dl. V II , § 408. (7) D l. IV , § 3584. (8) Dl. IV , § 154, 1214, 2371, 3576.

BESTAANSM IDDELEN. HET N IE U W E REGIME

47

geboortedorp landerijen bezat, die hij, sedert de opheffing van zijn klooster, kan gekregen of geërfd hebben. Op 22 Januari 1795 werd alles voor een totaal bedrag van 26.600 livres te gelde gemaakt. De Kapucijnen en het nieuwe regime. — Op de kansel spaarden de Kapucijnen het nieuwe regime hoegenaamd niet en een paar onder hen werden daarom als oproerstokers aan geklaagd. Dit was vooreerst het geval met Cornelius van Douai, wiens rake kritieken we elders (1) hebben vermeld. Om méér vrijheid te genieten, reisde de Pater als missionaris naar Amerika. Een andere volksredenaar was Raphael van Tourcoing, wiens sermoen eveneens als oproerig werd aange klaagd (2). Te Maubeuge stelde hij de goddeloze filozofie van zijn tijd openlijk aan de kaak en hemelde hij de durf en de moedige houding van de oude S. Athanasius op. We hebben reeds vernomen (3) dat ook in de missie van Syrië de Paters het tegen de uitspattingen van da Franse gezagvoerders openlijk opnamen. In het land zelf kwamen toch enkele feiten voor, die minder waren te bewonderen. Er was vooreerst het optreden van Judocus van Haubourdin te Rijsel. Deze was aalmoezenier van een Kompagnie der Nationale Wacht en nam aldus aan de maaltijden voor militairen deel. Op Zondag 27 Juni 1790 wan delde hij dan na de middag door de stad, met de soldatenriem om het lijf, een hoed met pluim op het hoofd en een sabel in de hand. In alles was zijn gedrag overigens weinig religieus (4). Nog erger maakte het Marculfus Potiez van Douai (5). Bij de Kapucijnen te Valenciennes werd op 6 April 1791 een plechtige dienst voor de hatelijke en losbandige Mirabeau gehouden. Doch dit initiatief ging uit van het leger, namelijk van twee kompagnies van het regiment van Besan9on artillerie,

(1) Dl. IV , §943. (2) Dl. IV , § 3046. D e tek st berust A N P ., D. X I X , 78, n° 585-86. (3) Dl. IX , blz 628-29. (4) Dl. IV , § 2209. B rief van de G ardiaan Philibertus van Lezennes aan sekretaris N ollet, in het bisdom Doornik, B A D B ., lias 1863, 3 Juli 1790. (5) D l. IV , § 2481.

48


die toen in de stad lagen. Iedereen weet dat men zich tegen de wil van de legerleiding onmogelijk kan verzetten. Anders zou de ijverige Gardiaan, Fidelis van Tourcoing, die op het nieuwe regime zo was gebeten, dit stellig niet hebben gedoogd. Het is wel mogelijk dat Joannes Chrysostomus van Taisnières-sur-Hon, lid van de politieke club, daaraan meedeed ; deze was vroeger te Valenciennes wel Gardiaan geweest, doch J. L o r i d a n ( i ) heeft het verkeerd voor, waar hij hem nog in 1791 dit ambt laat vervullen. Aldus waren de Oversten aan deze misplaatste plechtigheid stellig niet medeplichtig. Primat, Bisschop van het Noorderdepartement. — Men wilde eenheid van Kerken Staat of liever, men wilde de Kerk aan de Staat onderwerpen ; ze moest nationaal worden. Het afkondigen echter van de Constitution civile du clergé is de zwaarste fout die de Konstituante heeft bedreven. Daardoor verontrustte ze het geweten, gaf ze aanleiding tot twist en tweedracht en belette ze de gelovigen met de nieuwe orde en de goede hervormingen mee te doen. Ze gaf aanleiding tot schisma en kerkvervolging. De burgerlijke voorschriften, zelfs zo ze tegen de godsdienst waren gericht, moesten 's Zon dags op de kansel worden afgekondigd. Sedert einde 1790 eiste men zelfs dat alle priesters de eed van trouw aan de Cons titution civile du clergé zouden afleggen, op straffe van verlies van alle rechten. In dit geval werden ze door aanhangers van de Regering vervangen. In 1791 weigerden bijna allen ; liever weken ze uit dan te doen wat hun geweten veroordeelde. Tegen al wie de eed durfde afleggen sprak de Bisschop van leper de ban uit en zijn kollega’s toonden zich even vastberaden. Niet temin ontstond een echte kerkscheuring. Sedert 1790 maakte de Regering van Frans-Vlaanderen of het Noorderdepartement éen bisdom, waarvan de zetel te Kamerijk werd gevestigd. Dit alles geschiedde zonder tussen komst van de H. Stoel. De Regering verbood op Franse bo dem nog de Bisschoppen van leper, Doornik enz. te erkennen. Reeds op 20 September 1790 verklaarde Pius VI hoe hij alles (1) Annales Franc., t. X X I X , 1905, p. 427.

PRIM AT, BISSCHOP V A N HET NOORDERDEPARTEMENT

49

betreurde en op 13 April van het volgende jaar veroordeelde hij uitdrukkelijk de «Burgerlijke Konstitutie van de Geeste lijkheid ». De verkiezing van Primat tot Bisschop van het Noorderde partement gebeurde volgens de nieuwe voorschriften, nl. door de bevolking, gelovigen en ongelovigen. Onder zijn bisschoppe lijke Vikarissen nam de schismatieke Kerkvoogd onder andere de Kapucijn Urbanus Willaume van Bergen en later Constan tinus van Luxemburg op (1). In de eerste helft van 1791 hield hij zijn officiële intrede in de steden van de Duinkerkse Kustodie. Men staat er van te kijken, dat hij werd gehuldigd door de Kapucijnen te Burburg op 13 Mei en te Belle op i ste Juni. Doch we weten niet goed in welke omstandigheden dit alles gebeurde en welke dwangmiddelen daarbij wellicht werden gebruikt. Te Burburg kwamen de Gardiaan en de Vikaris samen met de Pastoors ; de Oversten van de Kapucijnen waren Basilius van Borre en Gregorius van Belle, die later uitweken, tot Gregorius terugkeerde en in de gevangenis stierf. Geen van beiden schijnt van sympathie voor het nieuwe regime verdacht. Aan hun optreden moet men voorzeker niet te veel belang hechten. Te Burburg was de konstitutionele Kerk overigens met moeite ingericht, toen de Kapucijnen reeds op 22 Mei 1791 wegens vijandige houding werden aangeklaagd (2). Te Belle evenmin was de toestand klaar. Men ziet dat bijna iedereen tegen Primat was gekant en dat zijn komst zelfs relletjes meebracht. Waarom de Gardiaan van de Kapucijnen hem dan ging verwelkomen (3), is ons een raadsel. Overste was Vincentius van Steenbecque, die eveneens spoedig uit week en bij wie we evenmin een spoor van sympathie voor het Franse regime gewaarworden. Zulke gevoelens kan men slechts vermoeden bij de Vikaris Arsenius van Staple, die in 1793 konstitutionele onderpastoor werd, twee maanden later zijn priesterschap verzaakte en zich niet schaamde in het huwelijk te treden (4). (1) Dl. i v , § 9 2 7 . 3 4 8 7 (2) Revue du Nord, t . IV , 1913. P P - r 92-93 (3) L . D é t r e z , La Flandre religieuse sous la Révolution, p. 53 : P

eter

-P o u

let,

(4) Dl. V II, § 5 4 I.

t. I, p . 1 5 1 .

t. I

(Lille 1928),

50


De konstitutionele Kerk. — Tamelijk veel Kapucijnen werden tot konstitutionele pastoor of onderpastoor verkozen en verschillenden aanvaardden ook deze bediening. Elders hebben we de ons bekende namen afgedrukt en het is nutte loos ze hier weer te herhalen (i). Sommigen ontmoetten daarom nogal veel moeilijkheden (2). Kapucijnen die aldus met het schisma meededen, waren gewoonlijk weinig voorbeeldige religieuzen, die wellicht in de Orde nooit jurisdiktie hadden ge kregen. Anderen aanvaardden de betrekking om geen nutteloos leven te moeten leiden en niet tot werkeloosheid te zijn ge doemd, wijl ze toch volksapostolaat gewoon waren. Dat tamelijk veel religieuzen aldus tot zo’n bediening werden ver kozen, komt wellicht ten dele uit de grote populariteit die ze nog, zelfs bij aanhangers van de nieuwe orde, bleven genieten. Anderzijds moeten we ook zeggen dat sommigen hun keuze niet aanvaardden en ervoor bedankten (3). Hier en daar worden konstitutionele priesters overigens ten onrechte bij de Kapucijnen gerekend (4). Anderen, aldus in het schisma ver vallen, dwaalden nog verder af, gelijk ze maar al te veel in hun omgeving zagen gebeuren. Het slechte voorbeeld kwam soms van heel hoog ; en men beweert dat een derde van de konstitutionele Bisschoppen, nl. 27, eindigde met het geloof te verzaken ; dertien gingen zelfs een huwelijk aan (5). Onder de afgedwaalde Kapucijnen waren er die, vooral in 1791 en 1795 of ten minste op hun sterfbed, alles weer introk ken en naar hun best vermogen trachtten te herstellen (6). Men vraagt zich zelfs af, wanneer men hier of daar de hate lijke formule leest dat één of andere Pater alle priesterlijke (1) Zie b. v. D l. IV , § 250, 1204, 1422, 1656, 2609, 2697, 2745, 3110, 3276, 3528, 3550; D l. V II, § 4382 enz. (2) Zie b. v. D l. IV , § 403, 2425. Aangaande een incident m et F elix en Paulus, beiden van Meteren (DI. V II, § 1844 en 3793) in A C F F ., t. X X V I I I , 1906-07, pp. 148-49, w ordt elders niet Basilius verm eld, m aar een zekere M athys, die niet to t de Orde behoorde (A C F F ., t. V , 859-60, pp. 168-70) (3) O. a. D l. IV , §978. (4) Aldus een zekere Bailleul te Haspres, Annales Francisc., t. X X I X , 1905. P- 427(5) T

h

. L

e u r id a n

,

Le clergé de la. Flandre Wallonne (Roubaix

p. 87, n. 3. (6) Dl. IV , § 1224, 1546, 2064, 2071, 2209 enz.

18 8 9 ),

DE KO NSTITU TIO NELE K E R K

51

bediening verzaakt (i), of dit in een speciaal geval misschien niet het geëigende middel was, om weer uit de konstitutionele Kerk te geraken, waarin men was verzeild. Het latere leven van zulke priesters kan hierin wellicht ons vermoeden steunen. Lietbertus van Kamerijk was in 1791 konstitutionele pastoor te Bévillers geworden. Op 20 Juni 1794 ging hij echter te Kamerijk verklaren dat hij alle priesterlijke bediening vaarwelzegde, wat hem een «eervolle melding » verkreeg ; zijn wijdingsbrieven kon hij echter niet inleveren, daar hij ze niet meer bezat (2). In 1801 vinden we hem als onderwijzer te Carnières. Ook weten we dat Maternus van Halluin zijn wijdingsbrieven inleverde, zonder de symbolische betekenis van zijn optreden te begrijpen. Op 26 Juni 1802 werd hij zelfs plechtig door Mgr. Belmas in ere hersteld ; hij had een akte ondertekend die hij niet eens had gelezen en later bleef hij altijd ijverig en voorbeeldig. Op gezegde datum werd hij biechtvader in de parochiekerk te Merville (3). De konstitutionele geestelijkheid vond weinig bijval. De gewezen Karmeliet Sermet, door het volk tot Aartsbisschop van Toulouse gekozen, bekende met hartzeer dat hij méér vereerd werd dan een Bisschop zolang hij met sandalen liep ; doch dat al zijn aanzien was weggevallen, sinds men hem met de mijter had opgedirkt (4). De eed. — Om een geestelijk ambt te kunnen uitoefenen, moesten de priesters een eed doen op de Constitution civile du clergé, welke door Rome was veroordeeld. Toch was het getal geestelijken die de eed aflegden misschien bijna even groot als dat van de onbeëdigden. Deze mistoestand kwam wellicht ten dele hieruit voort, dat men in Frankrijk, ook voor geestelijke aangelegenheden, gewoon was het konink lijk gezag te hoog aan te slaan ; en daar Lodewijk X V I de Constitution civile had goedgekeurd, gaf dit bij velen de door slag. Natuurlijk verschilden de verhoudingen van bisdom (1) DI. IV , § 154, 657, 993, 1140, 2745 enz. (2) A D N ., L . 6359. (3) B u il... de Cambrai, t. X L I I I , 1955. PP- 32-33 (4) A . P a s t o o r s , Histoire de la ville de Douai pendant la Révolution (Douai i 9 ° 5). P- 358, maakt van hem ten onrechte een Kapucijn.

52


tot bisdom en in Frans-Vlaanderen was de toestand beter dan in veel andere gewesten. Alhoewel sommige Kapucijnen de eed aflegden, bleef de grote meerderheid onder hen toch Rome en de wettige Bisschoppen trouw. Onder de beëdigden die we kennen, zijn er verslapte religieuzen, van wie een zwakheid ons niet verwondert. Doch onder hen vindt men ook goede religieuzen, van wie we moei lijk, zonder afdoende bewijs, kunnen geloven, dat ze iets zouden hebben gedaan, dat ze strijdig met hun geweten acht ten. Iedereen begreep toch dat de eed ongeoorloofd was ; of kende men de pauselijke veroordeling niet ? Hoe heeft men dan zijn geweten kunnen vormen ? Was het door het slechte voor beeld in de omgeving ? Was het om ministerie te kunnen doen en de gelovigen niet zonder priesters te laten ? Op iedereen moest het toch een diepe indruk maken, dat de Christenen van alle geestelijke steun moesten beroofd blijven, zo er geen eed mocht worden gedaan... Één of andere kon stellig te goeder trouw zijn, zolang de Paus in 1791 de eed niet uitdrukkelijk had verboden ; ook trokken enkelen zich naderhand terug. Om hier een recht vaardig oordeel te vellen, moet men altijd eerst onderzoeken van welke eed er eigenlijk sprake is, daar men in Frankrijk, zowel als bij ons, verschillende formulieren heeft gekend. Sedert 18 September 1794 was de Constitution civile overigens afgeschaft. Zoals vroeger, werden ook in deze periode spotschriften en karikaturen tegen de Kapucijnen verspreid. Men kent o. a. een Lettre du Père Sage, capucin, au père Sotin, de Tourcoing, capucin, touchant sa lettre au Père Jacques-Clément Richard, Dominicain (1). Dit drukje van 8 blz. schijnt te Rijsel te zijn

ontstaan ; we hebben het echter nooit gezien ; maar het moet wel tegen de Paters gericht zijn. Daarentegen zijn we in staat de reproduktie te geven van een karikatuur (2), waarop vech tende Kapucijnen staan afgebeeld, onder de titel van Fureur des moines ivres contre ceux qui font le serment. Événement ( j ) D a n c h i n , t . II, p . 150, n ° 2559. (2) Blz. 176, volgens exemplaar in het Francisk. museum, vroeger te Assisi en thans te Rome.

VERSCHILLENDE EDEN

qui vient d’ariver dans la ville de Douai en Piémont en

53

1791.

Volgens het lang berijmde onderschrift, dat we hebben moe ten weglaten, waren de Paters over de aangelegenheid van de eed verdeeld, doch de Prieur, zoals de Overste hier wordt geheten, predikte hem aan. We weten nochtans dat Agathangelus van Rijsel te Douai Gardiaan was, een man die steeds tegen de Franse eisen was gekant. Ook deze twist zal wel totaal uit de lucht zijn gegrepen ; men vindt er ook nergens iets over vermeld. Overigens is het niet duidelijk waarom de Kapucijnen in dit jaar de eed hadden moeten doen. Om de Constitution civile du clergé hadden ze zich niet te be kommeren, daar deze het bestaan van religieuzen, die van rechtswege waren opgeheven, niet kende. Slechts om pastoor of onderpastoor te worden en te prediken of jurisdiktie uit te oefenen, moesten ze de eed hebben afgelegd. De eed van Liberté-Égalité. — Op 14 Augustus 1791 werd « de kleine eed » afgekondigd, nl. die van Liberté-Égalité, gelijk men hem heette ; eerst op 26 Augustus 1792 werd hij, om van de Staat een pensioen te kunnen trekken, verplichtend gesteld. Het werd betwist of men hem in geweten mocht afleggen. leper liet de priesters die toegaven, nog wel mis lezen, maar ministerie mochten ze niet meer uitoefenen. Brugge volgde dezelfde gedragslijn ten opzichte van enkele Duinkerkse Kapucijnen, die te Staden een toevlucht hadden gevonden, omdat het vernomen had dat ze in 1792 te Belle, samen met al hun konfraters aldaar, deze eed van LibertéÉgalité hadden afgelegd (1). Kamerijk was er radikaal tegen en eiste dat de eed weer werd ingetrokken (2). Te Orchies had een lekebroeder dit formulier gezworen en op 10 Augustus 1793 vroeg de pastoor daarover te Doornik uitleg (3). De meningen waren verdeeld. Zo de Bisschoppen al streng op traden, toch heeft Rome hier nooit een veroordeling over uitgesproken. De ijverige Felicissimus van Goeulzin, die te Armentiers zoveel goed heeft gesticht, ging op 4 September 1796, op ver(7) B A B ., Acta, reg. 80, 29 N ov. 1793. (8) D e h a u t, Op. Cit., p. 293. (9) B A D B ., reg. 269.

54


zoek van de gelovigen, zijn onderwerping aan de municipaliteit

betuigen, om mis te mogen lezen en de andere godsdienstige oefeningen te kunnen vervullen. Hij werkte in de stad met de goedkeuring van Levasseur, Vikaris Generaal van Arras, die toen incognito te Doornik verbleef. Doch op 8 Februari 1797 passeerde te Armentiers pastoor Delbarre, met ver schillende andere « bisschoppelijke missionarissen » ; en hij verbood de Pater nog in het openbaar godsdienstige oefeningen te vervullen, omdat hij de Franse Republiek had erkend. Dit wekte opspraak en treurnis, daar Felicissimus bij iedereen in hoge achting stond (1). Op 19 Maart 1792 verleende Pius V I aan de Franse Bisschop pen de nodige volmachten om te absolveren van schisma, van het zweren van de burgerlijke eed enz. ; ook konden ze aan religieuzen verlof verlenen om wereldlijke kleding aan te trek ken (2). Op 13 Juni van hetzelfde jaar werd deze macht nog uitgebreid en gold ze voortaan ook voor vreemde Bisschop pen, die een deel van hun gebied op Franse bodem hadden (3). Op 12 April 1792 klaagde Selosse, pastoor te Bousbecque, te Doornik, dat een Kapucijn uit Menen, die in zijn parochie stationaris was, zonder bezwaar biechtelingen absolveerde, die ingedrongen pastoors aanhingen ; hij liet hun toe in hun mis tegenwoordig te zijn, op voorwaarde dat ze er heengingen, niet voor de schismatieke pastoor, maar voor God, om hun zondagsplicht te vervullen. Op 17 April werd daarover aan de Gardiaan, Joseph Antonius van leper, uitleg gevraagd, zonder de parochie of de biechtvader te noemen. P. Gardiaan antwoordde op 20 April dat hij een onderzoek instelde en vier dagen later ontving men te Doornik zijn antwoord. Bousbec que werd er van verwittigd, doch de inhoud kennen we niet (4). We weten overigens (5) dat de ingedrongen pastoors een voor behouden censuur inliepen, doch gelovigen die hun aanhin gen konden door gewone biechtvaders worden ontslagen. Wegens de onzekere tijdsomstandigheden, werd te leper de (1) J o i r e , pp. 157-58 ; Mémoires de la Société d’Émulation de Roubaix, t. X I I , 1889, pp. 182-83. (2) A C B . I, 6214. (3) A C B . I, 6215. (4) B A D B ., lias 1864, I I ; reg. 269. (5) B A B ., Acta, 10 A p ril 1794.

EED

V AN

LIB E R TÉ -É G ALITÉ .

U IT W IJ K IN G

55

jurisdiktie van alle biechtvaders tot nader bevel op 23 Juni 1794 vernieuwd (1). Uitwijking. — In 1792 werden alle onbeëdigde priesters uit Frankrijk verbannen. Bejaarden en zieken mochten blij ven, doch dan werden ze vastgezet en opgesloten. Te Parijs beleefde men dit jaar het bloedbad van de Septemberdagen, waarbij Apollinaris van Posat en 224 andere priesters het leven lieten. Nu begon een geweldige jacht op priesters en kloosterlingen. In het begin zochten sommigen zich in het land zelf te verber gen, om er in het geheim dienst te bewijzen. Doch verschillen den werden ontdekt en vastgezet. Het was dus geraden het land te verlaten. Velen deden het in het geheim, anderen met wettig verlof, terwijl enkelen zelfs door de politie over de grens werden gezet. Velen vluchtten om leven en vrijheid te redden ; anderen uit heimwee naar kloosterleven en ministerie. Vooral richtten ze hun schreden naar de herbergzame Oostenrijkse Nederlanden. In ons DI. IV en V II hebben we aldus veel gegevens aangaande deze ballingen verstrekt. In Vlaanderen, evenals in Wallonië, had men, wegens de maatregelen door Joseph II getroffen, Paters en Broeders te weinig. Doch reeds op 3 Februari 1791 had de Regering ver boden, religieuzen die in het buitenland waren geprofest, in de kloosters op te nemen (2). Toch deed men het soms heime lijk of voorlopig, en de bisdommen gaven aan dergelijke uit wijkelingen ook jurisdiktie (3). In Wallonië en Luik waren ze nogal talrijk, ook te Veurne (4). Te Brugge kregen enkelen ver lof om te prediken ; doch op 16 November 1792 werd dit weer ingetrokken, uit vrees dat ze wellicht te geweldig tegen Frank rijk zouden uitvaren (5). Sommigen waren op doortocht en bleven voorlopig te

(1) B A I., reg. 112. (3) B . v . Dl. V II , § 408. (4) Fr. D e P o t t e r , E . R o n s e en D l . II (Gent 1875), b l z . 347. (5) B A B ., Acta.

(2) A R A ., Cons. pr. Autr., 829. P. B o rre,

Geschiedenis der stad... Veurne


Luik (i), Maastricht (2), Munsterbilzen (3) enz. Wereld geestelijken vonden soms bij de Kapucijnen een onderko men (4). Op 20 Februari 1794 kondigde de Luikse Bisschop af, dat hij een speciale kerkelijke kommissie had opgericht, waaraan alle gevluchte Franse Geestelijken en Regulieren in zijn gebied onderworpen bleven (5). Nederlandse religieuzen, die zich vroeger in Franse Pro vincies hadden laten inlijven, waren gelukkig nu naar hun vaderland terug te mogen keren (6). Te Bergen vindt men ook verschillende Paters uit de Provincie van Parijs (7). Een Pater uit Ruffec (Charente) moet in ons land gevlucht zijn, daar de E. H. Dandrifosse enkele jaren geleden de koperen zegelmatrijs van het klooster in het gebied van Stavelot terug vond. Wegens het burgerlijke verbod, bleven sommigen in kleine groepjes buiten het klooster, in steden en dorpen dicht bij de grens gelegen. In onze vorige boekdelen hebben we er ontmoet te Kortrijk (8), Watou, Staden (9), Allain (Doornik), Bonsecours en elders. Te Luik, waar het Brusselse verbod niet geldig was, werden (1) Revue d’histoire de l’Église de France, t. X X , 1934, pp. 231-42. E r kwam en ook vluchtelingen u it andere Franse Provincies (ÉF., t. X L V I II, 1936, p. 733)-

(2) P u b lic__ de Litnbourg, t. X X V I I I , 1891, pp. 1 6 5 S S . (3) A C B , I, 20.326, p. 42. (4) P u b lic... de Limbourg, Loc. Cit., p. 174, bevestigt d it b. v. van de superior van het seminarie van Senlis. (5) A C H ., Oud archief Velp, V . (6) Dl. IV , §544, 2649, 2837. (7) Raim undus T ab a ry van Bapaum e, Angelicus Desmons van Douai, A ntonius Joseph J a y e t en Caelestinus L aguillier van Bapaum e (Chan. A . V o s, Quelques pages du martyrologe de la Révolution frangaise [A th 1893], pp. 70, 95, 97, 136) ; laatstgenoem de ontm oet men eveneens te M aastricht (Loc. C it.). In 1803 woonde te Bergen nog in de S.-E sprit P. Antonius Soyer va n A ubigny, u it de Provincie van Champagne (Chan. V o s, Le clergé du dio cese de Tournai, t. V [Braine-le-Comte 1893], p. 113). (8) Reeds op 7 A ugustus 1791 had Silvinus van K am erijk m et verschil lende gezellen te K o rtrijk een schuilplaats gevonden (B A D B ., lias 1864, I). (o) T e Staden woonde in 1794 o. a. de Franse pastoor Sw arte en de K a p u cijnen Franciscus X averius van Hondschoote en Vedastus van Belle. Wegens herbergbezoek werd deze laatste gesuspendeerd, doch in A pril 1794 m ocht de pastoor van Staden hem m et de K erk verzoenen (B A B ., Acta, 10 en 13 A pril 1796).

U ITW IJK IN G .

JACHT

OP

PRIESTERS

EN

KLOOSTERLINGEN

57

er een paar in de Provincie ingelijfd (i) ; anderen werden lid van de Waalse Provincie (2).We weten niet of men er in Vlaan deren op gesteld was, om leden van de Duinkerkse Kustodie blijvend op te nemen, daar men in 1782 met de religieuzen te leper, Menen en Veurne, wegens het verschil in gebruiken en observanties, enkele onaangenaamheden had beleefd (3). Doch zonder bezwaar nam men novicen uit Frans-Vlaande ren aan (4), daar slechts verboden was er op te nemen, die elders reeds professie hadden afgelegd. De meeste uitwijkelingen, ook de Franssprekende, trokken naar Duitsland en Beieren. Sommigen bleven er tot hun dood, terwijl anderen naar hun land terugkeerden, toen de tijden rustiger waren geworden. Jacht op priesters en kloosterlingen. — Frankrijk voelde zich door de buurtstaten bedreigd en binnen broeide het oproer. Om zich te verdedigen, riep het de Republiek uit en organi seerde het de Jakobijnse diktatuur. Politiek en vaderlands liefde vierden hoogtij en er ontstond een hatelijk fanatisme. A l wie zich gematigd toonde, werd verdacht en de rijken be schuldigde men ervan, met vreemden te heulen. De revolutie bracht het land tot slavernij, onder voorwendsel van het vrij te maken ; en onder de kreet van « Weg met de tiran nie ! » werd de tirannie heer en meester. Het was een vreselijk regime, dat niet lang kon blijven duren. Eerst had men de Godsdienst aan de Staat willen onderwer pen, doch nu zou men de Kerk uitroeien. Op 18 Maart en 23 April 1793 werden alle priesters ter deportatie veroordeeld. Zo ze in het land bleven, kregen ze binnen 24 u. de doodsstraf, zelfs al oefenden ze geen godsdienstige bediening uit. In 1792-93 v/erd Valentinianus van Kamerijk, wegens het uitoefenen van zijn ministerie, tot driemaal toe aangehou (1) Dl. IV , § 2542, 2616. (2) Dl. IV , § 526, 2764. (3) O p 16 Juni 1790 was Godefridus van A alst, Provinciaal v an V laan deren , in h et klooster te Duinkerke, om er m et P . K ustos besprekingen te voeren (A C B . III, 1008, p. 319). (4 ) D l. V II , § 120, 3141. O ok te lep er ontm oet men religieuzen u it D u in kerke (Dl. V II, § 166, 3191). Athanasius van D uinkerke, op doortocht te Maaseik, stierf aldaar in 1795.

58

I. R IJSE L E N D U IN K E R K E

I ■'

1

den (i). Op 20 Maart 1793 liet de municipaliteit van Douai een Kapucijn vastzetten. In zijn zakken vond men een gebed tot O. L. V., dat de Fransen voor het « signe de ralliement de ces animaux enfroqués » aanzagen. Niet minder belang hechtte men er aan, dat hij een jurirdiktiebrief op zak droeg, alsmede een kartabel voor het lopende jaar, te Douai bij Willerval gedrukt (2). In 1794 hield men ergens tussen Bergen en Brussel eveneens vier vluchtende Franse Kapucijnen aan ; men spaarde ze echter voor het schavot (3). Priesters die men aldus in handen kon krijgen, moesten volgens de voorschriften te Douai worden gekoncentreerd ; soms bleven za ook te Rijsel, waar de behandeling menselij ker was ; ze mochten er mis lezen en soms onder geleide van een bewaker in de stad gaan wandelen (4). Te Douai waren een viertal gevangenissen. In het gewezen klooster van S. Catharina van Siëna vindt men in 1794 o. a. Augustinus Joseph van Kamerijk en Bemardinus van Ariën. Albertus Desideratus van Montigny zat er eveneens en leed aan steen en reumatiek, zodat hij totaal was uitgeput (5). Gerardus van Ariën stierf in dezelfde gevangenis op 14 De cember 1793. Nog te Douai, in de gevangenis Les Écossais, zat vier jaar lang Joannes Dominicus Castel van Moeskroen gevangen ; slechts wegens ziekte liet men hem eindelijk vrij. Ook te Arras zat Didacus van Ariën in 1793 vast en eerst in Februari of Maart 1795 werd hij in vrijheid gesteld (6).

Oorlog tussen Frankrijk en Oostenrijk. — Onder de druk van de openbare mening, verklaarde Lodewijk X V I op (1) D l. IV , § 3502. O ok de gegevens die volgen, komen meestal u it Dl. IV . (2) L . D e c h r i s t é , Douai pendant la Révolulion (Paris-Douai 1880), p. 337. Zo er hier van een kartabel voor de Rijselse Provincie sprake is, m oet d it bijgevoegd worden bij D l . V II I, blz. 764-65. (3) F. A . A u l a r d , Recueil des arrêtês du Comité du salut public, t. X V (Paris 1890), p. 149. (4) P e t e r - P o u l e t , t. II, p. 79, n. 14. (5) Ibid., p. 79, n. 15 ; D l. IV , § 106. (6) L e u r i d a n , Op. Cit., pp. 129, 187. P. Castel behoorde to t de Provincie van Parijs en w ellicht is hij dezelfde als Joseph M. van Rijsel, die elders voorkom t. Voor het Franse gebied werd P . C astel’s jurisdiktie op 29 Decem ber r 7 9 5 - *7 Decem ber 1796 en 20 Septem ber 1800 te D oornik nog vernieuwd (B A D .).

JA C H T OP PR IE ST E R S. OORLOG M ET O O ST E N R IJK

59

20 April 1792 de oorlog aan Oostenrijk. Het doel was, de gedroomde Franse overheersing in Europa te beginnen met het inlijven van Nederland. Wegens algemeen misnoegen alhier, sedert de terugkeer der Oostenrijkers na de Brabantse Omwenteling en ten gevolge van veel vreemde propaganda, hoopten velen dat Frankrijk de verbeurde onafhankelijkheid aan onze gewesten zou terugschenken. Doch het viel totaal anders uit dan deze idealisten hadden gedroomd. Dadelijk stormden de Fransen ons land binnen, maar overal werden ze aanvankelijk teruggeworpen, totdat op 7 November 1792 de Oostenrijkers bij Jemappes door Dumouriez werden verslagen. Deze Generaal wilde alhier een Republiek stich ten die ook Luik zou omvatten. Met de geestelijkheid zocht hij in goede betrekkingen te blijven, of ten minste wilde hij ze niet tegen zich opzetten. Het is treffend dat de indringer aldus van het begin af voor de godsdienstkwestie stond. Gedurende heel zijn overheersing zou daar voor hem, tot aan het Konkordaat, een groot struikelblok liggen. In Maart en April 1793 traden de Oostenrijkse troepen weer aanvallend op. Ze wierpen de Fransen terug en drongen zelf, met de steun van Engelse en Hollandse troepen, Frankrijk binnen. Valenciennes verdedigde zich wanhopig ; in de rangen van de Fransen ontmoeten wij P. Maximilianus van Orchies, die tot luitenant was bevorderd (1). Toen de stad zich einde Juli 1793 moest overgeven, trok hij af met de verslagen Franse troepen. Tijdens het beleg waren veel konstitutionele pastoors uit de buurt naar de stad gevlucht, om er hun persoon in veiligheid te brengen. Ze wisten immers maar al te goed, dat ze het vanwege de Oostenrijkers erg zouden te verduren hebben. Ook enkele Paters, die aan het schisma niet hadden meege daan, waren ten dienste van de bevolking in de stad gebleven. Onder hen vindt men vooral Simon Barbet van Valenciennes, wiens ijver onvermoeibaar bleek. Anderen kwamen met de zegevierende Oostenrijkers uit Bergen en elders terug, zoals Tranquillinus van Bouchain, Henricus van Montreuil-surHaine en vooral Joseph Saudeur van Douai. Deze laatste (1) D l. IV , § 2609.

6o

I. R IJS E L EN D U IN K E R K E

kwam er, in afwachting dat hij naar zijn klooster te Mau beuge zou kunnen terugkeren ; in de plaats daarvan, zou hij te Valenciennes de marteldood vinden... Op 6 April 1793 had men te Maubeuge tegen vier onbeëdigde Kapucijnen (1) een aanklacht ingediend ; dezen konden echter tijdig vluchten en aldus hun leven redden. Toen de Oosten rijkers het beleg van Maubeuge begonnen, hoopte men spoedig te kunnen terugkeren. Ze werden in hun goede vooruitzich ten beschaamd, toen het beleg einde Augustus 1793 moest worden opgegeven. Te Condé verbleven nog Kapucijnen op 23 September 1792, doch de plaatselijke club eiste hun verwijdering (2). Op 10 Juli 1793 werd de stad echter door de Hertog van Koburg voor de Oostenrijkers veroverd. Dadelijk wilden de Paters terugkeren. Het klooster was in goede toestand. Maar het huis van de Syndica was verkocht. De « Jointe », die voortaan het gezag in handen had, eiste een minimum van 14 religieuzen, eer ze mochten terugkeren. Het was gemakkelijk om er zoveel te vinden, daar velen alom verspreid waren en niets zozeer verlangden als weer het kloosterleven te mogen leiden. Ook verklaarde P. Provinciaal op 31 Augustus 1793 dat hij er ten minste 16 zou sturen ; feitelijk kwamen er 18 Paters en 9 Broeders. Op 10 September 1793 keurde de Jointe de terugkeer naar het klooster goed (3). Te Valenciennes was het klooster door de beschieting onbe woonbaar geworden. De Paters, die er hun apostolaat uitoefen den, woonden bij vrienden of familieleden ; aldus woonde Martialis van Valenciennes bij zijn moeder, terwijl hij in de kerk van S.-Nicolas dienst deed (4). De Paters hadden echter graag hun gebouwen gaan bezetten ; doch na lang aarzelen schreef de Jointe dat ze beter deden, zich bij hun konfraters te Condé aan te sluiten. (1) Sulpicius van Taisnière, Georgius van K am erijk, Joseph van Douai en A utbertus van R u m illy ( D e h a ü t , Op. Cit., p. 286). (2) P e t e r - P o u l e t , t. I, p. 243, n. 11. Op 2 Sept. 1791 verleende K am erijk jurisdiktie aan 5 Paters, die u it D ouai te Condé waren aangekomen. (3) A R A ., Jointe de Valenc., 138 ; D e h a u t , Op. Cit., pp. 504-05. (4) Op 14 Juni 1791 had hij zich voor het p rivaat leven uitgesproken ( D e h a u t , Op. Cit., pp. 187, 195).

OORLOG. M ARTELAARS

6l

M artelaars. — In 1794 werden de Oostenrijkers echter overal achteruitgeslagen, ook te Condé en te Valenciennes. Voor de kloosterlingen was dit een echte ramp, vooral wijl zij meestal vroeger naar Nederland waren uitgeweken en eerst « onder de hoede van de vijand » teruggekeerd. Te recht vreesden sommigen tegenmaatregelen, zoals Benvenutus van Kamerijk die dadelijk vluchtte, zo gauw de Fransen terug keerden. Anderen, die gebleven waren, werden aangebracht en aangehouden (1). Drie van hen werden onthoofd. Het eerst kwam Martialis Godez van Valenciennes aan de beurt (2). Hij was naar Luik gevlucht en met het Oostenrijkse leger teruggekomen. Op 15 September 1794 werd hij aangehouden en in de gevangenis van S.-Jean opgesloten. Op 13 Oktober ter dood veroordeeld, werd hij de volgende dag onthoofd. Samen met een Rekollekt en een Benediktijn was hij de eerste die te Valenciennes het schavot besteeg. In deze stad scheen men nog niet te weten, dat het rijk van de bloeddorstige Robespierre sedert twee maanden was verstreken. Br. Joseph Saudeur van Douai onderging hetzelfde lot. Toen hij te Maubeuge werd aangebracht, vluchtte hij naar Luik en kwam tijdens de Oostenrijkse bezetting terug. Door de teruggekeerde Fransen aangehouden, werd hij ervan beschul digd, onder de bescherming van de vijand bedieningen te hebben vervuld, die hem waren verboden ; samen met zes van de Gelukzalige Ursulinen van Valenciennes werd hij ter dood veroordeeld ; hij stierf op 23 Oktober 1794 (3). Br. Paulus Ansard van Monchecourt (4) woonde in 1790 te Douai (5). Naar het centraal huis van Condé gestuurd, bleef hij er tot het in September 1792 werd gesloten en ging dan te Bergen naar zijn medebroeders. Tijdens de Oostenrijkse bezetting teruggekeerd, werd hij door P. Provinciaal te Condé geplaatst. Nadat hij gevangen was genomen, werd hij te Valenciennes op 6 November 1794, samen met vier priesters, ter dood veroordeeld en dezelfde dag onthoofd. In ons ar chief (6) bezitten we één van de 150 exemplaren, waarop de tekst van zijn doodvonnis werd gedrukt. (1) D l. IV , § 1724, 2917, 3300. (3) D l. IV , § 2154. (5) A C B . I, 23.350.

(2) Dl. IV , § 2504. (4) Dl. IV . § 2858. (6) A C B . I, 23.370.

I.

62

R IJS E L E N D U IN K E R K E

Toen de Fransen spoedig daarop de Nederlanden en Luik zegevierend binnentrokken en bezetten, haastten zich bijna alle Franse religieuzen die er verbleven, om de wijk naar Duitsland te nemen. Matthaeus van Armentiers, die in 1796 te Luik woonde, zocht zijn Franse nationaliteit en zijn uit wijking te verbergen, met aan de Franse agenten te verklaren, dat hij geboren was, niet te Armentiers, maar te « Beaugrenier », een onbestaande plaatsnaam, die hij zelf had ver zonnen (1). Na het einde van het Schrikbewind in 1794 leverde de Orde nog herhaaldelijk Martelaars. Zo werd te Vesoul in 1796 de Fransman Gregorius van S.-Loup-sur-Semouse onthoofd. Te Luxemburg verscheen hetzelfde jaar zijn Vie et martyre en weer in 1800 werd het boekje daar herdrukt. Een lekebroeder werd in 1795 « als priester » ter deportatie veroordeeld, doch hij kon tijdig het land ontvluchten (2). Veel anderen kwamen hier of daar in de gevangenis terecht (3). In 1795 werden te leper tien Kapucijnen aangehouden, waarschijnlijk Franse uitwijkelingen. Samen met vijf anderen kwamen ze op 17 Thermidor III te Arras aan, waar ze werden opgesloten (4). Op i ste Augustus 1798 werd Tranquillinus van Bouchain te Kamerijk tot 500 fr. boete en 4 maanden gevangenis veroor deeld, om de eredienst zonder de vereiste verklaring en onder werping te hebben uitgeoefend (5).

Besluit. — We menen het hierbij te kunnen laten. Het is overigens nutteloos alle namen te herhalen, die we in Dl. IV en V II reeds hebben aangehaald. Daar hebben we ook enkele religieuzen vermeld (6) die, in deze tijd van verwarring en zedelijke verwildering, ergernis hebben gegeven. Sommigen hunner gaven later hun spijt te kennen (7). Daarnaast zijn er gelukkig velen, die in de moeilijkste omstandigheden hun Dl. IV , § 2 5 4 2 . (2) Dl. IV , § 3 5 3 6 . (3) O. a. Dl. IV , § 5 9 1 , 1 0 6 1 , 1 6 2 1 ; zie nog voor Douai, het geciteerde w erk van P a s t o o r s , pp. 237 S S . (4) A . J. P a r i s , Histoire de Joseph Le Bon, 2® é d ., t . II ( A r r a s 1 8 6 4 ) , (1 )

p . 297,

n.

1.

(5) K am erijk, B iblioth. municip., H S. 1323, B. (6) Dl. IV , § 541, 1779. 2629 enz. (7) B. v. D l. IV , § 3479.

M A R TELA A R S. B E SL U IT

63

geloften trouw zijn gebleven en zich zelfs, met gevaar voor hun leven, gestadig voor de evenmens hebben opgeofferd. We denken b. v. aan Eusebius van Raimbeaucourt en Felicissimus van Gceulzin, beiden in de omstreken van Armentiers (1), Fidelis van Tourcoing en Simon van Valenciennes, bijgenaamd « le Solitaire du bois de Bonsecours ». In de gevaarlijke streek van S.-Omaars bewonderde men de ijver van Albericus van Armentiers en beide Vlamingen Elias van Duinkerke en Can didus van Borre. Deze laatste werd op 24 Augustus 1799 aan gehouden en kwam eerst op 17 Januari 1800 weer vrij (2). Veel anderen maakten zich als wettige pastoors of onderpas toors verdienstelijk of toonden hun ijver en mildheid bij leven en dood (3). Om het werk van de verdwenen Paters zo goed mogelijk te vervangen, had Kamerijk in het Franse gedeelte van het bisdom een organisatie van missionarissen ingericht, waarvan het veel goeds verwachtte (4). (1) J o i r e , pp. 178-79 en P a s t o o r s , Op. Cit., pp. 404-05, spreken uitvoerig van de ijve r en de heldendaden van een zekere P . Fidelis van Armentiers. D aar we geen religieus m et zo’n naam kennen, m oet hier een verwarring in het spel zijn ; bedoelt men soms P . Felicissimus ? (2) A . D e r a m e c o u r t , Le clergé du diocese d’Arras, Boulogne et S.-Omer, t. II I (Arras 1886), p. 501. (3) B . v. Dl. IV , § 1877. (4) A CB . I, 21.583, 21.588.

.-'T -

'■■■■i' ..V/ •

J?' i ii .

*Xi

J. t r

■'

ff .l'Kiiïv’j p ï ' - -l;- • v- -;i'-,nr.A i)-v

■■ ■■

' ■>' ;tV! ‘

•••-,■■■

.

vsT-V.»

■ ■

'

■

; ,1" .■ •.(•‘J .jk i ,* *»*

.

J. .*

V ■.aKV-BiHi’.'..'

&A{tbr.*--.-••:•, >o ti

. "

-'

v

-

•

•'

frer:; '■-hsO n : n-^ 'y & ijiw 'A -."/ïê nr^x ‘••'ïn-jij/. fcs qo i.\ -v/ ■•v:5 ■al • - i-~-; t'xv ^ .'sV ::r? i*?!'*/ t ^-1 * i;.:1 • ' •’’■'J »-;i-nj-? s&iXfvr ■ .*air. u rüSsw» . •■ • ifov' <jd ib/Uï&m-irf j •; - .--isooi- '> -j
I:> •• i

l .*

1 •: ^VTfi - W .

■

.■

■ ...

'* r l . ..'••■/ V i

^

• .■ ■ ’ *■ £ >\ üii-.irnj-.'f. ■ i-'. v ■ ' ■ ■ '' ’ '

.;*'T

.. ' ' ,v: • ..

.t\0

,

C : <1.

’•

.

' r i ■' •

' w yn : ï

-

t:.-'-.*. i'. 7 »•*•• ‘ ’ ‘ iwii.ti'i-j.:. i ■ ;■ ; -•;• ^v; ;; ü-i.'J J ; 1*2 *W" ,x,... ...: „ ”, ,T*róo3s'i«L4s«S . • ■ >'1V. ■ ■ >', 4;• .{dïïj j68fc:i^*f£.ïR .1 (fj -v <

II. EINDE V A N HET OOSTENRIJKSE REGIME

Voor de religieuzen was deze periode heel beroerd, in afwach ting dat de Fransen het nog veel erger zouden maken en alle kloosters ook in Nederland afschaffen. Vijf punten hebben we hier te behandelen : A) Het inrichten van een Oostenrijks-Nederlandse Kongregatie in de Orde ; B) de apostaat Auxilius Verviscb ; C) Het Seminarie Generaal; D) de onevenwichtige Basilius van S.-Margriete en eindelijk E) de Brabantse Omwenteling.

A. DE OOSTENRIJKS-NEDERLANDSE KONGREGATIE Te veel religieuzen ? — Zoals in de overige landen van Europa, kwam in de tweede helft van de X V IIIe eeuw ook in de Nederlanden een reaktie tegen de kloosterorden. Men oordeelde, gelijk men vroeger soms ook al had beweerd, dat er in het land te veel religieuzen leefden. Om het getal te vermin deren, begon men in 1772 met de professie vóór het voltooien van het 25e levensjaar te verbieden ; doch degenen die reeds waren ingekleed kregen, zowel bij Walen als bij Vlamingen, het voorrecht om toch ter gepasten tijde hun geloften te mogen uitspreken (1). Om het verminderen van het aantal kloosters en religieuzen voor te bereiden, vroeg Karei van Lotharingen bij de Bisschop pen in 1768 allerlei inlichtingen. Als gevolg hiervan, verlangde de Aartsbisschop van Kamerijk van de Kapucijnen zelf de nodige gegevens ; doch spoedig daarop trok hij zich terug, (1)

6o52-54.

D l. V II I, blz. 483 ; A R A ., Cons. pr. Autr., cart. 828, B ; A CB . I, 6046, 6060, 21.500 p. 161.

66

II. O N D ER O O ST E N R IJK . A . D E N D L. K O N G R EG A TIE

omdat de Regering bekend had dat ze méér had willen we ten dan ze recht had (i). Niettemin kwamen in 1769 te Brus sel verschillende statistieken aangaande het getal religieuzen binnen (2). De Regering huldigde het standpunt, dat vooral de Bedel orden voor de bevolking een te zware last waren. In 1773 vroeg ze dan weer overal statistieken aangaande het getal Paters, studenten en lekebroeders en meteen opgave van de beperkingen, die wellicht aan de religieuzen bij de stichting waren opgelegd (3). De Regering voelde zich sterk, omdat ze wel wist dat de religieuzen meestal het eerst vastgestelde getal hadden overschreden, alhoewel niemand daartegen had gereklameerd. De uitslag van het onderzoek was echter dat de K a pucijnen te Brussel, Edingen en Bergen zonder beperking van getal waren aanvaard ; elders kon men daar geen vaste gege vens over vernemen, behalve voor Mechelen en Zinnik, waar slechts 12 religieuzen waren toegelaten, te Charleroi 10 en te Aat 7 of 8. De sterkte van de Kapucijnen lag nog altijd in hun onbe twiste populariteit. Indiende Regering al vond dat er over bet algemeen te veel religieuzen waren, dan was dit dikwijls toch niet de mening van de plaatselijke besturen. Zij waren het toch die hadden moeten klagen, zo dit waar was. De stad Brussel vond zelfs het aantal kloosterlingen te laag. Dit was ook de opvatting te Zinnik (4). Namen en Aarschot oordeel den dat de toestand kon blijven zoals hij was ; Bergen en Char

ti) A C B . I, 21.777-79. (2) A R A ., Cons. pr. Autr. 833 ; aan d it nummer en aan 834 zijn ook de volgende gegevens ontleend. (3) In deze statistieken komen de kloosters op L uiker gebied n atuurlijk niet voor ; evenmin vonden we D oornik en Vlaanderen, behalve Dender monde. Ziehier nu het aan tal religieuzen in 1773, m et tussen haakjes de indeling in Paters, Clerici en Lekebroeders : Brussel 71 (54,0,17) ; Leuven 30 (15 Paters, 11 novicen, 4 Broeders) ; Tienen 27 (19,2,6) ; Tervuren 24 (17,2,5) ; Aarschot 24 (18,2,4) ■Dendermonde 40 (24,9,7) ; Mechelen 47 (37,1,9) ; A n t werpen 61 (43,8,10) ; L ier 30 (21,2,7) ; Meersel 28 (16,8,4) JBergen 38 (29,3,6) ; A a t 33 (25,4,4) Zinnik 22 (17,1,4) ; Edingen 23 (18,1,4) ; Charleroi 27 (20,2,5) ; Namen 43 (35 Paters, waaronder 11 studenten ; er waren 8 Br.) ; Aarlen 23 (18,1,4) ; Luxem burg 27 (21,2,4). (4) Annales du Cercle arch. ... de Soignies, t. X I, 1949, pp. 145-46.

TE V E E L R E L IG IE U ZE N ?

67

leroi vonden dat men het met minder kon stellen ; Edingen niet, tenzij de Regering het verlangde ; deze had eveneens het getal willen verminderen te Mecbelen, Dendermonde en Aat. Brussel oordeelde overigens dat het gewoon predikatiewerk eigenlijk de taak van de pastoors was en dat men hiervoor het aantal Paters niet hoefde op te voeren. Bovendien stelde het Brusselse stadsbestuur voor, dat niemand meer zou mcgen bédelen, behalve Kapucijnen en Rekollek ten (1). Hoogstraten vond dat te Meersel wel méér religieuzen verbleven dan de plaatselijke bevolking vereiste, doch ze waren er nodig voor de gelovigen die er zo talrijk uit NoordNederland toestroomden. Overigens bracht dit klooster geen last voor de bevolking, daar alle bestaansmiddelen uit het Noorden kwamen. Het klooster leverde zelfs voordeel op, aangezien zich sedert de komst van de Paters veel mensen aldaar waren komen vestigen, huizen hadden gebouwd en de onvruchtbare grond ontgonnen. De geestesrichting tegen de kloosters verklaart echter hoe moeilijk het was om na de brand te Eupen, juist in deze jaren, weer een klooster te bouwen (2). Tot genoegen van degenen, die de kloosters wilden beperken, stelde men in 1778 vast, dat de Kapucijnen, sedert de inmen ging van de Regering, 125 leden hadden verloren, terwijl er slechts 54 in de plaats waren gekomen (3).

W illelmus van Duisburg. — ■Al trachtte men in deze jaren een statistiek van de kloosters op te stellen, toch bracht dit voorlopig geen ingrijpen van de Regering mee. De Neder landse Provincies zetten daarom ongestoord hun normale ontwikkeling voort, al was de rekrutering ook wat minder overvloedig dan vroeger. In 1779 eindigde Willelmus van Duisburg zijn derde triënnaat als Provinciaal. Spoedig zal deze hoogbegaafde man als Visitator Generaal nog méér op de voorgrond treden en met eer en gezag de belangen van de Orde verdedigen. Zijn loopbaan (1) Précis hist., t. X II, 1863, pp. 8-10. (2) Dl. II, blz. 198, 205. (3) J. L a e n e n , Étude sur la suppression des couvents (Anvers 1905),

p.

14.

68

II. O N D ER O O ST E N R IJK . A . D E ND L. K O N G R EG ATIE

begon hij als lektor. Spoedig werd hij door keuze van zijn medebroeders tot allerlei hoge bedieningen bevorderd. Het is daarom belachelijk vanwege de opstandige A u x i l i u s V e r v is c h , dat hij hem wil laten doorgaan voor een willekeurige alleenheerser (i), altijd herkozen door zijn « creatuurkens » (2). In de demokratische organisatie van de Kapucijnen is er aller minst plaats voor blijvende vriendjespolitiek, althans voor de verkiezingen van de Oversten. Willelmus was een eenvoudig en rechtschapen man, zonder pretentie. Vervisch, die aan den lijve moest voelen dat hij tegen hem niet was opgewas sen, heet hem misprijzend Willelmus de Boer. En daar men in de geboortestreek van deze Overste de naam Willelmus veelal tot Lamme vervormt, heet dezelfde schimpschrijver hem nog Lamme de Boer (3), Lamme Adam (4) of kortweg Lam me (5). Elders vindt men nog de naam Williaem van den Bosch (6) of nog méér het Boszwijn, in het Latijn Aper de Silva (7). Deze laatste titel steunt niet enkel hierop, dat Joseph II zou eindigen met hem naar het bos van Tervuren te verban nen, maar vooral op het feit dat Godefridus van Aalst tijdens de Visitatie van 1785 een strafrede tegen Vervisch had gehouden, die volgens de stijl van deze tijd begon met de tekst van Ps. 79, v. 14 : Exterminavit eam aper de silva et singularis ferus depastus est eam, sprekend over de Kapucijnenorde. De naam van Ferus singularis behield Vervisch dan voor zijn Provinciaal, P. Godefridus (8). Willelmus was een man uit één stuk, die voor niets of niemand achteruitging, wanneer het zijn geweten gold. Ver visch maakt er hem een verwijt van, dat hij eens Aartspries ter de Vijlder zou hebben verklaard, dat hij noch naar de Aartspriester, noch naar de Kulberg, noch naar heel de Rege ring of de Keizer zelf te luisteren had, maar naar zijn Regel alleen (9). Of de uitspraak echt is, weten we niet, maar stellig (1) D l. (3) Dl. (5) Dl. 95 : « Op (6) Dl. (7) D l. (8) D l.

I, blz. 41, 42, 53. (2) Ibid., blz. 41, 53, 87, 205, 235. I, blz. 51, 209. (4) Dl. I, blz. 307. I, blz. 152 n. 1, 309 n. 3 ; Dl. II, blz. 58, 60. Zie nog Dl. I, blz. zijn boers ». I, blz. 96 ; vgl. Dl. II, blz. 4, n. 2. I, blz. 53, 188, 213, 218, 309 n. 1. I, blz. 141 n. J, 213-18. (9) Dl. I, blz. 117 n. 1, 195, 204.

W ILL E LM U S VAN D U ISBU R G . JOSEPH II

69

weerspiegelt ze de vastberadenheid van de Overste. Voor zo’n man was het dat Joseph II zou komen te staan en de Keizer zou ondervinden dat de leiding van de Orde in stevige handen berustte... Willelmus was het ook die de eerste onderhandelingen aan knoopte, die in 1779 tot de overname van het klooster te Munsterbilzen zouden leiden. Verschillende andere flinke mannen stonden overigens naast Willelmus aan het hoofd van de Vlaamse Provincie. In het Kapittel van hetzelfde jaar 1779 gaf het eerste scrutinium reeds drie Definitoren : Ambrosius van Maastricht, Arnoldus van Wespelaar en Melchior van Straelen, respektievelijk met 41, 39 en 24 stemmen ; als vierde man kreeg men in het tweede scrutinium Matthaeus van Oudenaarde, met 32 stemmen ; en daar Ambrosius en Melchior beiden voor de be diening van Provinciaal bedankten, werd Arnoldus daartoe in het eerste scrutinium met 37 stemmen gekozen. Voor de vijfde plaats kreeg Franciscus van Calcar eerst 16 en daarna 28 stemmen, terwijl Lambertus van Mol er 14 en 15 behaalde. Andere kandidaten kregen slechts een onbeduidend aantal stemmen. Een goede geest bezielde de religieuzen en heerszucht kende men niet. Dit bleek in 1781, toen passieve stem voor de bedie ning van Gardiaan werd verzaakt door Melchior van Straelen, Bernardinus van Marke, Florentius van Neerwinden en lh eodosius van Nieuwerkerken (1).

Joseph II. — Op 16 Juni 1780 schreef de Bisschop van Door nik en voorzeker zijn kollega’s eveneens, speciale gebeden voor, wegens de ziekte van de Goeverneur Generaal, Hertog Karei van Lotharingen (2) en op 12 Juli werd door de Bisschop van Antwerpen zijn overlijden aangekondigd (3) Hij werd opgevolgd door Hertog Albrecht van Saksen-Teschen en Aartshertogin Maria Christina. Doch op 19 December 1780 werd door de Antwerpse Bisscbop Wellens eveneens de dood van Keizerin Maria Teresia aan de gelovigen medege deeld (4). Deze werd nu door haar zoon Joseph II opgevolgd; (1) A C B . III, 1008. p. 252 ; 6040, pp. 13, 17. (2) A C B . I, 8396. (3) A C B . I, 6110. (4) A C B . I, ó n o b is .

70

II. O N D ER O O ST EN R IJK . A . D E N D L. K O N G R EG A TIE

en onder diens bestuur zou de Orde alhier zware moeilijk heden ontmoeten. In 1781 ondernam de nieuwe Keizer een reis dwars door Nederland. Te Luxemburg werd hij door de Gardiaan Leopoldus van Tirschenreuth begroet. Dadelijk verlangde hij te weten hoeveel Kapucijnen te Luxemburg verbleven. Seid Ihr viele ? vroeg hij ; en de Gardiaan antwoordde dat de kommuniteit uit 22 leden bestond (1). Ook te Brussel ging P. Arnoldus als Provinciaal de Keizer op 30 Juni begroeten (2). Later, in 1783, werden in ons land de z. g. nutteloze kloos ters opgeheven, hoofdzakelijk van religieuzen die een beschou wend leven leidden (3). Onder dit getal waren ook de Kapucinessen ; doch sommige huizen wisten zich te redden met in hun klooster een school te openen, waardoor ze dan, naar de opvatting van Joseph II, werkelijk aan de bevolking dienst bewezen. Door deze maatregel werden de Kapucijnen niet getroffen ; doch reeds vroeger had Joseph II andere bepalingen tegen alle religieuzen uitgevaardigd. In 1782 moest te Rome het Generaal Kapittel worden ge houden. De Waalse stemgerechtigden, Agapitus van Feignies, Hubertus van Bastenaken en Leopoldus van Tirschenreuth, wilden einde 1781 er heenreizen. Doch te Luxemburg ver namen ze dat een uiterst belangrijk dekreet van de Keizer daar in de Provincieraad was binnengekomen, waarbij alle betrekkingen met buitenlandse Oversten werden verboden (4). De reis ging dus niet door, zodat men te Rome noch Vlaamse noch Waalse kapitularissen zag opdagen (5). Het beruchte dekreet over de onafhankelijkheid van de kloosterorden werd op 28 November 1781 ondertekend (6). Voortaan waren alle betrekkingen met Oversten buiten het land verboden, evenals betrekkingen met kloosters buiten de grenzen. Provincies en Provinciale Oversten werden afge (1) B L ., H S. 40, p. 164. (2) A C B . II I , 1008, p. 254. (3) D e boeken van deze opgeheven huizen bleven te Brussel een tijdlan g gecentraliseerd in het klooster van de Kapucinessen, n iet van de K apucijnen, zoals men heeft geschreven (R H E ., t. X X I I I , 1927, p. 929). (4) B SN ., H S. 66, p. 215. (5) TCG . (6) A C B . I, 6112-14.

JOSEPH II

71

schaft en alle kloosters en religieuzen van het land werden in één grote Oostenrijks-Nederlandse Kongregatie verenigd. Zelfs de exempten waren voortaan aan de Bisschoppen onderwor pen. Aan het hoofd van iedere Orde moest één Nationale Overste staan. Daarom zou men in de eerste zes maanden te Brussel een Nationaal Kapittel houden, om er een Visitator Generaal, een Vice-Visitator, vier Raadsleden of Konsultors en een Sekretaris te kiezen. Dezen zouden vier jaar in bedie ning blijven en door de Oversten en een afgevaardigde uit ieder huis worden gekozen. Deze en andere hervormingen van de Keizer waren een eerste stap naar het inrichten van een nationale Kerk, waarvan hij droomde. De Paus wilde dit natuurlijk niet erkennen (1). Zoals gezegd, werd in 1782 het Generaal Kapittel gehouden. Het schijnt dat de Fransen gehoopt hadden, dat een Generaal uit hun taalgebied zou worden gekozen (2) ; doch deze wens ging niet door, omdat de aftredende Generaal veel te gunstig stond aangeschreven en reeds in het eerste scrutinium voor Definitor met 93 stemmen en in dit voor Generaal met 109 stemmen opnieuw werd gekozen. De Fransen bleken overi gens verdeeld; voor Definitor gaven ze 46 stemmen aan Hugo van Parijs en 71 aan Abel van Lisieux ; deze laatste werd aldus Definitor ; voor het Generalaat kreeg hij slechts 13 stemmen (3). Volgens het dekreet van de Regering moesten dus de Vlaam se kloosters te leper, Menen en Veume van de Duinkerkse Kustodie worden losgescheurd, terwijl de vier huizen onder Luik, samen met Maastricht, Velp en Geldern, voor de ont worpen Kongregatie verloren gingen. Marville, dat op Franse bodem was gelegen, bleef echter voorlopig behouden.

De Kustodie van de Allerheiligste Drievuldigheid. — De voorschriften voor de onafhankelijkheid van de klooster(1) H et m erkw aardige werk van F. M a a s s , Der Josephismus (Wien 195153) behandelt de ontw ikkeling van het staatsabsolutism e in Oostenrijk sedert 1760, doch geeft bijna niets over Nederland. K anselier von K aunitz, die hierin een grote rol speelde, had veel goede eigenschappen, doch was geheel van de A ufklarun g doordrongen. (2) B SN ., H S. 66, p. 218. (3) Zie de scrutinia op een gedrukt blaadje, A C B . I, 1769.

72

II. O N D ER O O ST E N R IJK . A . D E ND L. K O N G REG ATIE

orden waren eerst op 28 December 1781 afgekondigd. De Definitoria van de Vlaamse en de Waalse Provincie beraad slaagden samen te Leuven op 7 Januari 1782 (1). Dadelijk werd Erhardus van Radkersburg over alles ingelicbt. De religieuzen uit de zeven kloosters, in het Oostelijk gedeelte van de Vlaamse Provincie gelegen, schijnen zich ten on rechte te hebben ingebeeld dat de Provinciale Overheid hen nu aan hun lot zou overlaten. Tijdens de juist vermelde beraad slaging van 7 Januari 1782 was dan ook Irenaeus van Maaseik, Gardiaan te S.-Truiden, te Hasselt op bezoek, ter bespre king van de toestand met de plaatselijke Gardiaan, Athanasius van Uden. Beiden nodigden daarna ook de Gardiaan van Munsterbilzen, Gerardus van Engelmanshoven uit, om aan de bespreking deel te komen nemen. Samen stelden ze nu op 9 Januari een smeekschrift op, om de zeven kloosters in een onafhankelijke Kustodie te verenigen. De tekst hiervan werd echter eerst op 18 Januari naar Rome gestuurd (2). Zoals was te verwachten, kregen ze geen antwoord ; doch op 23 Januari schreef P. Generaal Erhardus naar P. Provinciaal Arnoldus, o. a. om de lijst te vragen van de zeven kloosters en de namen van de religieuzen die er woonden (3). Op 29 Januari schreef hij weer naar P. Arnoldus (en dit was wellicht bedoeld als antwoord op het smeekschrift der Gardiaans), dat men zich voor alle overhaasting moest wachten en dat het beter was de ontworpen Kustodie eerst na het aanstaande Generaal Kapit tel in te richten. Voorlopig zou het gebied door een Kommissaris Generaal worden bestuurd. Daarom stuurde hij een benoemingsbrief in blanco, met daarbij de lijst van alle vol machten die hem werden verleend. Te recht vond hij dat deze bediening eerst aan Ambrosius van Maastricht moest

(1) A C B . II, 3190, p. 3 ; III, 1008, pp. 258-59. Hier moeten we laten op merken dat voor deze aantekeningen aangaande de Kustodie van de A ller heiligste Drievuldigheid en verder voor Velp, veel van de aangehaalde teksten eveneens in ACH . berusten, in afschrift of zelfs in origineel. W e verw ijzen meestal naar A C B ., zonder nodig te vinden steeds beide depots te verm elden ; daar in beide plaatsen alles goed in orde is, is het gem akkelijk om er het gezochte te vinden. (2) A C B . I, 20.326, pp. 26-27. (3 ) A C B . 1 , 6115.

K U STO D IE VAN D E A LL E R H . D R IE V U L D IG H E ID

73

worden aangeboden, daar hij tweemaal Provinciaal was ge weest en nu nog de bediening van Definitor vervulde ; zo hij ervoor bedankte, kon P. Provinciaal naar keus een andere kandidaat nemen. Ambrosius aanvaardde echter de benoe ming, wat overal met vreugde werd vernomen (1). Zo men zich tot dan toe had afgevraagd wat er met kloosters en religieuzen uit dit gebied zou gebeuren, nu was men gerustgesteld. In de grond betreurde men het waarschijnlijk wel dat men van de machtige Vlaamse Provincie was losgescheurd, doch het benoemen van een eigen Kommissaris en de keuze van een goede kandidaat stemden algemeen tot vreugde ; overal was Ambrosius welkom en werd hij hartelijk onthaald. Op 7 Maart 1782 werden tussen Ambrosius en Arnoldus nieuwe besprekingen te Leuven gevoerd, welke ertoe leidden dat van af deze dag de scheiding tussen Provincie en Kustodie praktisch voltrokken was. Het ontworpen rechts gebied heet in de eerste teksten eenvoudig « de zeven kloos ters », wat tamelijk onbepaald is. Later dacht men aan de titel van Vlaams-Luikse Kustodie. We bezitten thans nog in het archief (2) een grote koperen stempel met deze titel en de beel denaar van S. Franciscus die de Wonden ontvangt, naast hem een kruisdragende Christus en achter hem het kapelletje van Portiunkula. Geografisch was deze titel in zoverre juist, dat de nieuwe Kustodie werkelijk vier kloosters op Luiks gebied omvatte ; maar daarnaast had men nog het tweeherige Maas tricht en vooral Velp en Geldern. Eveneens was verwarring met de Waalse Luikse Provincie niet uitgesloten ; zodat men uiteindelijk de nietszeggende titel van Kustodie der Allerheiligste Drievuldigheid verkoos, zonder dat men verneemt, wannéér, door wie en waarom de titel werd voorgesteld. Bij de oprichting telde het nieuwe gebied 150 leden, waar onder 116 Paters, 15 clerici en 18 lekebroeders. Men had afgekondigd dat iedereen tot einde Mei of begin Juni vrij mocht kiezen tot welk gebied hij wilde behoren (3). Zo ver trokken de Gardiaan en de Vikaris te Maastricht, Sebastianus (1) A C B . III, 1008, pp. 258-59. (3) A C B . I, 9276.

(2) A CB . III, 6510S.

74

II. O N D ER O O ST E N R IJK . A . D E ND L. KO N G REG ATIE

van Vorst en Isidorus van Eindhout, ongemerkt naar Bra bant (i). De Duitser Franciscus van Calcar, die Definitor was, bleef echter in de Vlaamse Provincie. Veel Brabanders, die in de zeven kloosters woonden, gingen, volgens Gerardus van Engelmanshoven, op enkele uitzonderingen na, naar de Vlaamse Provincie ; « proficiat ipsis », voegt onze zegsman erbij (2) ; we weten daarmede nog niet, of het ironisch bedoeld was of niet. Officieel werd de Kustodie op 16 September 1782 opge richt (3). Op 4 Maart 1782 had de Koning van Pruisen even eens een dekreet uitgevaardigd, dat op dit van Joseph II geschoeid was (4). Ook hierdoor verbood hij betrekkingen van het Gelderse klooster met Oversten buitenslands, en het heeft veel moeite gekost om de toestand in orde te brengen. In het eerste Kustodiaal Kapittel, dat te S.-Truiden op 25 Oktober 1782 werd gehouden, was niemand uit Geldern te genwoordig ; doch ook geen Gardiaan uit Maastricht, daar deze, zoals gezegd, naar zijn geboortestreek terug was gegaan. Er waren slechts 12 stemgerechtigden en Ambrosius van Maas tricht werd tot Kust os gekozen. Voor Geldern mocht men geen Overste aanstellen, doch voorlopig werd de Senior, Hilarinus van Straelen, met de zorg belast. Een oplossing kwam pas het volgende jaar, toen Er hardus van Radkersburg Ambrosius tot zijn Kommissaris voor het klooster benoemde, met machtiging om zijn gezag ook aan een ander te delegeren. Deze benoemde nu Honorius van Ravenstein, die volgens de burgerlijke voorschriften en voor de vorm door de onderdanen eveneens tot Overste werd gekozen (5). Het Kapittel van 1785 koos tot tweede Kustos Adjutus van Goorle, die minder voldaan schijnt te hebben. Sedert 1788 bestond het hoger bestuur uit vijf leden, zoals in een echte

(1) (3) Velp, (4) (5) 1936,

R K V ., p. 60. (2) A C B . I, 20.326, p. 26. BC., t. IX , pp. 165-67 ; T CG ., t. V II I, pp. 146-50 ; A C H ., Oud archief IV , 19a. A CB . I, 20.230. A C B . I, 20.233 ; II. 3190, pp. 4, 7, 20-23, 73-74 ; vgl. F L ., Dl. X IX , blz. 329-31.

K U ST O D IE VAN D E A LL E R H . D R IE V U L D IG H E ID

75

Provincie (i). De Kustodie ontmoette overigens nogal wat moeilijkheden. P. Generaal had destijds laten weten dat P. Kustos in zijn gebied alle rechten en voorrechten genoot, zoals een Pro vinciaal. Daarom had Willelmus van Duisburg op 21 April 1791 medegedeeld, welke voorrechten en vrijheden aan een gewezen Provinciaal in Vlaanderen werden toegekend. Niet temin maakte men te Maaseik in 1794 bezwaar tegen het feit dat Damasus van Aalst een sekretaris te zijnen dienst had. De zaak werd aan Rome voorgelegd, doch wegens oorlogswoelingen kwam het antwoord eerst op 3 Juli 1795 ; het recht van P. Kustos werd ten volle erkend (2). Toen in 1790 de voorschriften van Joseph 11 na de Bra bantse Omwenteling in de Oostenrijkse Nederlanden werden afgeschaft, vroeg de Kustodie om weer in de Vlaamse Provincie te worden ingelijfd. Het Kapittel onderzocht de aanvraag hetzelfde jaar, doch ze werd verworpen (3). Het voorstel doet eer aan de Oversten van de Kustodie, die aldus lieten blijken dat ze aan hun ereposten niet hielden. Doch men verstaat ook dat de kapitularissen er weinig voor voelden ; men vond de Provincie reeds uitgestrekt genoeg en misschien vreesden de eigenlijke Vlamingen het overwicht van de Brabanders, die aldus hun aantal kloosters en religieuzen merkelijk zouden zien toenemen. Doch de grote reden zal wel in het verschil van politiek regime en de verre afstand van Geldern en Velp moeten worden gezocht. Ware de hereniging door gegaan, dan hadden in de X I X e eeuw Brugge en Velp, als lid van dezelfde Provincie, voorzeker veel gemakkelijker met el kaar voor het herstel van de Orde kontakt kunnen opnamen. Dit is nu niet gebeurd. Niettemin is het een geluk dat Geldern langer bleef bestaan dan de overige kloosters en dat Velp maar niet wilde uitsterven...

Vlamingen en Brabanders. — Toen zeven Vlaamse kloos ters in 1687 in de nieuwe Rijselse Provincie werden inge(1) Dl. V II I, blz. 130. (2) A C H . I, 1053 ; A C B . II, 3190, pp. 67-69. (3) R K K „ p. 136.

76

II. O N D E R O O ST E N R IJK . A . D E N D L . K O N G R E G A TIE

lijfd, verzette de Moederprovincie zich daar hartstochtelijk tegen, terwijl ze nu in 1790 de terugkeer van zeven andere vervreemde kloosters weigerde. In 1782 moest ze echter, volgens keizerlijk bevel, de kloosters te leper, Menen en Veurne weerom in haar schoot opnemen (1). Ook nu deed ze het met tegenzin ; de religieuzen uit dit gebied waren van hun kant met deze verandering evenmin in hun schik, zodat o. a. Joannes Chrysostomus van leper liever in de Kustodie van Duinkerke bleef dan naar zijn geboortestreek terug te keren. In de grote Vlaamse Provincie hadden de Kapittels van 1770 en 1773 telkens slechts één Vlaamse Delinitor aangesteld ; door hun geboorte behoorden de overigen tot de Brabantse Kustodie. Dit vonden sommige Vlamingen een wanverhouding en in het Kapittel van 1773 legde één van de kapitularissen een plan voor, waarbij P. Provinciaal in één Kapittel op de drie Vlaming moest zijn, terwijl de beide overige Kapittels dan twee Vlaamse Definitoren zouden kiezen. Wanneer P. Provinciaal uit de Brabantse Kustodie kwam, dan zou zijn sekretaris tot het andere gebied moeten behoren. Onder de drie stemgerechtigden voor het Generaal Kapittel zou steeds één Vlaming moeten figureren. In Vlaanderen zouden alle Oversten uit dezelfde Kustodie worden genomen ; onder de novicen moest het derde deel Vlamingen zijn ; ook de lektoren en predikanten van de belangrijkste staties moesten uit het eigen gebied afkomstig zijn ; en zo méér. Dit memorandum werd door een niet genoemde kapitularis ingeleverd, zogezegd namens alle Vlamingen ; het droeg geen handtekeningen ; doch toen de Oversten ondertekening eisten, bleef het grootst" deel van de kapitularissen afzijdig ; verder werd er niet aangedrongen en het plan werd niet meer voor gedragen. Op het bewaarde afschrift van de tekst (2) werd er toch positie tegen genomen. De verplichte keuze van P. Provinciaal, één Kustos en twee Definitoren uit een bepaald gebied, kon (1) D a t Am brosius van M aastricht in 1776 aan deze kloosters een broeder lijk bezoek bracht, hebben we elders reeds uiteengezet (Dl. III, blz. 121-22). (2) A C B . I, 1742 ; vgl. 7497, p. 95 ; III, 6233 (in fine), 9013, p. 156 ; R K K ., P- 1 3 3 -

V LAM IN G EN EN B R A B A N D E R S

77

niet worden opgelegd zonder voorafgaand akkoord en goed keuring van Rome. De vrije keus van een sekretaris moest stel lig aan P. Provinciaal worden overgelaten. Doch wél kon men het verlangde toestaan voor de keus van Oversten, lektoren en predikanten ; ook voor het aanvaarden van Novicen uit beide gebieden was er praktisch geen bezwaar. In beide volgende Kapittels werden inderdaad alle Over sten in Vlaanderen en Brabant steeds uit de eigen Kustodie genomen ; bij uitzondering kwam het voor, dat Bernardinus van Marke in 1776 te Mechelen en in 1778 en 1779 te Brussel tot Gardiaan werd benoemd, evenals Andreas van Aarschot te Aalst in 1778, Guido van Brussel in 1779 en Eustachius van Itegem in 1785, beiden te Dendermonde. Van 1770 tot 1782 behoorden alle Provinciaals tot de Brabantse Kustodie en telkens kreeg Vlaanderen slechts één Definitor. Men vergete daarbij niet dat het Brabantse gebied 15 (of, met Munsterbilzen erbij, zelfs 16) kloosters telde. Vlaanderen had er in 1687 zeven aan Rijsel moeten afstaan en telde er sedsrtdien niet méér dan 7.

Vlaanderen onafhankelijk ? — Toen Joseph II in 1782 drie kloosters aan Vlaanderen terugschonk en er Brabant zeven ontnam, waren beide Kustodieën ongeveer even sterk, met 10 en 9 huizen. Voor de separatisten onder de Vlamingen was de gelegenheid te schoon, om er geen gebruik van te ma ken. Nu hoopten ze het middel gevonden te hebben om steeds in eigen gebied te blijven wonen, door Vlaamse Oversten te worden bestuurd en zelfs van de Brabanders onafhankelijk te worden, zover de jongste burgerlijke voorschriften het nog toelieten. Dit streven naar afscheiding van Vlamingen en Bra banders zocht men te wettigen met het voorbeeld van de Rekol lekten, waar beide groepen steeds onafhankelijk waren geble ven, daar Vlaanderen tot gewezen Frans gebied en Brabant tot de Duitse Provincie had behoord. Dit alles werd aan de Provinciaal P. Arnoldus van Wespelaar medegedeeld. Op 21 Januari 1782 liet hij dan naar de Vlaamse kloosters schrijven (1), dat hij, om de vrede te (1) A C B . I, 7447, 7497 p. 282 ; III, 1008, pp. 256-57.

78

II. O NDER O O ST EN R IJK . A . D E ND L. KO N G R EG ATIE

bevorderen, tegen het voorstel geen bezwaar zag ; wellicht zou dit de broederlijke liefde ten goede komen. Natuurlijk zou men, zoals voorheen, elkaar moeten helpen, b. v. voor de predikatie. Zo de Vlamingen het verlangden, konden ze zelfs een eigen noviciaat krijgen. Arnoldus hield zich aanbevolen voor alle inlichtingen aangaande de verlangens van de Vlaamse religieuzen. Daar hij de uitdrukking gebruikte dat hij tegenover het voorstel « onverschillig » stond, namen sommigen dit kwalijk op, alsof hij zich om het welzijn van zijn onderdanen niet bekommerde, wat natuurlijk een verkeerde voorstelling was, zoals hij ook dadelijk liet weten. In de Vlaamse kloosters werden nu besprekingen gehouden. Op 12 Februari 1782 kwam de Vice-Kustos van Vlaanderen, Tranquillinus van Meulebeke, Gardiaan te Aalst, samen met zijn kollega uit Brugge, Constantinus van Waarschoot, met P. Provinciaal te Brussel over de aangelegenheid van gedachten wisselen. Persoonlijk waren ze voor het plan gewonnen, evenals bijna alle Vlamingen. Ze verlangden dat P. Provinciaal de goedkeuring van P. Generaal zou vragen en deze beloofde het (1). Hij deed het inderdaad ; doch in het antwoord dat Rome op 13 Maart stuurde (2), werd er een ongunstig advies ovsr gegeven. Men zag daar overigens geen kans om het ge bied als onafhankelijke Provincie te kunnen erkennen ; daar was alhier overigens nooit sprake van geweest, vooral daar de burgerlijke voorschriften dit hoegenaamd niet zouden hebben geduld. In een brief die Arnoldus samen met Willelmus van Duisburg in April naar P. Generaal stuurde (3), werd medegedeeld dat men zijn ongunstig antwoord aan de religieuzen had kenbaar gemaakt, zodat ze hoopten dat het separatisme nu voorgoed zou verdwijnen. Dit was echter niet het geval. Nog op 10 Juni sprak heel de Brugse kloostergemeente zich voor de volledige splitsing uit ; en toen de tijd was aangebroken om naar het Nationaal

(1) A CB . III, 1008, p. 258. (3) A CB . I, 6118.

(2) Ibid.,

p.

260.

V L A A N D E R E N O N A F H A N K E L IJK ? N A TIO N A A L K A P IT T E L 7 9

Kapittel te reizen, kwamen alle Vlaamse stemgerechtigden eerst op 16 Juni te Gent bijeen ; en met algemene stemmen werd de volledige scheiding van Vlaanderen en Brabant voorgestaan (i). En toch zou het plan niet doorgaan.

Eerste Nationaal Kapittel. — Op 23 Januari 1782 dele geerde P. Generaal, Erhardus van Radkersburg, aan de Vlaamse Provinciaal (2) en natuurlijk ook aan zijn Waalse kollega, alle rechtsmacht die hij zelf bezat ; en na zijn her kiezing in het spoedig volgend Generaal Kapittel, vernieuwde hij deze beschikking (3). Doch ook met de burgerlijke macht bleven zaken te regelen. Aldus vroeg de Vlaamse Provinciaal op 9 Februari uitleg aangaande het stemrecht van enkele religieuzen, die in den vreemde waren geboren. Op 25 Februari werd hem geantwoord dat dezen, door de daad zelf dat ze alhier professie hadden afgelegd, als landgenoten werden beschouwd (4). Ook de Gardiaan en de diskreet van Marville mochten aan het Kapittel deel nemen, alhoewel het klooster buiten de grenzen was gelegen. Vooral diende kontakt gehouden met de Waalse Provinciaal. Op 14 Februari was deze te Brussel, samen met zijn sekretaris Hubertus van Bastenaken, die ook de titel van Kustos voerde. De Vlamingen waren vertegenwoordigd door P. Pro vinciaal, Arnoldus van Wespelaar, en de Ex-Provinciaals Am brosius van Maastricht en Willelmus van Duisburg. Er werd overeengekomen dat het Nationaal Kapittel te Brussel op 21 Juni plaats zou hebben en op 20 Februari werd dit aan de Regering medegedeeld. Volgens de burgerlijke voorschriften, moest de oudste Provinciaal als voorzitter optreden ; hier was dit P. Agapitus, doch deze stond het voorzitterschap aan P. Arnoldus af, hetzij omdat de Vlaamse Provincie de belangrijkste was en in de Orde de voorrang had (5), hetzij omdat het Kapittel op haar gebied zou worden gehouden, hetzij eindelijk omdat Arnol dus voorzeker beide landstalen machtig was. Niettemin werden (1) A C B . I, 7497, p. 98. (3) A C B . I, 6120. (5) Dl. I, blz. 295.

(2) A C B . I, 6115. (4) A C B . III, 1009, p. 2.

80

II. O N D ER O O ST EN R IJK . A . D E N D L. K O N G R E G ATIE

de konvokatiebrieven voor het Kapittel, ook voor Vlaande ren, leper, Menen en Veurne, door de Waalse Provinciaal verstuurd (i). Als antwoord op een brief van P. Generaal van 13 Maart (2), werd hem in de maand April door Arnoldus geantwoord (3), dat hij nog niet wist of ook Provinciaal Kapittel kon worden gehouden, alhoewel de Waalse Provincie stellig praktisch onafhankelijk zou blijven. Nog op 24 Mei schreef dezelfde naar alle Vlaamse kloosters, dat men, zo het toegelaten werd, ook Provinciaal Kapittel zou houden ; doch dit was nog twijfel achtig ; niettemin moest men in ieder klooster een diskreet kiezen (4). Vóór het Nationaal Kapittel zou beginnen, waren beide Definitoria, uit Vlaanderen en uit Wallonië, op voorhand te Brussel bijeengekomen. Er werd beslist dat men zoveel mogelijk de verdeling in Provincies zou behouden, doch onder de naam van Kustodieën ; daarom zou na het Nationaal Kapittel ook een Provinciaal Kapittel te Brussel worden gehouden, zowel voor de Walen als voor de Vlamingen ; doch P. Provinciaal zou voortaan de titel van Kommissaris dragen en van P. Vi sitator afhangen. Eveneens werd er overeengekomen 1) dat P. Visitator zich niet met het bestuur van één of andere Kustodie zou inlaten ; hij kon dus niemand verplaatsen, aan niemand verlof voor een uitstapje verlenen, noch iemand tot één of andere bediening benoemen, tenzij met verlof van P. Kommissaris. 2) Volgens de burgerlijke voorschriften, zouden de Konsultoren in het volgende Nationaal Kapittel ook aktief en passief stemrecht genieten, al waren ze ook geen Gardiaan of diskreet. 3) Voor de Kustodiale Kapittels had P. Visitator stemrecht voor zijn eigen gebied, niet voor de andere, al mocht hij daar ook de vergadering voorzitten, zo hij het begeerde. 4) P. Visitator kon tot geen enkele andere bediening worden bevorderd, ter wijl de Konsultoren terzelfder tijd Kommissaris, Definitor of (1) 258, (2) (4)

A R A ., Cons. pr. Autr., 834 ; B SN ., H S. 66, p. 2 16 ; A C B . III, 1008, pp. 263 ; 1009, pp. 1-2. A C B . II I, 1008, p. 260. (3) A CB . I, 6118. A C B . I, 6119.

E E R ST E N A TIO N A A L K A P IT T E L

8l

Gardiaan konden worden. 5) De Visitator werd de eerste maal vrij uit één van de gebieden genomen, doch daarna beurtelings uit een ander. 6) Zo een Konsultor stierf, zou men er een andere uit dezelfde groep kiezen. Eindelijk 7) vergader de het Nationaal Kapittel steeds om de 4 jaar en wel te Brus sel (1). Het hoger bestuur, dat praktisch de plaats van het Generaal Definitorium innam, bestond volgens de voorschriften uit een Visitator en vier Konsultoren, waarvan één de titel en de bediening van Vice-Visitator kreeg. Ook in een vaste sekretaris was voorzien. Het bestuur bestond aldus uit vijf leden. Het bleek moeilijk om deze waardigheden op een passende wijze onder Vlamin gen en Walen te verdelen. Men mocht immers niet vergeten dat laatstgenoemden slechts half zo talrijk waren als de an deren. Om een goede regeling te vinden, begon men met vast te stellen dat er praktisch drie verschillende groepen bestonden : de Walen, de Vlamingen en de Brabanders. In Januari 1782 vond men goed, één Konsultor uit iedere groep te nemen ; de Visitator, samen met zijn sekretaris, kon vrij uit één van de drie gebieden worden genomen, al had men daar ook al reeds een Konsultor ; de vierde plaats, die nog te begeven bleef, kon men dan naar keuze aan één van de groe pen geven, behalve aan deze waartoe P. Visitator behoorde. In deze regeling viel het echter op, dat één van de gebieden te veel zou benadeeld zijn, zo het slechts één raadslid kreeg. Van de andere kant zou de Kustodie waartoe P. Visitator behoorde, stellig te veel begunstigd worden, daar zij, behalve deze hoge Overste, ook nog een Konsultor en P. Sekretaris uit haar gebied zou krijgen. Daarom werd uiteindelijk vast gesteld, dat ieder gebied twee raadsleden zou krijgen, behalve het gebied waartoe P. Visitator behoorde ; dit moest zich tevreden stellen met daarenboven nog P. Sekretaris te mogen leveren. De stemgerechtigden kwamen op 20 Juni vóór de middag te Brussel aan en om 3 u. hield Arnoldus zijn toespraak, we (1) A CB. III, 1008, p. 264 ; B SN ., H S. 66, p. 217.

82

II. O N D ER O O ST EN R IJK . A . D E N D L. K O N G R E G A TIE

weten niet in welke taal. Voor het overige gebeurde alles over eenkomstig de voorschriften van de burgerlijke wet en ook van de Konstituties. ’s Morgens om 7 u. begonnen de formali teiten, de eed en de lezingen in de refter. Zestig kapitularis sen waren aanwezig ; slechts Jacobus van Kortrijk en Hermannus van leper, beiden Gardiaan in hun geboortestad, waren wegens ziekte weggebleven (1). In het eerste scrutinium werd Willelmus van Duisburg met de kleine meerderheid van 34 stemmen tot Visitator verkozen. In de volgende stemming kreeg men drie Konsultoren : Gode fridus van Aalst, die ook Vice-Kustos werd, Theodorus van Charleroi en Agapitus van Feignies. Een laatste scrutinium eindelijk gaf nog de meerderheid aan Seraphinus van Oosten de. Volgens verlangen van Willelmus, werd Arnoldus van Wespelaar bij akklamatie tot sekretaris aangesteld. Agapitus had eerst zijn passieve stem voor Visitator en Konsultor willen verzaken ; doch men had hem weten over te halen om het niet te doen (2). Na de keuze trok men naar de kerk, onder het zingen van het Te Deum en eerbiedig kuste eenieder de hand van de nieuwe Visitator. Volgens de burgerlijke voorschriften, nog op 3 April vernieuwd, werd de keuze de volgende dag door de Aarts bisschop goedgekeurd ; doch voorzichtig voegde hij er de for mule bij : « in quantum possumus » (3). Ook de overige Bis schoppen kregen zo’n mededeling (4). Daags na het grote Kapittel hielden de Walen dan in de warmkamer en de Vlamingen in de refter hun Provinciaal Kapittel. Niettegenstaande alle separatisme, werd voor de grote Vlaamse Provincie slechts één Definitorium aangesteld, waarvan de Brabanders twee leden kregen en de Vlamingen eveneens ; doch deze laatsten kregen ook de Kommissaris of Kustos, Godefridus van Aalst. Bij deze keuze gaf het eerste scrutinium de meerderheid aan de Definitoren Godefridus van Aalst en Franciscus van Calcar en het tweede aan Matthaeus (1) (2) (3) (4)

B SN ., B SN ., A CB . Zie b.

H S. 66, p. 216 ; A C B . III, 1009, pp. 2-3. HS. 66, p. 216. III, 1008, p. 264 ; 1009, pp. 2-3. v. B A B ., Acta, 7 Juli 1782.

N A TIO N A A L

K A P IT T E L .

G O D EFR ID U S

VAN

AALST

83

van Oudenaarde en Lambertus van Mol. Tot Kommissaris of Kustos werd Godefridus de tweede maal benoemd en in een herhaald scrutinium werd Tranquillinus van Meulebeke tot vijfde Definitor bevorderd. De nieuwe Visitator Generaal liet zich spoedig een koperen stempel maken (i), met als beeldenaar de Aartsengel Michael die de draak velt. Dit is het wapen van de stad Brussel, waar P. Visitator zijn zetel vestigde. Toen hij zo’n afbeelding verkoos, hoopte hij inwendig wellicht dat dezelfde zegevierende Engel ook spoedig alle hervormingen van Joseph II zou neervellen !

P . Godefridus van Aalst werd tot Provinciaal verkozen en in de volgende bladzijden zullen wij hem herhaaldelijk in deze hoedanigheid aan het werk zien. We beginnen dus nader kennis met hem te maken. Om zijn buitengewoon talent en wellicht ook om zijn prachtig geschrift, was hij in 1778 sekretaris van P. Provinciaal geworden. In de drie jaar dat hij deze bediening vervulde heeft hij een werk gekompileerd, waarvoor de Provincie hem eeuwig dankbaar moet zijn. Uit de talrijke professieregisters, thans ten dele verloren, wist hij een repertorium samen te stellen (2), waar voor bijna alle Vlaamse religieuzen de familienaam, naam der ouders, kloosternaam, geboorteplaats, plaats en datum van inkleding en overlijden staan geboekt. Dit kostbare werk bewijst ons onschatbare diensten en een groot geluk is het, dat het onder de Franse overheersing bewaard bleef. Als jonge Pater, was Godefridus eerst in 1767, na een paar jaren ministerie, lektor geworden en onder zijn studenten telde hij de beruchte Auxilius Vervisch. Deze gedenkt zijn gewezen (1) Vroeger berustte het in het Franciskaans Museum te Assisi en thans te Rom e (CF., t. V I, 1936, p. 322). In A C B . I, 6140 vin d t men gedrukte for mulieren vanwege P. Visitator, om bij de Bisschoppen jurisdiktie voor de religieuzen aan te vragen ; doch te voren zijn ze van het grote zegel, niet van P. Visitator, m aar van de Vlaam se Provinciaal voorzien ! W ellicht bezat W illelm us zelf geen groot zegel. (2) A C B . III, 3011.

84

II. O NDER O O ST E N R IJK . A . D E N D L. K O N G REG ATIE

leermeester met allerlei scheldnamen. Naar zijn geboortestad vooreerst, heet hij hem de Aalsterse studiosus (i), de draaiende studiosus (2), de draaier of Aalsterse draaier (3) enz. Thans nog is Draaier een gewone bijnaam van de Aalstenaars (4). Voor deze titel schijnt Vervisch een voorliefde te hebben, omdat Godefridus hem destijds, wegens zijn onhandelbaarheid, in de gevangenis had « gedraaid » (5). Daar P. Lektor onder de naam van Ludovicus was gedoopt, betitelt men hem eveneens als Louis, Père of Pater Louis (6). De kloosternaam Godefridus geeft aanleiding tot de spotnaam Godefroid de Brouillon (7). Volgens Vervisch, was Godefridus de eerste filozoof van zijn eeuw, een man die helemaal in hoge bespiegelingen leefde, zodat deze schrijver hem Louis de Filozoof heette (8). Zo men hem gelooft, ging de Pater geheel in zijn spekulatie op ; hij studeerde met Adam in het paradijs, met Enoch in het lucht ruim of met Paulus in de derde hemel (9), zodat de studenten bij P. Provinciaal over zo’n afgetrokken bespiegelingen hun beklag deden (10). Hij had ook persoonlijke opvattingen (11). Hij had geleerd dat de wereld geen 200 jaar meer zou be staan (12) en dat de Antichrist de naam van Ludovicus zou dragen(i3). Deze laatste theorie was oorzaak dat de spekuleren-

(1) Dl. II, blz. 56, 58, 59. (2) Dl. II, blz. 58-59. (3) Dl. I, blz. 42, 43, 50, 75, 116, 120, 157, 204, 211, 244 n. i, 309 n. 4, 311 ; Dl. II, blz. j, x n. 1, 15, 59, 258 ; Dl. III, blz. 117, 305 n. 1. (4) F r . D e P o t t e r en J. B r o e c k a e r t , Geschiedenis der stad Aalst, D l . IV (Gent 1876), blz. 383-84. (5) D l. I, blz. 43. (6) Dl. I, blz. 79, 80, 82, 113, 114 n. 1, 152 n. 1, 309 n. 3 ; Dl. II, blz. x n. 1, 20 n. 1. W onderlijk is h et wel d at de naam van Louis ook voorkom t in een brief van buiten de Orde naar Vervisch gericht (Dl. I, blz. 80) ; zo de tek st w erkelijk letterlijk w ordt weergegeven, kan men vermoeden d a t V er visch bij zijn vrienden zijn O verste ook onder deze naam aanduidde... (7) D l. I, blz. 216 ; D l. II, blz. 48, 241 n. 1. (8) Dl. I, blz. 42. (9) D l. I, blz. 44, 50 ; DI. II, blz. 258. (10) Dl. I, blz. 50. (11) Zie voorbeelden Dl. I, blz. 43. (12) D l. I, blz. 43. (13) Dl. I, blz. 42 ; Dl. II, blz. vj n. 1 ; D l. III, blz. 337. De theorie zal wel op het feit rusten, dat de naam L udovicus, volgens de telw aarde van de L atijnse letters, het getal 666 van het beest geeft, volgens Apoc. X I I I , 18.

GO D EFR ID U S VA N A A L ST

85

de lektor, die zoals gezegd juist deze ongelukkige doopnaam had gekregen, nu door Vervisch tot Louis Antichrist werd gedoopt (1). Het is klaar dat deze voorliefde voor abstrakte bespiegelingen hier wel wat wordt aangedikt. De hoge bedieningen welke hij vervulde, beletten niet dat Godefridus een eigenaardig man was, in de beste zin van het woord. We weten reeds dat Vervisch hem Fera of Ferus singu laris heette, waarbij de klemtoon op singularis valt (2) ; want deze spotvogel moet toch bekennen dat Godefridus een braaf man was (3) ; en de eigenaardigheden, die hij in het belachelijke trekt, zijn heel onschuldig of dwingen zelfs onze bewondering af. Naar het schijnt (4), was Godefridus « een man die bynae noyt slaept, noyt warmt ; hij zegt dat eten, drinken, slaepen, warmen enz. peure en enkele gewoonten zyn... Noyt wonderlyker mensch heb ik myn leven ontmoed ; nochtans ik heb met vele menschen gehandeld en verkeert... H y leeft als buyten de natuerelyke onderwerpingen (5). Noyt [is hij] op kette (6) gegaen, uyt vreeze van de boere honden (7)... Hy schreeuwt op den predikstoel als eenen leeuw ; en als hy ergens een kobbe ziet, hy sterft van vreeze ; hy heeft daer voor meermaels uyt zynen leerstoel geloopen ; hy kan geen kobbenet of webben verdraegen... » Een mens die zo onthecht was, moest natuurlijk met tegen zin zien dat enkele medebroeders één en ander minder stipt onderhielden. In het vuur van zijn welsprekendheid zou hij eens beweerd hebben, ten minste wederom als men Ver visch (8) mag geloven, dat er van de honderd medebroeders (1) Dl. I, blz. 269, 306 n. i ; Dl. III, blz. 337. (2) Dl. I, blz. 141 n. 1, 188, 213, 216-18, 322; Dl. II, blz. i, 57, 59, 60. (3) Dl. II, blz. 258. (4) D l. I, blz. 42-43 ; vgl. Dl. II, blz. 258. N ooit dronk hij thee. (5) D l. I, blz. 43 spot Vervisch er wel mee, d at Godefridus ganse dagen m et Mej. M ietje Provoost van Gent kon « speculativeren » ; m aar (wonder genoeg voor wie V ervisch ’ geestesrichting kent), ziet hij daar niets verdachts in. Elders (Dl. II, blz. 258) w ordt in dit verband nog een Mej. Ronse ge noemd. N aar het schijnt, kende Godefridus geen begeerlijkheid (Dl. I, blz. 42) ! (6) K e tte = Frans quête = termijn. (7) Daarentegen was hij een groot liefhebber van katten (Dl. I, blz. 43). (8) Dl. I, blz. 214 ; Dl. II, blz. 20 n. 1, 258.

86

II. O N D ER O O ST EN R IJK . A . D E ND L. K O N G R EG ATIE

geen vijf zalig worden. De uitspraak moet uit het zinsverband gerukt zijn. Evenmin moet men het ernstig opnemen, wanneer Vervisch op andere bladzijden (i) zijn Overste beschuldigt, als zou hij een schijnheilig, werelds en onverzoenbaar despoot zijn. Spoedig zal Godefridus al zijn ijver en omzichtigheid nodig hebben met betrekking tot de drie nieuwverworven kloosters van de Duinkerkse Kustodie.

leper, Menen en Veurne. — Hoger hebben we vernomen, dat de Vlaamse kapitularissen vóór het Nationaal Kapittel eerst te Gent een vergadering hielden, om samen hun houding te bepalen. Hilarius van Komen, Gardiaan te Menen, trad er als woordvoerder van de drie genaaste kloosters op, doch zijn plannen vonden geen bijval. Hetzelfde lot viel hemtebeurt, toen hij ook te Brussel zijn standpunt uiteenzette. De dag waarop het Kapittel zou beginnen, hield hij ’s morgens vroeg nog een vergadering met zijn aanhangers en daarop ging hij aan P. Provinciaal aankondigen dat ze aan de verkiezingen geen deel zouden nemen. Toen hun echter werd geantwoord dat het hun geheel vrij stond, kwamen ze toch stemmen en samen met de anderen huldigden ze de nieuwe Oversten (2). Méér bijval dan Hilarius’ voorstellen vond een formule, waarschijnlijk te leper opgesteld en daarna ook aan de konfraters te Veurne voorgelegd, om ze door de diskreet aan het Nationaal Kapittel te laten afgeven (3). Op het voorstel ingaande, beslisten de nieuwe Oversten op 24 Juni 1782 inder daad, dat de drie kloosters door Oversten uit eigen gebied zouden worden bestuurd, dat ze eigen noviciaat en studies zouden krijgen en dat de religieuzen zoveel mogelijk in dit gebied zouden worden gelaten. Doch in de refter moest het stil zwijgen weer worden onderhouden en om de gebruiken en gewoonten van de grote Vlaamse Provincie geleidelijk in te voeren, zou men beginnen met het Caeremoniale aan tafel voor te lezen (4). (1) D l. I, blz. 114 n. 1, 152 n. i, 307 n. 2 en 3 ; Dl. II, blz. 258. (2) A C B . III, 1008, p. 273. (3) A C B . I, 1770. (4) A C B . I, 6121 ; III, 1008, p. 266.

IE P E R , M ENEN EN V EU R N E

87

Reeds op 3 Juli vertrok Godefridus van Aalst uit Brussel naar Veurne, leper en Menen, om er Visitatie te houden. Op 25 Augustus kwam het Definitorium dan in de Hoofdstad bijeen, om Oversten voor deze kloosters te benoemen en voorschriften op te stellen. De levenswijze van de Vlaamse Provincie aldaar invoeren, was een lastige onderneming en men voorzag wel, hoeveel het de religieuzen zou kosten om oude ingewortelde gewoonten en vrijheden af te leggen. De drie kloosters waren als een lastpost en wellicht was één of andere Definitor wel blij, toen Veume afbrandde. Doch dit bracht geen oplossing, want spoedig werden de gebouwen hersteld. Men schreef dus voor (1) dat het silentium weer aan tafel moest worden onderhouden, dat men voortaan minder zou uitgaan, geen rijtuigen meer gebruiken, minder eten en drinken in de stad, geen leken meer aan de rekreaties laten deel nemen, de bakkebaard niet meer scheren en vooral met het tabakroken ophouden. Zwaar moest het eveneens vallen dat de Paters voortaan slechts twee vrije missen per week kre gen in plaats van drie, zoals vroeger. De Gardiaans werden voor het uitvoeren van deze hervormingen verantwoordelijk gesteld ; waren ze nalatig, dan zouden ze eenvoudig worden afgezet. Doch zo gemakkelijk zou het niet gaan. Te leper onderte kenden elf Paters, dus de meerderheid der religieuzen (waar bij P. Gardiaan en P. Vikaris zich echter niet aansloten) een gezamenlijke brief, te Brussel op 22 Oktober ontvangen (2). Vlakaf zegden ze dat ze de voorschriften niet konden aanvaar den. Ze betwijfelden zelfs het gezag van Godefridus (al hadden ze hem ook te Brussel erkend), daar de regeling, door de Rege ring opgedrongen, geen Provinciaals meer kende. Op 24 Oktober zond Godefridus echter een goed overwogen antwoord, om de brief punt voor punt te weerleggen. Hadden ze, zegt hij, in plaats van zich zo radikaal uit te drukken, liever wat uitstel of dispensatie in één of ander punt gevraagd, dan ware hun dit ongetwijfeld toegestaan geworden ; nu echter moest een definitieve regeling van elders worden (1) A C B . III, 1008, pp. 268-71.

(2) Ibid., pp. 271-72.

88

II. O NDER O O ST E N R IJK . A . D E ND L. K O N G REG ATIE

verwacht. Dit doelde natuurlijk op een mogelijk ingrijpen van P. Visitator Generaal, al hoort men niet dat deze ertussen zou gekomen zijn (i). Te Veurne bleven slechts enkele religieuzen na de brand en deze schijnen zich niet te hebben geroerd. Menen was echter minder inschikkelijk, alhoewel de handelwijze van leper hoe genaamd niet werd nagevolgd. Vooreerst schreef men daar geen gezamenlijke brief, maar de Gardiaan, Cherubinus van Voormezele, handelde in eigen naam. Op 28 Oktober ontving Godefridus dus een schrijven, waarbij de Overste de goede ontvangst van de voorschriften meldde ; doch hij voegde er bij, dat hij ze nog niet had durven afkondigen, uit vrees van te groot misnoegen en andere ongemakken ; en eerbiedig vroeg hij ontslag van het afkondigen (2). Reeds de volgende dag antwoordde Godefridus dat hij het gevraagde uitstel gaarne toestond, doch dat men geleidelijk de hervormingen zou invoeren, vooral in de onderrichtingen en vermaningen, die de Gardiaans gewoon zijn aan hun onderdanen te geven. Niet temin antwoordde hij uitdrukkelijk op de verschillende be zwaren, door P. Gardiaan geformuleerd (3). Hoe en wanneer de zaken voorgoed werden geregeld, weten we niet. Godefridus was van plan te dien einde een vergade ring te leper te beleggen ; doch voordat zijn opzet werd uit gevoerd, hielden de voornaamste Paters uit de drie huizen op eigen gelegenheid een beraadslaging te Menen. Klaarder dan ooit, bleek dat men nog altijd onafhankelijk wilde blij ven (4), wat natuurlijk volgens de geldende voorschriften niet kon worden uitgevoerd. Het is te denken dat de moeilijkheden bijna alle in de Visita tie van Mei 1783 werden opgelost (5). We weten dat nog in 1794 Amandus van Hundelgem, Definitor en Vice-Kustos van Vlaanderen, speciaal in deze drie kloosters Visitatie ging houden (6). Bijna alle bepalingen aangaande het bestuur van dit gebied hadden geen lang leven. Het afzonderlijke novi ciaat en de plaatselijke studies vervielen vanzelf, toen in heel (l) Ibid., pp. 173-77. (3) Ibid., pp. 278-79. (5) A CB . III, 1008, p. 285.

(2) Ibid., pp. 277-78. (4) A C B . I, 8639-40. (6) A C B . III, 1008, p. 334.

IE P E R , M E N EN , V E U R N E . TU SSE N 1 7 8 2 EN 1 7 8 6

89

het land het aanvaarden van novicen werd verboden en alle studenten naar het Seminarie Generaal moesten worden gestuurd. Toch bleven de religieuzen meestal in hun geboortestreek wonen, onder Gardiaans en Vikarissen uit het zelfde gebied. Niettemin ziet men ook religieuzen uit andere gewesten zich daar vestigen ; en in 1793 werd Gaudiosus van Antwerpen te leper tot diskreet gekozen. We weten overigens dat de drie huizen reeds van de eerste maanden af predikan ten te weinig hadden en er uit de grote Provincie vroegen (1).

T ussen twee Nationale Kapittels, 1782-86. — Op 19 Augustus 1782 stond de Regering toe, dat P. Visitator Gene raal, door bemiddeling van de Hof kanselarij, zijn verkie zing aan Rome bekend maakte, doch zonder daarvan enige bekrachtiging te vragen (2). Deze gedragslijn werd ook aan de andere kloosterorden voorgeschreven (3). Langs dezelfde officiële weg antwoordde Erhardus van Radkersburg op 24 Juli, dat hij zich over de uitslag der verkiezingen verheug de (4). Met zijn Konsultors hield Willelmus nu en dan besprekingen en beraadslagingen (5), waarbij dan ook soms voorschriften werden opgemaakt. Van hun kant, hielden de Definitoria van Vlaanderen en van Wallonië ook hun vergaderingen, om de gewone verplaat singen en benoemingen door te voeren en omzendbrieven op te stellen. Bij zo’n vergaderingen werd veelal uitdrukkelijk het bevel van P. Visitator Generaal vermeld. Dat het klooster te Marville in 1783 voor de Walen verloren ging, weten we reeds (6). In de periode tussen beide Nationale Kapittels van 1782 en 1786 kwamen er geen botsingen met de Regering ; dat zal eerst na het tweede Kapittel ter gelegenheid van het Seminarie Generaal gebeuren. Toen Aartshertogin Maria Christina met haar koninklijke Gemaal in Oktober 1783 te Luxemburg vertoefde, liet ze de (1) A C B . I, 8639. (3) B A B ., Acta, 31 Aug. 1782. (5) A C B . III, 1008, pp. 286-87.

(2) A C B . II I, 1009, pp. 6-10. (4) A C B . I, 6122. (6) Dl. III, blz. 138-40.

go

II. O N D ER O O ST EN R IJK . A . D E ND L. K O N G REG ATIE

ere wijn tussen de Rekollekten en de Kapucijnen verdelen ; ze kregen elk een stuk (i). Tot nu toe was de rekrutering ook nogal goed geweest. Wel mocht men vóór het einde van het 25e jaar geen geloften uitspreken, doch men kon het noviciaat voltooien en daarna ongeprofest de studie beginnen (2). Veel erger was het, toen in 1783 het inkleden van novicen totaal werd verboden (3).

Visitatiereizen. — Voor de vorm, werden de Kommissarissen regelmatig door P. Visitator Generaal belast met het houden van Visitatie, zoals een Provinciaal verplicht is te doen. Op 8 Juli 1783 delegeerde Willelmus aldus Theodorus van Charleroi, onder voorwendsel, dat hij het zelf niet kon, van wege de verre afstanden en het verschillend taalgebruik. Doch op 7 Augustus kreeg Theodorus te Namen onvoorziens bezoek van de Prokureur, die er op wees dat, volgens de voorschrif ten, Visitatie houden uitsluitend het werk van P. Visitator was. Om erger te voorkomen, durfde de Pater zijn Visitatie niet voortzetten. Toen Willelmus het vernam, stuurde hij dade lijk een verzoek naar de Regering, om hetzelfde voorrecht te vragen dat de Rekollekten reeds sedert een jaar genoten. Bij hen was de verdeling in Provincies praktisch met verlof van de Regering behouden, met dien verstande echter, dat P. Visitator altijd boven allen stond, alle hoger gezag in handen hield en de «Provinciaal » slechts met zijn delegatie in aktie mocht komen. Op 21 Augustus 1783 werd inderdaad hetzelfde voorrecht aan de Kapucijnen verleend (4). Zelf hield P. Visitator ook nu en dan Visitatie. Zo reisde hij in April 1785 uit Kortrijk naar Doornik (5). Voor de afgelegen kloosters te Aarlen en Luxemburg lieten zijn hoge jaren hem niet toe, de verre reis van uit Namen nog voort te zetten, zodat hij zijn Kommissaris Agapitus van Feignies op 22 Mei (1) B L ., H S. 40, p. 164. (2) A C B . II I, 1008, p. 271. (3) Dl. V II I, blz. 463 ; A C B . I, 7497 pp. 99 e n 285. (4 ) B SN ., H S. 66, f . 1 7 4 V . - 7 5 1 : . ; A C B . I, 6151-6162 ; II I, 1009, pp. 22-25, 4 6 - 4 9 ; L . L a h a y e e t H. d e R a d i g u è s , Inventaire analytique des pièces et dossiers contenus dans la correspondance du Conseil prov. et du procureur général de Nam ur (Namur 1892), p. 276. (5) V

e r v is c h

, D l. I , b lz . 206.

V IS IT A T IE R E IZ E N

91

daarmee belastte (1). Te Aarlen was de toestand overigens niet normaal, wegens de grote stadsbrand (2). Naar Luxemburg schreef Willelmus echter om te vernemen of een Visitatie door hem persoonlijk daar wellicht gewenst was ; doch daar alles normaal bleek, hoefde hij de lastige reis niet te onder nemen (3). Ook te Eupen, waar bijna de helft van de reli gieuzen door het herbergen van besmette militairen was bezweken, bleek een persoonlijke Visitatie niet nodig (4). Te Namen nam hij dus van zijn reisgezel Agapitus van Feignies afscheid en kwam over Gembloers, Waver, Overijse en Tervuren naar Brussel terug. Daar Wallonië aldus zijn beurt had gekregen, wilde hij het volgende jaar dezelfde zending in Vlaanderen volbrengen. Voor een man van 70 jaar was het echter een vermoeiende reis en het weer was weinig aantrekkelijk, toen hij op 7 Februari 1786 de tocht begon. Hij ging over Affligem, Aalst, Oude naarde, Kortrijk, Menen, leper, Veurne, Oostende, Brugge en Gent. Te Brugge huldigde men hem wegens zijn jubilee van 50 jaar kloosterleven. Doch daar kreeg hij brieven van de Rege ring aangaande het Seminarie Generaal, zodat hij uit Gent eerst over Aalst naar de Hoofdstad terugreisde. Op 31 Maart zette hij echter zijn tocht voort naar Mechelen, Antwerpen en Dendermonde, waarna hij weer naar Brussel terugkeerde. Zo ook kwam hij na de Visitatie te Tervuren weer terug, om zich met de konvokatie van het aanstaande Nationaal Kapit tel bezig te houden. Zo gauw dit was geregeld, reisde hij nog naar Leuven, Tienen, Aarschot, Lier en Meersel en in dit laatste klooster bleef hij 4 of 5 dagen uitrusten. Bij zijn terug keer bezocht hij zelfs het fort te Lillo, waar Gregorius van Gent pastoor was (5).

Sombere vooruitzichten. — De toestand was ver van rooskleurig en P. Visitator vreesde het ergste. Herhaaldelijk vroeg de Regering statistieken van het aantal religieuzen, de (1) A C B . II I, 1009, pp. 63-64. In Juli 1786 werd de V isitatie te Aarlen gedaan door Leopoldus van Tirschenreuth (Dl. II, blz. 67). (2) D l. II, blz. 66-67. (3 ) A C B . III, 1009, pp. 69-70. (4) Ibid., pp. 70-71. (5) Ibid., pp. 78-81.

92

II. O N D ER O O ST E N R IJK . A . D E N D L. K O N G R E G A TIE

studenten, de inkomsten enz. (i), wat allerlei kwade vermoe dens toeliet. Er was sprake van een nieuwe verdeling van de parochies op het platteland (2), en dit ook wekte achterdocht. Het was een geluk voor Willelmus dat hij regelmatig in het geheim met P. Generaal kon kor responderen. Dit gebeurde gewoonlijk over de Rijselse Provincie, soms door bemiddeling van de Generale Definitor Abel van Lisieux (3) of de gewezen Vice-Prokurator Hugo van Parijs (4). Gewoonlijk werd het antwoord uit Rome met de gewone briefpost uit Rijsel naar Brussel gestuurd (5). Willelmus vreesde dat de Kapucijnen geheel zouden worden opgeheven, zoals met de « nutteloze Orden » was gebeurd (6) of dat de inrichting van de Orde ten minste grondig zou worden gewijzigd. P. Generaal geloofde dit echter niet ; doch hij voorzag (7) dat men ze zou laten uitsterven en de jongere elementen wellicht in de zielzorg benutten. Naargelang het getal reli gieuzen verminderde, zou men kloosters afschaffen, het béde len verbieden en de overlevenden wellicht een pensioen verle nen. Daarbij liet hij overigens opmerken dat het bédelen voor de Minderbroeders eigenlijk geen verplichting was, maar een recht waarvan ze, zo ze wilden of indien het nodig was, gebruik konden maken. Overigens was er aan de stellige wil van de Regering geen weerstand te bieden. Er werd inderdaad beweerd dat het vragen van aalmoezen zou worden verboden. Daarom gaf het Nationaal Definitorium reeds op 14 Januari 1785 voorschriften en aanwijzingen voor deze eventualiteit (8) ; en P. Generaal keurde het goed dat men zich op alles voorbereidde (9). Men vertelde eveneens dat verschillende kloosters zouden worden samengevoegd en dat de religieuzen uit ieder klooster zelf onder de eigen bewoners hun Overste zouden moeten (1) (2) (4) (5) (6) (8) (9)

A CB . ACB. ACB. ACB. ACB. ACB. ACB.

I, I, I, I, I, I, I,

6160-61, 7497 p. 285, 21.402 p. 5obis ; III, 1009, pp. 49-53, 966179-81. (3) A C B . I, 6146. 6153-55. 6156-57, 6166, 6171, 6i77-78bis. 6146. (7) A C B . I, 6156-57. 1777-78, 6177 ; III, 1008, pp. 293-94. 6171, 6177.

SO M BERE VO ORU ITZICH TEN

93

kiezen ; dat de studenten in scholen buiten de Orde zouden worden geplaatst, en dat men wereldlijke kleding zou moeten dragen. Anderen meenden dat men niet meer van het éne naar het andere klooster zou mogen verhuizen (i). Beslist was echter dat Joseph II het parochie wezen in het land zou reorganiseren. Bij deze gelegenheid zou het klooster te Leuven als nutteloos worden opgeheven. Ook dit van Mechelen moest verdwijnen, doch de kerk kon blijven om er mis te lezen en katechismus te geven. Te Lier moest een nieuwe parochie komen, die men in de kerk van de Dominikanen of de Kapucijnen kon onderbren gen ; ook Oostende zou parochiekerk worden (2). Als geboren Oostenrijker, nam P. Generaal, Erhardus van Radkersburg, dit allemaal zo dramatisch niet op ; in zijn vader land had men dit ook beleefd en hij vond dat men aan dwang vanwege de burgerlijke Regering geen weerstand kon bie den (3). Overigens had men reeds voor verschillende van deze nieuwigheden pauselijke machtiging of dispensatie weten te verkrijgen (4).

Het tweede Nationaal Kapittel. — In November 1782 werd door de Regering uitdrukkelijk verklaard dat lekebroe ders geen stemrecht hadden bij de keuze van de diskreet (5). Dit vernederde hen natuurlijk wel, doch aan de wil van de Keizer kon geen weerstand worden geboden. Ze hadden dus hoegenaamd geen invloed op het tweede en laatste Nationaal Kapittel, dat op 23 Juni 1786 te Brussel zou worden gehouden. Een ander belangrijk feit was dat Agapitus van Feignies, die wegens zijn Franse oorsprong met de Regering moeilijkheden had gekregen, juist vóór het Kapittel, met wettig verlof van P. Visitator Generaal, naar de Rijselse Provincie overging (6). (1) A C B . I, 6165, 6170. (2) G. D e S c h e p p e r , La réorganisation des paroisses ([Louvain-Bruxelles] 1942), pp. 186, 191, 193-94(3) A C B . I, 6166. (4) A C B . I, 6171, 6177. (5) A C B . I, 6i23-24bis, 7449-50, 8638. (6) A C B . III, 1009, pp. 87-88. B K P ., HS. 49, p. 155, m erkt daarbij w ille keurig op, dat nog anderen zijn voorbeeld hadden willen volgen, doch dat het H of het verbood. Men schijnt niet te weten d at de P ater hoegenaamd niet vrijw illig, m aar wegens m oeilijkheden m et de Brusselse Regering, to t deze oplossing kwam.

94

II- O N D E R O O ST E N R IJK . A . D E ND L. K O N G R EG ATIE

Doch na de opheffing van de kloosters in Frankrijk, was hij in 1792 weer te Doornik terug en overleed aldaar in 1807 (1). Op last van P. Visitator werden de konvokatiebrieven voor het Kapittel door beide Kommissarissen naar de kloosters gestuurd (2). Op 22 Juni moesten alle stemgerechtigden vóór de middag te Brussel zijn en na de middag hield P. Visitator een toespraak. De volgende dag las hij de mis van de H. Geest en om 7,30 u. waren alle stemgerechtigden in de refter. Volgens de geldende voorschriften, mocht Willelmus her kozen worden ; doch in 1782 was men overeengekomen dat men de volgende maal een Visitator uit een ander gebied zou nemen. Iedereen was nu echter zo tevreden over P. Willelmus en ook de houding van de Regering was zo weinig bemoedi gend, dat men het beter vond de ervaren Overste aan het roer te laten. Hij werd dus ook in het eerste scrutinium tot Visi tator Generaal herkozen. In het volgende scrutinium kreeg men drie Konsultoren : Theodorus van Charleroi, Godefridus van Aalst en Eligius van Zinnik ; een laatste stemming bracht als vierde Raadslid Tranquillinus van Meulebeke, terwijl Illumi natus van Leuven tot sekretaris generaal werd bevorderd. Normaal moest Theodorus nu ook Kommissaris voor Wallo nië worden ; doch op zijn verzoek, werden de bediening en de last op de schouders van Eligius van Zinnik gelegd. Als eerst gekozene bleef Theodorus wel Vice-Visitator (3) ; maar tijdens de moeilijkheden die spoedig met de Regering van Joseph II zouden losbreken, zal hij het wel bitter betreurd hebben dat deze last op hem rustte... Weer werden de verkiezingen door de Aartsbisschop met de beperking « in quantum possumus » goedgekeurd (4). De meningen waren er over verdeeld, of het nuttig was, weer Provinciaal Kapittel voor Vlaanderen en Wallonië te houden, zoals in 1782. Uiteindelijk besliste de meerderheid dat men het niet zou doen. Maar na gemeenschappelijk overleg, werden op 5 Augustus 1786 officieel door P. Visitator voor de Walen als Raadsleden, samen met Theodorus van Charleroi, (1) D l. IV . § 62. (2) A C B . III, 1009, pp. 83-84. (3) A CB . III, 1008, pp. 300-02 ; 1009, p. 91. (4) A C B . III, 1008, p. 300 ; 1009, p. 94, ; vgl. B A B ., Acta, 4 Juli 1786.

T W E E D E N A TIO N AA L K A P IT T E L (1 7 8 6 )

95

de volgende Gardiaans aangesteld : Gratianus van Luxemburg, Theodardus van Herve en Silverius van Audregnies. Daaren boven werd Joseph van Elsene als plaatsvervanger aangeduid, voor het geval dat één onder de titularissen zou wegvallen, wat echter niet is gebeurd. Voor de Vlamingen werd een andere regeling getroffen. Daar P. Visitator tot hun gebied behoorde, vond men dat men het met een bestuur van drie leden kon stellen, zodat de bediening van Kustos of Provinciaal door Willelmus werd waargenomen, samen met zijn twee Vlaamse Konsultoren. De Visitatie werd in 1787 door P. Visitator gehouden; doch toen deze door Joseph II was afgezet, deed het Godefridus van Aalst. Voordat het Nationaal Kapittel samenkwam, had de Rege ring voorgeschreven bij deze gelegenheid een nieuwe redaktie van de Konstituties klaar te maken, waarin met de nieuwe officiële voorschriften rekening zou worden gehouden, zonder nog melding te maken van exemptie of afhankelijkheid van Rome. De tekst moest aan de goedkeuring van de Regering worden onderworpen (1). Aan dit voorschrift werd echter geen gevolg gegeven en P. Visitator hield zich tevreden met er de Regering op te wijzen, hoe men met de veranderingen in de Konstituties verlegen zat ; daarbij bleef het. Langs officiële weg had men aan Rome weer de uitslag van het Kapittel medegedeeld en op dezelfde wijze kreeg men een nietszeggend officieel antwoord (2). Doch in het geheim schreef Willelmus uitvoeriger en vroeg meteen de bekrachtiging (3). Aangaande de nieuwe Konstituties zegde hij dat men er geen had willen maken, doch dat men zou vragen om daarvan te worden ontslagen. In konscientie vond hij dat men het niet mocht, omdat men de afhankelijkheid van Rome niet mocht prijsgeven. Misschien kon men een tekst opmaken, waarbij men in algemeenheden zou blijven. En moest de Regering streng optreden, dan kon men in ballingschap gaan, b. v. naar de Kustodie van de Allerheiligste Drievuldigheid. Willelmus voorzag nog altijd dat het bédelen spoedig zou (1) A CB . I, 6175, 6189 ; III, 1009, pp. 85-87. (2) A C B . I, 6185 ; III, 1009, pp. 9 4 -9 5 (3) A C B . I, 6184.

96

II. O N D ER O O ST E N R IJK . A . D E N D L. K O N G REG ATIE

worden verboden en dat pensioenen zouden worden inge voerd (i). Op 6 December 1786 ontving hij echter een geheime brief, op 15 November door P. Generaal geschreven (2), met als handtekening, de titel «sincerus amicus ». Over alles had de Overste met de Paus gesproken, doch eerst met veel vertra ging had hij hem kunnen bereiken. Het woord Paus werd natuur lijk niet gebru ikt; men sprak eenvoudig van deze die in de voorkomende moeilijkheden wettig kan voorzien. Voor de nieuwe Konstituties, gaf P. Generaal de raad, eenvoudig te doen zoals in Oostenrijk : sommige dingen weglaten, alhoewel iedereen wist dat ze in geweten bleven verplichten. Doch van deze Konstituties hoort men verder niet meer ; er kwamen veel ergere moeilijkheden ter gelegenbeid van het Seminarie Generaal. Maar voordat we ze uiteenzetten, moeten we eerst afrekenen met een mislopen religieus, Auxilius Vervisch van Moorslede, die het de Oversten jarenlang uiterst lastig heeft gemaakt. (1) A C B . I, 1779-80.

(2) A C B . I, 6189.

B. AUXILIUS VERVISCH VAN MOORSLEDE Een onevenwichtige religieus. — De beruchte Pater, wiens autobiografie in drie boekdelen we zo dikwijls citeren, volgde in 1771-78 te Gent de lessen van Godefridus van Aalst (1). Hij was een flink student en tweemaal verdedigde hij publiek gedrukte theses, in 1775 en 1776. Doch twistziek en taktloos als hij was, ontmoette hij overal moeilijkheden. Reeds als student kwam hij in botsing met de lekebroeders (2) en ook met de Oversten, omdat hij zich te veel de stoffelijke zaken van zijn familie aantrok (3). Een lekebroeder, die door P. Provinciaal werd verplaatst, vond steun bij Auxilius, die hem voorhield dat de Overste zijn rechten te buiten ging (4). Na zijn studies, werd hij als predikant naar Oostende ge stuurd. In zijn biografie gaat hij er fier op, dat hij daar in de kerk van de Witte Nonnen, in tegenwoordigheid van hun leerlingen, over de gebreken van de Zusters zelf predikte (5). Het is daarom niet te verwonderen dat hij voor verdere predi katie bedankt werd (6). Op 20 Juli 1779 werd hij door het bisdom Brugge streng berispt wegens het gebrek aan ernst in zijn sermoenen ; toch werd hij niet gesuspendeerd, omdat het de eerste maal was dat men hem moest terechtwijzen (7). Te Wilskerke handelde hij op de preekstoel over de onenig heid tussen pastoor en koster (8). In plaats van te spreken over de fouten van zijn toehoorders, predikte hij soms over de rijkdom van de geestelijkheid (9), of van de Oratorianen, die te Oostende de parochiekerk bedienden, of nog over het gebrek aan eendracht onder deze Paters en de Kapucijnen (10). V e r v is c h zelf bekent wel ( 11 ) dat zijn ijver som s onbeschei den was, doch dit wijt hij aan het gebrek aan tijd om zijn (1) V g l . Dl. V I I I , blz. 542, § 151. (2) V e r v i s c h , Dl. I , blz. 48-49. (3) Ibid., blz. 45-46. (4) A CB. III, 6269, pp. 27-28. (5) V e r v i s c h , D l. I , blz. 280. (6) Ibid., blz. 57. (7) B A B ., A cta; V e r v i s c h , Dl. I, blz. 67, 236, 241. (8) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 280. (9) Ibid., DI. II, blz. 90. (10) Ibid., Dl. I, blz. 281. (11) Ibid., Dl. I, blz. 242.

98

II. O N D ER O O ST E N R IJK . B. A U X IL IU S VERVISCH

preken voor te bereiden. Vooral met de Oratorianen en met de deken, die tot dezelfde Kongregatie behoorde, kwam hij in botsing (i), zodat het bisdom Brugge hem het prediken ver bood (2) en de Oversten hem in Juni 1779 naar Gent verplaatsten. Daar ging het niet beter en het ware een onbegonnen werk alle moeilijkheden te vermelden waarin hij werd betrokken. Te Ertvelde ergerde hij de pastoor omdat hij de kloosterpij aflegde, om voor zijn pleizier een wandeling in Holland te ondernemen (3). Te Gent hield hij eens op de kansel voor, dat veel onbekwame priesters in de biechtstoelen zetelden (4). Te Oostakker predikte hij tegen de pastoor, die geen arme Paters wilde laten logeren (5). Te Maaigem hoorde hij klach ten over de pastoor vanwege zijn zuster ; hij zou tegen hem preken, doch deed het niet, omdat hij hem goed trakteerde (6).

Beroep op de burgerlijke m acht. — Kolonel van der Meersch was gehuwd met een herbergmeisje, Emerentiana Tetlin, uit Dadizele. Dit was tegen de wil der ouders van de Kolonel, zodat beide gelieven samen naar Holland vluchtten en later, op 19 December 1775, te Brugge in S. Gillis hun huwe lijk kwamen sluiten. De vrouw was een nicht van Vervisch (7). En in 1779-80, toen deze reeds een afkeer van het klooster leven had gekregen, werkte hij langs de Kolonel om, om de militaire pastorie van het Gentse kasteel te kunnen krijgen ; doch het mislukte en van der Meersch zelf ried het hem af (8). We weten reeds dat juist vóór het Kapittel van 1782 de Vlaamse stemgerechtigden te Gent waren overeengekomen, om hun onafhankelijkheid van de Brabanders te verwerven. Onder de grootste voorstanders van het separatisme noemt Vervisch Franciscus van Menen, Stanislaus van Oostende, Wenceslaus van Lokeren en Remigius van Geraardsbergen (9). Hij vertelt dat dezen daarvoor werden bestraft. Dit berust (1) (2) (4) (6) (7) (8)

Ibid., Dl. I, blz. 63-65, 236, 241. A C B . I, 6159. Ibid., Dl. I, blz. 282-83. Ibid., Dl. I, blz. 290-91 ; Dl. II, Ibid., Dl. I, blz. 202 ; R e m b r y - B V e r v i s c h , Dl. I, blz. 250.

(3) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 237, 245. (5) Ibid., Dl. I, blz. 283. blz. 156. a r t h , t. III, p. 754. (9) Ibid., Dl. I, blz. 86.

B E R O E P OP D E B U R G E R L IJK E MACHT. K A N D . M ISSIO N.

99

nochtans niet op de waarheid : ze hadden overigens het recht om voor het plan te ijveren. Een ander geval was het voor Vervisch, die geen kapitularis was en reeds te voren buiten de Orde de steun van de Fiskale Raad tot dit doel inriep. Voor dit beroep op buitenstaanders werd hij als rustverstoorder uit Gent naar Dendermonde verplaatst, publiek bestraft en, daar hij zijn penitentie eerst niet aanvaardde, werd ze zelfs verdub beld. Tevens werd hij met gevangenschap bedreigd en in de prediking geschorst (1). Daarop stuurde men hem naar Kor trijk, onder het bisdom Doornik, waar hij nog nooit jurisdik tie had gekregen. Voortaan zou hij door de Oversten in het prediken geschorst blijven.

Kandidaat M issionaris. — Nu poogde Vervisch naar de missies te vertrekken. De Oversten, die hem kenden, vonden echter, volgens zijn eigen getuigenis, dat hij dit slechts verlangde om het klooster te ontgaan en een vrij leventje te kunnen leiden (2). Dit plan ontstond ook eerst nadat hij de pastorie van het kasteel te Gent niet had kunnen beko men. Eenmaal buiten het klooster, spreekt hij niet meer van missie, maar is hij er slechts op uit, om ergens een goed be taalde betrekking te kunnen bemachtigen... Van Kardinaal Antonelli, prefekt van de Propaganda, beweert hij in Januari 1783 het verlof voor de missie te hebben verkregen en wél door bemiddeling van Aartspriester de Vylder te Gent (3). Dit is echter onmogelijk, daar dit voor een regulier steeds langs zijn Oversten wordt geregeld. Voor andere aangelegenheden drukt hij gewoonlijk stukken en brieven in extenso af, doch hier geeft hij geen tekst. Zelfs aan zijn Over sten wil hij het verlof niet laten zien (4), zoals het toch zijn plicht zou zijn, zo hij er werkelijk een bezit. De Oversten gingen daar natuurlijk niet op in. En ondertus sen was de kandidaat missionaris nog altijd zonder jurisdik tie. In September 1783 moest hij uit Kortrijk naar Brugge vertrekken ; doch van een paar welwillende dokters wist hij (1) Ibid., Dl. I, blz. 80-81, 83-87, 237, 243. (2) Ibid., Dl. I, blz. 237. (3) Ibid., Dl. I, blz. 98. (4) Ibid., Dl. I, blz. 99, 109-10.

100

II. O N D ER O O STEN R IJK . B. A U X IL IU S VERVISCH

getuigschriften te krijgen, dat hij, wegens ziekte, absoluut in de open lucht moest zijn (i). Naar P. Provinciaal schreef hij dat hij met koorts zat en veel te ziek was om de reis te kunnen ondernemen ; maar ondertussen bleef hij méér dan een maand bij zijn familie te Noordschote, Geluwe, Moorsele en Moorsle de (2). Zorgvuldig vermeed hij echter alle kloosters van zijn Orde, behalve S.-W.-Bergen, waar men hem niet kende. Voor zijn zogezegde missiereis bedelde hij onderweg geld, zonder iemands verlof, in de abdij te Zonnebeke, te leper bij de heren van Roo en Navigheer, te Doornik bij de heer van Haesendonk enz. (3). Eerst probeerde hij te vergeefs om in de missie van Mississipi te geraken (4) ; en toen dit mislukte, trad hij in onderhandeling met een Bisschop in Engeland, om door zijn bemiddeling in Amerika te kunnen komen. Waarschijnlijk is er hier sprake van Mgr. Morus, groot vikaris te Londen, wiens adres hij wellicht kende door de Engelse non Morus te Brugge (5). Daar dit eveneens mislukte, zocht hij een schip te Oostende en te Duinkerke (6). Aan pastoor de Cuypere te Mariakerke bij Oostende vertelde hij dat hij, tegen het verbod van zijn Oversten in, voor 200 g. een plaats op een schip hacl besproken (7) ; hij had namelijk een akkoord met de Antwerpse firma de Heyder, Veydt en C°, gesloten, om met haar schip « de Stad van Lier » naar Philadelphia te va ren (8) ; doch een zekere vrouw Stordeur, die de zaak ver nomen had, verwittigde de Paters (9). Op 7 November 1783 schreef hij naar P. Provinciaal een brief vol leugens, waarop deze echter een gepeperd antwoord zond, daar hij wist dat hij onwettig uit het klooster was ver trokken en zich onderweg aan allerlei buitensporigheden had bezondigd (10). Toen de vluchteling eindelijk te Brugge aankwam, werd hij er gekerkerd, zowel voor zijn ongeoorloofd rondzwerven als (1) Ibid., Dl. I, blz. 304-05. (2) Ibid., Dl. I, blz. 92, 93, 305. (3) Ib id., Dl. I, blz. 93, 109, 237, 248-49, 305. (4) Ibid., Dl. I, blz. 92. (5) Ibid., Dl. I, blz. 302 ; A C B . I, 6159. (6) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 305. (7) Ibid., Dl. I, blz. 237, 305-07. (8) Ibid., Dl. I, blz. 97. (9) Ibid., Dl. I, blz. 97, 98. (10) Ibid., Dl. I, blz. 303-09, 325.

K A N D ID A A T M ISSIONARIS

101

voor het bédelen van geld (i). Doch daar Joseph II had vast gesteld dat alle religieuzen onder het gezag van de Bisschop stonden, beriep hij zich, tegen zijn veroordeling door P. Visi tator Generaal, op de tussenkomst van Bisschop Brenart te Brugge. Uit de aantekeningen daarover in het Archief van het bisdom (2), vernemen we dat men hem vooral had opgesloten, omdat men wist dat hij heimelijk naar de missie wilde vertrek ken. Het bisdom vroeg natuurlijk uitleg bij Godefridus van Aalst en op 27 Januari 1784 was deze persoonlijk te Brugge, om zich met sekretaris de Gryse langdurig over het geval te onderhouden. Op 7 Februari werd het vonnis geveld en aan Vervisch voorgelezen. De Oversten werden in het gelijk gesteld en het beroep verworpen. Vervisch moest dus tot de gehoorzaamheid terugkeren. Doch op 13 Februari 1784 wist hij op klaarlichte dag uit het kloos ter te ontsnappen en naar Gent te vluchten. Door een nieuw beroep op de burgerlijke macht, werd zijn geval dan aan Bisschop Lobkowitz voorgelegd. Brenart wist dat hij, volgens het kerkelijk recht, geen juris diktie had over exempte kloosterlingen en daarom had hij zich vergenoegd met de beslissingen van de Oversten te be krachtigen. De Bisschop van Gent stond echter op een ander standpunt. Als geboren Oostenrijker schijnt hij de kerkelijke hervormingen van Joseph II te hebben goedgekeurd ; hij was immers « zeer wel onderrigt en opgekweekt in de evange lische grond-regels der Duydsche Kerk » (3). En daar hij overigens op de Kapucijnen was gebeten (4), trok hij partij voor de opstandeling ; hij besliste op 29 April 1784 dat de Oversten in geweten verplicht waren, hem naar de missie te laten vertrekken, zo gauw hij een zekere penitentie zou hebben volbracht (5). De Oversten werden aldus gedwongen hem te laten vertrek ken. Aan de Regering was moeilijk weerstand te bieden en

Ibid., Dl. I, blz. 9 6 , 1 5 3 , 1 8 7 . B A B ., Acta, reg. 7 5 , van 1 0 Jan. V e r v i s c h , Dl. I , blz. 1 1 0 - 1 2 . (3) V e r v i s c h , Dl. II, blz. 7 -8 . (5) V e r v i s c h , Dl. I , blz. 1 4 6 - 4 9 . (1 )

(2)

to t 7 (4)

Febr.

1784

; vgl. de versie van

Dl. IX , blz.

4 6 5 -6 6 .

102

II. O N D ER O O ST EN R IJK . B. A U X IL IU S VERVISCH

Willelmus van Duisburg scheen zich te onderwerpen. Doch het schip « Stad van Lier » was ondertussen afgevaren (i) ; en nu werd toegestaan dat Vervisch naar de missie van de Rijselse Provincie kon vertrekken. Hij reisde naar Menen, om aldus te Rijsel te geraken (2). De inzichten van Willelmus waren nogal duidelijk. In geweten kon hij zo’n religieus niet naar de missie laten vertrekken ; doch hij zou hem naar Rijsel lokken, buiten het gebied van de Keizer, om daar ongehinderd tegen hem te kunnen procederen, zoals zijn gedragingen verdienden. Te Menen kreeg Vervisch een brief van de Provinciaal, Justus van Kamerijk, die hem toeliet naar Rijsel te komen, zonder dat er van zijn bestemming voor de missie een woord werd gerept (3). Doch te Gent had het bisdom de inzichten van Willelmus vernomen of geraden en van daar kwam te Menen een brief aan, om de reis naar Rijsel te verbieden (4). Daar de opstandeling er groot op ging dat hij met P. Gene raal Erhardus van Radkersburg en P. Prokurator Angelus Joseph van La Batia in briefwisseling stond (5), vroeg Willel mus te Rome uitleg. Op 3 Juli 1784 antwoordde P. Proku rator (6), dat de Propaganda nooit verlof gaf om naar de mis sie te vertrekken, tenzij na eerst P. Generaal en P. Provin ciaal te hebben geraadpleegd. Daar dit nu niet was gebeurd, bleek het duidelijk dat Vervisch P. Provinciaal bedroog. Men zou daarom de H. Kongregatie verwittigen, en aldus belet ten dat hij door bedrog of langs omwegen zijn doel zou berei ken. Ook toen Lobkowitz te Rome het verlof aanvroeg, ant woordde de Propaganda, dat de religieus zich eerst met zijn Oversten moest verstaan (7). Op 9 Juli 1784 werd uit Brussel een brief naar P. Prokura tor gestuurd, ondertekend door Willelmus van Duisburg, Gode fridus van Aalst en de Ex-Provinciaal Arnoldus van Wespelaar (8), om te vragen wat men moest aan vangen met een

(1) Ibid., D l. I, blz. 161. (2) Ibid., Dl. I, blz. 170-72. (3) Ibid., D l. I, blz. 193-94. (4) Ibid., D l. I, blz. 173-74. (5) Ibid., Dl. I, blz. 302. D aar staat een hele lijst van personen m et wie hij over zijn missieplannen lcorrespondeerde. (6) A C B . I, 6158 (brief u it R ijsel per post verstuurd). (7) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 192. (8) A C B . I, 6159.

K A N D ID A A T

M ISSIO NARIS.

B U IT E N

H ET

KLO O STER

IO 3

religieus die naar de missie wilde vertrekken, maar ondertus sen allerlei ergernissen gaf.

Buiten het klooster. — Toen Willelmus van Duisburg nog méér klachten over het gedrag van Vervisch had ontvan gen, eindigde hij met hem op 9 December 1784 te interdiceren, suspenderen en exkommuniceren, wegens weer spannigheid, bédelen van geld en zich beroepen tegen de Over sten op wereldlijke rechtbanken (1). Door bemiddeling van kanunnik de Vylder van Gent, klaagde de opstandeling dan weer op 25 Januari 1785 zijn Oversten bij de Regering aan (2). Alhoewel gesuspendeerd, beweert hij toch herhaaldelijk in het geheim mis te hebben gelezen. Hij deed het ook op Pinksteren (15 Mei) (3). Hiervoor poogde hij zich te rechtvaardigen door de Generale Absolutie, die Gode fridus van Aalst, zoals altijd op het einde van de Visitatie, in April aan de verzamelde kloosterlingen had gegeven, alhoe wel hij heel goed moest weten, dat het daarmee niet in orde was. Wat de Overste aangaande de opstandeling dacht, bleek duidelijk genoeg uit de strafrede, die hij tegen hem, in tegen woordigheid van heel de kommuniteit, uitsprak (4). Ondanks alles, had de Gentse Bisschop het plan, Vervisch als onderpastoor te Zeveren te plaatsen, welk plan de Regering op 2 April 1785 goedkeurde, op voorwaarde dat de Oversten daarmee akkoord gingen (5). Doch Willelmus meende in geweten te moeten weigeren. Terwijl Vervisch nu zonder verlof buiten het klooster rondzwierf, werd de houding van de Over sten door Gent te Brussel aangeklaagd. Willelmus werd om uitleg verzocht ; doch op 11 Juni antwoordde hij dat Vervisch destijds wettig was veroordeeld en dat alle stukken van zijn proces in het bisdom Brugge berustten. Daarop eiste men te Brugge afschrift van deze stukken. Bisschop Brenart stuurde

(1 ) V e r v i s c h ,

Dl.

I,

blz.

17 9 -8 0 .

(2) A R A ., Cons. pr. Autr., 714 , B. Vervisch stelt de zaken, voor, a lso f de A artspriester, niet hij zelf, de Oversten aanklaagde (Dl. J, blz. 17 5 , 190-94). (3) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 188, 216, 245-46, 337 § 17. (4) Ibid., Dl. I, blz. 215 ; Dl. II, blz. 53. V gl. hoger, blz. 68. (5) B A G ., C. I X , 3, C. 2, ió b is [d] ; V e r v i s c h , Dl. III, blz. 202-03, 221, 269

104

n - O N D E R O O STEN R IJK . B. A U X IL IU S VERVISCH

zelfs de originelen, in de hoop, zoals hij zegde, aldus van dit weinig interessante geval verlost te zijn (i). Daar P. Visitator radikaal weigerde Vervisch naar het bisdom Gent te laten vertrekken, werd hem dit op n Juli 1785 door de Regering opgelegd (2). Aldus werd het verlof van de Oversten afgedwongen, ofschoon Vervisch vond dat het niettemin geldig was. En alhoewel feitelijk slechts werd toegelaten met de Bisschop te gaan spreken, natuurlijk om dan terug te keren, legde de opstandeling dit aldus uit, dat hij nu van de Oversten het volle verlof had gekregen, om voor goed uit het klooster weg te blijven (3). Het klooster te Menen verliet hij op 15 Juli 1785. Op 4 Augustus schreef het bisdom leper dan naar P. Visitator, dat de afvallige te Noordschote bij zijn broer die er pastoor was, verbleef, er (alhoewel gesuspendeerd) mis las, de Orde be lasterde enz. Doch toen P. Willelmus zijn onmacht om dit te beletten had moeten bekennen, wegens de tussenkomst van de Regering, stuurde leper op 28 September onderrichtingen naar de dekens van Waasten en Diksmuide, gebieden waar Vervisch veel familie had wonen, om te zeggen dat men hem nergens mocht toelaten mis te lezen (4). De Bisschoppen van leper en Brugge bezwoeren Lobkowitz de opstandeling niet verder te steunen, doch het was verloren moeite. Alhoewel slechts P. Visitator of P. Kommissaris hem van zijn censuren kon ontslaan, werd hem toegestaan in het bisdom Gent te celebreren, daar men vond dat hij wettig het klooster had verlaten (5). Toen hij zich op 26 Augustus 1785 op het bisdom aanbood (6), werd hij er goed onthaald. Lobko witz schijnt niet te hebben begrepen waarin een sekularizatie eigenlijk bestaat, alhoewel hij dan later zal beweren hem nooit van zijn geloften te hebben willen ontslaan (7). Volgens Ver visch zelf, bestond zijn sekularizatie hierin, dat de Bisschop hem als wereldgeestelijke liet gekleed gaan, met geschoren (1) B A B ., Acta, reg. 75, 17 Juni 1785. (2) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 204-07 ; Dl. III, blz. 313. (3) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 259-60 ; Dl. II, blz. 67 n . 1 ; Dl. 111 , blz. 324. (4) B A I., reg. 109 ; vgl. ook op 13 O k t ; V e r v i s c h , D l. II, blz. 28, 29. (5) V e r v i s c h , Dl. II, blz. 3. (6) Ibid.. Dl. II, blz. 14. (7) Ibid., Dl. II, blz. 15-17.

B U IT EN H ET KLO O STER

105

baard, en hem te Zeveren als onderpastoor liet verblijven (1). Elders bekent de apostaat zelf dat de Bisschop de macht niet bezit om iemand te sekularizeren of van zijn geloften te ont slaan ; doch hij vindt dat hij dit niet nodig had om in orde te zijn ; het was voldoende dat men hem tot onderpastoor be noemde (2) ! Doch op een andere plaats beweert hij weer, dat Lobkowitz hem wel degelijk van zijn geloften heeft ont slagen (3). Dit alles belet niet dat Vervisch gewoonlijk nog als lid van de Kapucijnenorde werd beschouwd, zelfs bij Lobkowitz. Toen deze hem op 24 Januari 1787 verlof gaf om in heel zijn gebied te mogen celebreren, noemde hij hem dan ook Priester uit de Orde van de Kapucijnen (4). Toen Vervisch in hetzelfde bisdom een beloofde toelage zocht te krijgen, vroeg men hem spottend, of de « Cappen » geld mochten ontvangen (5). Aarts diaken Waepenaert, eveneens uit Gent, vond dat Vervisch zijn sekularizatie te Rome had moeten aanvragen, wat de mislopen religieus deed zeggen dat hij zijn theologie niet kende (6). Het merkwaardigste is echter wel dat Vervisch, niettegenstaande al zijn pretentie, nog als Kapucijn zijn offi ciële brieven aan geestelijke of burgerlijke instanties onderte kent (7). De Paters zelf wisten natuurlijk wel, waaraan zich te houden. In het Nationaal Kapittel van 1786 werd het geval besproken en iedereen ging akkoord met de krachtdadige houding van Willelmus van Duisburg en Godefridus van Aalst (8).

Zeveren. — Met het geld dat hij voor zijn mislukte missie reis had gebedeld, kocht Vervisch nu priesterklederen (9). Daar het bisdom Gent hem voor Zeveren bestemde, verbleef hij er van 4 September 1785 tot 19 November 1786 (10). Hij (1) Ibid., (2) Ibid., (3) Ibid., (4) Ibid., (6) Ibid., (7) Ibid., (8) Ibid., (19) Ibid.,

Dl. 11, blz. 14. Dl. I, blz. 201-06. 280-81 ; Dl. III, blz. 315-16. Dl. III, blz. 19, 273 n. i, 280-81, 317-18. Dl. II, blz. 157-58. (5) Ibid., Dl. II, blz. 100-01. Dl. II, blz. 85. Dl. II, blz. 67, 103-04, 173 - 7 5 Dl. II, blz. 58, n. 1. (9) Ibid., Dl. II, blz. 5, n , 18, 27. Dl. II, blz. 91.

IOÖ

II. O N D ER O O ST EN R IJK . B. A U X IL IU S VERVISCH

mocht er mis lszen, doch nooit kreeg hij machtiging om te preken of biecht te horen (i). Op i 8te December 1785 werd hem zelfs officieel medegedeeld, dat hij daar kon wonen, doch dat men er nooit aan had gedacht om hem tot onderpastoor te bevorderen, daar de parochie daar te klein voor was. Ook nam hij soms eenvoudig de titel van koadjutor aan (2), wat méér met de werkelijkheid overeenkwam of misschien nog te veel zegde. De pastoor van Zeveren was een mens zonder ijver (3). Begin Juli 1784 was hij door het bisdom berispt, omdat het wellicht reeds zes maanden geleden was dat hij voor zijn gelo vigen had gepredikt. Hij had natuurlijk wel verlangd dat Vervisch het in zijn plaats mocht doen. Doch op 3 Juli herin nerde sekretaris Maes er aan, dat de pastoor vooraf had geweten, dat de Pater het nooit zou mogen (4). Twee dagen daarop schreef Vervisch dan naar de Regering tegen de Bisschop, die hem geen jurisdiktie wilde verlenen, alhoewel hem dit verschillende malen was gevraagd. Het was natuurlijk geen aanbeveling voor de apostaat, toen de Bisschop het stuk in handen kreeg, om er advies over uit te brengen (5). Toen Vervisch met de Graaf van Zeveren en de pastoor in ruzie was geraakt (gelijk hij overal met iedereen overhoop lag), legde het bisdom hem in Oktober 1786 op, de parochie te verlaten (6). Vervisch vond natuurlijk dat de Overheid haar gezag daarin te buiten ging, daar een pastoor, volgens hem, in zijn kerk zoveel was als een Bisschop. Zo hij een koadjutor wilde nemen, had hij dit recht en kon het bisdom het hem niet beletten (7) !

Gent. — Nu ging Vervisch te Gent wonen. Een tijdlang las hij daar dagelijks om 11,15 u. een vaste mis in de S. Jacob, voor de familie de Potter-van der Cruycen en aldus werd hij de « kapelaan » van deze familie (8).

(1) (2) (4) (6) (7)

Ibid., Dl. II, blz. 21-24, 48, 85-86. Ibid., D l. II, blz. 36. (3) Ibid., Dl. II, blz. 78-79. B A G ., C. IX , 3, C. 2, [g], (5) B A G ., C. IX , C. 2, ió bis [a-c]. V e r v i s c h , Dl. II, blz. 75-76, 85-91. Ibid., Dl. II, blz. 78, n. 1. (8) Ib id ., Dl. II, blz. 99, 105-10.

T E ZE V E R E N EN T E GENT

107

Te Gent meende hij een vlugschrift ten voordele van het Seminarie Generaal te moeten schrijven ; daarbij viel hij ook verschillende geestelijken aan, o. a. de subdiaken de Ketele, die deze inrichting had menen te moeten verlaten. Deze publi ceerde echter een Antwoorde tegen het boekje van Vervisch (1). Daar hij overigens geen ministeriewerk verrichten mocht, werkte deze naarstig aan een boek Quaestiones Scripturisticae, dat hij had opgevat en begonnen terwijl hij te Kortrijk zonder jurisdiktie zat. Als gevangene te Brugge had hij er later aan voortgewerkt. Het plan was bij hem wellicht ont staan, toen de Exempla biblica van de oude Dominikaan N icolaus van H a n na pes in 1788 werden heruitgegeven (2). Het degelijke onderwijs dat hij van zijn lektor Balduinus van Hamme had genoten, moet hem daarbij van groot nut ge weest zijn (3). Zijn nieuw handboek, in alfabetische orde opge steld, werd bij velen hoog gewaardeerd. Hij zelf zegt dat het hem veel werk heeft gekost (4). Men heeft wel geschreven dat het hoofdzakelijk door zijn broer, pastoor te Noordschote, was opgesteld (5), doch dit blijkt hoegenaamd niet. Later, toen hij te Gent gevangen zat, bereidde hij een tweede uit gave, die in deze stad in 1791 werd gedrukt. Van de eerste oplage schonk hij links en rechts prachtig gebonden presentexemplaren, o. a. aan Lobkowitz en sekreta ris Dietrich von Schönhoffen, die hem echter de verhoopte gratifikatie niet lieten geworden (6). Pastoor Saey uit Zomergem stuurde zelfs zijn exemplaar terug (7). De uitgave, die reeds einde 1788 of begin 1789 het licht zag, kreeg eerst in 1791 een bespreking in het Journal histo rique et littéraire (8). De recensent was zeer welwillend, zelfs (1) A C B . I, 6 i9 7 b is ; zie daarover en over andere vlugschriften van V e r zijn Dl. II, blz. 180-81, n. 2, 241, 247-49, 253-54 >' H l. blz. 20, 38, 90 § 9, 192, 356 ; A C B . II I, 6269, pp. 285-86 ; Versaemclinge der brieven van den waeren auteur van Keuremenne, L aetsten druk 1790 (Tot M ichilsberg, b y Crab-Ezel), Derden brief, blz. 147. (2) Zie bespreking Journal hist. et litt., 1780, t. I, pp. 28-29. (3) Dl. V II I, blz. 522-23; A C B . III, 6269, p. 285. (4) V e r v i s c h , D l. II, blz. 114, 119-20, 142. (5) Journal, Op. Cit., 1788, t. II, p. 588. (6) V e r v i s c h , D l. II, blz. 102, 180. (7) Ibid., Dl. II, blz. 142, n. 2. (8) 1791, t. II, pp. 334. v is c h

108

II. O N D ER O O ST EN R IJK . B. A U X IL IU S VER VISCH

te welwillend, zoals hij later bekende, nadat een lezer allerlei opmerkingen had ingestuurd, o. a. dat de schrijver het primaat van de Paus in twijfel scheen te trekken (i).

Kallo. — ■Vervisch vond zijn bestaan te Gent te eentonig en vooral had hij er veel moeite om te kunnen leven. Intussen zocht hij allerlei hoge beschermers, om ergens een goede plaats te kunnen bemachtigen. Aldus schreef hij herhaaldelijk naar kolonel van der Meersch, die hij steeds zijn « kozijn » noemde, terwijl het opvalt dat deze zijn korrespondent steeds « Mijn heer » of soms ook zijn « Vriend » noemt, zonder ooit op fami liebetrekkingen te zinspelen (2). Ook wendde Vervisch zich tot de Regering, om te Dendermonde of te Gent één van de openstaande kanunnikaten te mogen bekomen ; op 22 Janua ri 1788 beraadslaagde men daar zelfs te Brussel over ; doch er viel niets te krijgen (3)... Na het verschijnen van zijn Quaestiones, ging hij te Noordschote bij zijn broer en zuster wat uitrusten (4) en hij waagde het nu, een aanvraag te doen om in het bisdom leper weer mis te mogen lezen ; doch op 25 Februari 1789 kwam het antwoord, dat de papieren die hij had voorgelegd, hoegenaamd niet bewezen dat hij op wettige wijze zijn Orde had verla ten (5). Hij keerde dus naar Gent terug. Daar kreeg hij echter het aanbod van een kapelanie te Kallo en hij vond het ’t beste ze te aanvaarden. Op 25 April 1789 was hij er (6). Hij verbleef er echter niet langer dan zes weken, toen hij al volop met de pastoor in ruzie kwam. Aangaande de juridische toestand (1) Ibid., pp. 588-92; 1792, t. II, p. 235, n. a. H et verw ondert ons dat de Gentse uitgaven niet verm eldt. L ater werd het boek nog herdrukt in 1801 (druk begonnen in 1801) ; deze derde u itgave zegt d a t de schrijver wel ongelukkig heeft geleefd, m aar d at men hoopt d at hij toch welbehouden hierboven zal aangeland zijn. W e kennen Leuvense u it gaven uit 1803, 1821 (vierde uitgave), 1822 en 1823 ; te Mechelen werd een Leuvense in 1829 m et een nieuw titelblad weer op de m arkt gebracht. De laatste uitgave verscheen eveneens te Mechelen, m et een Im prim atur uit x 8 3 7 - V gl. F L ., Dl. X V II, 1934, ^ z - 321-22. (2) Zie b. v. V e r v i s c h , 1) 1. II, blz. 171-76. (3) Ibid., Dl. II, blz. 173 ; A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2331. (4) V e r v i s c h , Dl. II I, blz. 94. (5) B A I., reg. 110, p. 77. (6) V e r v i s c h , Dl. II, blz. 132, 194-96, 200-01. V

anderhaeghen

TE K A LLO EN TE L IE F K E N SH O E K

van de nieuwe kapelaan had deze bij Willelmus van Duis burg uitleg gevraagd ; en het antwoord dat hij kreeg en dat op de pastorie werd bewaard, liet aan duidelijkheid niets te wensen over (i). Op i 8te Juli verbood het bisdom hem te Kallo nog mis te lezen. Aldus beleefde Lobkowitz weinig voldoening van zijn beschermeling. Hij liet hem weten dat hij wel verlof had gekregen om mis te lezen, doch enkel met goedkeuring van het wettige gezag. Daar hij het nu deed tegen de wil van de pastoor, werd hij gesuspendeerd. Daarop klaagde de onverlaat de pastoor bij de Regering aan. Het uitbreken van de Brabantse Omwenteling kwam gelukkig alles stilleggen (2).

Liefkenshoek. — Tijdens zijn kortstondig verblijf te Kallo, had Vervisch gezien dat het oude fort van Liefkenshoek geheel vervallen en bijna verlaten was. Er bleven slechts enkele soldaten en enige burgers, deze laatsten in de schans of in de omgeving erbuiten. Spoedig wist de apostaat deze omstandigheden te benutten. Zohaast hij te Kallo was ge suspendeerd, reisde hij naar Brussel (3) en wist de Regering zodanig om de tuin te leiden, dat voor hem een nieuwe parochie te Liefkenshoek werd ingericht, waar hij pastoor zou zijn voor burgers en soldaten en dus dubbel worden be taald. Triomferend trok hij op 21 Augustus 1789 met een keizerlijk bevel naar het kasteel van de Bisschop te Lochristi. Doch daar wachtte hem een eerste ontgoocheling. Lobko witz weigerde kordaat hem ooit als pastoor voor de gelovi gen te erkennen (4) ; de benoeming als krijgsaalmoezenier hing echter niet van hem af. Doch ook de hoofdaalmoeze nier Reynders te Brussel weigerde hem te erkennen, zoals Vervisch toegeeft (5), alhoewel hij elders het tegenoverge stelde beweert (6). De waarheid is dat de opstandeling tegen Reynders bij een nog hogere instantie te Wenen in beroep ging ; doch van daaruit werden natuurlijk te Brussel inlich tingen gevraagd, zodat hij niets kon bekomen (7). Dit belet (1) (2) (3) (4) (6)

A C B . III, 6269, pp. 41, 48. B A G ., A cta: V e r v i s c h , Dl. II, blz. 37, 201, 224, 226-27. V e r v i s c h , Dl. II, blz. 237, 243 ; Dl. III, blz. 16, 33. Ibid., Dl. II, blz. 230-31. (5) Ibid., Dl. II, blz. 231. Ibid., Dl. III, blz. 5 3 "5 4 (7 ) A B A M ., Archives franc., III, C.

110

II. O N D ER O O ST EN R IJK . B. A U X IL IU S VER VISCH

niet dat de Regering hem een pensioen toekende (i) en dat Vervisch dadelijk in bediening trad, als had hij alle mogelijke jurisdiktie. Veelal trad hij in het fort eveneens op als kommandant, niet enkel als hij er gans alleen verbleef, maar nog in veel andere gevallen, zoals hem later tijdens zijn proces sen werd verweten ; hij droeg er de wapens, deed opeisingen bij de boeren enz. Op 18 Oktober kreeg hij van Lobkowitz verbod om nog ergens in het bisdom mis te lezen (2) ; maar hij sloeg er geen acht op en wilde zelfs de Bisschop een proces aandoen (3). In zijn verwaandheid, vergeleek hij zich voor zijn krijgsbeleid met een andere Kapucijn, Angelus van Joyeuse, die in Frank rijk vóór en na zijn inkleding het leger aan voerde (4). Ver visch zou echter een veel treuriger einde vinden dan deze beroemde maarschalk ! Op Liefkenshoek had hij met iedereen ruzie. En daar de vijandige inwoners van het fort ’s Zondags meestal elders mis gingen horen, hield hij in de voormiddag de poorten gesloten, om ze te dwingen bij zijn diensten tegenwoordig te zijn (5). Toen pastoor Macmahon op het Kasteel te Antwerpen in ongenade was gevallen, werd Vervisch op 4 November 1789 in zijn plaats benoemd (6). Dadelijk trok hij erheen, doch reeds de eerste dag ontmoette hij er moeilijkheden (7). Zoals Liefkenshoek, was het Kasteel ook een dubbel pastoraat, burgerlijk en militair. O p 7 November kwamen de Antwerpse Grootvikarissen hem zeggen, dat hij te Gent gesuspendeerd en onwettig gesekularizeerd was en dus te Antwerpen even min jurisdiktie kon krijgen. Woedend schold Vervisch hen voor een hoop vergulde ezels, zoals hij ten minste vertelt (8). Ook Reynders stuurde, zohaast hij de benoeming van Vervisch (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2177. (2) V e r v i s c h , Dl. II, blz. 222-24 ; Dl. III, blz. 17-18. (3) Ibid., Dl. III, blz. 24-28. (4) Ibid., D l. III, blz. 130. (5) A CB . II I , 6269, p. 48. D it H S. is van de hand van Floribertus van Halsteren, die veel van deze gebeurtenissen heeft m eeg em a ak t; doch voor h et leven van Vervisch zelf, komen er nogal w at verwarringen in voor. (6) V e r v i s c h , Dl. III, blz. 148-50. (7) Ibid., D l. III, blz. 152-53. (8) Ibid., Dl. III, blz. 155.

TE L IE F K E N SH O E K . IN D E G E VAN G EN IS

III

vernam, de Rekollekt Bogen, om zijn plaats in te nemen. Vervisch kon dus naar Liefkenshoek terugkeren (i).

In de gevangenis. — Op 29 November 1789 werd door de Patriotten, die ondertussen in het land meester waren geworden, een bedrag van 100 patakons uitgeloofd, voor wie Vervisch levend of dood kon aanbrengen. Dit werd in alle dorpen in de buurt aangeplakt (2). Hij bleef echter veilig in zijn fort, tot hij op 12 December 1789 moest vluchten, zonder eerst het H. Sakrament en de H. Olie in veiligheid te hebben gebracht (3). Nu werd het fort door de Patriot ten bezet (4). Vervisch wist niet waarheen nu zijn schreden te wenden. Antwerpen was niet veilig (5) ; daarom trok hij naar Brussel. Doch daar de Patriotten er reeds aan het bewind waren, keer de hij terug en wilde te Burcht de Schelde oversteken ; doch de veerman herkende hem. Toevallig bediende Norbertus van Kortrijk, tijdens de afwezigheid van de pastoor, deze parochie. Ziende dat men hem herkend had, vluchtte Vervisch en verborg zich onder de klaver, in een koeienstal ; toen men hem vond, zette hij het op een lopen, doch struikelde en viel, zodat hij zonder moeite werd aangehouden ; dit gebeurde op 14 December 1789 (6). Onder groot gejuich werd hij naar Gent gevoerd en in de gevangenis opgesloten. Daar ontmoette hij zijn gewezen konfrater, Joseph M. Roberti van Brussel, die reeds in 1778 wettig was gesekularizeerd. Deze was aangehouden omdat hij aalmoezenier was van het Oostenrijkse garnizoen te Gent ; doch spoedig mocht hij, nu voor de Patriotten, zijn dienst hernemen (7). (1) Ibid., Dl. III, blz. 167-71. (2) N am elijk te Burcht, Melsele, K allo, Zwijndrecht, Beveren, Verrebroek, K ieldrecht en Doel (ACB. III, 6 2 6 9 , p p . 5 3 - 5 6 ; V e r v i s c h , Dl. III, blz. 2 0 0 - 0 1 ) . (3) A CB . I, 6269 pp. 7 3 - 7 4 . 98-105. (4) Lees daarover F l. P r i m s , Antwerpiensia, Reeks X X I I (Antwerpen 1951, uitg. 1952), blz. 92-101, volgens A C B . III, 6269, pp. 62ss. (5) Lees b. v. hoe hij te Antw erpen op 19 Decem ber 1790 door de bevol king werd achtervolgd, bij V a n d e r S t r a e l e n , Dl. III, blz. 325-26 ; A C B . III 6269, pp. 288-89 en bij V e r v i s c h zelf, Dl. III, blz. 361. (6) A C B . III, 6269, pp. 76-77 ; V e r v i s c h , Dl. III, blz. 229-40, 247. (7) Dl. V II I, blz. 835 ; V e r v i s c h , Dl. III, blz. 256-57, 289.

112

II. O N D ER O O ST E N R IJK . B. A U X IL IU S V ER V ISCH

Naar het Geestelijk Hof overgebracht, werd Vervisch er op 6 en 27 Februari en 30 Maart 1790 onderhoord (1). Doch volgens het Kerkelijk Recht, moest hij aan zijn Oversten worden uitgeleverd, zodat hij op 11 Mei in het klooster aan kwam (2). Vooraf had hij schriftelijk verzocht om er goed te worden onthaald ; en hij werd inderdaad de eerste dag niet in de gevangenis, maar op een goede kamer gehuisvest. Op bevel van Godefridus van Aalst, moest hij echter de volgende dag openlijk in de refter opnieuw als Kapucijn worden ingekleed en van alle censuren ontslagen. Daarop werd hij gevangen gezet en bleef het van 12 Mei tot i 8te November 1790 (3). Door P. Provinciaal werd het onderzoek van zijn zaak aan de plaatselijke Gardiaan, Seraphinus van Oostende, toe ver trouwd, omdat deze Definitor en Kustos van Vlaanderen was. Nu werd de beschuldigde op 16, 17, 22 en 24 Juni onder hoord (4) ; en toen Godefridus van Aalst op 3 Juli te Gent de jaarlijkse Visitatie kwam houden, sprak hij op 12 Juli het vonnis uit, na eerst heel het dossier te hebben onderzocht (5). Wegens beroep op de Regering, het celebreren en uitoefenen van priesterlijke bedieningen alhoewel in de ban, wegens laster enz., werd hij, naast andere straffen, slechts tot 5 jaar gevangenschap veroordeeld. Men toonde zich daarin heel barmhartig, omdat hij reeds zoveel had geleden en nu gans onderdanig en boetvaardig scheen...

Ontsnapt. — In de nacht van 1 op 2 November 1790 gelukte Vervisch erin, langs het W. C. uit de gevangenis te breken (6) ; en daar hij vroeger nog te Gent had gewoond, kende hij de ligging van plaatsen, tuin en aanpalende straten, zodat hij goed wist hoe hij kon ontsnappen. Om aldus de vrijheid terug te bekomen, had hij lang moe ten arbeiden met het enige gerief waarover hij beschikte : een vork en een zakmes ; en daarom liet hij zich op zijn portret (7) afbeelden, met beide werktuigen in de handen. e r v i s c h , Dl. III, blz. 2 6 9 - 8 6 . (2) Ibid., Dl. III, blz. 2 8 9 . (3) Ibid., Dl. III, blz. 2 9 5 - 9 7 . (4) Ibid., Dl. III, blz. 3 0 4 - 2 2 . ( 5 ) A C B . III, 1 0 0 8 , p . 3 1 9 ; V e r v i s c h , Dl. III, b l z . 3 2 3 - 2 6 . (6) V e r v i s c h , 1) 1. III, blz. 3 4 2 - 4 6 . (7 ) Zie p o r t r e t , hier, blz. 1 7 7 .

(1 ) V

U IT D E G E V A N G EN IS O N TSN APT

113

Over het portret zelf klaagt hij, dat men hem een veel te oud uiterlijk heeft gegeven ; want hij was slechts 42 jaar en wie hem zag, zou gemeend hebben dat hij er niet méér dan 30 of 32 was (1) ! Nauwelijks was hij ontsnapt, of er werd weer een som van 1300 g. uitgeloofd om hem te vangen (2). Doch veilig zat hij bij een geestverwant, wiens naam hij nooit heeft willen bekend maken. Eerst op 6 November waagde hij het om Gent te ver laten. Op 9 November was hij te Rotterdam en bleef er enkele dagen (3). Op 16 November liet hij er in gebroken Frans aan de Graaf van Merode, Leempoel en Raepsaet, vertegenwoor digers van de Brabantse Omwenteling in Den Haag, een open brief drukken, om te zeggen dat het een dwaas uitvlucht sel was dat men de opstand zou hebben ontketend om de godsdienst te wreken (4). Een exemplaar werd op 11 Decem ber door de schrijver uit Maastricht naar de officiaal te Gent gestuurd ; het berust thans te Brugge (5). Op de wit gebleven derde bladzijde schreef Vervisch een Latijnse brief, om het dossier van zijn proces te Gent in het Geestelijke Hof en bij de Kapucijnen te reklameren en aan te kondigen dat hij dadelijk naar Gent kwam, om langs burgerlijke weg van de Bisschop recht te eisen. Voordat hij te Maastricht aankwam, had hij reeds in Den Haag met de Oostenrijkse Gezant Graaf de Mercy-Argenteau en te Bonn met de Keurvorst onderhandeld (6). Op 13 December was hij te Brussel, waar de Oostenrijkers weer de macht in handen hadden. Dezelfde dag schreef hij naar de pastoors te Kallo, Doel en Lillo, alsook aan de Wet van Liefkenshoek, dat hij aldaar de 20e der maand zou aan komen (7) en de volgende dag een plechtige lijkdienst voor Joseph II zingen, waarop hij hen allen uitnodigde. Acht dagen vóór Kerstmis was hij inderdaad weer in het fort en op 18 December hield hij er de aangekondigde dienst (8). (1) V e r v i s c h , Dl. III, blz. 332-35. (2) Ibid., Dl. III, blz. 350. (3) Ibid., Dl. III, blz. 354-55. (4) Ibid., Dl. III, blz. 356. (5) B A B ., voorlopig ongenummerd. (6) V e r v i s c h , Dl. II, blz. 116, 170 n. 1 ; Dl. III, blz. 49 n. 1, 356-57. (7) Ibid., Dl. III, blz. 360. (8) A CB . III, 6269, p. 287.

114

n - O N D ER O O ST E N R IJK . B. A U X IL IU S V E R V ISCH

Niettemin werkten Godefridus van Aalst en Lobkowitz nu samen bij de militaire hoofdaalmoezenier Reynders, om hem uit Liefkenshoek te doen verwijderen. Een eerste sukses boek te men, toen de in zijn dienst herstelde Macmahon omstreeks deze tijd was overleden en Vervisch te vergeefs probeerde om in zijn plaats pastoor van het Antwerpse Kasteel te worden (i). Later, op 21 Januari 1791, trok Reynders zelfs alle jurisdiktie in, die Vervisch kon hebben. De hoofdaalmoezenier protes teerde te Mechelen, dat hij te goeder trouw de Pater had geloofd, toen hij vertelde dat zijn Oversten hem vervolgden. Dit was een uitvlucht, daar het toch zijn plicht was na te gaan, of het wettige Ordesgezag de aanstelling van een krijgsaalmoezenier goedkeurde of niet. Toen hij protesteerde dat hij Vervisch nooit jurisdiktie had verleend (2), wist hij toch wel dat deze openlijk als krijgsaalmoezenier dienst deed. In ieder geval had Reynders moeten onderzoeken met welk recht de Regering, buiten hem om, een gesuspendeerde en geëxkommuniceerde tot aalmoezenier had benoemd... Op 20 Maart 1791 scheepte de afgezette Vervisch al zijn bezit in, om Liefkenshoek voorgoed te verlaten en zich te Brussel te gaan vestigen (3). In de maand Mei verbleef hij echter in West-Vlaanderen (4). Toen hij in de Hoofdstad was teruggekeerd, moet de Aarts bisschop klachten over hem hebben vernomen. Aan Reynders liet hij vragen of Vervisch werkelijk krijgsaalmoezenier was. Op 18 Juni 1791 werd geantwoord dat de Regering hem inder daad in 1789 tot kapelaan te Liefkenshoek had benoemd, doch dat de hoofdaalmoezenier hem nooit jurisdiktie had verleend en dat hij overigens thans ontslagen was (5). Daarop verbood Kardinaal van Frankenberg aan Vervisch op 24 Juni nog mis te lezen ; aan de rektor van de Zavelkerk werd dit medegedeeld. Dit was de aanleiding waarom de verwaande afvallige in de Postillon Europeen (6) de Kardinaal met een

(1 )

Ibid.,

p.

293.

Dl. II I, blz. 1 6 8 - 6 9 ; B A B ., voorlopig ongenummerd. Dl. III, blz. 1 5 3 , 1 7 0 , 2 9 4 , 3 0 7 n. 1 ; A C B . III, 6 2 6 9 , p . 2 9 4 . (4) Ibid., Dl. II, blz. 4 6 ; Dl. III, blz. 1 0 3 , 1 9 5 n. 1 . (5) A B A ., Doos 4 1 . (6) N° 4 5 van 1 7 9 1 .

(2) V

e r v is c h

,

(3) V

e r v is c h

,

ONTSNAPT. AUTOBIOGRAFIE

115

proces bedreigde en hem later nog in zijn boeken brutaal aanviel en belasterde (1).

Autobiografie. — Tijdens zijn langdurige gevangenschap te Gent begon Vervisch zijn eigen lotgevallen te boek te stel len ; doch zijn handschriften werden aangeslagen (2). Hij herbegon weer te Liefkenshoek en toen hij van daar moest vluchten, was hij erg bekommerd om deze papieren, die hij bij bevriende burgers in bewaring had gegeven. Er werd daar inderdaad veel van aangeslagen (3). Vervisch beweert wel (4) dat men zijn tekst niet heeft gevonden, doch we zien dat deze tegen hem tijdens zijn proces wordt aangehaald (5). Niettemin moet hij veel stukken hebben kunnen bewaren, daar er zoveel in zijn biografie worden afgedrukt. Toen hij in 1791 zonder bediening te Brussel woonde, be gon hij met nieuwe moed en liet hetzelfde jaar drie delen verschijnen. Het eerste was in de handel tussen 4 November en 8 December en beide laatste werden op 10-16 December afgesloten. Men moet dus veronderstellen, dat er te zelfder tijd aan de drie delen werd gewerkt en gezet (6). Daar ze zonder het nodige verlof werden uitgegeven, geeft de schrijver valse drukkersadressen aan. Het eerste deel zou zogezegd te Maas tricht bij een onbekende W. Dronkers verschenen zijn ; het tweede was gedagtekend uit Liefkenshoek, bij een zekere Vyghe, rechtover den geketenden Leeuw, twee verzonnen namen, die duidelijk Vervisch’ politieke strekkingen aanga ven. Het derde eindelijk droeg het adres van Waregem, Sincerus Vyge, in de geschoren Leeuw, uitdrukkingen die evenmin een verklaring behoeven. De naamloze drukker was echter Fr. van Hese uit Brugge (7). Deze had een broer priester, Jan, een vriend en geestverwant van Vervisch, die (1 ) V

e r v is c h

, D l.

II,

b lz .

59 -6 0 ,

(2) V e r v i s c h , D l. I I I , b lz. 302.

2 9 0 -9 1.

(3) A C B . I I I , 6269, p p . 93-98.

(4) Dl. III, blz. 71-72. (5 ) V e r v i s c h , Dl. III, blz. 279, § II. (6) H et eerste boekdeel van het Wonderbaer en rugtbaer leven te lt 333 blz. ; het tweede, xv-X V -2 9 4 en het derde 368 blz. (7) Brugge, Stadsarchief, H S. van P. L e d o u l x : Levens der geleerde en vermaerde mannen der stad Brugghe, DI. II, blz. 83 ; Journal historique et littéraire, 1792, t. II, p. 236.

Il6

II. ONDER O O STEN R IJK . B. A UX ILIUS VERVISCH

te Brugge verbleef; hij moet aan de boeken hebben mede gewerkt en de proeven gelezen (i). Hij zelf liet een naamloze Legenda aurea verschijnen (2), waarnaar Vervisch dikwijls verwijst (3). Het is waarlijk onverantwoord, dat Keizer Leopold II en Hun Koninklijke Hoogheden Maria Christina en Albrecht Casimir de opdracht van Vervisch’ schandalig eerste deel hebben aanvaard of daar niet hebbsn tegen geprotesteerd. Het tweede deel verscheen met een hulde aan Aartshertog Karei van Oostenrijk en het derde werd opgedragen aan Veld maarschalk de Bender. Het doel van Vervisch bij het zoeken van zo’n hoge bescher mers was duidelijk. Vooreerst wilde hij moeilijkheden voor komen, omdat de boeken zonder het nodige oorlof versche nen ; en vooral hoopte hij van deze machtige voorsprekers een goedbetaalde plaats te krijgen, zoals hij openlijk naïef en schaamteloos bekende (4).

Historische waarde. — Het proza van Vervisch is mis schien interessant, zolang men slechts één bladzijde leest ; maar het gestadig herhalen en vertellen van allerlei onbedui dende feitjes, gezochte geestigheden en andere dingen méér, maken het tot een eentonige lezing. Zijn taal is overigens weinig verzorgd, plat en onfatsoenlijk en zijn zucht om steeds berijmd proza te schrijven, is eerder hinder lijk. Het is weerzinwekkend hoe hij alles belastert en bezoedelt wat heilig en geestelijk is, hoe hij de H. Mis slechts beschouwt als een middel om geld te verdienen (5) en het celebreren een mystiek ambacht noemt (6). In zijn werk is er slechts iets te rapen voor wie kritisch is aangelegd en personen en toestanden kent, waarover het gaat. Zijn geheugen schiet hem soms te kort en hij verwart (1) M. F. V . G o e t h a l s , Lectures relatives a l ’histoire des sciences, (Bruxelles 1837), p. 276. (2) Lunaepoli 1791. (3) V e r v i s c h , DI. I , blz. 104, 114, 128, 282 enz. (4) Ibid., Dl. II, blz. X ; Dl. III, blz. v ij, 154. (5) Ibid., Dl. I, blz. 316, 318. (6) Ibid., Dl. I, blz. 215.

t.

II

AU TO BIO G R AFIE. H ISTO RISCH E W A A R D E

117

datums, namen en titels. Men moet overigens aan zijn termi nologie gewoon zijn. Als hij een religieus vermeldt die door zijn Oversten vervolgd wordt, moet men begrijpen dat deze werkelijk straf heeft verdiend. Waar hij een Pater een grote kwezeljager noemt, wil dit enkel zeggen dat deze een ijverige biechtvader is. Systematisch laat hij dingen weg, die tegen hem zouden kunnen uitvallen ; aldus zijn zijn verslagen aangaande de processen die hij heeft ondergaan, weinig te vertrouwen. Om te doen aanvaarden dat de Bisschoppen de bevoegdheid hebben om in plechtige geloften te ontslaan, durft hij zeggen dat de Kapucijnen bij hun priesterwijding gehoorzaamheid aan de Kerkvoogd beloven (1), wat hij wel weet dat het totaal vals is. Het schijnt wel dat Vervisch zelf sommige « dokumenten » fabriceert of ze ten minste grondig herwerkt. Wie zal b. v. geloven dat de pastoor van Noordschote naar zijn Bisschop een brief heeft durven schrijven, zoals Vervisch hem afdrukt (2) ? Het herhaaldelijk berijmde proza in deze tekst verraadt overi gens te duidelijk de stijl van Vervisch zelf. En het stuk dat de apostaat, aangaande hetzelfde incident, naar het bisdom zou hebben geschreven (3), kan moeilijk echt zijn, daar men niet begrijpt dat hij reeds op 9 Juni 1791, zoals hij beweert, meteen reeds een prospektus zou hebben gestuurd van het boek dat eerst einde November of begin December is ver schenen. Wie zal het geloven, als hij bevestigt dat de lekebroeders besloten hadden hem te vermoorden (4) ? of dat Lobkowitz voor hem op de knieën viel (5) ?

Laster en eigenlof. — Vervisch citeert veel stukken en dokumenten, die waardevol kunnen zijn. Maar dikwijls plaatst hij de teksten buiten hun historisch verband, zodat ze een heel andere betekenis krijgen. Soms is hij opzettelijk dubbel zinnig, b. v. wanneer een vrouw hem toevertrouwt dat ze (1) Ibid., Dl. II, blz. 17. (3) Ibid., Dl. II, blz. 46-47. (5) Ibid., Dl. I, blz. 165.

(2) Ibid., Dl. II, blz. 46. (4) Ibid., DI. I, blz. 49.

Il8

II. O N DER O O STEN R IJK . B. A U X IL IU S V E R VISCH

haar kind door de tussenkomst van een Broeder heeft beko men (i), waarmee ze natuurlijk de gebeden van de religieus bedoelt. Elders laat hij allerlei veronderstellingen toe, met de woorden « Intelligenti pauca » (2). Soms dreigt hij nog méér uit te brengen (3). Moest hij in onze tijd schrijven wat hij durft drukken, hij zou dadelijk worden vastgezet ! Voor zijn Chronique scandaleuse benut hij zelfs getuige nissen van ontuchtvrouwen (4), doch merkt dan in een noot op dat zo’n getuigen niet te geloven zijn (5). Waarom neemt hij hun verhaal dan in zijn tekst op ? Ieders inzichten en bedoelingen worden verkeerd uitgelegd. En toch herhaalt hij schijnheilig, dat hij niemand wil belas teren (6), nooit naar kwaadsprekerij luistert (7), niemand oordeelt (8), maar alles vergeeft en kwijtscheldt (9) en aan God en de Koning overlaat (10). Elders wil hij zijn laster en kwaadsprekendheid verschonen, met te zeggen dat Christus hem voorhoudt de waarheid kenbaar te maken (11). Hier en daar beschuldigt Vervisch zijn gewezen konfraters (en de geestelijkheid in het algemeen) van drankzucht ; en zelf kan hij niet verzwijgen hoe gaarne hij een goed glas lust... Gewoonlijk hemelt hij zich zelf onbeschaamd op, zodat men duidelijk ziet dat de man niet normaal is. Van een nederige Kapucijn zou men zoïets toch niet verwachten ! Hij gaat er groot op, dat men hem zogezegd als lektor gevraagd heeft te Oudenburg en te Zonnebeke (12), wat we niet kunnen kontroleren, maar toch grotelijks betwijfelen. Als hij preekt, komt er zoveel volk, dat hij zelf in de kerk geen plaats meer kan vinden (13)... Een gewone wijze om zich zelf te verheffen, is allerlei lof-

(1) Ibid., Dl. I, blz. 279. (2) Ibid., Dl. I, blz. 169. (3) Ibid., Dl. II, blz. 47, n. 1. (4) Ibid., Dl. I, blz. 282, n. 1. (5) Ibid., Dl. II, blz. 234, n. 1. (6) Ibid., DI. II, blz. 143-44, 192-93. (7) Ibid., Dl. II, blz. 219. (8) Ibid., Dl. I, blz. 3 7 ; Dl. II, blz. 44-45. (9) Ibid., DI. II, blz. 2 19 ; Dl. III, blz. 196 n. 1. (10) Ibid., Dl. II, blz. 56. (11) Ibid., Dl. I, blz. 270, n. 1. (12) Ibid., Dl. I, blz. 7 3.Voor Oudenburg staat dit oolc in het geciteerde H S. van Ledoulx. (13) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 57.

L A S T E R E N E IG EN LO F

119

spraken te leggen in de mond van mensen die hij ontmoet, wat hij dan allemaal uitvoerig mededeelt (1). Hij ziet een eretitel in de bediening van stemopnemer, die hem eens bij de verkie zing van de diskreet werd toegewezen (2), zonder te zeggen dat dit gewoonlijk aan de jongste religieus wordt opgedragen of aan iemand van wie men op voorhand weet dat hij zelf geen stemmen zal krijgen. Het titelblad van zijn levensbeschrijving is een sprekend beeld van zijn hovaardij en pretentie. Hij zegt dat hij predi kant en biechtvader is in zes verschillende bisdommen ; dit is immers normaal voor een Kapucijn die regelmatig van klooster verandert en dan in zijn verschillende verblijfplaat sen jurisdiktie moet vragen. Het énige dat Vervisch hier speciaals had kunnen vermelden, is dat deze jurisdiktie overal weer werd ingetrokken en hij zelfs het verbod kreeg om nog mis te lezen ! Dat hij met uitdrukkelijk verlof zijn Orde zou hebben verlaten en wettig zou zijn gesekularizeerd, is een grove leugen. Dat hij kapelaan was te Gent, deservitor te Kallo, onderpastoor te Zeveren en krijgsaalmoezenier te Lief kenshoek, wil eenvoudig zeggen dat hij daar een tijdlang mocht mis lezen, omdat de Bisschop niet wist of niet geloofde dat hij door zijn Oversten in de ban was geslagen. Doch nergens kon hij jurisdiktie krijgen ! Zich zelf heet hij hier en elders « de lijdende Kapucijn. » (3), zonder te verklappen dat hij zich zijn moeilijkheden door zijn ergerlijk optreden heeft op de hals gehaald. Even onwettig ondertekent hij de opdracht van zijn boeken met de titel van militaire pastoor te Liefkenshoek, daar deze titel hem sedert maanden is ontnomen.

Onthaal van de autobiografie. — Toen het eerste boek verscheen, werden te Brussel op alle hoeken van de straten plakbrieven aangebracht, om het werk aan te bevelen (4). Overal werden prospelctussen rondgestuurd (5), waarin het (1) B. v. Dl. II, blz. 238-39, 285 enz. (2) V e r v i s c h , Dl. I, blz. 74. (3) Ibid., Dl. III, blz. 332. (4) Journal hist. et litt., 1794, I, P- 4 7 1 (5) Les Collections Van der Straelen-Moons-Van Lerius, t. I II (Anvers s. a.), p. 15 8 , n° 4 514 .

120

II. ONDER O O STEN R IJK . B. A U X IL IU S VE R V ISC H

weeral ging over de «lijdende Kapucijn », de onmenselijke wraakgierigheid van zijn Oversten, de ondeugendheid van sommige geestelijken en de rechtvaardigheid van Joseph II. E r bestonden ook Franse reklaambriefjes (i). En toen Baron Seckendorfs er zo een ontving, kon hij op 23 November 1791 zijn ogen niet geloven, daar hij tijdens zijn lange militaire loopbaan, nog nooit van Vervisch, met zijn ronkende titels van Goevemeur en Kommandant van Liefkenshoek, had horen spreken (2) ! Bij de militairen waren de opvattingen overigens verdeeld, zo men Vervisch geloven mag. Graaf de Metternich wilde het drukken van het werk verbieden, terwijl officier Mesureur vond dat de Regering de uitgave financieel moest steunen (3). Toen het eerste deel verschenen was, ontstond er natuur lijk een geweldige reaktie. Vervisch beweert dat men hem te Brussel op 8 December 179 1 zocht te vermoorden (4). Niette min verschenen ook beide volgende delen en wilde hij nog een vierde laten drukken (5). Doch nu zou de geestelijke overheid ingrijpen. Op 22 Decem ber oordeelde de Kardinaal dat de ergernis reeds lang genoeg had geduurd. Ook liet hij zijn sekretaris Duvivier naar kanun nik Leniers, officiaal van Brabant, schrijven dat de Promotor van het Geestelijk Hof onverwijld tegen de schrijver moest optreden. Het eerste boekdeel, door hem zelf ondertekend (6), gaf reden genoeg om hem vast te zetten. Eventueel kon men hem nog rekenschap vragen over vroegere misdrijven, zoals men van de Kapucijnen en de Bisschoppen van Gent en Brug ge kon vernemen. Doch goed moest men alle juridische forma liteiten onderhouden, om te beletten dat hij zich op een burger lijke rechter zou beroepen (7). We weten niet of Vervisch door zijn handlangers van het dreigende gevaar werd verwittigd of hoe hij kon ontsnap(1) E r was zelfs sprake van een Franse vertaling van gans het werk, op verlangen, zegt men, van de Landvoogdes (Journal hist. et litt., 1794, I, p. 4 71). (2) V e r v i s c h , Dl. III, blz. 166. (3) Ibid., Dl. III, blz. 180, 219-20. (4) Ibid., Dl. II, blz. 294 ; Dl III, blz. 363 n. 1. (5) Ibid., Dl. III, blz. 363, n. 1. (6) Alle exemplaren van de drie delen ondertekende hij eigenhandig. (7) A B A ., Doos 41.

DE

AU TO BIO GR AFIE.

K O N ST ITU TIO N ELE

PASTOOR

121

pen. Doch men heeft beweerd (i) dat ook van de andere kant in Holland de gehate hooghartige Vorstin, Friderica Sophia Willelmina, « de boze Willemijn », zuster van de Koning van Pruisen, gehuwd met de Stadhouder Willem V, van de boeken had vernomen en haar persoon daarin belasterd vond. We weten niet juist aan welke tekst ze aanstoot had kunnen nemen ; we vermoeden aan de bladzijde (2), waar Vervisch spreekt over de « menigte lasten, die het Orangnie-Huys als Souvereyn wilde invoeren », waardoor het land verdeeld werd in Patriotten en Oranjeklanten. Een klacht zou, langs diploma tieke weg, door de Hollandse Gezant te Brussel zijn inge diend en Maroucx, Fiskaal van Vlaanderen te Gent, zou bevel hebben gekregen om hem op te sporen. Vermomd, kon deze dan nog naar Frankrijk vluchten. Hij moest wel weten, dat de Konstitutionele Kerk pastoors te weinig had, wegens de weer stand tegen de vereiste eed. En aldus zou het komen, dat we hem in April 1792 almeteens in Frans-Vlaanderen zien opdui ken. Doch dit alles schijnt verzonnen, daar de archieven van de Geheime Raad en van de Gentse Fiskalen daar niets over hebben bewaard.

Konstitutionele pastoor te Hazebroek. — Hier zien we weerom hoe Vervisch een mens was zonder overtuiging. In zijn Vaderland trad hij altijd op als onverzoenbaar voorvech ter van Oostenrijk ; en nu toonde hij zich een even overtuigd aanhanger van Frankrijk, toen het juist in deze dagen aan de Keizer de oorlog had verklaard. In zijn boeken is hij steeds verontwaardigd over de handelwijze van opportunisten, die vinden dat men moet « hurler avec les loups » ; en nu treedt hij zelf op dezelfde wijze op ! Hoe hij in Frankrijk kwam, weten we dus niet. Men heeft vermoed dat hij te Kassei wellicht bevriend was met de heel meester Vandamme, de vader van een bekend Generaal (3). Beiden waren immers uit hetzelfde dorp Moorslede afkomstig. Zo de heelmeester echter wellicht te oud was om vroeger veel (1) Geciteerd H S. van Ledoulx, Dl. II, blz. 84. (2) V e r v i s c h , D l . I I I , b l z . 217-18 . (3) B C F F ., t. V II, 1878, p. 84.

122

II. O N DER O O STEN R IJK . B. A U X IL IU S V E R VISCH

betrekkingen met hem te hebben gehad, vond hij nu een beste gelegenheid om kennis met hem te maken. Stellig is het echter verkeerd, dat Vervisch reeds in December 1791 met een politieke zending door Brussel naar Frankrijk zou zijn gezonden, zoals hem dikwijls wordt verweten. Eerst in April 1792 kwam hij in het land en dadelijk trad hij met Bisschop Primat in betrekking. Men beweert dat hij in de omstreken van Hazebroek zou begonnen zijn met te predi ken tegen de Paus en de Bisschop van Brugge (1). Op 22 April 1792 werd hij in alle geval door de bevolking tot pastoor van Hazebroek gekozen en zeven dagen later als dusdanig inge huldigd (2). Later stelde hij zijn onderpastoors aan, in Sep tember 1792, Maart en April 1793. Van het begin af kwam zijn zuster bij hem inwonen en te Hazebroek wist ze schoolbestuurster te worden, in de plaats van de Grijze Zusters, die de eed hadden geweigerd. Vervisch vermeed alle botsingen met de burgerij, in de hoop zich daar een vriendenkring te vormen (3) ; maar toch gebeur de het dat hij de gelovigen ergerde, o. a. door een preek tegen de Paus. Zijn parochianen hadden een afschuw van beëdigde pries ters. En toen hij zag dat zijn kerk daarom niet werd bezocht, vond Vervisch een eigenaardige manier om ze vol te krijgen. Wanneer iemand nl. te Hazebroek werd vastgezet, werd hij steeds met dezelfde dievenkar weggevoerd. Iedereen kende dit fatale voertuig. Op een zekere Zaterdag wist Vervisch het in leen te krijgen en hij liet het door de straten rondrijden, met het opschrift dat al wie naar zijn mis niet kwam, daarmee zou worden weggevoerd. De list gelukte prachtig en de kerk liep vol met angstige gelovigen. Ze wisten maar al te goed, dat als ze ooit werden opgebracht, ze bijna onvermijdelijk werden veroordeeld, onder voorwendsel van sympathie voor

(1) Journal hist. et litt., 1792, t. II, p. 235. (2 ) V a n C o s t e n o b l e , Le Clergé de la Flandre marit. (HS. in B A B .). Tijdens zijn verhoor, beweert Vervisch eerst op i sleMei te Hazebroek aange komen te zijn. (3) Mémoires... Dunkerque, t. L V I I I , 19 13 , p. 16. Veel van de inlichtingen die volgen, zijn aan dezelfde studie ontleend.

K O N ST ITU TIO N ELE PASTOOR T E H A ZEBR O EK

12 3

het oude regime, onvoorzichtigheid in hun spreken of weg blijven uit de mis van de konstitutionele pastoor. Ook in de buurt toonde Vervisch zijn fanatisme. Te Merville ging hij tegen de verdachten of tegenstanders optreden, op verzoek van pastoor Jacquez (i). In September 1792 rukte hij, samen met de kommandant van de nationale wacht, op eigen hand het stadje Kassei binnen, om er huiszoekingen te houden en de bevolking te bedreigen (2). Te Hazebroek zelf kwam hij in botsing met onbeëdigde priesters en Augustijnen en liet ze uit de stad verdrijven. Overigens zocht hij politiek aanzien te winnen, om nog méér op de voorgrond te treden. Op 4 November 1792 werd het bestuur van de municipaliteit vernieuwd en Vervisch werd tot 8e van de 18 notabelen gekozen ; twaalf dagen later deed hij zijn eed. Op 24 Januari 1793 was hij Voorzitter van de Société populaire. En op zijn aandringen, richtte de stad op 16 Augus tus 1793 een Komiteit voor «surveillance » of « salut public » op. Drie dagen later liet hij 16 weerloze Grijze Zusters van Hazebroek vastzetten. Doch nu naderde het einde van zijn ondraaglijke heerschappij.

Het schavot. — In September en Oktober 1793 werd Vervisch tweemaal aangeklaagd. De eerste maal werd het gedaan door de konstitutionele pastoor de Schodt, die veel invloed genoot, omdat zijn zuster met de burgemeester-volksvertegenwoordiger Mackereel was gehuwd. Op 29 September I 793 beschuldigde de priester zijn kollega van sympathie voor het Huis van Oostenrijk ; hij bewees dit met de vertaling van enkele uittreksels uit de autobiografie. Mackereel zou Vervisch laten vastzetten. Maar hij wist dat het « Comité du salut public » te Hazebroek grotendeels uit vriendjes van de pastoor bestond ; daarom liet hij er de helft van afzetten en door nieuwe vervangen. Daarna verzocht hij het komiteit aangaande de pastoor een beslissing te nemen. Op de vergadering waren slechts negen leden tegenwoordig (1)

P

et er

-P

o u let

, t. I, p p . 3 15 - 16 .

(2 ) L . D e C o u s s e m a k e r ,

Révolution

( L ille

Brochures relatives a la ville de Cassel pendant la

18 8 5 ), p p . 57 6 -7 7 .

124

n - ONDER O O ST EN R IJK . B. A U X IL IU S V E R V ISC H

en vijf onder hen verdedigden Vervisch. Niettemin werd hij op 7 Oktober door Mackereel formeel aangeklaagd. Men wist dat hij juist vóór zijn komst naar Frankrijk een werk had laten verschijnen, vol lage vleierij voor Oostenrijk ; en in de distrikten S.-W.-Bergen en Hazebroek had hij er verschillen de exemplaren van aan de man gebracht. Men vond overi gens zijn luidruchtig meedoen met de Franse politiek uiterst verdacht. Men ondervond immers dat hij een mens was zonder overtuiging ; aldus had hij eerst tegen het huwelijk van de geestelijken gepredikt ; doch zo gauw hij vernam dat de Regering dit begunstigde, predikte hij juist het tegen overgestelde (i). Samen met zijn zuster werd hij dus naar Parijs gevoerd (2). Men heeft geschreven (3) dat één van zijn misdrijven het stelen was van kerkelijk zilverwerk ; doch in zijn proces wordt dit niet vernoemd en het zal dus niet echt zijn. Daaren tegen wordt een onbekend feit tegen hem uitgespeeld, dat hij nl. eens zou geweigerd hebben een dode te begraven, wat opstootjes zou hebben verwekt. Zijn gewezen vrienden te Hazebroek verlieten hem bijna allen, behalve de zes wrokkende afgezette leden van het Comité du salut public. Doch zo’n optreden was uiterst gevaarlijk en nog enkele andere vrienden van de beschuldigde moesten zich tijdig terugtrekken, om veiligheid en vrijheid niet te verbeuren. Naast de algemene beschuldiging van fanatisme, wilde men Vervisch laten doorgaan voor een spion van het Brusselse Hof, wat stellig vals was. Hij antwoordde daarop, dat hij slechts naar Frankrijk was uitgeweken wegens vervolging vanwege de geestelijkheid. Maar tegen hem werd het feit uitgebaat, dat men te zijnen huize een mandaat van de Brusselse Reken kamer had gevonden, voor een bedrag van 500 g. (26 Decem(1) Mémoires... Dunkerque, Loc. Cit., pp. 17, 21-2 3. (2) Het dossier, bestaande uit 45 stukken, berust A N P ., cart. W , doss. 298-283. Daar zijn enkele Nederlandse teksten bij, met betrekking op de vergoeding die Vervisch en zijn zuster vroegen voor de plundering van hun bezit te Liefkenshoek. (3) Journal hist. et litt., 1794, t. I, p. 6 3 1. Dit staat eveneens in het H SLedoulx, Dl. II, blz. 85.

H E T SCHAVOT

125

ber 1789). Hij kon al zeggen, dat hij niets had getrokken, sedert zijn uitwijking ; maar men bleef hem als een gepensio neerde van het vijandige Oostenrijk beschouwen. Men beschul digde hem eveneens van briefwisseling met de vijand, terwijl hij, voorzeker te recht, verklaarde niets anders te hebben gedaan dan 3-maal naar zijn broer te Noordschote geschreven. Ook had men in zijn huis oproerige geschriften gevonden. Dit doelt voorzeker op zijn levensbeschrijving. Ook ver weet men hem, boeken te hebben verspreid, om Fransen voor Oostenrijk te winnen. Daarop antwoordde hij dat het vierde deel van zijn levensbeschrijving in een heel andere geest zou worden opgevat en aan de Jakobijnen worden opgedragen. Al de beschuldigingen waren vals of overdreven ; doch zijn sympathie voor Oostenrijk werd hem noodlottig. Had hij de doodsstraf voor zijn vroegere misdrijven al verdiend, wat men hem hier verweet, was veel minder erg. Ook zijn zuster werd als zijn medeplichtige beschouwd. Begin November 1793 werd hij onderhoord en op 29 van dezelfde maand (8 Frimaire II) werden beiden ter dood veroordeeld door de bloeddor stige Fouquier-Tinville, die later eveneens het schavot zou bestijgen. Dezelfde dag werden beiden onthoofd, samen met cen andere inwoner van Hazebroek, de uurwerkmaker de Grendel.

De Generale Biecht van Vervisch. — Zonder naam van drukker of van stad verschenen in 1794 twee verschillende uitgaven (1) van een Generale Biecht van V e r v i s c h , De tekst was de vertaling van een Frans origineel, eerst door d e F e l l e r in zijn Journal historique et littéraire uitgegeven (2). Deze had het uit Gent ontvangen en vond de echtheid onaanvechtbaar. De tekst werd hem op 6 Maart toegestuurd ; doch eerst op 15 April kon hij hem afdrukken, omdat hij sommige teksten, vooral eigennamen, niet goed kon lezen (3). Het is wel eigen aardig dat de Nederlandse uitgever geen originele tekst in (1) Eén van 12 en één van 15 blz. (2) 1794, t. I, pp. 631-36. (3) Ibid., pp. 472-73. In de gedrukte tekst staat p. 634 nog Sacy, wat één van de Nederlandse uitgaven tot Sart vervormt, terwijl de andere het te recht in Saey verbetert.

126

II. ONDER O O ST EN R IJK . B. A U X IL IU S V E R V ISC H

eigen taal heeft kunnen vinden, maar de Franse uitgave heeft moeten volgen. Zo het schrijven echt is, zou Vervisch het dus waarschijnlijk in het Frans hebben gesteld. Eigenlijk is dit niet onmogelijk, daar hij kon vrezen dat men te Parijs geen tekst zou laten passeren, die men niet begreep ; maar natuur lijk zou men dan alhier de taal hebben verbeterd, daar de afvallige niet in staat was om zo keurig Frans te schrijven. Doch als men de onmenselijke omstandigheden kent, waar in men in de Conciergerie leefde, kan men moeilijk geloven dat Vervisch daar zo’n lange tekst zou geschreven en het mid del gevonden hebben, om hem te laten versturen. Een tweede moeilijkheid is, dat de tekst naar een vriend van Vervisch, een bakker te Gent, zou zijn gestuurd. Het is echter verdacht dat men zo zorgvuldig de naam en het adres van de bestemmeling verzwijgt. Waarom werd de tekst niet naar de Oversten van de Kapucijnenorde gestuurd ? Waarom niet naar zijn broer, de pastoor, aan wie de veroordeelde meteen een laatste groet van zijn onthalsde zuster had kunnen overbrengen ? De brief zou op 4 Januari te Gent aangekomen zijn. Het is onbegrijpelijk dat men 2 of 4 maanden zou hebben gewacht om zo’n belangrijk feit ruchtbaar te maken... Maar we ontmoeten nog méér moeilijkheden. Volgens de gedrukte tekst zou Vervisch niet hebben willen biechten, omdat hem geen onbeëdigde priester werd gegund. We weten niettemin ten stelligste, dat van 3 Augustus 1793 tot 4 April 1794 in dezelfde Conciergerie als Vervisch, een priester die geen ongeoorloofde eden op zijn geweten had, de ijverige Émery, Overste van S.-Sulpice, eveneens gevangen zat en aldaar verschillende mislopen priesters met God heeft verzoend, o. a. Fauchet en Lamourette. En toen hij weer vrij was, schreef hij in een verslag aan Pius VI, dat alle priesters die in deze maanden te Parijs werden onthoofd, eerst bij hem hadden gebiecht (1). Dat moet Vervisch dus ook hebben gedaan en met de Opperste Rechter zal hij zich derhalve in orde hebben gebracht. Doch... dan is de Generale Biecht niet van hem ! (1) J. L e f l o n , M onsieur Émery. L'église d'ancien régime et la Révolution> 2 e éd. (Paris [1944]), P- 3 5 <>.

D E G E N E R A L E B IEC H T VA N V E R V ISC H

12 7

Eindelijk, en dit geeft de doorslag, zegt de gedrukte tekst dat Vervisch hem schrijft op 3 December 1793 en dat hij de volgende dag zal onthoofd worden. Welnu, de oorspronkelijke tekst van zijn proces zegt uitdrukkelijk dat hij reeds op 29 November ter dood werd veroordeeld en volgens gewoonte werd hij dan dezelfde dag of ten hoogste daags daarna ont hoofd. Er is overigens nog dit. De datum van 3 December wordt, volgens de Republikeinse tijdrekening, herleid tot « quartidi de la première décade du mois Nivos, année première républicaine ». Dit is glad verkeerd, daar 3 December 1793 aan 13 Frimaire jaar II beantwoordt. Het is nu gemakkelijk te begrijpen dat een vervalser in ons land deze Franse tijdre kening zo goed niet kende, vooral daar ze nog tamelijk onze ker was en eerst op 24 November 1793 (4 Frimaire II) defi nitief werd vastgesteld ; doch stellig zou niemand te Parijs begin December 1793 van Nivose jaar I gesproken hebben (1) ! De tekst is dus stellig een vervalsing. Wellicht ontstond hij te Gent of in de onmiddellijke omgeving, misschien met medewerking van de Kapucijnen, die aldus de verspreide laster wilden ontzenuwen en de gegeven ergernis door een beke ring in extremis zoveel mogelijk herstellen. In zijn biografie herinnert Vervisch ergens (2) aan de volks menner Jan van Coppenhole, die in 1492 te Gent werd ont hoofd en die, vóór zijn dood, zou gezegd hebben, dat dit lot hem niet verwonderde, daar alle aanleiders van oproer dit mogen verwachten. In de Conciergerie zal Vervisch wel aan deze voorloper hebben gedacht. Niet minder zal hem de schrik kelijke voorzegging te binnen gekomen zijn van Godefridus van Aalst, die op het geval van Judas zinspeelde, toen hij op 4 Oktober 1790 naar zijn opstandige onderdaan schreef (3) : «Timeo... Non vaticinor,... quid proderit habere corbonam et perire in laqueo ? » De lezer zal ons vergeven dat we zo lang met deze afgedwaal(1) De Nederlandse uitgaven laten voorzichtig de aangifte van de republi keinse tijdrekening weg. De juiste datum van 29 November 1793 kwam noch tans reeds voor in de Gazette van Gent, van 8 December 1793. (2) Dl. III. blz. 163. (3) Ibid., Dl. 1 1 1, blz. 336.

128

II. ONDER O O ST EN R IJK . B . A U X IL IU S V E R VISCH

de Broeder zijn bezig geweest. Had hij zelf zich niet openlijk over zijn schande beroemd, dan hadden we hem barmhartig kunnen zijn. Doch nu hij overal schuldeloze slachtoffers heeft belasterd, moeten we toch wel zeggen, hoe weinig zijn woord waard is. We zijn haastig om terug te keren naar twee van zijn slacht offers, Godefridus van Aalst en Willelmus van Duisburg, die we nog beter leren kennen en bewonderen, als vrije en onafhan kelijke zielen, die geen zelfbelang kenden, doch slechts zoch ten wat ze als goed en recht erkenden, zelfs zo het hun de vrijheid moest kosten.

C. HET SEMINARIE GENERAAL Het Seminarie Generaal. — Reeds herhaaldelijk hebben we gehoord dat Joseph II het plan koesterde, om de theolo gische vorming van de Nederlandse geestelijkheid helemaal herin te richten. Naar zijn mening, was hij alleen bekwaam om de priesters voor te bereiden tot hun taak, of liever tot de taak welke hij hun wilde opleggen, nl. om niet enkel de bedie naars te zijn van de eredienst, maar vooral de trouwe dienaars van de Staat. In 1786 trachtte hij dan ook in Nederland in te voeren wat reeds lang in zijn overige gebieden bestond ; doch hier zou hij op een onverwachte tegenstand stuiten. Op 15 Maart 1786 kondigde hij af, dat binnenkort alle studenten in de theologie, zowel kloosterlingen als wereldlijke geestelijken, in één seminarie zouden worden ondergebracht. Weshalve moest men hem spoedig de lijst van alle studenten ter hand stellen. Reeds op 30 Maart werd door de Kapucijnen aan dit voorschrift voldaan en stuurden ze de gevraagde statis tieken (1). Er waren in het geheel 50 studenten in de theolo gie (2) ; natuurlijk werden de 15 filozofen uit Antwerpen niet aangegeven. De Paters schenen de aangekondigde hervorming zo spoedig niet te verwachten en in het Nationaal Kapittel benoemden of bevestigden ze het gewone getal lektoren ; voor Vlaanderen alleen waren er niet minder dan tien. Doch reeds op 16 Okto ber 1786 werd een dekreet uitgevaardigd, waarbij alle bisschop pelijke seminaries werden afgeschaft en alle bijzondere scho len voor theologie geschorst. Terzelfder tijd stichtte de Keizer ( 1 ) ACB. I, 6 1 7 5 ; III, 1 0 0 9 , pp. 8 0 8 2 . In de loop van het jaar werden nog vollediger statistieken gevraagd, ook langs de Bisschoppen om, met de namen en allerlei inlichtingen aangaande de religieuzen uit ieder klooster (A R A ., Cons. pr. Autr., 7 0 2 A - B ; B A D B ., reg. 2 0 9 ; BG., Dl. X X V I I I , 1 9 3 7 , blz. 8 7 ) . (2) O. a. 1 1 in het vierde jaar te Antwerpen, 8 in het derde te Dendermonde en 23 in het tweede te Brussel, Tervuren en leper. Ook te Doornik waren er 4, wellicht van verschillende jaren.

130

II. O N DER O O STEN R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

te Leuven zijn Seminarie Generaal en te Luxemburg een bijseminarie of Seminarie Filiaal. Niemand, noch regulier noch sekulier, mocht voortaan nog kerkelijke wijdingen ontvangen noch het kloosterkleed aannemen, tenzij hij zijn studies in één van beide inrichtingen had voltooid. De kloosterlingen moesten er hun ordeskleed afleggen en als wereldgeestelijken gekleed gaan (i). Aan het hoofd van het Leuvense Seminarie stond een Duits sprekende priester, Ferdinand Stoeger, die men nooit zag celebreren, zodat men van hem zegde : « Non breviat necnon missat ». Hij had eigenaardige opvattingen en uitte verdachte theorieën ; aldus schreef hij, dat de Christelijke godsdienst geheel verschilde van de « Papistische » en dat het Heidendom dichter bij het ware Christendom stond dan het Katholicisme of « Papisme » van zijn tijd (2). Natuurlijk kon zo’n man niet veel vertrouwen inboezemen ! Niettemin, na enige aarzeling, meende Kardinaal van Fran kenberg zijn studenten naar Leuven te mogen sturen. Ook de overige Nederlandse Bisschoppen, de Lichtervelde van Namen alleen uitgezonderd (3), gaven hun studenten de raad zich in het nieuwe Seminarie te laten inschrijven. Ongeveer 300 jongelingen volgden deze opvatting.

Gedragslijn van de Kapucijnen. — Wat zouden de Kapu cijnen aanvangen ? Deze vraag stelde zich niet het minste Willelmus van Duisburg, op wie zo’n zware verantwoorde lijkheid rustte. Op 10 November liet hij te Brussel zijn Konsultors bijeenkomen ; en na hun beraadslagingen, werd de vol gende dag een omzendbrief naar de studiekloosters gestuurd. P. Gardiaan moest, samen met de lektoren, ieder student (1) ACB . I, 6r88 ; III, 1009, pp. 97-98 ; Journal historique et littéraire, 1786, t. III, pp. 458-61, 534-35. Over de Seminaries Generaal verscheen in 1950 een studie van A. S p r u n c k in de P ubl. de la Sect. hist. de l'In st. G.-D. de Luxem b., vol. L X X , pp. 279-319. Vooral Luxemburg komt daarin ter sprake, doch Kapucijnen schijnen er daar niet te hebben gestudeerd. (2 ) H . S c

h u tter

landen, Theil

,

Die Regierung Josefs I I in den österreichischen Nieder-

(Wien 1 9 0 0 ) , S . 1 6 2 . (3) De koene prelaat werd onmiddellijk afgezet; doch enkele maanden later mocht hij terugkeren. I

DE

K A P U C IJN E N

EN

H ET

SE M IN A R IE

GENERAAL

131

ondervragen, of hij naar Leuven verlangde te gaan of niet. Wie het verlangde, moest een examen ondergaan, om over zijn bekwaamheid te kunnen oordelen ; men wilde niemand sturen, waarvan men niet zeker was dat hij de Orde eer zou aandoen en met vrucht de lessen kunnen volgen. De lijst van de kandidaten, samen met het getuigenis aangaande gedrag en bekwaamheid, zou naar P. Provinciaal worden gestuurd; in alle geval moesten ze de toestemming van de Overste afwachten... Wat was nu de uitslag van de raadpleging ? Van de 37 studenten (1) waren er slechts zeven die de lessen aan het Seminarie wilden bijwonen ; P. Visitator gaf hun het nodige verlof, alhoewel hij inwendig aangaande de leer van de pro fessoren niet ten volle gerust was. Terzelfder tijd begonnen ook vier ongeprofeste novicen hun' theologische leergang in hetzelfde Seminarie (2). Voorzeker was het bij wijze van proef dat P. Visitator enkele studenten naar Leuven liet gaan. Had hij niet alle waarbor gen aangaande de voorgehouden leer, hij kon zijn geweten vormen naar het voorbeeld van de Bisschoppen en afwachten wat de ervaring zou uitwijzen. Doch voor Regulieren waren er moeilijkheden, die voor Sekulieren niet bestonden. Dit was vooreerst het dragen van het ordeskleed, waaraan de kanonisten toen ter tijd zo streng vasthielden, en de onmogelijkheid (1) Hoger spraken we van 50 studenten ; maar ondertussen hadden er een zeker aantal hun studies reeds voltooid. (2) Ziehier de namen : Damianus van Hulshout, Crescens van Meerhout, Nicolaus van Diest, Claudius van Kumtich, Matthaeus van Hansbeke en Theodorus van Westerlo. De ongeprofesten waren Andreas van Kortrijk, Honorius van Olmen, Willibrordus van Kampenhout en Paulus van Meer hout ; spoedig kwam Ludovicus Antonius van Zinnik daar nog bij. De lijst toont dat ACB . I, 9001, pp. 67-68, ten onrechte schrijft dat geen enkele stu dent uit Brabant naar Leuven wilde gaan, doch enkele uit Vlaanderen wel. — Men zou kunnen vermoeden dat er wellicht nog méér waren die hadden willen gaan, maar dat ze geen verlof kregen, omdat er op hun gedrag of hun bekwaam heid iets was aan te merken. In het degelijke werk Relation fidelle (waarover verder nog), dat we hier veelal volgen, worden de studenten in drie klassen verdeeld : 1) degenen die naar Leuven gingen ; 2) zij die het niet verlangden ; en 3) zij die voor hogere studies niet geschikt bleken. Doch van de andere kant schreef P. Visitator naar P. Generaal, in een brief die we verder citeren, dat de studenten, « quantum scio, missi nollent ire ».

132

II. ONDER O O ST EN R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

om te Leuven sommige voorschriften van de Orde te onder houden. Deze bekommernis zal wel uitleggen waarom P. Visitator novicen, die nog niet tot het onderhouden van Regel en Konstituties zijn verplicht, gemakkelijker dan geprofesten naar Leuven stuurde. Terwijl dit alles werd geregeld, kwam de Regering op 15 November 1786 de Kapucijnen speciaal verwittigen, dat de studenten in de kloosters van de Orde te Leuven of te Luxem burg moesten wonen en ook daar moesten onderhouden wor den (iï. Was er geen plaats genoeg, dan kon men andere reli gieuzen verplaatsen. Op 25 November antwoordde Antonius van Leuven, na mens P. Visitator, dat hij naar alle studiekloosters had ge schreven, om de studenten, clie naar Leuven wilden gaan, te laten onderzoeken, aangaande bekwaamheid en gedrag. Ande re studenten zouden later volgen, in de hoop dat ze te Leuven de kloostertucht zouden kunnen onderhouden en de verplich tingen van de Regel naleven (2).

Eerste moeilijkheden te Leuven. — Op i ste December 1786 werd het Seminarie geopend. Doch reeds van de eerste dagen af ontstonden er moeilijkheden. De studenten, onte vreden over het onkerkelijke onderwijs, braken enkele ruiten en vernielden een paar banken. Dit was de voorbode van een stille opstand. Het Raadslid le Clerc, President van de Kerke lijke Kommissie, werd uit Brussel ontboden en maande de studenten tot onderdanigheid aan. Doch steeds werden de gemoederen onrustiger.^Men begon zelfs met stenen te werpen, zodat le Clerc, zijn leven in gevaar achtend, zich naar Brussel spoedde en in allerijl 32 dragonders naar Leuven liet draven, om er de gestoorde orde te herstellen. Op 9 December kwam deze afdeling ruiterij ’s morgens vroeg in de universiteits stad aan. Men vond het echter te gevaarlijk, met zo weinig volk één of méér van de voornaamste opstandelingen op te brengen, daar de 285 studenten hoogstwaarschijnlijk door (1) ACB . III, 1009, p. 98 ; in III, 1008, p. 304 wordt ten onrechte de datum van 25 Oktober 1786 aangegeven. (2) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1.

E E R S T E M O EIL IJK H ED EN T E L E U V E N

133

de filozofen en de studenten in de rechten zouden worden gesteund. Daarenboven was ook de houding van het gepeupel uiterst dreigend. E r waren redenen genoeg om voorzichtig te blijven ! Dezelfde voormiddag nog trokken de soldaten zich terug (1). De studenten bedaarden geleidelijk en eindigden met naar de Regering een verklaring te zenden, dat ze nl. voor tucht en dogma slechts bisschoppelijk gezag erkenden. Terzelfder tijd klaagden ze over de hoedanigheid van het brood en het bier, die hun werden opgediend. Vermoedend dat de Bisschoppen aan de tegenstand niet geheel vreemd waren, liet de Gevolmachtigde Minister Belgiojoso Kardinaal van Frankenberg naar Brussel ontbieden. Deze verklaarde ronduit dat het Leuvense onderwijs ketters was. Doch spoedig zou hij zijn koenheid verliezen. Onder de druk van Belgiojoso en Kanselier Crumpipen, stemde hij erin toe, een schrijven te ondertekenen, waarbij hij zijn afkeuring voor de handelwijze van de seminaristen uitsprak ; aan de Keizer moesten ze zich onderwerpen, daar deze inzake tucht het wettige gezag in handen hield. Dit schrijven werd op 1 1 December ’s avonds naar Leuven gestuurd. Voor ieder was het echter duidelijk, dat de tekst slechts onder dwang was afgeperst, zodat de theologen hoe langer hoe méér werden ver bitterd. Ondertussen was Belgiojoso grotelijks verlegen, dat het gepeupel mogelijk met de studenten zou samenspannen en dat de opstootjes een ware omwenteling konden veroorzaker. In zijn angst liet hij op 13 December drie bataljons soldaten, met zes kanonnen en evenveel munitiewagentjes, naar Leuven oprukken en de stad binnentrekken. Het Seminarie werd om singeld en de studenten kregen verbod om het te verlaten (2). Doch de voorzorgen en het machtsvertoon waren geheel over bodig ; zonder bloedvergieten werden rust en vrede hersteld. Feitelijk herriep van Frankenberg zijn ongelukkig schrij(1) II. S c h u t t e r , Op. Cit., S . 207 ; E . H u b e r t , Correspondance des M i nistres de France accrédités a Bruxelles (Bruxelles 1920), pp. 144-58 ; Journal hist. et lilt., 1787, t. I, p. 137. (2) Journal, Loc. Cit., p. 138.

134

n - O N DER O O ST EN R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

ven naar de Leuvense seminaristen daar hij het gans anders begon uit te leggen. De studenten wakkerde hij nu aan, om in hun weerstand te volharden, daar de Keizer slechts inzake tucht had mede te spreken (i).

Vingerwijzing uit Rome. — P. Visitator had slechts aan een klein getal theologanten toelating verleend om de lessen te Leuven te volgen. Ondertussen had hij te Rome om raad gevraagd. Op 6 December 1786 (2) bereikte hem het ant woord, reeds op 15 November geschreven. Ziehier hoe P. Generaal, de Oostenrijker Erhardus van Radkersburg, de zaken verstond. Zo de Regering het eist, kunnen de studenten naar de universiteit worden gestuurd en er als wereldgeestelij ken gekleed gaan ; ze moeten slechts onderhouden wat ze kunnen, zoals « deze die de macht heeft om daarin te ont slaan »(3), uitdrukkelijk heeft verklaard. Zelfs zo daar verdach te theorieën worden geleerd, kan men het aan de studenten anders voorhouden, als ze naar het klooster terugkeren. Van de nood moet men immers een deugd maken en veel dingen dulden, die anders ongeoorloofd zouden zijn. Men ziet dat P. Generaal breed en inschikkelijk was. Willel mus kon dus gerust zijn. Maar de brief kwam, zoals gezegd, eerst op 6 December aan, wanneer de beslissingen reeds waren genomen en men reeds ondervond hoeveel opspraak het Seminarie wekte. Voorlopig meende men toch aan de verko zen gedragslijn niets te moeten veranderen. Ziehier hoe P. Willelmus zelf in een brief aan P. Generaal op 2 April zijn gedrag uitlegt (4). Volgens Uw brief en het verlof van de Paus, hadden we geen bezwaar tegen het afleggen van het kleed ; doch twee hoofdredenen hebben ons een andere gedragslijn doen volgen. Vooreerst konden we, zonder ergernis te geven, de studenten niet in het Seminarie laten, wanneer de wereld heren het reeds ontvluchtten. We begrepen dat de Regering de opengevallen plaatsen van Sekulieren door Regulieren (1) S c h u t t e r , Op. Cit., S . 210. (2) A C B . I, 6189 ; datum volgens I, 6192. (3) Dit is natuurlijk de Paus, doch voorzichtigheidshalve vermijdt men deze naam, om niet te laten blijken dat de korrespondentie uit Rome komt. (4) ACB . I, 6192.

V IN G E R W IJZ IN G

UIT

ROME.

N IE U W E

W O ELIN G EN

135

zocht te vullen, om haar mislukking te verbergen en door ons voorbeeld de wereldklerus weer aan te lokken. Ook de verder felijke boeken die de jeugd in handen worden gestopt en het afbreken van het pauselijke gezag wezen in dezelfde richting.

Nieuwe woelingen. — Zo eindigde het jaar 1786 te mid den van grote moeilijkheden. Het bestuur van het Seminarie was ondertusen zelf de oorzaak van nog grotere verwarring. Op 16 Januari 1787 (1 ) liet het aan de studenten een geschrift uitdelen : P lan de l ’institut des séminaires généraux dans les états de V Em fereur (2). Daarin waren de echte inzichten van Joseph II zo duidelijk uiteengezet, dat slechts een twintigtal studenten nog in de universiteit bleven ; één enkele zette zijn handtekening onder het stuk, maar ook hij trok zich spoedig terug (3). Alsof er niets was gebeurd, zond de Regering op 20 Januari 1787 een schrijven naar P. Visitator, waarbij de studenten van het bij wonen van het dagen nachtkoor werden ontsla gen (4). Aangaande de houding van de jeugdige Kapucijnen verne men we slechts dat bijna alle nog niet geprofeste studenten de Vlaamse Provincie verlieten, om op deze wijze de studie te Leuven te kannen ontgaan. Dit deden Odulfus van Tessenderlo, Willibrordus van Kampenhout en Honorius van Olmen, die allen te S.-Truiden hun professie gingen afleggen en aldus in de Kustodie van de Allerh. Drievuldigheid werden ingelijfd. Doch juist in deze tijd had men daar grote moeilijkheden (5) ; en daar ligt misschien de reden waarom een paar anderen zich te Luik moesten laten inlijven, nl. Andreas van Kortrijk, die nu de naam van Vitalis kreeg, en Paulus van Meerhout, herdoopt tot Dositheus. Paulus van Lummen en Bernardi(1) Journal, Loc. Cit., p. 304 ; van 1 3 der maand. (2) ACB . I, 7453bis-ter.

Sc

h u tter

,

Op. Cit.,

S.

59, dateert het feit

(3 ) A . V e r h a e g e n , Les 5 0 dernières années de l'ancienne université de Louvain (Liège 1884), p. 279 ; Crumpipen echter, in een brief van 26 Januari, beweert dat er nog een 60-tal te Leuven bleven ( S c h l i t t e r , Op. Cit., S . 59).

(4) ACB . I, 6 19 1 ; III, 1009, pp. 99-100. (5) Dl. V I I I, blz. 624-28.

136

II. ONDER O O ST EN R IJK ,

C, SE M IN A R IE G E N E R A A L

nus van Meerhout waren reeds vroeger in deze Provincie binnengetreden. Eveneens wegens het Seminarie Generaal verliet de novice Athanasius van Antwerpen het klooster en eerst na het einde van de moeilijkheden, liet hij zich in 1791 opnieuw inkleden.

U itleg van P. Visitator. — Nu werden door de Regering tegen de weerspannige theologanten maatregelen getroffen. Op 29 Januari eiste men binnen 14 dagen de lijst van al dege nen die naar Leuven waren gezonden en een andere van hen die men van het Seminarie had verwijderd gehouden, met aangifte van de redenen, waarom men aldus had gehandeld (1). Het antwoord van Willelmus gaf de lijst van de 1 1 studenten, die de lessen inderdaad hadden gevolgd ; doch hij voegde er bij, dat vier onderhen onlangs de Provincie hadden verlaten. Daarop volgde de lijst van de studenten die de leergangen in het klooster bleven voortzetten. P. Visitator gaf zelfs de tekst van het schrijven van 1 1 November 1786, waarbij hij een onderzoek beval naar de mening van de studenten. Hen die het verlangden wilde hij immers van Leuven niet terug houden, zo ze bekwaam en waardig werden bevonden. Niet temin ging het hem zeer ter harte, zo getuigde hij openlijk, dat de jeugdige religieuzen de reguliere tucht te Leuven niet konden onderhouden, noch het koorofficie bijwonen, waartoe ze door hun professie waren gehouden. Het klooster te Leuven was overigens noch groot noch rijk genoeg, om zoveel volk te herbergen en te voeden. En vooral moest men niet ver geten, dat verschillende professoren gewaagde stellingen voor hielden, die voor de toehoorders een groot gevaar opleverden. In geweten, voegde hij erbij, had hij het recht niet om zijn onderdanen tot het aanhoren van zo’n onderwijs te verplich ten. Op 23 Februari werd een bevel verzonden, waarbij alle theologanten uit de kloosterorden, zonder uitzondering, dade lijk het Seminarie moesten gaan bewonen (2). Aan de Kapucij(1) ACB. I, 6 19 1 ; III. 1009, p. 100. Zie lijsten in A R A ., Cons. du Gouv. génér., 2 3 3 1. (2) A R A ., Cons. du Gouv. génér., 2 3 3 1, 2 6 11. Relation fidelle, pp. 38-39, n° V II.

U IT LE G VA N P. VISITATO R

137

nen werd de tekst eerst op 3 Maart besteld (1). Doch nu zouden de moeilijkheden met de Regering hun hoogtepunt bereiken. Op 5 Maart verwittigde de koninklijke Kcmmissaris Thysbaert de Gardiaan te Leuven, dat, volgens hoger bevel van de vorige dag, alle theologanten zich de eerste drie dagen bij de bestuurder Stoeger en de ekonoom Put moesten aanbie den, om ten minste binnen 14 dagen het Seminarie te gaan bewonen en gewone priesterkleding aan te trekken (2). Ondertussen was Willelmus bezig met het opstellen van een antwoord op het bevel van 23 Februari. Met alle eerbied ver zocht hij de Regering, zijn jonge religieuzen te ontslaan van het verblijf in het Seminarie, maar ze liever te Leuven in het klooster te laten wonen. Daarenboven vroeg hij de gunst, om ze niet als wereldgeestelijken te moeten kleden. Wat hem persoonlijk aanging, voegde hij erbij, durfde hij ze in geweten niet dwingen om het klooster te verlaten, om te leven op een wijze door de Regel verboden. Zo’n gebod van zijnentwege zou ongeldig zijn en de studenten zelf bleef het ongeoorloofd het ten uitvoer te brengen. Willelmus rekende op de inschik kelijkheid van de Regering. Wie ter wereld, besloot hij, zou kunnen of durven menen dat Zijn Majesteit de kloosterlingen, zijn trouwe onderdanen, zou willen dwingen om hun Regel en hun Geloften te overtreden, daar hij aan al de inwoners van zijn staten gewetensvrijheid, vooral in geloofszaken, heeft verleend ? Ware het te aanvaarden dat Zijn Majesteit méér de vijanden van Gods Kerk zou willen bevoordelen, dan zijn eigen onderdanen, altijd gehecht aan de katholieke godsdienst en het Geloof van de algemene Kerk ?

Afzetting van P. W illelm us. — Dit stuk was eerbiedig van toon, doch beslist en vastberaden. Het droeg de datum van 10 Maart (3) ; doch nooit werd het afgeleverd, daar de Regering ondertussen veel strenger was opgetreden. Op 12 Maart werd P. Visitator gedagvaard, om de vol gende dag voor de Fiskale Raad te verschijnen. Toen hij er zich aanbood, vergezeld van zijn agent Antonius van Leuven, (1) ACB . III, 1008, p. 305. (3) Relation fidelle, pp. n ,

(2) Ibid. ; ACB . III, 1009, p. 101. 12, 40, 41.

138


werd hem een streng dekreet voorgelezen, zonder nader on derzoek of andere plichtplegingen reeds op 3 Maart uitgevaar digd, waarbij hij, als straf voor zijn schrijven van 17 Februari, van zijn bediening vervallen en tot alle waardigheden in de Orde onbekwaam werd verklaard. Daarenboven werd hij verbannen naar een klooster op het platteland, door de ViceVisitator aan te duiden. Deze van zijn kant, zou zorgen dat zonder uitstel alle theologische voorlezingen in de kloosters werden geschorst ; en binnen acht dagen moesten alle theolo ganten naar Leuven worden gestuurd. Indien hieraan geen gevolg werd gegeven, zou de Overste als wederspannig worden behandeld (1). Vice-Visitator was Theodorus van Charleroi. En het is teke nend voor de geestesrichting van Joseph II en zijn aanhan gers, dat de Vice-Visitator, die door zijn ambt zelf van de Visi tator afhangt, hier namens de Keizer boven zijn eigen Overste werd gesteld en hem een verblijfplaats moest aanwijzen. Het geestelijke gezag werd aldus weerom aan de burgerlijke macht onderworpen, om niet te zeggen dat het helemaal door haar werd opgeëist... Kalm en waardig aanhoorde Willelmus het dekreet van zijn afzetting en verbanning ; hij dacht er niet aan, om ertegen verzet aan te tekenen, maar dadelijk maakte hij zich gereed, om het eenzame klooster te Tervuren te gaan betrekken. Eerst was er sprake van, dat men hem naar de Franse of Luikse grens zou hebben gebracht (2). Nu dit niet gebeurde, is de keus van Tervuren gemakkelijk te verklaren door de nabijheid van de Hoofdstad en van het geboortedorp van de getroffene.

P. Vice-Visitator. — Van rechtswege moest Theodorus van Charleroi de bediening van Willelmus overnemen. Hij verbleef in het klooster te Doornik ; en aldaar werd hij op 13 of 14 Maart door P. Sekretaris verwittigd, dat hij te Brussel moest verschijnen op de I3 e van dezelfde maand, dus voordat hij hiervan bericht had ontvangen ! Sedert lange tijd was (1) ACB. III, 1009, pp. 101-02.

(2) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1.

A F Z E T T IN G VA N P. W ILL E L M U S. P. V IC E-V ISIT A T O R

I39

hij echter ziek ; aldus zien we hem reeds in 1786 de bediening van Kommissaris of Provinciaal voor het Waalse distrikt weigeren «ratione impotentiae» (1). Ook, nadat P. Anto nius hem op de hoogte had gebracht van alles wat met P. Visitator was gebeurd, antwoordde hij op 17 Maart dat de staat van zijn gezondheid hem misschien zou toelaten de volgende week naar Brussel te komen ; hij was nog altijd onder dokters handen en leed dag en nacht verschrikkelijke pijnen. Hij had gedacht dat de Regering hem zelf naar Brussel zou hebben geroepen, doch dit was niet gebeurd. Zo men het nodig oordeelde, voegde hij erbij, kon men de Konsultors naar Brussel laten komen, om samen met hen over ds toestand te beraadslagen en niet alléén de zware verantwoordelijkheid te moeten dragen (2). Op 19 Maart schreef Graaf Barbiano de Belgiojoso naar de Fiskale Raad van Brabant, dat de Vice-Visitator van de Kapu cijnen ziek lag te Doornik en dat men bijgevolg het bevel van 3 Maart zou opleggen aan de tweede Vice-Visitator (een titel die niet bestond) en dat deze daar binnen 24 uur verslag over moest uitbrengen, op straf van als ongehoorzaam en weerspannig jegens Zijn Majesteit te worden behandeld.

Open brief aan de Keizer. — Op 7 Maart had de Regering de lijst gevraagd van alle religieuzen, sedert 1780 in de Orde ontvangen ; op 19 Maart leverde Antonius van Leuven ze namens Godefridus van Aalst in (3). Een ander verslag werd nist ingediend. Daarom werd op 21 Maart dezelfde Antonius door de Prokureur Generaal verzocht, om naar zijn bureau te komen, samen met gezegde tweed", Konsultor. Daar w^rd hun voorlezing gedaan van het strenge bevel van Graaf de Belgio joso om onverpoosd de studenten naar het Seminarie Gene raal te sturen (4). We weten reeds dat Godefridus een man was uit één stuk. (1) ACB . III, 1008, p. 301 ; 1009, p. 96. (2) Relation fidette, pp. 43-44. n» X . (3) A R A ., Cons. pr. A u tr., 834. (4) Relation fidelle, pp. 44-45 ; [ D e F e l l e r ] Recueil des représentations, protestations et réclamalions, Second recueil (Imprimerie des Nations 1787). p. 208.

14 0


die wist waar hij heenwilde en op de eenmaal ingeslagen weg voor niets terugdeinsde, ’s Anderen daags, juist 24 u. na de insinuatie, leverde hij een Latijns antwoord in, in een vast beraden taal, gelijk de Keizer tot dan toe nog van niemand had gehoord. Aan duidelijkheid liet het schrijven niets te wensen over. Godefridus zegde, het bevel te hebben ontvan gen, om dc studenten naar Leuven te sturen, waar ze volgens nieuwe gebruiken en gewoonten zouden worden opgeleid. Na tuurlijk kon men in dit opzicht desnoods dispensatie beko men. Doch veel erger was dat de leer van het Seminarie verder felijk was en in wanklank met deze van de Kerk ; ze was verdacht, vermetel, schismatiek en ketters. Overigens waren leer en organisatie in tegenspraak met de voorschriften van het Koncilie van Trente, die vroeger in Nederland plechtig waren afgekondigd. Hij bekende zich ten andere onbevoegd om, op ’s Keizers gezag alleen, een jurisdiktie uit te oefenen, die alleen de gees telijke Overheid kan verlenen, nl. P. Visitator die afwezig was of P. Vice-Visitator, die spoedig werd verwacht. Daarom protesteerde hij plechtig voor hemel en aarde, dat hij nooit menselijke wetten zou naleven, zo ze streden tegen de wet van God. En indien hij daarom moest lijden of terwille van zijn broeders een voorwerp van vloek worden (1), dan verkoos hij gevangenschap of dood ; gaarne viel hij in de straffende handen van mensen, liever dan in deze van de levende God. Deze zou eens de huidige tegenstelling oplossen, volgens recht en rechtvaardigheid. Godefridus was ervan overtuigd, zegde hij, dat de Keizer niet slechts voor enkelen, maar voor allen, ook voor RoomsKatholieken, vrijheid van godsdienst had verleend. Als hij toeliet aan God getrouw te blijven, dan zouden zijn onder danen zich ook aan de Keizer trouw tonen. Nooit zou Godefri dus zich overigens laten beïnvloeden, noch door hoop op tijde lijk voordeel, noch door vrees voor welk kwaad dan ook.

Godefridus in ballingschap. — Toen Godefridus zijn tekst inleverde, was hij te Brussel bezig met de vasten te predi(i) Rom. IX , 3.

OPEN

B R IE F

AA N

DE

K E IZ E R .

BA LLIN G SCH AP

14 1

ken. Vooreerst aarzelde de Regering om maatregelen tegen hem te treffen en vooral om hem vast te zetten, omdat ze het volk vreesde. De Fiskaal immers, die volgens het getuigenis van Willelmus de Paters genegen was, had de Regering tegen het gevaar voor opstand gewaarschuwd. In haar zitting van 27 Maart vond de Kerkelijke Kommissie echter (i), dat men hier een nieuw bewijs had van het geëxalteerde en fanatieke Ultramontanisme en de verstokte onwetendheid van de Kapucijnen. Godefridus wilde de jonge religieuzen in hun lompe onbekwaamheid gedompeld laten. Men vond het gedrag van de Kapucijnen ongehoord, daar alle overige Orden hun studenten zonder bezwaar naar Leuven hadden gestuurd. Ook kwam spoedig het brutale antwoord op de fiere taal van een vrije ziel. Op 30 Maart werd Godefridus voor de Fiskale Raad gedagvaard en om 12 u. werd hem het dekreet voorgelezen, waarbij hij, tot straf voor zijn « écrit téméraire et fanatique », binnen 24 uren de Hoofdstad Brussel en bin nen drie dagen het land moest verlaten. Zo hij ooit terugkeer de, dan zou hij worden gevangengezet en als landloper behan deld (2). Op 3 1 Maart vertrok de koene man op de middag uit Brus sel en ging eerst te Tervuren zijn Overste en lotgenoot, de grijze Willelmus, bezoeken. Samen overlegden ze de toestand ; en bij zijn heenreis naar S.-Truiden, nam Godefridus de brief mee (3) die P. Visitator voor P. Generaal had gereedgemaakt, om de laatste gebeurtenissen uiteen te zetten. Van op Luiker gebied zou men de tekst versturen. Op 2 April, weerom op de middag, kwam de balling welbehouden te S.-Truiden aan en werd er met genegenheid en eerbied onthaald. Zes weken lang zou hij er blijven. Als lotgenoot vond hij in de stad de Nuntius Zondadari, sedert 14 Februari uit Nederland verban nen en met alle eerbied in de abdij opgenomen (4).

(1) A R A ., C ons. d u G ouv. gén ., 2 3 3 1, 2 6 11. (2) R e la tio n fidelle, pp. 22, 23, 47-48 n° X I I I ; [ D e F e l l e r ] S econ d recueil, p. 212. (3) ACB. I. 6192. Het antwoord (ACB. I. 6x93) werd op 25 April over Rijsel verstuurd. (4) BCR H ., t. L X X X I V , 1920, pp. 113-244-

14 2


Enkele weken na zijn verbanning, verscheen te Luik, zon der schrijversnaam, een Relation fidelle de la destitution et expulsion anti-judiciaire des R R . P P . Capucins Guillaume de Duysborgh et Godefroid d ’Alost. Deze uitgave van 59 pp. ge

bruikten we in de voorgaande bladzijden ruimschoots, soms zelfs zonder ze uitdrukkelijk te vermelden. De naamloze schrij ver, die nog veel méér hoopte uit te geven, zegt dat hij geen Kapucijn is, maar ingelicht werd door eerlijke lui, in Brabant geboren. We zijn er van overtuigd dat zijn grote zegslui de ballingen zelf zijn ; want niemand anders dan zij konden alle geciteerde teksten kennen.

Indruk bij de bevolking. — De kranige houding van Wil lelmus en Godefridus verwekte grote opschudding in het land. Ook te Mechelen schijnt men hun dramatisch wedervaren met sympathie te hebben gevolgd. Het is treffend dat Gode fridus in het aartsbisdom reeds op 13 Oktober 1786 jurisdik tie ad revocationem verkreeg, iets wat in deze tijd heel zelden gebeurde. Dat was voorzeker omdat hij Kommissaris of Provinciaal was ; zijn latere verbanning wordt op deze datum in de aartsbisschoppelijke registers 90 en 91 uitdrukkelijk vermeld. De Pater had zijn tekst in het Latijn gesteld, waarschijnlijk omdat hij, als gewezen lektor, deze taal beter beheerste dan het Frans. Nu werd de tekst alom verspreid, doch naast het Latijn, dat door weinigen wordt begrepen, gaf men ook een Franse vertaling. Dit gebeurde reeds in de juist geciteerde Relation fidelle en eveneens in het drukje Anecdote patriotique, waarin heel het gebeuren als een uiting van vaderlands gevoel wordt weergegeven. Van deze laatste tekst (versche nen « Aux Pays-Bas », zonder nadere aangifte), bestaan twee uitgaven, de eerste van 21 en de tweede van 24 pp. ; in deze laatste wordt op p. 21 een brief van Godefridus afgedrukt, gedagtekend van 2 1 Mei. De tweetalige tekst verscheen nog bij [De F e l l e r ] Second recueil, Partie ecclésiastique (1). Andere uitgaven, steeds (r) De 1 imprimerie des nations 1787, pp. 208-13. Elders draagt dit boekdeel de neventitel van Partie ecclésiastique, t. I, of t. I I I van heel de verzameling, of nog t. I du I I e recueil.

IND R U K B I J D E BEV O LK IN G

143

zonder naam van drukker, geven alleen de Franse tekst ; aldus een Requête du R . P . Godefroid d ’Alost, van slechts 4 pp., en een Lettre du R. P . Godefroid d ’Alost, van 8 pp. Heel het geval, met afdruk van enkele originele stukken, wordt uitvoerig behandeld in het V II deel van de Recueil des représentations, protestations et réclamations (1). Jongere uitgaven in het Frans kunnen we slechts terloops in noot vermelden (2). In het Nederlands hebben we een Dagvaerd, antwoorde enz. van 7 blz., met een tweede uitgave Dagvaerd, beantwoordinge, van 8 blz. ; deze laatste tekst vermeldt ook de terugroeping van de ballingen, nadat de eerste uitgave was verschenen. Een andere tekst van 14 blz. draagt de titel van B rief van den E . P . Godefridus van Aelst en bevat ook enkele dingen die op het geval niet het minste betrekking hebben, maar ook tegen de Regering zijn gericht. De lijst van deze uitgaven, die voorzeker niet volledig is, toont genoeg hoe de fiere houding van de Kapucijnen in de smaak viel. Dat echter niet iedereen daarmee akkoord ging en dat sommigen hen afkeurden, blijkt reeds uit de uiteenzetting in de Relation fidelle (3).

De Kapucijnen, een hopeloos geval. — Na de verbanning van Willelmus en Godefridus schijnt de nieuwe d. d. Kustos, Theodorus van Charleroi, geen moeilijkheden te hebben onder vonden. Toen de Kerkelijke Kommissie immers te Brussel op 27 Maart 1787 maatregelen tegen Godefridus aan de Regering voorstelde, meenden de leden dat ook de studenten uit de Orde de Oversten ongelijk gaven en veel liever naar Leuven waren gegaan, daar men verschillende brieven in deze geest had ontvangen (4). We weten inderdaad dat op 15 Januari 1787 twee jonge religieuzen, Dominicus van Steenkerke en Joannes Franciscus (1) De l’imprimerie des nations 1787, pp. 148-53. Het deel heet ook 4e partie du second recueil. (2) A. T h e i n e r , J . H. Comte de Franckenberg, trad. G e s l i n (Paris 1852). pp. 78-79 ; Études, année X IV , 4C série, t. III, 1869, pp. 872-73. (3) Pp- 49-56, n° X V . (4) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1.

144

II- ONDER O O ST EN R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

van Zinnik, uit Doornik naar Brussel hadden geschreven, dat de Oversten al het mogelijke deden om de voorschriften van de burgerlijke wet te ontwijken. Van de zes Doornikse studen ten, hadden ze er slechts één, Ludovicus Antonius van Zin nik, naar Leuven gestuurd ; de overigen trachtten ze te ver geefs in studiehuizen van Luik of Rijsel te plaatsen ; ofwel lieten ze hen op hun cel alléén studeren, in de hoop om ze dan later aldus toch in de bisdommen jurisdiktie te laten aanvra gen. Beide briefschrijvers hadden echter liever te Leuven gestudeerd ; doch ze waren verlegen dat de Oversten iets aangaande deze korrespondentie zouden vernemen. Op 23 Maart schreef Dominicus ten tweeden male en vroeg om het antwoord te sturen naar de Heer Hoquart, advokaat, op de Kaai, te Doornik (1). De naam van Joannes Franciscus wordt niet meer vernoemd en we weten dat hij bij uitzondering aangenomen was geworden om de lessen in het Vlaamse klooster te Dendermonde te mogen volgen. Ook Dominicus kwam in 1788 zijn studies in Vlaanderen voltooien (2) en bleef er daarna ministerie verrichten tot in 1793, toen hij naar Wallonië terugkeerde. Aangezien het hoger bestuur van de Kapucijnen, volgens de Kerkelijke Kommissie, zo fanatiek bleek, meende ze dat het een hopeloos geval was om nog bij andere Oversten te proberen. De beste oplossing was, volgens hen, naar de ver schillende studiekloosters de respektieve Fiskalen te sturen, om aan de plaatselijke Oversten streng op te leggen, de stu denten onverwijld naar Leuven te zenden. Op staande voet zouden de Oversten moeten verklaren of ze wilden gehoorza men of niet ; bleven ze ongewillig, dan kon de Fiskaal zelf de studenten naar het Seminarie laten gaan. Iedereen zou men afzonderlijk ondervragen en dreigen dat de Bisschoppen des noods tegen weerspannigen zouden optreden. Men vond het ’t beste alle religieuzen zonder uitzondering, niet enkel Over sten en studenten, te ondervragen aangaande hun volgzaam heid jegens de Regering, zelfs degenen die niet in een studiehuis verbleven. (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2169, 2 3 3 1, 2 6 11. (2) ACB . III, 1008, p. 310 .

E E N HOPELOOS G E V A L . IN D E STU D IEK LO O STER S

14 5

De Kommissie kon niet begrijpen dat alle Orden zich zo volgzaam toonden, terwijl de Kapucijnen alleen zich te weer stelden. Het onderzoek werd aldus geregeld dat alles binnen enkele dagen afgelopen was, wellicht om te beletten dat de verschil lende kloosters elkaar van het dreigende gevaar op de hoogte konden stellen, of elders richtlijnen vragen.

Onderzoek in de studiekloosters. — Toen de Fiskaal op 2 April zijn onderzoek te Leuven hield, bleek het dat daar niet méér dan zeven Kapucijnen de lessen volgden (i). Te Menen vernam de Fiskaal niet veel nieuws ; doch we horen (2) dat men aan de rechtzinnigheid van P. Gardiaan, Raphael van leper, twijfelde, in het geval van een religieus die reeds zes jaar priester was, doch zijn theologie niet had voltooid. Te leper vond men op 30 Maart twee studenten : Theodorus van Oberzeitshem en Telesphorus van Gent. Ze bekenden dat de Oversten hun opgelegd hadden te verklaren dat de theologie bij de Kapucijnen slechts vier jaar duurde en dat het vijfde niets anders was dan een herhaling. Niettemin vroeg Telesphorus om zijn studies te Leuven te mogen gaan voltooien ; en toen men beide gewezen lektoren Felicianus van leper en Chrysanthus van Poperinge naar hun mening vroeg, verklaarden ze daar niet tegen op te komen. Dit konden ze gemakkelijk alzo getuigen, daar het hun niet toekwam daarvoor verlof te geven. Telesphorus ging inderdaad te Leuven de lessen volgen (3). Op 3 April verbleven te Antwerpen drie studenten : Ange licus van Westerlo, Caelianus van Antwerpen en Concordius van Meerhout. Destijds had P. Visitator verklaard dat hun studies ten einde gingen. Feitelijk kwamen ze er officieel (1) NI. Claudius van Kumtich en Matthaeus van Hansbeke in het tweede jaar, Theodorus van Westerlo in het derde, Ludovicus Antonius van Zinnik en Damianus van Hulshout in het vierde en eindelijk Crescentius van Meer hout en Nicolaus van Diest in het vijfde jaar theologie. (2) A R A ., Cons. pr. Autr., 834. (3) ACB . I, 9001, blz. 68, waar hij, en Basilius van S.-Margriete, over wie straks, « twee fameuse gasten» worden genoemd.

14 6


einde September 1786 mee klaar en sedert 8 Maart 1787 hadden ze reeds jurisdiktie. Ze moesten toch toegeven dat hun gewe zen lektoren zich te Antwerpen bij hen hadden gevoegd, om samen de leergangen te herhalen, wat, volgens de onderzoe kers, wel bewees dat men de wet had trachten te ontwijken. Op 5 April kwam de Fiskaal in het klooster te Brussel, om te wijzen op de gevolgen, die eventuele ongehoorzaamheid kon hebben ; doch P. Gardiaan, Lambertus van Mol, zowel als 32 oudere religieuzen, antwoordden dat de aangelegenheid hen hoegenaamd niet aanging ; de tien studenten gaven als uit leg dat ze niet konden gaan, daar ze van hun Oversten geen verlof kregen. Te Tervuren was het antwoord hetzelfde. Daar de studenten uit beide kloosters allen priester waren, vond de Fiskaal (die de Paters werkelijk genegen was) dat ze inderdaad reeds hun theologie schenen te hebben voltooid. Men verzekerde nog dat vier van de tien Brusselse studenten naar Doornik waren gereisd, om P. Vice-Visitator verlof te vragen om hun studies in de Rijselse Provincie te mogen voortzetten (1), terwijl de zes overigen naar de Kustodie van de Allerheiligste Drievuldig heid hadden geschreven, om aldaar hun theologie te mogen voltooien, omdat ze vreesden buiten het land te worden ver bannen (2). Op 30 Maart 1787 stemden te Doornik Isidorus van Rouveroy en de Vikaris Vincentius van Givry, in tegenwoordig heid van de Fiskaal, erin toe, dat de vijf aanwezige studen ten (3) dadelijk naar Leuven gingen. Onder de oudere Paters uit het klooster, die daar niets tegen hadden, zoals beweerd wordt, is men verwonderd ook de naam te lezen van de ViceKustos, Theodorus van Charleroi. Hij zou dus de koene houding van Willelmus en Godefridus niet hebben nagevolgd. Overigens wordt zijn titel van Vice-Kustos hier zorgvuldig verzwegen; hij wordt eenvoudig vermeld als één van de oudere Paters ! (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1. (2) ACH ., Oud archief Velp, II. Voor hen zal in die kleine kloosters wel geen plaats beschikbaar geweest zijn. (3) Dominicus en Floribertus, beiden van Steenkerke, Joannes Franciscus van Zinnik, Aemilianus van Lettelingen en Albanus van Corroy-le-Chateau.

ONDERZOEK IN D E STU D IEK LO O STER S

14 7

Later verneemt men dat twee van deze Leuvenaars, Floribertus en Aemilianus, dadelijk zijn teruggekeerd. Te Brussel hadden hun konfraters hun gedrag totaal afgekeurd ; doch men zegt dat de Oversten te Doornik met hun terugkeer hoege naamd niet waren ingenomen. Ook gebood de Regering op 21 April ze dadelijk naar Leuven terug te sturen ; gingen ze niet, dan hadden ze 24 u. tijd om de stad en drie dagen om het land te verlaten ; zoniet dan zouden ze als landlopers worden behan deld (1). Te Gent verklaarde de Gardiaan Tranquillinus van Meulebeke op 3 1 Maart dat hij in geweten aan de burgerlijke over heid niet kon gehoorzamen noch de studenten naar Leuven sturen, zelfs zo hij daarom moest verbannen worden. De vol gende dag kwam hij echter terug en verklaarde nu dat hij nooit iemand had belet noch ooit iemand zou beletten naar Leuven te gaan, doch dat zo’n zaken zijn bevoegdheid te buiten gingen. De studenten Camillus van Kluizen, Melchior van Dender leeuw, Casimirus van Pottes, Servatius van Mechelen en Fridericus van Haaltert waren bereid om naar het Seminarie te gaan, zo P. Gardiaan zich daar niet tegen verzette. Augus tinus van Tielt en Ignatius van Wachtebeke wilden echter niet gaan, tenzij de Oversten hen daartoe op gehoorzaamheid verplichtten. Teruggeroepen herhaalde Augustinus dat hij niet zou gaan, zolang zijn Overste het hem niet op gehoor zaamheid oplegde, doch Ignatius zou gaan zo dezelfde Overste het niet verbood. Joannes Evangelista van Aarschot weigerde kategorisch te zeggen dat hij zou gaan of niet gaan. Daarom kreeg P. Gardiaan bevel om hem, tot nadere beschikking, alléén op te sluiten, zonder dat hij met iemand betrekkingen kon hebben. De Overste beloofde het op zijn eer. Doch toen de student vertrokken was, verklaarde P. Gardiaan dat de Pater soms een beetje zijn zinnen miste (wat voorzeker vals was) ; daarom werd toegestaan dat de strafmaatregel niet streng moest worden toegepast. (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 33 1.

14 8

II. ONDER O O STEN R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

Leo van Niel was bereid om naar Leuven te gaan als de Overste het niet belette ; doch hij was niet van plan het kleed af te leggen, zonder dispensatie van de Paus of de wettige Overste. Het besluit was dat Casimirus, Servatius, Fridericus, Camil lus, Melchior en Leo dadelijk naar Leuven zouden reizen en P. Gardiaan het hun niet mocht beletten (1). Ook op 3 1 Maart werd de toestand te Kortrijk onderzocht. Aurelius van Voormezele bekende nederig dat hij maar een flauw student was en voorzeker niet met vrucht de lessen te Leuven zou kunnen volgen. Niettemin was hij bereid, evenals Joseph van Heestert, om erheen te gaan, zo P. Gardiaan het toestond. Daarop verklaarde prokureur Maroucx dat hij, in naam van de Keizer en in plaats van P. Gardiaan, het zelf toeliet. Doch na met zijn Vikaris Amandus van Lendelede en de jubilaris Bernardus van Welle te hebben beraadslaagd, te kende de Gardiaan, Caelestinus van Geraardsbergen, een stuk, waarbij hij, op last van de Keizer, beiden naar Leuven stuur de ; de studenten beloofden, dadelijk te zullen vertrekken. Een lastig geval was dat van Gamaliël van Tielt. Deze verklaarde niet zeker te zijn dat de leer te Leuven goed was. Daarop moest P. Gardiaan hem afzonderen en opsluiten, tot dat daarover aan de Keizer verslag was ingediend. P. Gardiaan beloofde het op zijn erewoord. Naderhand, op verzoek van P. Gardiaan, P. Vikaris en de jubilaris, liet men Gamaliël terugkeren. Nu trok hij zijn gezegde in. Hij was bereid om naar Leuven te gaan, zo gauw P. Gardiaan er hem heen zou sturen ; deze deed het inderdaad. Zohaast de student echter op 4 April te Leuven aankwam, weigerde de plaat selijke Gardiaan, Dorotheus van Retie, hem te aanvaarden en de volgende dag stuurde hij hem terug. Op 14 April schreef Gamaliël dit naar de Prokureur te Gent. Ook eiste de Regering, op 23 April en 4 Mei, dat hij dadelijk naar Leuven zou terugkeren en dat hij er de Gardiaan niet zou gaan groe ten (2). Bij zijn onderzoek te Dendermonde, ontmoette de Fiskaal (1) Ibid. ; A R A ., Cons. pr. Autr., 834. (2) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1 ; Intendances, 133.

ONDERZOEK. A L L E N

IN B A LLIN G SCH A P ?

149

daar de opstandige Basilius van S.-Margriete; doch dit zetten we in een volgend hoofdstuk uiteen.

Alle Kapucijnen in ballingschap ? — De betrekkingen van de Kapucijnen met de Regering werden zo gespannen, dat men spoedig de opheffing van de Orde of het verbannen van haar leden verwachtte. De Oversten waren zich van het gevaar ten volle bewust en daarom verbrandden ze in 1787 of 1789 (1) veel kompromittante papieren aangaande apos taten en andere moeilijkheden, om te beletten dat dit in vreemde handen zou vallen. Ook eenvoudige religieuzen stelden zich angstig de vraag, wat ze in zo’n geval zouden aanvangen... Toen Joseph II op 1 Mei 1787 een algemene wedstrijd aankondigde, waaraan ook religieuzen konden deelnemen die een beneficie of een pastoorsbediening wensten te bekomen, zien we Timotheus van Edingen, uit het klooster te Aat, proberen, om daar te Bergen aan mee te doen, alhoewel hij wat laat werd verwit tigd (2). Dit deed hij stellig niet omdat hij de opvattingen van de Keizer zou hebben aanvaard, daar we weten dat hij een paar jaren later als aalmoezenier van de Patriotten optrad. Hij wilde slechts zijn toekomst verzekeren, voor het geval dat de Orde zou worden opgeheven. Andere religieuzen, die wellicht de krachtdadige houding van de Oversten wel niet afkeurden, hielden er toch aan om de Regering ervan in kennis te stellen, dat zij zelf daarin geen beslissing hadden te nemen en dus eventueel niet als medeplichtigen moesten worden bestraft. In deze zin schre ven enkele religieuzen omstreeks deze tijd uit Gent (3), Barnabas van Edingen en Andreas van Fratin uit Zinnik (op 21 April 1787), en Urbanus van Bergen uit Aat (op 14 April). Deze laatste was echter zo onvoorzichtig om meteen te ver tellen dat Rome bleef doorgaan met richtlijnen te geven (1) Voorzeker nog niet in 1786, zoals ACB . III, 10 12 , p. 84, aangetekend staat. (2) A R A ., Intendances, 96. (3) Het waren de PP. Pippinus, Marcellus en Fidelis, allen van Aalst, Antonius van Kortrijk, Hilarius van Ouwegem en Urbanus van Viane (AR A., Cons. pr. Autr., 834).

150


door bemiddeling van de Rijselse Provincie en dat de verban nen Visitator nog in het geheim aan de religieuzen leiding gaf. Toen Godefridus werd uitgewezen, vond de Kerkelijke Kommissie op 27 Maart 1787 (1) dat alle weerspannige Kapu cijnen hetzelfde lot moesten delen ; doch men oordeelde het niet opportuun tegen gans de Orde op te treden, daar men wist dat er nog enkele volgzame elementen overbleven en men de onschuldigen niet samen met de schuldigen verlangde te tref fen ; de « goede » religieuzen, die aan de Keizer wilden gehoorzamen, zou men in enkele huizen samenbrengen en hen zelf hun Overste laten kiezen. Willelmus van Duisburg verwittigde P. Generaal Erhardus van Radkersburg van de weerstand der Oversten (2). Gode fridus van Aalst nam de brief mee, om hem, zoals gezegd, uit S.-Truiden te versturen ; en wie weet of hij er zelf niet nog een briefje bij voegde ? In alle geval begreep men te Rome dat de reeks van de uitgewezenen waarschijnlijk nog niet was afgesloten. Het antwoord van P. Generaal was echter heel terughoudend. Willelmus en Godefridus waren krachtdadiger opgetreden dan Erhardus had verwacht. Hij beloofde wel zijn steun aan eventuele ballingen, doch het optreden van de Oversten verkoos hij noch goed noch af te keuren. Hij bleef er liever buiten, om geen verantwoordelijkheid in deze kiese aangelegenheid op zich te laden en met de Regering niet in botsing te komen (3).

De Kerkelijke K om m issie tegen de Kapucijnen. — We zien dus ten overvloede, hoe einde Maart en begin April in alle studiekloosters de weerspannige studenten werden opgespoord. Wie niet naar Leuven ging, werd, ook buiten het klooster, als een Martelaar verheerlijkt. Aldus kent men een zeldzaam drukje, Éloge des très illustres confesseurs de la (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1. (2) A C B . I, 6192. (3) « ••.Neminem tamen eorum ad talem transitum [dat is, uitwijking naar den vreemde] ansam aut consilium praebere hisce intendimus, ne apud Potestatem Saecularem Supremam [sic, met drie hoofdletters] impingere possimus (ACB. I, 6193).

A L L E K A P U C IJN E N IN B A LLIN G SCH AP ?

151

religion catholique (1), met een uiteenzetting van het geval

van Godefridus van Aalst, waarop dan aangaande de Kapu cijnen en het Seminarie Generaal volgt : Le fiscal du Brabant et celui de la Flandre parcourent leurs couvents, ordonnent de s’y rendre aux jeunes candidats, les foânt de sortir encore le même jour. Malgré ce long loisir fidèles aux statuts et a l’obéissance, personne de ce corps vers Louvain ne s’avance, que cinq mal-avisés, qui dans l’égarement font voir a l’univers leur peu de jugement. Op 13 April 1787 zou de Regering uit het onderzoek de passende gevolgtrekkingen halen. Het schandaal van de open rebellie van de Kapucijnen moest ophouden. Ze was over tuigd dat alle studenten aan het keizerlijke voorschrift hadden voldaan en te Leuven waren aangekomen, behalve één te Gent, die niet goed wijs was en een tweede uit hetzelfde klooster, die zich uiterst koppig aanstelde. Voor de eerste zou men doktersattesten afwachten, terwijl de koppigaard buiten het land zou worden gebannen. Te leper hadden twee religieuzen, tegen de voorschriften in, in het klooster zelf hun studies voltooid. Te Antwerpen hadden drie studenten reeds jurisdiktie gekregen, zonder ooit te Leuven te hebben verble ven. Allen moesten er dadelijk heen worden gestuurd. Wegens weerspannigheid zou men de volgende religieuzen tot ballingschap veroordelen : P. Gardiaan, de 32 oudste Paters en de 10 studenten te Brussel; de Gardiaan, de oudste Paters en de beide studenten te Tervuren ; eindelijk P. Gardiaan, P. Vikaris en de oudsten te Leuven. Men bevestigde nu dat de weerstand van de Kapucijnen slechts uit hun onwetendheid, hun hovaardij en belache lijke ijdelheid voortkwam. Ze wilden zich van elle andere kloosterorden onderscheiden, zelfs van de Rekollekten, «leurs confrères séraphiques ». (1) We vonden er een exemplaar van in de Bibliothèque communale te Bergen, II, 5886-6504, t. 15. Het is een drukje van 8 pp. en de geciteerde tekst staat p. 4.

152

II. ONDER O O STEN R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

Doch voordat men deze strafmaatregelen uitvoerde, zou men proberen om de Paters door tussenkomst van de Bisschop pen tot betere gevoelens te brengen. Zo dezen mislukten, zou Theodorus van Charleroi misschien méér sukses hebben, daar men ervan overtuigd was, dat hij aan de Regering onder danig was gebleven. En zo dit evenmin gelukte, moesten alle strafmaatregelen op staande voet worden uitgevoerd. Toen dit was geschreven, werd het echter weer geschrapt, met de opmerking dat alles tot een volgende zitting bleef uitgesteld. Een nieuwe vergadering van de Kerkelijke Kommissie werd inderdaad reeds vier dagen later, op 17 April, gehouden. Alle strafmaatregelen bleven gehandhaafd. Daarenboven moesten ook de studenten te Doornik, die eveneens tegen de voorschriften in, hun studies in het klooster hadden vol tooid, samen met de overigen naar Leuven worden gestuurd. De tussenkomst van de Bisschoppen werd echter niet meer in het vooruitzicht gesteld, hetzij men niet zeker was van hun steun, hetzij men voorzag dat de Kapucijnen zich achter hun exemptie zouden verschuilen, om de Bisschoppen niet te volgen. Al wie niet gehoorzaamde, moest binnen drie dagen zonder pensioen het land verlaten. Om te beletten dat ook onschuldigen zouden worden getrof fen, moesten de intendanten in alle kloosters ieders opvatting nagaan en een verklaring laten ondertekenen. Doch voor lopig zou het plan streng geheim worden gehouden en overal zou men dezelfde dag en op hetzelfde uur in het klooster bin nenvallen, nl. op Woensdag 25 April, behalve te Luxemburg, waar het, wegens de verre afstand, twee dagen later zou gebeu ren. Aldus was alles nauwkeurig bepaald en toch werd het niet uitgevoerd, « k raison des troubles », zoals op het proces verbaal werd bijgeschreven. Over deze woelingen spreken we verder.

Tussenkom st van de Keizer. — De Kapucijnen waren een staatsaangelegenheid geworden ! Op 29 Maart hadden Hun Koninklijke Hoogheden de teksten van Willelmus en Gode-

IN B A LLIN G SCH AP ? TU SSEN K O M ST V A N D E K E IZ E R

153

fridus gevraagd, om ze naar Joseph II te sturen. Daarop kwam te Brussel een depêche van 7 April binnen, door von Kaunitz namens de Keizer gestuurd. Deze was verontwaar digd over de rebellie van de Nederlandse Kapucijnen, wijl dezelfde religieuzen in zijn overige gebieden zich voor zijn hervormingen uiterst gedwee toonden. Nu zou hij alle Nederlandse Kapucijnenkloosters opheffen en de weerspan nige religieuzen zonder pensioen naar het buitenland verban nen. Von Kaunitz wist niet met zekerheid of de Keizer zijn plan zou uitvoeren en hij vond het ’t beste dat men de reli gieuzen van het dreigende gevaar zou verwittigen ; misschien konden ze tijdig alles nog herstellen (1). Deze brief werd overal verspreid. Men leest hem onder andere in een zeldzaam drukje Joseph I I metamorphose en pape ou la suprématie autrichienne (2). De Nuntius Zondadari kende hem wellicht in zijn ballingsoord S.-Truiden (3). Vooral Kardinaal van Frankenberg moet te Wenen, waar hij toen verbleef, van de ontworpen opheffing van de Kapucijnenorde hebben vernomen en daarover met een vertrouweling in Nederland, wellicht te Mechelen, hebben gekorrespondeerd. Dit blijkt uit een mysterieuze brief van P. Felix van Nieuwerkerken (4), op 6 Mei 1787 dringend uit Mechelen naar Willelmus van Duisburg te Tervuren gestuurd. De Pater behoorde tot de edele familie de Raedemaeker en woonde sedert lang als predikant, biechtvader en ziekenbezoeker te Mechelen, waar hij voorzeker veel relaties moest hebben. Bij zijn brief voegde hij het thans verloren afschrift van een tekst uit de laatste brief van de Kardinaal, waarin hij op strenge geheimhouding zeer slecht nieuws mededeelde, alhoe wel hij nog altijd hoopte dat dit niet zou gebeuren. Niemand mocht echter weten dat het bericht van de Kardinaal kwam. We zien niet in, welk bericht dit zou kunnen zijn, zo het de nakende opheffing van de Orde niet was... Voordat het plan werd uitgevoerd, vroeg Joseph II in alle (1) (2) (3) (4)

A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 33 1. ACB . I, gi92bis. BCR H ., t. L X X X I V , 1920, p. 190. ACB . I, 6194.

154

n - ONDER O O ST E N R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

geval nog eerst inlichtingen aangaande de bestaansmiddelen en het nut van de Orde, alsook over het pensioen dat men aan gehoorzame religieuzen, die het verdienden, zou kunnen verlenen. Daarna zou de Keizer zijn aktieplan kunnen opma ken.

Nieuwe zitting van de Kerkelijke K om m issie. — Toen de brief van de Keizer was binnengekomen, hield de Kerke lijke Kommissie einde April een nieuwe vergadering. Ze antwoordde aan Wenen vooreerst op de vraag om inlichtin gen. Aangaande de diensten die de Orde aan de bevolking be wees, vond men dat de Kapucijnen niets anders deden dan ze in onwetendheid, bijgeloof en fanatisme gedompeld houden. Voor het overige wist men dat er in 1784 in Nederland 866 Kapucijnen leefden, 692 Paters en 174 Broeders. De inkomsten van hun predikatie, misintenties en termijn werden voor hetzelfde jaar op juist 227.535 g., 1 1 sous berekend. Ze beza ten twee weverijen voor eigen gebruik, te Gent en te Namen. De belastingen op hun eetwaren betaalden ze n iet; dit verbruikten ze dus op de kosten van de Staat. De Kerkelijke Kommissie zag verschillende wijzen moge lijk om het plan van Joseph II uit te voeren. Men zou in alle geval de weerspannigen zonder pensioen naar het buiten land sturen, enkele kloosters afschaffen en de gehoorzame religieuzen in enige huizen samenbrengen, waar ze zelf hun Oversten zouden kiezen. Eventueel kon men ook geheel de Orde in Nederland af schaffen en aan onderdanige religieuzen een pensioen verle nen, in afwachting dat een groot deel onder hen in de ziel zorg werden benut. Doch dit zou te kostbaar worden en ieder jaar ten minste 150.000 g. eisen. Daarom scheen de beste oplossing, de getrouwe religieuzen in rijke abdijen te plaat sen, waar ze op kosten van deze gestichten zouden worden onderhouden, totdat ze ten dele in de zielzorg zouden worden geplaatst. Deze laatste oplossing ware de gemakkelijkste, de zekerste en de minst geweldige. Ze zou de bevolking verlossen van een soort van belasting die de Kapucijnen schaamteloos inden,

D E K E R K E L I JK E KOMMISSIE E N D E ST A T E N V A N B R A B A N T 1 5 5

nl. van de 227.535 g. en 1 1 sous, die jaarlijks bij hun termijn werden geschonken. Deze uiteenzetting geeft een flauwe idee van de rekenkun dige kennissen van de verslaggever Dufour, daar hij eerst bekent dat in dit totaal ook de honoraria van de prediking en de misintenties van 692 Paters een jaar lang waren begre pen, terwijl hij alles nu alleen als vrucht van de termijn aangeeft (1) ! Bij de Bisschop van Antwerpen zou de Regering er bezwaar tegen maken, dat hij aan drie Kapucijnen jurisdiktie had verleend, alhoewel ze niet te Leuven hadden gestudeerd. Ook het onderzoek in de kloosters moest doorgaan en aan iedere religieus zou men vragen of hij het gedrag van zijn Oversten goedkeurde of niet ; hij zou schriftelijk met J a of Neen moeten antwoorden. Ook zou hij moeten uitleggen wat hij in dit opzicht zou doen, indien hij zelf Overste was (2).

De Staten van Brabant. — Hoger hebben we reeds van woelingen gehoord, die de Regering grote onrust baarden. Het land verkeerde in een onzekere toestand. De tegenstand van de geestelijkheid werd groter ; het gepeupel werd drei gend en de burgerij was verbitterd. De Regering toonde zich benauwd en de weerstand werd des te groter. Iedereen voelde dat een omwenteling elk ogenblik kon losbreken. In Mei 1787 schreef de Belgiojoso aan Crumpipen (3) : « Peut-on dire de bonne foi que l’ordre des capucins est digne et utile ? Les embarras se multiplient... II dépendra peut-être d’un aventurier, d’un pendard déterminé qui se met a la tête de la canaille des rues et des vagabonds, soutenu de quelque curé fanatique, de quelque capucin enragé, de rompre la paix ». (1) Bij vooren tegenstanders van de Kapucijnen werd in deze tijd her haaldelijk met hun armoede geschermd. Aldus in het drukje Lettre au Révérendissime l’Abbé Du Four, par Nicodème Marche-Droit, dans la rue de Poncefaux è. Liège (1787) leest men :
156

II. O N DER O O ST EN R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

Het grootste gevaar dreigde echter vanwege de machtige Raad van Brabant, die nu de leiding van de weerstand in handen scheen te willen nemen. Op i 8te Januari 1787 waren dekreten van Joseph II het be stuur en de rechterlijke organisatie van het land grondig komen wijzigen. Toen de Staten van Brabant nu op 17 April 1787 bijeen waren gekomen, beraadslaagden ze twee dagen lang, om tot het besluit te komen, dat ze in geweten aan de Rege ring de belastingen niet meei konden betalen, zolang ze wille keurig de traditionele vrijheden en rechten van de Blijde Inkomst miskende (1). Het misnoegen van de Raad kwam tot uiting in een Mémoire sur les droits du peu-ple brabatifon et les atteintes y portées au nom de S. M ., op 23 April door Raadslid advokaat H. v a n d e r N o o t voorgedragen en dade lijk gedrukt. Daarin werd 0. a., pp. 25-31, het geval van Wil lelmus en Godefridus uitvoerig uiteengezet, als een onwettige aanslag op de voorrechten door de Blijde Inkomst gewaar borgd en onder ede door de Keizer aanvaard. Volgens artikel 42 van de Blijde Inkomst, had Godefridus het recht om zijn grieven te doen kennen, zonder daarom de verontwaardi ging van Z. M. of van wie dan ook te moeten inlopen. Z. K. H. Albrecht van Saksen-Teschen had zelfs in ’s Keizers naam beloofd, lijf en goed aan te slaan van wie zoïets zou durven beletten. « Je tremble », voegde van der Noot er bij, «et le sang se glace dans mes veines, quand je pense a quoi nous sommes exposés ; personne n’est plus sur de son état civil ». Hoger hebben we een dringende brief van Felix van Nieuwerkerken aan Willelmus van Duisburg vermeld. Het stuk eindigt met de vingerwijzing dat de bestemmeling wel zal zien, welke maatregelen dienen te worden getroffen, « wijl men het ijzer moet smeden terwijl het heet is », wordt er geheimzinnig aan toegevoegd. We vermoeden dat dit wil zeggen dat een rechtsgeleerde te Mechelen, waar Felix woonde, moet aangeprezen hebben de onzekere en verwarde toestand en de stellingneming van de Raad van Brabant uit te buiten, om van de Regering, die de grond onder haar voeten voelde wegglijden, grote toegevingen te verkrijgen... (1) H.

S c h litte r ,

Die Regiering Josefs I I , Theil I (Wien 1900), S. 67-72.

D E ST A T E N

VA N BR A B A N T.

D E B A LL IN G E N TER U G

157

De ballingen terug ! — Doch ook van andere machtige vrienden moet Willelmus reeds vroeger deze raad hebben gekregen, zodat volgens zijn bevel, de Agent van de Orde, Antonius van Leuven, op 30 April 1787 namens de Kapucijnen bij de Raad van Brabant een verzoekschrift indiende, om de straffen tegen beide verbannen Oversten uitgesproken, te laten intrekken. De Staten deden bij de Regering een voorstel in deze zin op 7 Mei en inderdaad werd twee dagen later de zaak aan de Fiskale Raad voorgelegd, zodat deze op 10 Mei zijn toestemming gaf en beide ballingen mochten terugke ren (1). Op 18 Mei, om 7 u. ’s morgens, kwamen beide Paters samen te Brussel aan, waar ze in het klooster met de grootste blijd schap werden onthaald (2). In stilte kwamen ze terug, alhoe wel het stadsbestuur ze triomfantelijk had willen inhalen, ’s Anderen daags gingen ze op het stadhuis, de Heren Staten voor hun voorspraak bedanken (3). De overwinning van de Kapucijnen was volledig. Veertien dagen vroeger zouden hun kloosters worden gesloten, de bewoners verbannen of de Orde opgeheven ; en heden mochten zelfs de verbannen «opstandige » Oversten rustig weer keren ! Door hun populariteit en de politieke onzekerheid, die ze zelf ten dele hadden helpen scheppen, werden ze gered. Later vond Markies de Chasteler in een brief van 1 Oktober 1788, dat de Regering zich in dit geval te brutaal had getoond, en dat ze liever het pleit door overtuigingskracht had moeten zien te winnen (4). Doch voor een slechte en hopeloze zaak is het moeilijk om iemand met degelijke bewijsgronden te overtuigen ! Dit nieuwe hoofdstuk uit de geschiedenis van het Semi narie Generaal toont dat de keizersgezinde Vervisch niet over drijft, wanneer hij zegt en herhaalt dat Joseph II het slag veld voor de Kapucijnen heeft moeten ontruimen (5). Gode(1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1 ;

[d e F e l l e r ]

Second recueil,

13(2) ACB. III, 1008, p. 305. (3) ACB. I, 9001, p. 68. (4) H. S c h l i t t e r , Die Regierung, Op. Cit., Theil I, S . 193. (5 ) D l . I , b l z . 1 3 0 , 1 5 2 n . 1 , 2 1 0 n . 1 .

pp.

2 12 -

15 8

II. O N DER O O ST E N R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

fridus was, zegt hij in zijn berijmd proza, een heilig man, die heel het land in beroerten brengen kan (1). Volgens hem even eens hadden Maria Christina en Albrecht Casimir gerust de woorden mogen herhalen, die aan Markies de Prié worden toegeschreven, dat hij met de Kapucijnen alleen méér moeite had, dan met het bestuur van gans het land (2). Vervisch voegt er nog bij dat twee «Baarden » de oorzaak zijn van de Brabantse Omwenteling (3). Dit is natuurlijk overdreven ; maar wél hebben ze daarbij een grote rol gespeeld, zoals we verder zullen zien. Deze verdienste hebben ze toch, dat ze in het begin bijna alleen, met groot gevaar voor eigen persoon, tegen het Semi narie Generaal partij hebben gekozen, zoveel ze konden (4) en dat ze aldus de aarzelende Bisschoppen méér moed en durf hebben gegeven. Aan het volk, dat hun koen optreden bewon derde, hebben ze de aanmatigingen van Joseph II op ker kelijk gebied aangeklaagd en aldus stellig een groot aandeel gehad in het ontstaan van de Brabantse Omwenteling.

De Kapucijnen verder in de weerstand. — Toen Willel mus en Godefridus verlof kregen om uit hun ballingschap terug te keren, voegde de Regering aan de tekst de bedrei ging toe dat, indien ze zich niet als trouwe burgers gedroegen, ze door de Fiskaal weer zouden worden vervolgd. Men spreekt dus niet meer van een brutale uitwijzing zonder proces, al herinnert men nog eens aan de bedreiging om de Orde af te schaffen. Zoals naar Wenen werd geschreven, had men er deze bepaling bijgevoegd, om de neerlaag van de Regering te verbloemen (5). Doch daar zouden de Kapucijnen zich niet aan storen en hun geest van fiere onafhankelijkheid in gees telijke aangelegenheden ten opzichte van de Keizer bleef onverminderd voortbestaan. Aldus had reeds op 22-23 April 1787 de Gentse Intendant (1) Dl. I, blz. 2 13. (2) Dl. I, blz. 209. (3) Dl. I, blz. 218, 303 ; Dl. II, blz. V II, 170 n. 1, 248 ; Dl. III, blz. 42 n. 1, 100. (4) Vgl. Ibid., Dl. II, blz. 257. (5) H. S c h l i t t e r , Die Regierung, Theil I, S. 226-27, n. 105.

D E K A P U C IJN E N V E R D E R IN D E W E E R ST A N D

15 9

naar Brussel klachten gestuurd tegen Mansuetus van Bazel, stationaris van de parochiekerk te Aalst, die op de kansel de maatregelen tegen de «nutteloze kloosters » had veroordeeld en tegen de kopers van kloostergoed en al wie daaraan had meegeholpen, was opgetreden. Te Gent waren er ook Paters die in dezelfde geest predikten. Dit maakte een geweldige indruk op de bevolking. Op 5 Mei, tijdens de afwezigheid van Kardi naal van Frankenberg, werden de Melchelse Vikarissen Gene raal door Brussel dringend verzocht, P. Mansuetus te ver manen, dat hij de bepalingen van de Keizer aangaande kerke lijke aangelegenheden niet mocht afkeuren (1). Enkele dagen later moest er eveneens opgetreden worden tegen de stationaris te Menen. Zijn naam wordt niet genoemd, doch men weet dat het Reginaldus van Veurne was (2). In de parochiekerk predikte hij op Zondag 13 Mei. Na de preek moest hij een schrijven van de Bisschop van Doornik voor lezen, waarbij het vleesderven op Zaterdag, vroeger door Joseph II afgeschaft, nu weer werd ingevoerd. De toehoor ders zegden dat de Pater er had bij gevoegd, dat iedereen de Keizer bespotte die zoïets had durven doen. Doch dit loochende de predikant, maar wél had hij gezegd dat men kon zien dat alles weer in de oude toestand zou komen... Daarna, vol gens een briefje dat hij op de predikstoel had gevonden, verzocht hij te bidden voor de Staten van Brabant, die in deze troebele tijd het geloof verdedigden. Dit doelde natuur lijk op het konflikt uit de laatste dagen en wellicht kende hij reeds de tussenkomst van de Raad van Brabant ten voordele van de verbannen Oversten. Dadelijk gingen er klachten naar de Bisschop en de Rege ring. De Pater zocht zich te verschonen met te zeggen dat hij zo blij was om de terugkeer naar de oude gewoonten, dat hij een woord te veel had gezegd. Hij bekende overigens dat hij die middag een glas had gedronken, wat hij ook als een veront schuldiging liet gelden. P. Gardiaan kon het gezegde niet goedkeuren ; doch met de Bisschop werd overeengekomen dat de Pater zou verplaatst worden ; hij ging dan ook naar leper. (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1 ; Intendances, 132. (2) Zie Dl. V I I , §4025-

IÓO

II. O N DER O O ST E N R IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

Men gaf toe dat hij uit lichtzinnigheid, zonder kwaad inzicht, had gehandeld en het incident bracht geen andere sankties mee (i). Enkele maanden later werd ook Seraphinus van Oostende te Brugge, op 10 December 1787, door Bisschop Brenart berispt, omdat hij zich op de kansel in de S. Salvator enkele opmerkingen aangaande het bestuur van Joseph II had ver oorloofd. Hij beloofde natuurlijk zijn leven te beteren (2). Als de Kapucijnen aldus tegen de Keizer predikten, was dit toch enkel tegen zijn onkerkelijk optreden ; maar in de grond bleven ze aan Oostenrijk gehecht. Dit ziet men b. v. uit een brief van Antonius van Leuven aan de Meerselse Gardiaan op 26 Juni 1787. Hij vertelt dat hij juist bij de Prokureur Generaal is geweest, en dat daar, terwijl hij er was, bericht kwam dat een estaffette uit Wenen was gearri veerd, met goed nieuws, dat de Prinses wel drie voet hoog deed springen. « Viktorie, viktorie, God lof, God lof » ! schrijft hij daarop, om te tonen hoe hij aan deze vreugde deelnam. We vermoeden dat er sprake is van de brief van 16 Juni, waarbij Graaf von Kaunitz, namens de Keizer, méér vrijheid van handelen aan Hun Koninklijke Hoogheden liet verhopen (3).

W illelmus weer in volle bedrijvigheid. — Zo P. Visi tator tijdens zijn ballingschap de lopende zaken slechts in het geheim had kunnen leiden, hernam hij nu weer zijn volle bedrijvigheid. Hij was 72 jaar oud, doch had nog niets van zijn werkkracht en strijdlust verloren ; en van kapituleren was er in zijn strijd tegen Joseph II geen sprake. Nauwelijks vier dagen te Brussel terug, hield hij er reeds op 22 Mei vergadering en beraadslaging met zijn Konsultors. In Vlaanderen waren er een vijftal Gardiaans te vervangen, omdat hun wettelijke ambtsduur verstreken was (4). Teke(1) (2) (3) t. I (4)

A R A ., Cons. du Gouv. eén., 2 Vi 1 Intendances, 114 . B A B ., Acta. A C B . I, 9295 ; H. H u b e r t , Correspondance des ministres de France, (Bruxelles 1920) pp. 230-33. A C B . III, 1008, p. 305.

IN D E W EE R ST A N D E N V O LLE B E D R IJV IG H E ID

l6 l

nend is, dat Godefridus van Aalst aan het hoofd van het Leu vense klooster werd gesteld, een Vlaming in Brabant, voor zeker om de studenten in het Seminarie in het oog te houden en op alle mogelijke moeilijkheden voorbereid te zijn. Op 26 Augustus 1787, wellicht ter gelegenheid van de Visi tatie, vierde men te Leuven Willelmus’ gouden kloosterjubilee en Gisbertus van Lummen wijdde hem een geestdrif tig huldegedicht (1). Een zekere mildering in de bestaande voorschriften moet men er in zien, toen de Kerkelijke Kommissie aan P. Visi tator een Romeinse gedrukte tekst van 15 September 1787 (aangaande het feest van S. Antonius) liet toekomen. De Keizer had immers weer zekere betrekkingen met Rome en mededelingen aangaande geestelijke aangelegenheden toe gelaten (2). In 1787 werd door de Regering opgave gevraagd van het bezit van de verschillende kloosterorden (3). Van de andere kant, waagden de Kapucijnen het op 20 September 1787, om door bemiddeling van de Staten van Brabant verlof te vragen, om weer novicen te mogen inkleden, wat sedert 1782 zonder speciale toelating was verboden. Op 19 Juli 1788 kwam dan een algemeen verlof voor alle mannenorden, om novicen te mogen aanvaarden en op 24-jarige ouderdom professie te doen ; doch men voegde erbij, dat de clerici nooit het priesterschap zouden mogen ontvangen, zo ze hun studies niet te Leuven hadden voltooid (4). Deze beperking legt uit, waarom de Kapucijnen geen studenten hebben aanvaard vóór 1790, toen de omstandigheden gun stiger waren geworden. Zelfs lekebroeders kleedden ze voor lopig niet in, waarschijnlijk omdat er voor de dienst van de verschillende kloosters nog genoeg in leven waren.

(1) É F „ t. IL , 1937, p. 7 1 1. (2) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 33 1. (3) A R A ., Cons. pr. Autr., 834 ; Invent. de la Chambre des Comptes, t. V I-V II ; gedrukte inventaris door E . D e B r e y n e . Veel wordt in deze teksten aangaande de Kapucijnen niet medegedeeld, behalve een lijst van de renten, die de sakristiecn hier en daar genoten. (4) ACB. III, 1009, pp. 104, 106.

IÓ 2


Het grote zorgenkind bleef nog altijd het Seminarie Gene raal, waarover we nu nog één en ander moeten mededelen.

Toestand in het Seminarie Generaal. — Het aanzien van het Seminarie Generaal daalde van dag tot dag en de laattijdige benoeming van nieuw personeel kon de toestand niet meer redden. Begin Ju li 1787 stond het bijna ledig en waren de bisschoppelijke seminaries weer geopend. Op 14 Ju li werd te Kortrijk Severus van Kasterlee als lektor in de theologie aangesteld en op 28 van dezelfde maand Theodulfus van Vorst voor de H. Schrift te Brussel. Zover ging men, dat men op 23 September de weinige studenten die te Leuven verbleven, samen met deze uit Tervuren, naar Brussel riep, om daar met de overigen de lessen te volgen (1). Ondertussen had Joseph II Belgiojoso door Graaf Trauttmansdorff vervangen (2) en deze kwam in het land aan op 27 Oktober 1787. Volgens ontvangen onderrichtingen, moest hij stipt de kerkelijke hervormingen in stand houden. Wenen gaf wel toe, dat enkele Paters en priesters hadden tegengestrib beld, maar de Bisschoppen toonden zich over het algemeen zeer inschikkelijk ; en voor de Keizer was dit hoofdzaak. Het Seminarie Generaal zou overigens een nieuw geslacht priesters opleiden, helemaal ten dienste van de Staat. Doch spoedig was het voor iedereen duidelijk, dat Trauttmansdorff door zijn overhaasting heel het plan zou doen mis lukken. Op 28 December kondigde hij de heropening van het Leuvense Seminarie aan ; maar ditmaal zou de weerstand bij de hogere geestelijkheid ernstiger worden. Ook de Staten van Brabant hadden zich tegen de inrichting verklaard. Niet temin eiste Joseph II dat men ongenadig zou optreden (3). Trauttmansdorff schreef echter op 17 December naar de Kei zer, dat men ten minste de inrichting zou in stand houden, om zijn mislukking niet te moeten bekennen (4) ; doch dwang te gebruiken scheen niet doelmatig. (1) ACB. III, 1008, pp. 306-07. (2) ACB . I, 6196. (3 ) H . S c h l i t t e r , Geheime Correspondenz Josefs I I mit seinem Minister in den österreichischen Niederlanden F . Gr. Trauttmansdorf/ (Wien 1902), S. 5 5 9 (4) Ibid., S. 36.

TO ESTAN D IN H ET SE M IN A R IE G E N E R A A L

16 3

De heropening van het Seminarie werd op 15 Januari 1788 gesteld, doch dadelijk stiet men op de weerstand van de Kardinaal en de Bisschop van Antwerpen (1). Het aantal studenten bleef onbeduidend. Bij de heropening waren er slechts een 20-tal. Het gebeurde zelfs op 10 Maart 1788 dat, bij het begin van de les, geen enkele student was opgekomen (2) en op 16 April was er onder hen geen enkel lid van een Bedelor de (3). Doch dc Regering was met weinig tevreden, ook toen ze moest bekennen dat er slechts 12 of 15 studenten waren (4) ! De Regulieren bleven het Seminarie met wantrouwen beje genen. We kennen een stuk van de Visitators Generaal van de Rekollekten, Dominikanen, Augustijnen en Grote Karme lieten naar de Staten van Brabant aangaande de aangelegen heid gestuurd (5). Volgens gewoonte, deden de Kapucijnen met zo’n officieel optreden van de Bedelorden niet mee ; doch reeds op 14 Januari 1788 hadden zij een verwittiging ontvan gen, dat het verboden bleef in het klooster Filozofie of Theolo gie te onderwijzen, daar alle studenten naar Leuven moes ten (6). Op 19 April 1788 vroeg de Regering aan de Kapucijnen de lijst van de studenten in de theologie die men reeds naar Leuven had gestuurd en op 3 Mei werd de lijst ten tweeden male gevraagd (7). Op 5 Mei antwoordde Antonius van Leu ven dat P. Visitator sedert begin April afwezig was en in Vlaan deren Visitatie hield ; niettemin had men er voor gezorgd dat het bevel van 19 April hem te Brugge werd medegedeeld en dit van 3 Mei te Kortrijk. Op 13 Mei leverde Antonius eindelijk de gevraagde lijst in (8). In dezelfde maand Mei ondertekenden de studenten uit Gent en uit Brussel een smeekschrift aan P. Visitator waarin ze zijn hulp afsmeekten om niet naar Leuven te moeten gaan ; want nooit zouden ze daarin toestemmen. Hun wens werd (1) (2) (3) (4) (5) (6) (8)

Ibid., S. 50, 124 ; BCR H ., t . L X X X I V , 1920, p. 237. A. V e r h a e g e n , Op. Cit., p. 323, v o l g e n s Wekel. Nieuws uyt Loven. H u b e r t , Op. Cit., t . I, p. 450, n . 2. H. S c h u t t e r , Geheime Correspondenz, Op. Cit., S. 89-90. Supplément au Recueil des réclamations belgigues, pp. 106-20. ACB. III, 1009, p. 102. (7) Ibid., p. 103. Ibid. ; A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1.

16 4


vervuld, daar P. Willelmus op 4 Ju li 1788 te Brussel het eind examen van de 16 studenten afnam (1). Aan Joseph II stoorde zich P. Visitator n iet; en in een omzendbrief van 22 Ju li legde hij de nadruk op de gehoor zaamheid en de eerbied die men aan de Paus en de Roomse Kerk is verschuldigd (2). De oppositie tegen Leuven vermeerderde van dag tot dag. Op 6 Juni 1788 drukte K e u r e m e n n e (schuilnaam van priester van den Elsken) zijn Derden brief, onder het evange lische motto : « Den knecht zeyde hem : Heere, het is volbragt gelyk gy geboden hebt en daer is nog plaetse ». Plaats ontbrak er inderdaad te Leuven allerminst. Het Seminarie was ingericht voor honderden studenten (3) en op 10 Juni, volgens getuigenis van Trauttmansdorff zelf (4), waren er nauwelijks 16 of 18 ! De Bisschoppen begonnen openlijk tegen het Seminarie op te treden. De Regering had de gehate Stoeger als president door een Ieperse kanunnik, de Houck, vervangen en op deze verdienstelijke priester bouwde men grootse verwachtingen. Doch deze vond het niet normaal aan het hoofd te staan van een opleidingscentrum dat de goedkeuring van de geestelijke Overheid niet had ontvangen en op 5 Augustus nam hij ont slag (5). Trauttmansdorff vond geen enkele priester die hem wilde vervangen, behalve Mayence, uit het Seminarie Filiaal te Luxemburg (6). Nu begon de Regering krachtiger op te treden. Begin Augustus werden de studenten met geweld door de soldaten uit de bisschoppelijke seminaries gedreven. Te Antwerpen werden daarbij verschillende personen neergeschoten en een dertigtal gewond, waaronder het grootste deel ook zijn won den niet overleefde (7). Te Mechelen werden enige burgers (1) ACB . III, 1008. p. 3 0 8 ; vgl. Dl. V III, blz. 543-44. (2 ) Ibid., p. 3 1 0 , § 1 2 . (3) Journal hist. et litt., 1786, t. III, p. 461. (4 ) S c h l i t t e r , Geheime Correspondenz, S . 1 0 0 , 6 2 2 . Hoe de bevolking de Rektor en de Professoren bespotte, kan men lezen bij H u b e r t , Op. Cit., t- I. P- 347(5 ) S c h l i t t e r , Geheime Correspondenz, S . 602-03, 637. (6) Ibid., S. 136. (7) Ibid., S. 116 -19 .

TO ESTAN D . W ILL EL M U S W E E R V E R B A N N E N

16 5

gekwetst, terwijl het volk met stenen naar de soldaten gooi de (1). Niettemin waren er bij het begin van de leergangen op 17 September 1788 te Leuven slechts 16 theologanten (2). Doch het getal groeide aan. Op 3 Oktober waren er 27 en op 12 Oktober zelfs bij de 40 (3). Op het einde van dezelfde maand, nam het getal wederom af (4). Het ging zo ver, dat er in de eerste helft van December een militaire wacht aan de poort werd geplaatst, om de laatste vluchtelingen tegen te hou den (5). Op 20 Januari 1789 waren er niet méér dan 7, doch uit Luxemburg had men er 40 bij laten komen, om de ledige plaatsen enigszins te bezetten (6). Dit kon niet blijven duren.

W illelmus ten tweeden m ale verbannen. — Op 27 Februari 1789 werd aan de Kapucijnen een keizerlijk bevel (van 3 dagen vroeger) medegedeeld, waarbij P. Visitator, zonder tegenspraak, zelf of door anderen binnen acht dagen alle theologanten, die hun studies nog niet hadden voltooid, naar Leuven moest geleiden, onder bedreiging van afschaffing van alle kloosters der Orde, zonder pensioen voor de leden. Om te tonen dat het ernst was, had men in deze dagen wer kelijk de abdijen Val-des-Écoliers en Cambron opgeheven (7). Bewust van zijn zware verantwoordelijkheid en om niemand te dwingen, deelde Willelmus dadelijk het bevel aan de stu denten te Gent mede ; doch reeds de volgende dag antwoord den ze daarop, dat ze in geweten niet naar Leuven wilden gaan ; voor religieuzen was de moeilijkheid nog groter dan voor wereldgeestelijkheden, vonden ze (8). (1) Journal hist. et lilt., 1788, t. II, p. 626. (2) Ibid., t. III, pp. 222-23. (3) S c h l i t t e r , Geheime Correspondenz, S . 138, 140. S . 638 wordt er slechts van 26 gesproken op 12 Oktober. (4) Journal hist. et litt., 1788, t. III, p. 386. S c h l i t t e r , Op. Cit., S. i6r, geeft een tekst waarop op 21 November geschat wordt « minder dan 50 ». (5) Journal hist. et litt., 1789, t. I, p. 68. (6) Ibid., pp. 145, 229. (7 ) S c h l i t t e r , Geheime Correspondenz, S . 2 1 0 - 1 1 . (8) Op 1 8,0 Maart 1789 liet Seraphinus van Oostende, Gardiaan te Gent, aan de Regering weten, dat er in zijn klooster slechts geprofeste religieuzen woon den, die reeds sedert jaren priester waren (AR A., Cons. pr. Autr., 834). Dit was waar, maar deze priesters studeerden er toch theologie, onder Engelmundus van Hamme (Dl. V III, blz. 544).

l6 6


Door P. Agent liet P. Visitator op 4 Maart schriftelijk verklaren, dat hij niet kon gehoorzamen, zolang de Bisschop pen aangaande het Seminarie en de leer die er werd onder wezen niet alle waarborgen hadden. Als man van 74 jaar, die spoedig aan de Opperste Rechter aangaande de kudde die hem was toevertrouwd rekenschap zou moeten geven, zegde hij niet anders te kunnen antwoorden. De Regering was razend. De volgende nacht, omstreeks half elf, kwam de Leenheer, Substituut Prokureur Generaal, met de officiaal en de luitenant van de provoosten, in het klooster P. Visitator roepen. Zohaast hij verscheen, werd hem een dekreet van de Regering voorgelezen, waarbij hij weer spannig en aan de Koning ongehoorzaam werd verklaard. De volgende morgen vroeg zou men terugkeren, om hem nadere bevelen voor te lezen. Deze onbepaalde aanduiding liet het ergste vermoeden en werd voorzeker opzettelijk gebruikt, om P. Visitator schrik aan te jagen. Toen deze de spreekkamer verliet, vielen dadelijk 20 of 25 provoosten binnen, die hem als gevangene omsingelden ; doch hij ging rustig slapen, terwijl de wachten alle uitgangen van het klooster bezet ten ; heel de nacht hielden ze de wacht in de tuin, de kerk en het klooster ; ze waakten vooral bij het klokkentouw, om te beletten dat de religieuzen alarm zouden slaan. Het Officie werd echter te middernacht gezongen volgens gewoonte. De volgende morgen kwam de Leenheer om half zes terug. Reeds om 4 u. had P. Visitator voorzichtigheidshalve mis gele zen. Een verbanningsdekreet werd hem voorgelezen, doch men liet hem de keus tussen Frankrijk en Luik. Willelmus verkoos deze laatste bestemming, nam zijn brevier, zijn wan delstok en enkele kleinigheden, sprak aan het ijzeren hekken enkele woorden van afscheid tot zijn medebroeders en gaf een laatste zegen aan de religieuzen en het toegestroomde volk. Tussen twee provoosten bracht een rijtuig, met twee paarden bespannen, hem tot aan de Luikse grens, waar hij werd afge zet. Verder ging hij te voet en kwam om half zes ’s avonds te S.-Truiden aan, vermoeid en nog bijna nuchter. Hartelijk werd hij door alle religieuzen en vooral door de Gardiaan Servatius van Maastricht onthaald.

WILLELMUS WEER VERBANNEN

167

Na zijn vertrek, liet de Leenheer alle religieuzen bijeen roepen en vroeg aan ieder, of hij er in toestemde dat de stu denten naar Leuven gingen. Doch allen antwoordden, dat dit hen niet aanging en deze verklaring ondertekenden ze. Dit antwoord werd naar de Gevolmachtigde Minister gebracht en om 9 u. kwam de Leenheer terug, met de boodschap dat alles bleef zoals vroeger. En daar er honderden mensen aan de poort en in de straten te wachten stonden, om te weten wat er zou gebeuren, wierp de Leenheer bij zijn aftocht twee of drie handvollen geld te grabbel. Had het langer geduurd, er zou den wellicht wel opstootjes gekomen zijn. Beteuterd dropen ook de provoosten af. Nu werd de deur van kerk en klooster geopend en het volk stroomde binnen. Heel de stad stond in rep en roer. Het was immers vasten en de acht Paters die in verschillende kerken moesten prediken, had men overal te vergeefs verwacht (1).

Na de verbanning. — De dappere houding van de Kapu cijnen werd overal bewonderd. Te Antwerpen noteerde V a n d e r S t r a e l e n in zijn K ronijk (2) dat P. Visitator tussen twee « diefleyers » of provoosten in ballingschap was gevoerd, onder angst en vrees van zijn onderdanen. Reeds op 15 Maart 1789 maakte het Journal historique et littéraire (3) het overal bekend, al sprak het ook bij misverstand van P. Gardiaan in plaats van P. Visitator. De Franse Minister Resident van Brussel, Ridder de la Gravière, schreef alles op 6 Maart naar Graaf de Montmorin te Parijs (4). In druk verscheen het verhaal in een Uyttreksel van eenen wytloopigen brief... geschreven den 6 Meert 1789 uyt Brussel (5), zowel als in de Copye van eenen brief uyt Loven van den 15 Meert 1789 aen d’Heer Ernestus, door Petrus Jacobus Ecke de Queppe-Qui (6) en in de Versamelinge der brieven van den Heere Keuremenne aen de Heeren Theologanten (7). (1) gén., (2) (4) (5) (7)

13-

ACB. III, 1008, p. 3 1 1 ; 1009, pp. 105-0 6 ; A R A ., Cons. du Gouv. 2169, 2 33 1. Dl. III, blz. 25. (3) Pp- 454-55 H u b e r t , Op. Cit., t. I, pp. 432-33. ACB . I, 784 3^ 3, 7 blz. 8°. (6) 13 blz. 8° (Brussel). 7® druk, II (Trier), blz. 124 ; zie ook [ D e F e l l e r ] Recueil, V I, pp. 208-

l6 8


Op 15 Maart kondigde Willelmus zelf van uit S.-Truiden in de verschillende kloosters zijn ballingschap aan (1). Doch reeds op de 6e van de maand had hij Godefridus van Aalst tot Vice-Kustos voor Vlaanderen en Brabant aangesteld, met machtiging om zich desnoods te laten vervangen (2). Voor Wallonië bleef Theodorus van Charleroi in bediening. Men heeft wel de indruk dat Willelmus deze minder krachtdadige Overste weinig vertrouwde en hem daarom voor Vlaanderen door de onverzoenbare Godefridus verving. Ten voordele van Willelmus werd een smeekschrift voor de Staten van Brabant opgesteld, waarin men eraan herin nerde dat dezelfde hoge vergadering hem twee jaar vroeger had kunnen laten terugkeren ; doch ditmaal was er van deze kant geen redding te verwachten. Op 8 Maart eiste de Regering van Godefridus de lijst van alle religieuzen sedert 1780 ingekleed, met allerlei gegevens, o. a. aangaande hun studies, hun wijdingen en de naam van de Bisschop die hun de wijdingen had toegediend (3). Op 16 Maart schreef Antonius van Leuven naar de Rege ring dat de gevraagde inlichtingen nog niet allemaal beschik baar waren, maar dat men ze iedere dag van de verschillen de Gardiaans verwachtte en dat ze dan dadelijk zouden worden overgemaakt. Dit gebeurde inderdaad drie dagen later.

T ussen hoop en vrees. — Op 23 Maart deed het gerucht de ronde, dat ook Godefridus van Aalst uit het klooster te Antwerpen was weggevoerd (4) ; dit nieuws was echter vals. Toch verwachtte iedereen dat de Regering weer zou eisen dat de jonge Kapucijnen naar Leuven gingen. Het is merkwaardig dat dit niet gebeurde ; en we vermoeden dat men liefst open lijke ruzie met de Kapucijnen en vooral de afschaffing van hun Orde vermeed, om de bevolking niet geheel te ontstemmen. Er was overigens een andere reden om de opheffing te vermij den, daar de Paters namelijk steeds een lastpost voor de Regering zouden blijven, daar ze niets bezaten. (1) B K ., HS. 344. (2) A C B . III, 1008, pp. 312 . (3) ACB . III, 1008, pp. 3 1 1 - 1 2 ; 1009, pp. 105-06. (4) Journal historique et littéraire, 1789, t. I, p. 5 3 1

N A D E VER B A N N IN G . T U SSE N HOOP E N V R E E S

Heel anders was het geval met de rijke abdij van Park bij Leuven, die in deze dagen werkelijk werd opgeheven. De Abt wilde wel zijn religieuzen naar het Seminarie Generaal sturen, doch dezen weigerden te gaan (i). Hier trad de Regering zonder aarzelen op, omdat ze rijke bezittingen kon aanslaan en geen reaktie vanwege de bevolking behoefde te vrezen. Voor de Kapucijnen was hun armoede zeker mede een waar borg voor hun bestaanszekerheid. Men vertelt dat men eens bij de Abt van Dieligem (S.-P.-Jette) de koenheid van de Kapucijnen ophemelde ; « maar voor hen is het gemakke lijk », antwoordde hij, « daar ze niets hebben en niets kunnen verliezen ! » En voorzichtigheidshalve stuurde hij zijn studen ten naar Leuven (2) ! Enkele Waalse Kapucijnen troffen hun voorzorgen. Aldus vroeg Cajetanus van Herve de steun van de Regering in geval van opheffing, omdat hij de Keizer nooit ongehoorzaam was geweest. Hij woonde te Zinnik en schreef van daaruit op 7 Maart 1789, samen met Barnabas van Edingen, gewezen lektor en gewezen Gardiaan, die hetzelfde klooster bewoonde en verklaarde dat hij, inzake het Leuvense Seminarie Generaal, de opvattingen van de Oversten hoegenaamd niet deelde. Nog bonter maakte het de wispelturige Autbertus van Bergen (3), die uit zijn geboortestad op 5 Maart 1789 liet weten dat de Oversten voorzeker beweerden geen theologanten te hebben, terwijl er toch 5 of 6 waren. De briefschrijver was 42 jaar oud, doch had nooit jurisdiktie kunnen krijgen. Aan de Over sten had hij gevraagd om nog naar Leuven te mogen gaan stu deren, doch ze hadden het geweigerd, alhoewel één jaar studie voorzeker voldoende zou zijn geweest, hoopte hij, om op de hoogte te komen (4). De weerstand van de Kapucijnen was dadelijk aan de Keizer medegedeeld. Op 4 Maart schreef Trauttmansdorff:

Geheime Correspondenz, S . 2 1 6 , 2 1 9 ; H u b e r t , Op. Cit., ; Q- G . N o l s , Notes historiques sur l ’abbaye du Pare (Bruxelles

(1) S c h l i t t e r , t. I, p p . 4 33-34 19 11), (2 )

p p . 2 5 -2 7 .

Versamelinge der brieven van den heere Keuremenne ... over het soogenaemt Seminarie-Generael, 7® dr., II (Trier), blz. 158. ( 3 ) Dl. IV, § 4 6 8 . (4) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 3 3 1 .

170


« Me voici en guerre ouverte avec les capucins. Ils sont les seuls qui aient osé déclarer qu’ils n’obéiraient pas relativement a l’envoi de leurs théologiens au séminaire, tant que les évêques n’auraient donné leur pleine approbation è. cet éta blissement. Si tout l ’ordre a pris part a cet indécent refus, il faudra sans doute le supprimer sans miséricorde ; mais je serai embarrassé de ces 250 fainéants, si utiles a la société et a l'État ! Je commence par faire sortir de la domination de V. M. leur visiteur ou provincial, dont l’insolence était toujours affichée et dont la désobéissance est trop scandaleuse en ce moment, pour ne pas lui mériter cette punition et le faire en même temps servir d’exemple aux autres ». — « Le visiteur ou provincial des capucins, », schreef hij wederom op 9 Maart, « ce fameux visiteur qui avait déja été renvoyé passé deux ans, pour sa mauvaise conduite, et qu’on avait eu la lacheté de faire revenir, non pas aux instances, mais d’après les demandes les plus insolentes des États, était encore cette fois-ci la cause de tout le mal ; je l ’ai fait conduire aux frontières, avec défense de revenir dans les États de V. M. et toute cette capucinade est arrangée par ce moyen». Op 15 Maart berichtte de Keizer, dat hij de verbanning van P. Visitator goedkeurde (1). Het gevaar voor het bestaan der Orde scheen niet te onder schatten. Op 16 April 1789 ondertekenden de Brusselse Kapucijnen op voorhand een protest bij Joseph II, tegen hun eventuele suppressie, volgens een tekst door advokaat de Brauwer bezorgd (2). De verbanning van P. Visitator was gebeurd zonder onderzoek of proces, tegen de voorrechten in van de Blijde Inkomst, door de Keizer plechtig bezworen. Sommigen beweerden wel dat de Kapucijnen een onnutte Orde waren, terwijl zij er van overtuigd bleven, ten minste evenveel dienst te bewijzen als de parochies, wier aantal men toen zocht te vergroten. « Sire, » schreven ze, « notre suppression s’effectuerait par votre volonté suprème, sans nécessité, sans approbation du Saint-Siège et sans intervention et consentement des trois membres des États de ce duché de Bra1) S c h l i t t e r , Geheime Correspondenz, (2) K B ., HS. 19 .14 7, ƒ. i3r.-i5 r.

S.

216, 219, 222.

TU SSE N HOOP E N V R E E S

I7I

bant, qui y sont indispensablement requis pour la légalité et sans l’intervention desquels cette suppression passe les bornes de la justice et de l’équité et de l ’obligation, que comme 'Souverain, par ce même pacte inaugural, Vous avez contracté avec vos sujets. Dans ces circonstances, les soussignés protestent formellement contre cette violation des privilèges, contre cette persécution et suppression illegale, constituant le Père Antoine de Louvain, l’agent de l’ordre, afin de réitérer cette protestation et de la faire parvenir la oü il appartiendra et d’agir en conséquence, comme de conseil ». De religieuzen waren bezorgd over de toekomst, maar daarom kapituleerden ze niet. Nog in April 1789 protesteerde de Regering bij het bisdom Brugge tegen het vrijmoedige optreden van Gaudiosus van Antwerpen, op de kansels van de bisschoppelijke stad. Het bisdom liet hem op 21-22 April berispen en als biechtvader schorsen, alhoewel hij voorlopig nog mocht prediken; doch zo spoedig mogelijk moest P. Gardiaan zorgen dat hij werd verplaatst. De Oversten toon den zich echter niet haastig, want op 30 Augustus 1789 eiste het bisdom weeral zijn verplaatsing (1).

Het einde van het Seminarie Generaal. — Ondertussen was de Mechelse Kardinaal van Frankenberg eindelijk in Juni 1789 eveneens krachtdadiger opgetreden en had hij het onderwijs te Leuven als niet rechtgelovig veroordeeld. Niet temin schreef Joseph II nog op 26 Juli dat men de wederspannige Abten en de Kapucijnen streng moest bestraffen (2). Toen men alom van opstand begon te horen, vooral na de brutale afschaffing van de Staten van Brabant en de Blijde Inkomst (18 Juni 1789), hield men in de kloosters huiszoeking naar wapens en munitie (3). Trauttmansdorff schreef schertsend naar de Keizer, op 24 Oktober (4): « Quant a moi, je ne serais tué que par un capucin ; car ces bons gens ne m’aiment pas trop et la dernière démarche envers les abbayes ne m’a certainement pas valu la bienveillance des moines ». (1) B A B ., A cta ; vgl. V e r v i s c h , Dl. I, b l z . 176, n. 1. (2) S c h l i t t e r , Geheime Correspondenz, S . 3 2 1. (3) Ibid., S. 434. (4) Ibid., S. 438.

172

II. ONDER O O ST ER IJK . C. SE M IN A R IE G E N E R A A L

Niettemin moest de Regering op 14 Augustus 1789 de bis schoppelijke seminaries weer laten openen ; Leuven was niet meer verplichtend, althans voor wereldgeestelijken, omdat de Nederlanders zogezegd te bekrompen en te achterlijk waren! Toen de lessen te Leuven in September 1789 werden hervat, viel het op, dat geen enkele religieus zich onder de 40 studenten had laten inschrijven (1). Op 12 November 1789 moest Trauttmansdorff zelfs naar Wenen berichten, dat alles verloren was (2) ! En acht dagen later, op 20 November, nadat de laatste theologant het gesticht had verlaten (3), proklameerde de Regering officieel de afschaffing van gans het Seminarie Generaal ! Gisbertus van Lummen schreef Latijnse grafschriften voor de Seminaries te Leuven en Luxemburg en bracht meteen een verdiende hulde aan Willelmus, verdediger van Orde, Vaderland en Paus (4). (1) Journal historique et littéraire, 1789, t. III, p. 210. (2 ) S

c h l it t e r

,

Geheime Correspondenz,

(3) Ibid., S. 498.

S. 477.

(4) É F ., t. IL, 1937, p. 712.

D. BASILIUS VAN S.-MARGRIETE Basilius van S.-M argriete. — Als echo van de strijd rond het Seminarie Generaal, moeten we met een eigenaardige doch weinig sympathieke religieus kennis maken. Al was hij ook geen specialist in het belasteren van vriend en vijand, zoals de hatelijke Vervisch, toch heeft hij aan Oversten en medebroeders veel last veroorzaakt ; en voor eenieder was het een verlichting, toen hij in 1793 eindigde met de Orde te ver laten. Liever zouden we over hem gezwegen hebben, ware het niet dat verschillende archiefdepots met zijn her haalde brieven en klachten zitten te kijken. Hier ondervinden we weer, wat we reeds elders hebben opgemerkt (1), dat we soms méér vernemen over mislopen of onevenwichtige reli gieuzen, dan over de deugd van zoveel goede en ijverige konfraters. Toen Basilius Cosseer van S.-Margriete te Kortrijk studeer de, was hij er bevriend met zijn geestverwant de fameuze Vervisch (2). Basilius was later zo dienstvaardig om voor hem een bewijs van goed gedrag op te stellen (Brugge 24 Septem ber 1784), dat later echter werd ingetrokken en herroepen. Eveneens klaagt Vervisch erover, dat hij bij Basilius zo weinig dank heeft gevonden voor allerlei bewezen dienten (3). Elders noemt hij hem «Basilius den beweenelyken Capucin » (4), of nog «den dwaezen Capucin, den welke zeer veel tegenspoed en lyden ontmoet, bezonderlyk sedert dat hy door den Procureur gen. in het Seminarie generael is gedaen geweest » (5). Basilius was een man met een moeilijk karakter, die nooit met zijn evenmens kon overeenkomen. Ziehier hoe Lupus van Dendermonde hem afschildert, al thans zo men weeral Vervisch mag geloven (6) : « Dat is een (1)

(3) (4) (5) (6)

Dl. II, b l z . 1 6 . (2 ) V e r v i s c h , Dl. I, Ibid., Dl. I, blz. 132, 157, 244-45. Ibid., Dl. I, blz. 316 . Ib id., Dl. I, blz. 164 n. 1 ; Dl. II, blz. 185, 190. Ibid., Dl. II, blz. 238-39.

b lz .

88.

174

n - ONDER O O ST EN R IJK . D. B A S IL IU S V . S.-M A R G R IE T E

aerdig man, die met niemand wel overeenkomen kan ; hij procedeert altyd jegens ons Overste ; daerom hy zit meest altyd gevangen... Dien is een arm bescheet, een alven quast, een boosaerdigen quaeden kop, die heel het order in beroer ten brengt. Hij heeft nae het Seminarie geloopen tegen den wil onzer Overste, immers een verlooren zone, een dwaes schepzel en botten mensch ». Na zo’n portret, is alle verdere illustratie wel overbodig.

Te Brugge. — Verstandelijk was Basilius veel minder begaafd dan Vervisch, doch hij toonde zich even veranderlijk en wispelturig en beriep zich even gemakkelijk op de burger lijke macht. Dit deed hij de eerste maal op 15 Mei 1785, toen hij naar Hun Koninklijke Hoogheden een verslag van 1 1 grote bladzijden stuurde tegen zijn Oversten, die hem zoge zegd vervolgden en hem buiten de studie hadden geplaatst (1). Hij woonde te Brugge, zodat de Regering het geval aan Bisschop Brenart op 28 Mei 1785 overliet. Basilius bekende daarna aan de Kerkvoogd dat hij te Kortrijk van verschil lende vrienden geld had ontvangen tot een totaal van 14 g. en dat hij dit in de stad bij een zekere Petrus Pollet in bewa ring had gegeven, tot hij het nodig zou hebben. Het duurde echter een tijdje voordat Basilius’ zaak te Brugge vooruitging. De Bisschop had bij Willelmus van Duisburg inlichtingen gevraagd ; maar deze was niet dadelijk te berei ken, daar hij in Wallonië op visitatiereis was (2). En daar deze overigens persoonlijk weinig aangaande Basilius wist, moest hij eerst Godefridus van Aalst raadplegen, die eveneens bezig was met de kloosters te bezoeken en het met allerlei aangelegenheden heel druk had. Eerst op 3 Ju li 1785 moest de klager in het bisdom verschijnen, samen met P. Gardiaan, Balduinus van Hamme, Gaudiosus van Antwerpen en de grote vriend van Monseigneur, Franciscus van Zwevegem. Daar het bleek dat Basilius een onhandelbaar mens was, had de Bisschop liever gehad dat hij gesekularizeerd werd, (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., dagen. (2)

2331

Hoger, blz. 90-91 ; vgl. hier ook

; B A B ., Acta, V e r v is c h ,

30

Mei 17 8 5 en volg.

Dl. II, blz. 185, 190.

T E BRUGGE E N T E DEND ERM O N DE

175

zoals de religieus zelf verlangde. Doch hij stamde uit een landbouwersfamilie en moest bekennen dat zijn ouders de middelen niet hadden om hem te onderhouden ; en toen de Bisschop voorstelde, dezen eens naar het paleis uit te nodi gen, smeekte hij het niet te doen, omdat hij niet verlangde dat ze zijn moeilijkheden kenden. De Bisschop vond dan ook maar ’t beste dat hij in de Orde bleef; doch de Overste werd tot méér zachtzinnigheid en Basilius tot méér gehoorzaamheid en geest van armoede aan gespoord. De Bisschop zei overigens dat hij grotelijks ergernis had gegeven, met zich op de Regering te beroepen. Doch uit barmhartigheid zou men hem slechts een lichte boete opleg gen : een retraite van acht dagen en vergiffenis vragen aan Oversten en medebroeders. Zo hij dit alles nederig vol bracht, zou men hem weer tot de studie toelaten. In tegenwoor digheid van de Bisschop gaven Basilius en P. Gardiaan elkaar de vredekus. En na het volbrengen van de boete verschenen beiden weer in het paleis en verzochten de voorspraak van Monseigneur om van P. Visitator te verkrijgen dat hij weer in een studieklooster zou worden geplaatst ; en Brenart deed het zeer gaarne.

Te Dendermonde. — Nu kwam hij te Dendermonde, waar er echter geen studenten waren. Daar kreeg hij weeral moei lijkheden. Daar de Oversten hem niet wilden toelaten om naar het Seminarie Generaal te gaan, gelijk hij vurig verlangde, zocht hij in de stad betrekkingen met Magdalena de Smedt-Leplat, zuster van de Leuvense professor Leplat, alsmede met haar 23-jarige dochter. Hij ging bij hen op bezoek en zij verstuurden zijn brieven, dit alles buiten weten van de Oversten. Doch op 17 Maart 1787 vertelde de kloosterknecht dat hij hem daar had zien buitenkomen (1). P. Gardiaan, Eustachius van Itegem, was afwezig, maar door zijn konfraters werd zo’n handelwijze ten strengste afgekeurd. Hij kreeg verbod om nog een voet buiten het klooster te zetten, met bedreiging om (1) A R A ., Cons. du Gouv. génér., 2611.

17 6

II. O N DER O O ST EN R IJK . D. B A S IL IU S V. S.-M A R G R IE T E

hem zelfs het mislezen te verbieden. Daarom wendde hij op 27 Maart zijn klachten tot de Keizer ! Fiskaal de Stalpaert te Mechelen werd dadelijk gestuurd om ter plaatse een onderzoek in te stellen. P. Gardiaan klaagde op 29 Maart over gans het gedrag van de Pater en over de schandalige wijze waarop hij mis las. In de kerk zocht hij steeds heimelijk met vrouwen te spreken en ging veelal zonder verlof bij meisjes uit de lagere standen in de stad op bezoek. Op 28 Maart 1787 kwamen vrouw en dochter de Smedt even eens getuigen aangaande zijn bezoeken en het verzenden van brieven. Basilius was natuurlijk bestraft geworden. Zo’n bezoeken kon de Fiskaal niet goedkeuren, daar ze opspraak wekten. Hij vond overigens de Pater minder begaafd, oplopend en twistziek, maar vermoedde toch ook dat de tegenstand van Oversten en konfraters ten dele kwam omdat hij naar Leuven wilde gaan ; iedereen wist immers dat alle Kapucijnen in op stand tegen de Keizer leefden. De Fiskaal gaf wel toe dat het tegen de voorschriften was, alleen en zonder verlof uit te gaan, zowel als brieven te verzenden die de Oversten niet hadden ingezien ; doch een verzachtende omstandigheid was het, volgens hem, dat Basi lius anders met professor Leplat niet kon korresponderen ! Het geval werd te Brussel op 13 April onderzocht. De Fis kaal vond dat er geen speciale maatregelen hoefden geno men te worden. Hij had aan P. Gardiaan veel geduld en zachtaardigheid aanbevolen en hem voorgeschreven Basilius evengoed als de anderen te laten uitgaan, doch met een gezel. Daarenboven had hij geëist dat de Baljuw van Dendermonde iedere dag de Pater in het klooster ging bezoeken, om te vernemen of hij goed werd behandeld en de brieven in ont vangst te nemen, die hij zou willen versturen... Doch dit gunstig regime zou hem niet meer ten goede komen, daar hij reeds sedert begin April te Leuven zat, geschoeid en geschoren ! Op 1 April 1787 was in het klooster te Dendermonde, zowel als elders, een onderzoek aangaande studies en studenten gedaan. Voor de Fiskaal verscheen P. Vikaris, Joannes

F r a n s e k a r ik a tu u r o v e r v e r z o n n e n

in c id e n te n

(zie blz. 52-53).

te

D ouai

«

A u x iliu s V e r v is c h v a n

M o o rs le d e

(zie blz. 112-13).

V an

Eupen

m e t e e n K a p u c ijn E e n K a p u cijn als v a an d rig te F a lm a g n e T w e e k a rik a tu re n uit de B ra b an tse O m w enteling (zie blz. 198).

T E DEND ERM O N DE E N T E L E U V E N

1 77

Baptista van Erembodegem, om te verklaren dat Basilius van S.-Margriete, die aldaar verbleef, zijn studies had voltooid, maar tot prediking en biechthoren ongeschikt bleek. Doch nu kwam de student zelf verklaren dat hij nog twee jaar moest studeren en verlangde om naar Leuven te vertrekken. P. Vika ris moest terugkeren, samen met een drietal oudere religieu zen. Het gevolg was dat Basilius naar Leuven zou vertrek ken en dat niemand zich daartegen mocht verzetten.

Te Leuven. —■In het Seminarie Generaal ontmoette Basi lius natuurlijk ook moeilijkheden. Op 19 April schreef hij naar de Prokureur Generaal van Vlaanderen dat zijn konfraters te Gent en te Leuven hem wegens zijn verblijf in het Se minarie belasterden en dat de Plebaan van S. Pieter hem in zijn kerk geen mis liet lezen ; doch rektor Thysbaert stuurde de studenten dan naar S.-Michielskerk (1). De zaak werd onderzocht en het bleek dat men inderdaad aan twee Kapucijnen had gezegd dat ze maar naar hun kloos ter moesten gaan mis lezen, aangezien ze een huis in de stad hadden ; in S. Pieter kwamen reeds te veel priesters cele breren. Basilius verwarde echter de Deken, die de mededeling had gedaan, met de Plebaan, die daarmede niets had te maken, zoals Thysbaert vernam. Deze vond toch dat men in de kerk alle seminaristen had moeten aanvaarden, daar het gesticht (het Pauskollege) tot deze parochie behoorde. De gewezen Jezuïetenkerk van S. Michiel was nu ook parochie kerk geworden ; doch daar had men beide Kapucijnen even eens geweigerd. Op reklamatie van Thysbaert kwam dit toch in orde. Doch in een brief van 4 Mei 1787 klaagt deze zelfde Rektor van de andere kant dat verschillende Regulieren de lessen van Dr. Leplat niet wilden volgen en hun respektieve Oversten had hij daarvan verwittigd (2). Spoedig was de Rektor op de hoogte van de dwaze onvoor zichtigheid en het slechte gedrag van Basilius, wiens aanwezig heid troebelen verwekte. Hij oordeelde hem ook tot een beneficie of zielzorg ongeschikt, wegens volslagen gebrek aan (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2 331. (2) Ib id., 2253.

17 8

II. ONDER O O ST E N R IJK . D. B A S IL IU S V. S.-M A R G R IE T E

talent. Vandaar werd hij definitief uit het Seminarie ont slagen. Te Leuven vroeg hij dan op 14 Mei en te Brussel weerom vier dagen later, om te Luxemburg in het Seminarie Filiaal te worden opgenomen. Op 21 Mei werd hem echter geant woord dat hij zich voorlopig bij zijn familie kon vestigen en dat Bisschop Brenart hem wel mis zou laten lezen, om aldus in zijn onderhoud te kunnen voorzien (1). De Bisschop van Brugge ging daarmee echter niet akkoord. Daar de Pater op eigen gelegenheid, tegen de wil van zijn Oversten, naar Leuven was gegaan, zegde hij hem op 13 Juni, dat hij openlijk apostaat was, ten spoedigste naar zijn klooster moest terugkeren en er nederig onderdanig zijn. Hij scheen inderdaad, alhoewel met tegenzin, te willen gehoorzamen. Doch toen Brenart op 17 Juni vernam dat hij zich niet onderwierp, ging hij hem zelf in het klooster opzoe ken, om hem te berispen en de sekularizatie, waar hij van droomde, af te raden (2). Dit alles liet de Bisschop aan de Regering weten, aangezien Basilius daarbij weer in beroep was gegaan. Zijn plannen om naar de wereld terug te keren, gaf hij echter niet op. Daarmee moet het verband houden dat zijn schoon broer, Jan Versleyke uit Sleidinge, op 30 December 1787 te Gent voor de notaris een lijfrente van 20 pond grote ’s jaars te zijnen gunste stichtte. Afschrift daarvan werd door Basilius te Doornik afgeleverd (3), wat er op schijnt te wijzen, dat hij trachtte in dit bisdom te worden opgenomen. Het zal wel zijn om zijn geval te onderzoeken dat P. Visi tator, in de eerste dagen na zijn terugkeer uit balling schap, de reis naar Brugge ondernam, waar hij op 14 Juni 1787 werd verwacht (4).

Te Dendermonde en te Oudenaarde. — Nu werd Basi lius te Dendermonde geplaatst en daar werd zijn geval wettig en juridisch onderzocht, omdat hij zonder verlof (1)

Ib id ., 2 3 3 1 .

B A B ., A c t a ; V e r v i s c h , DI. I, blz. 1 6 4 , n. 1. (3) B A D B , lias 1 8 6 4 , I. (4 ) B A B ., Acta, (2)

13

Juni

17 8 7 .

T E L E U V E N , D END ERM O NDE E N O U D EN A AR D E

179

op eigen aangelegenheid naar het Seminarie Generaal was getrokken. Na de uitspraak werd de zaak te Brussel door een naamloze brief bij de Regering aangeklaagd ; men vermoedde dat de briefschrijver de Gentse kanunnik Boulez was, de vriend van Vervisch. Aan de Regering werd, zonder namen te noemen, medegedeeld dat enkele Kapucijnen door de Oversten wegens hun verblijf te Leuven waren bestraft ; ze hadden nochtans niets anders gedaan, dan het bevel van de Keizer uitvoeren (1). Daar de klacht uit Gent kwam, werd de aangelegenheid door Brussel op 24 November 1787 aan de Fiskaal van Vlaanderen doorgegeven. Deze stelde een onder zoek in en vernam aldus dat Basilius, toen te Oudernaarde, inderdaad voor deze reden was bestraft. De Fiskaal korrespondeerde daarover met P. Visitator en vroeg hem het dossier. Hij kreeg wel afschrift van het vonnis, doch het dossier werd geweigerd. Daarop werd nu de Raad van Vlaanderen aangesproken. Doch P. Visitator voelde zich sterk, omdat het dossier bij hem in Brabant berustte, waar de Raad van Vlaanderen niets had te zeggen. Doch Gent vond hem niettemin aansprakelijk, daar Vlaanderen ook tot het rechtsgebied van de Visitator behoorde. De zaak werd voor de Grote Raad van Mechelen gebracht, die op 24 Juni 1788 aan Willelmus voorhield een maand later, op 26 Juli, voor deze instantie te verschijnen. Doch ondertus sen had men op 19 Ju li voorgesteld, Basilius te laten sekularizeren (2) ; en daarmee schijnt de zaak niet verder te zijn doorgezet. Op 28 Maart 1789 schreef Basilius van uit Oudenaarde weer 7 grote bladzijden oktavo naar Brussel. Nu besloot de Rege ring, dat hij, op kosten van de Kapucijnen, in het Geeste lijke Hof te Gent kon verblijven. Dit beviel hem waarschijn lijk niet. Op 8 April 1789 schreef hij weer een nieuwe brief, met verzoek om in een andere Orde binnen te mogen treden. (1) A R A ., Cons. du Gouv. gén., 2331. Het dagboek van P. Provinciaal (ACB. II I, 1008) zegt hier niets aangaande de moeilijkheden van B asiliu s; p. 307 springt het van 23 September 1787 op 13 April 1788. Eerst wilde de schrijver misschien toch wel iets vermelden, want het is duidelijk zichtbaar dat een regel werd uitgeschrapt. (2) ACB. I, 6197.

l8 o

II. ONDER O O STEN R IJK . D. B A S IL IU S V. S.-M A R G R IE T E

Nu kreeg P. Gardiaan van Oudenaarde, Marianus van Tie nen, bevel om binnen acht dagen uitleg over het geval te ver strekken. Op 19 April smeekte deze om niet te veel inlichtin gen te moeten mededelen, daar de Pater sedert jaren aan houdend een slecht voorbeeld gaf van opstand en ongehoor zaamheid. Méér dan ééns zwierf hij zonder verlof buiten het klooster ; dit had hij o. a. vier weken lang gedaan, toen hij uit het Leuvense Seminarie was weggestuurd. Nu had hij verteld dat men hem in het klooster gestoten en gestampt had, wat totaal vals was... De Overste zocht zich van het geval te ontdoen, met voor te stellen de zaak te Gent met de Konsultor Tranquillinus van Meulebeke te regelen (1)... Nu krijgen we een paar jaren uitstel, voordat we weer van Basilius’ moeilijkheden vernemen.

Voortvluchtig. — Op 3 1 Mei 1790 was hij weer door de Oversten tot de kerker moeten veroordeeld worden, we weten niet voor welk misdrijf. Hij sloeg op de vlucht en op 30 Okto ber 179 1 verbleef hij in Holland, doch zonder apostaat te wil len worden, zegde hij. Het bisdom Brugge beloofde hem straf feloosheid, zo hij dadelijk terugkeerde (2). Dit deed hij echter niet en op 13 Januari 1792 was hij bij zijn familie te Sleidinge. Van daaruit schreef hij zijn klachten naar P. Gene raal. Hij vond dat het ten onrechte was dat men hem uit de studies had verwijderd en dat men hem verboden had mis te lezen ; men had hem vervolgd, belasterd en tot bloedens toe geslagen ; herhaaldelijk had men hem gekerkerd en dit alles op valse beschuldigingen. Daarom had hij het klooster moeten ontvluchten. Nu vroeg hij dat P. Generaal al deze strafmaatregelen zou verbreken en hem naar een andere Provincie sturen. Doch P. Generaal antwoordde dat het hem door de Ke izer verboden was, zich met onderdanen uit zijn gebied op te houden. Dit werd te Rome op 6 Februari 1792 door Angelicus van Sassuolo geschreven. P. Generaal had het eigenlijk ver keerd voor, daar dit verbod wel voor Oostenrijk, doch niet (1) AR A., Cons. du Gouv. gén., 2331. (2) BAB., Acta.

VOORTVLUCHTIG

18 1

meer voor Nederland gold. Toch was de Overste voorzeker blij, zich aldus van deze netelige zaak te kunnen afmaken ! Nu ging Basilius zich te Brussel vestigen, in het huis Delin, in de Huidevettersstraat. Van daaruit schreef hij op 21 Juli 1792 naar het Mechelse Vikariaat, dat hij in de Orde hevig vervolgd was geworden, enkel en alléén omdat hij te Leuven was gaan studeren. Doch de brief werd hem teruggestuurd en hij kon niet worden aanhoord, tot hij bewees dat hij wettig buiten het klooster mocht verblijven en van alle censuren was ontslagen. Op 27 Ju li schreef hij dan ten tweeden male, dat de Orde hem niet kon sekularizeren, maar wel de Paus en de Keizer « cum suo guovernemento » ! Als énig bewijsstuk, voegde hij bij zijn brief een afschrift van de hoger geciteerde tekst van P. Generaal. Hij meende niet censuren te zijn ingelopen, alhoe wel men beweerde dat hij nog altijd gesuspendeerd was en geen Sakramenten mocht ontvangen. Zekerheidshalve vroeg hij nu te Mechelen toch verzoening met de Kerk ; en smeekte om daartoe een wereldgeestelijke te willen delegeren. Hij had toch moeten weten, dat zijn censuren aan P. Provinciaal waren voorbehouden ! Om wat te verdienen, gaf hij les in de Franse school, bij de heer Sirejacobs, in de Kwakkelstraat. Hij woonde echter in het huis van de edele heer de Mey, in de Accolaystraat, dicht bij de Kapellekerk.

Gesekularizeerd. — Daar hij te Mechelen niet klaar kwam, richtte hij zich ook herhaaldelijk (13 Juni, 22 Augustus en 5 Oktober 1792), tot het bisdom Doornik, doch natuurlijk eveneens zonder sukses, vooral daar hij met deze instan tie niet de minste betrekking had. Eindelijk toch vond hij de goede weg en kwam hij bij de Nuntius terecht, die hem een wettige sekularizatie van 23 Augustus 1793 bezorgde en ze op 17 September uitvoerde ; op 18 Oktober werd ze bij koninklijk placet aanvaard (1). Op het einde van Oktober woonde hij in het huis van de baron van Wille broek, bij de boekdrukker van der Haert, (1) ACB. I, 7856T, 7856bisT; A R A ., Cons. pr. Autr., 705.

182 II. O N DER O O ST EN R IJK . D. B A S IL IU S V. S.-M A R G R IE T E

in de S.-Catharinastraat. Van daar schreef hij wederom naar het Vikariaat en Zijn Eminentie, op 27 Oktober 1793, om aan te kondigen dat hij de pauselijke sekularizatie had ver kregen. Hij dacht te Brussel te blijven wonen. Doch één zaak ontbrak hem nog. Daar hij geen verlof van de Ordinarius kon voorleggen, durfde Aartspriester Millé hem geen mis te laten lezen. Hij vroeg dus het nodige oorlof. Op 28 Oktober 1793 weigerde Mechelen echter, zonder nadere uitleg. Nu reisde Basilius op 30 November persoonlijk naar het aartsbisdom en schreef daar een nieuwe aanvraag, van dezelfde inhoud als de voorgaande. Ditmaal luidde het antwoord dat men eerst nader bericht moest hebben uit het bisdom Brugge en van de Oversten der Kapucijnenorde. Te Brugge vroeg de Aartsbisschop zelf nadere uitleg en op 5 December 1793 liet men hem weten (1), dat men geen be zwaar had, zo de nodige bestaansmiddelen voorhanden waren en ontslag van alle censuren, zoals de Nuntius bevestigde, tenminste zo Basilius sedert het verkrijgen van zijn sekula rizatie geen nieuwe misdrijven op zijn geweten had. Nu bleef de zaak nog met P. Provinciaal te regelen ; en Basilius vroeg dat de Aartsbisschop dit zelf zou willen doen. Doch men veronderstelde dat de Nuntius alles moest hebben onderzocht, zoals het zijn plicht was, eer hij zich de zaak aantrok. Uit een brief van 1 1 December 1793 vernemen we dat Basilius voor de zoveelste maal was verhuisd en nu ten huize van Mr. Reynsvelt, « bussemaker », in de S.-Catharinastraat verbleef (2). Nu hij buiten de Orde was, interesseert Basilius ons eigen lijk niet meer. Niettemin vermelden we nog volgende gegevens, aangaande zijn bewogen bestaan.

W ereldgeestelijke. — Bij zijn sekularizatie beloofde de Keizer hem een jaargeld van 100 g. En in 1802 zet hij te Parijs aan Kardinaal Caprara uiteen (3), dat hij keizerlijke aalmoe(1) B A B ., Acta. (2) B A D B ., lias 1864, I ; ABAM ., Doos 41. (3) A N P., A F . IV , 1897 1/ 3 .

G E SE K U L A R IZ E E R D E N W E R E L D G E E S T E L IJK E

18 3

zenier is geweest en Nederland samen met de Oostenrijkse troepen heeft verlaten. Het is ons wel een raadsel hoe zo’n weinig begaafd man, die nooit een theologische kursus volle dig had doorgemaakt noch een eindexamen af gelegd, juris diktie kon krijgen. Niettemin vertelt hij dat hij met het leger te Berlijn en te Wenen heeft gelegen. Hier, gelijk elders, onder vinden we dat hij niet alles zegt. In 1795 verbleef hij immers te Regensburg, waar hij op 28 Ju li (voor 14 dagen) een Cele bret kreeg, dat echter op 10 Augustus voor een maand werd vernieuwd. De titel van veldpater wordt niet vermeld en zal hij wel niet hebben gedragen, daar de Hoofdaalmoezenier hem dan alle nodige fakulteiten zou hebben verleend. Op 19 Augus tus moest hij echter in het bisdom verschijnen, omdat hij van zedenfeiten werd verdacht. Twee dagen daarop diende hij een Memorandum in, waarin hij zegde vals te zijn beschul digd. Door de Ordinarius niettemin gesuspendeerd en buiten het bisdom verbannen, verbleef hij er toch nog altijd op 24 September 1795 (1). Waar hij daarna doolde, weten we niet. Naar hij vertelt, kwam hij in 1798 naar het land terug, omdat Oostenrijk sedert vijf jaar zijn jaargeld niet meer betaalde, wat er wederom op wijst, dat hij geen veldpater was. In Neder land deed hij de eed op 20 Februari 1798 (2), doch slechts uit dwang, zegt hij. Daarop benoemde de Gentse Vikaris Generaal van der Beken hem op 28 September 1798 te NieuwkerkenWaas ; doch door de bevolking of de « Brigands » werd hij er verdreven. Op 18 December 1798 werd hij dan voorlopig deservitor van Pauluspolder, thans onder Vogelwaarde, in Zeeland. Op 4 Januari 1799 kreeg hij er zelfs verlof om te bineren en op 19 Februari mocht hij drie kinderen voorwaar delijk herdopen. Hij kon er echter niet blijven, wegens de klachten van de inwoners, onder leiding van de koster. Wat men hem verweet, weten we niet ; doch het moest wel erg zijn, daar Vikaris Generaal de Meulenaere hem daarop bedank te ; op 29 Januari 1800 werd zijn jurisdiktie geschorst, niet enkel in Pauluspolder, maar in heel het Gentse gebied. ( 1 ) W . W ü h r , D ie Emigranten der Französischen Revolution im Bayrischen und Frankischen K reis (München I 93 8 ). S. 339, § 113 0 . (2 ) C h . P e r g a m e n i , L'esp rit public Bruxellois au début du régime franfais

(Bruxelles

19 14 ), p .

14 9 .

18 4

IX, ONDER O O ST EN R IJK . D. B A S IL IU S V. S.-M A R G R IE T E

Basilius Cosseer ging in beroep bij de H. Stoel, die de zaak aan Ciamberlani, Vice-Superior van de Hollandse Missie, doorgaf ; doch daar hij beëdigd was, kon hij niets bekomen, tenzij na retraktatie en eerherstel voor de gegeven ergernis. Op raad van het bisdom stuurde hij dan zulk een tekst naar alle parochies waar hij dienst had gedaan. Toch kon hij ner gens meer worden benoemd. Daar hij verlof vroeg om van bisdom te veranderen, verleen de het Vikariaat hem op 3 Augustus 1800 toelating om naar onverschillig welk bisdom te reizen. Op zijn herhaald gesmeek, verleende men hem op 7 September een weinig zeggend getuig schrift ; en toen hij een beter vroeg, werd op 13 September 1800 beslist, dat hij geen ander kon krijgen. Nu ging hij op Allerheiligen en volgende dagen biecht horen te Ronsele ; doch op 12 November werd de deken van Zomergem ervan verwittigd, dat hij dit deed zonder de minste jurisdiktie ! Weer op 18 Januari 1801 kwamen klachten bin nen, dat hij te Gent in de sakristie van S.-Baafskerk een priester die gekleed stond om de mis te beginnen, beledigd en bedreigd had ; daarom verbood het bisdom hem, althans voorlopig, daar nog mis te laten lezen (1). Nu ging Basilius zich te Parijs bij de Bisschoppen bekla gen ; doch dezen stuurden hem door. Dan werd hij door de Konstitutionele Bisschop Schelle tot pastoor te Socx benoemd ; doch na zes maanden moest hij afreizen, daar men weigerde hem te betalen. Hij ging zich te Brugge vestigen ; maar wegens zijn betrekkingen met Schelle hield men hem voor een indrin ger en verbood het bisdom hem in het openbaar mis te lezen. Een zekere heer la Neve, in wiens huis hij had gecelebreerd, durfde hem eens in het openbaar een pak slaag geven ; we vernemen niet waarom hij dit had verdiend. Daarop ging Basilius bij Caprara in beroep, maar ook deze kon niets voor hem doen, tenzij hem een woord van troost en opbeuring laten geworden ! Doch te Brugge werd hij op 21-22 Maart 1802 wegens dronkenschap gesuspendeerd (2). Het was natuur lijk verloren moeite, daartegen in het bisdom Gent in beroep te gaan ! (1) B A G ., Acta.

(2) B A B .

L A A T S T E LO T G E V A L LE N E N DOOD

185

Nu verkocht hij zijn huis op S. Jacob en keerde naar Brussel terug. Het aartsbisdom protesteerde tegen zijn verblijf in de Hoofdstad. Dan ging hij in Holland een geestelijke bediening zoeken, doch zonder iets te vinden. En toen Mechelen hem naar zijn geboortestreek terugstuurde, ging hij naar Gent ; maar hij beweerde achteraf dat al zijn familieleden onder tussen waren gestorven. Op 26 Oktober 1802 wendde hij zich ook tot Brugge, maar eveneens te vergeefs. Dan reisde hij maar weer naar Parijs, waar hij op 9 November 1802 aan kwam. Aan Caprara vroeg hij op 18 November 1802 om mis te mogen lezen en ergens pastoor te worden benoemd. We vernemen niet, dat dit hem gelukte. Verder weten we niets meer aangaande de mislopen priester, behalve dat hij te Gent op 17 Juli 1806 overleed.

E. DE BRABANTSE OMWENTELING

Voorgeschiedenis. — De Brabantse Omwenteling was de natuurlijke ontknoping van de algemene misnoegheid onder het volk, wegens de onvoorzichtige en willekeurige hervor mingen door de Oostenrijkers, ook op godsdienstig gebied, ingevoerd. Midden 1787 begon men in verschillende steden komiteiten van gewapende vrijwilligers op te richten, zogezegd om de orde te handhaven. De Regering zag dit natuurlijk met een kwaad o o g ; vandaar werden alle leden in September 1787 ontwapend. Te Tienen bestond eveneens zo’n korps, dat een vlag voerde met de fiere leus : Omnia vincit Leo, wat natuurlijk tegen de Oostenrijkse Adelaar scheen gericht. P. Albertus van Tienen was aalmoezenier van de eenheid. Toen hij op 26 Oktober 1787 overleed, werd de volgende dag een grootse treurstoet ingericht. De lijkwagen, met een rouwfloers overdekt, waar van de hoeken door vrijwilligers werden gedragen, was vergezeld van de officieren met getrokken zwaard en een vijftig tal soldaten met de wapens neerwaarts, ten teken van rouw. E r werden treurmarsen gespeeld, terwijl de Kapucijnen, die de lijkstoet openden, hun gewone gebeden luidop baden. Tegen dit uiterlijk vertoon werd echter door Trauttmansdorff op 2 November plechtig geprotesteerd (1). Zo’n feiten werden in het buitenland gretig uitgebuit en aangedikt. Men schreef reeds (2) dat monniken in hun tuin na de mis militaire oefeningen hielden en dat Kapucijnen het geweer leerden hanteren en juist mikken. We zien inderdaad dat de Kapucijnen in de Brabantse (1) A R A ., Secrit. d'État et de Guerre, 2 7 5 4 ; P. V . B e t s , H istoire... de Tirlemont, t. I (L o u v a in 18 6 0 ), p p . 2 3 1 - 3 2 ; J . B . N y s , Tirlemont ( B r u x e lle s ig o o ), p p . 2 1 0 - 1 1 . (2) Jo u rn a l hist. et litt., 1 7 8 7 , t. I I I , p . 1 4 1 , n. a.

VO O R GESCH IED EN IS

18 7

Omwenteling een grote rol hebben gespeeld. Niet alleen waren ze op verschillende plaatsen veldkapelaan ; doch daar ze vroeger overal reeds lang als onverschrokken tegenstanders van de kerkelijke hervormingen van Joseph II waren opgetre den, hadden ze het misnoegen onder het volk onderhouden en aangevuurd. Voor nationale instellingen en de voorvader lijke godsdienst hebben ze recht en herstel geëist. Maar men kan niet zeggen dat ze de bevolking ooit tot gewapende op stand hebben aangezet. Hierin hielden ze zich in het begin afzijdig, gelijk ook de Bisschoppen deden. Het was immers een kiese kwestie om te beslissen in hoeverre men het recht had om tegen willekeur, machtsmisbruik en kerkvervolging in opstand te komen. Doch toen de omwenteling eenmaal was uitgebroken, hebben ze dadelijk, volgens hun traditie, de partij van het volk gekozen. V e r v i s c h zegt uitdrukkelijk (1) dat de Kapucijnen de oor zaak van de opstand zijn. Dit was blijkbaar ook ongeveer de opvatting van de pamfletschrijver C. M. S p a n o g h e (2), die de opstandelingen met een ezelskop en in Kapucijnenpij afbeeldt, « want de Baerdmannen zyn hun voornaemste beïeveraers geweest », zegt hij.

De Omwenteling. — In 1789 brak het misnoegen hier en daar openlijk uit. Ook te Tienen waren er relletjes, doch de Kapucijnen traden er, naar het schijnt, verzoenend op (3). In verschillende Europese gewesten eiste de bevolking dit jaar méér vrijheid en kwam ze tegen het gevestigde gezag in opstand. Te Parijs werd de Bastille op 14 Ju li 1789 ingenomen en te Luik brak een omwenteling op 18 Augustus uit, zodat de Prins Bisschop in de nacht van 26-27 Augustus op de vlucht sloeg. Te Malmedy kwamen de afgevaardigden van de verschillende organismen in de tuin en de refter van de Kapu cijnen samen (4). Op 30 Augustus werd Luik door Pruisen bezet. (1) (2) (3 ) (4)

Dl. II, blz. 248. Verlost N ederland ([Antw. iy g i ?]), blz. 137. Jo u rn a l hist. et litt., 1789, t. II I, p. 54. B u il. de l ’Inst. arch. Liégeois, t. L X I X , 1952, p. 44.

l8 8

II. O N DER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

Het is merkwaardig dat Firminus van S.-Truiden op de kansel in zijn geboortestad openlijk ten voordele van het wettige gezag optrad, wat te verklaren is doordat er te Luik geen godsdienstige grieven waren, gelijk in Nederland. Niette min werd de Pater voor zijn vrij apostolisch woord door de Patriotten op het stadhuis gedaagd. Toen de Prins later terug keerde, richtten de Paters, eveneens te S.-Truiden, een zege boog voor hem op (i). Misnoegden, opstandelingen en verbannen Luikenaars had den hun schuilplaats te Breda en de gepensioeerde Kolonel van der Meersch aanvaardde op 30 Augustus 1789, hun mili taire leiding. Onderling totaal verdeeld, vond de meerderheid toch dat het tijd werd om in te grijpen en aktief op te treden. Daarom werd op 24 Oktober 1789 een Manifest van het B ra bantse Volk uitgegeven en dadelijk ging men, onder leiding van van der Meersch, bij verrassing Turnhout bezetten. Dit verwekte grote geestdrift in het land en vernederde diep de Oostenrijkse troepen. Dit wapenfeit werd ook in het buiten land uitgebuit. Men vertelde dat een jongen uit Turnhout aan de bevelhebber van de Patriotten het zwaard van een keizer lijke dragonder had aangeboden, nadat hij deze vijand had gedood, om zijn gesneuvelde vader te wreken. Van dit legen darische feit geven we een voorstelling, waarop duidelijk een gewapende Kapucijn is afgebeeld, terwijl hij op één knie te bidden zit (2). Deze prent werd in 1790 te Londen uitgegeven, wat dus bewijst dat men ook in het buitenland scheen te weten, dat Kapucijnen aan de opstand meededen. Spoedig begonnen de Oostenrijkers een tegenoffensief en moest men zich weer op Hollandse bodem terugtrekken. Doch alom was de geestdrift nu gewekt en van der Meersch besloot daarop dwars door het Land van Waas op te rukken en de vesting Gent te gaan innemen. De weerstand van de Oosten rijkers was hardnekkig en wanhopig. Op straat wakkerden de Kapucijnen de bevolking tot weerstand aan (3). De belegeraars ( 1 ) J - D e m a l , Précis de la révol. saintronnaire et liégeoise, t . I (S.-Trond 1865), pp. 269, 276, 281-83. (2) Blz. 192. (3 ) D - D e s t a n b e r g , Gent onder Jo z e f I I (Gent 1910), blz. 185.

D E O M W ENTELING

vroegen hulp, o. a. te Kortrijk, en op 14 November en volgende dagen stuurde deze stad 500 man, met als aalmoezenier Ludo vicus van Dendermonde. Op 16 November kapituleerde het kasteel. Da kok van Kortrijk, Winnocus van Temse, die als gezel met Ludovicus was mjege komen, had zich te dicht ge waagd en moest zijn onvoorzichtigheid met het leven beko pen (1). Op een gekleurde afbeelding die de overgave van het kasteel weergeeft, ziet men duidelijk bij de overwonnen manschappen twee Kapucijnen (2), ongetwijfeld de veldaalmoezeniers. Op 8 December werd bij de Gentse Predikheren een plech tig Oktaaf van dankzegging begonnen. Als feestredenaar trad de eerste dag de populaire Seraphinus van Oostende op en zijn preek verscheen in druk (3). De hogere geestelijkheid, die zich eerst afzijdig had gehou den, deed nu openlijk met de omwentelaars mee. Op 3 Decem ber 1789 schreef het bisdom Brugge voor, dat alle wereldlijke en reguliere geestelijken één of ander patriottisch kenteken moesten dragen, tenminste zolang de krisis duurde (4). En op 24 December liet Lobkowitz overal plakbrieven uithangen, om de mannen tegen Joseph II ten strijde te roepen (5). Daags na de val van Gent, vluchtte de Regering uit Brussel en op 12 December was heel de Hoofdstad ontruimd. Ant werpen alleen hield nog tot 29 Maart 1790 stand, samen met het afgelegen Luxemburg.

W illelmus van Duisburg uit ballingschap terug. — Nog altijd verbleef de kranige Visitator Generaal in balling schap te S.-Truiden. Op 17 December 1789 hield van der Noot zijn intrede te Lier en natuurlijk stapten de Kapucijnen blij(1) Nacuwkeurig verhael van den gelukkigen inval der Brabantschevlugtelingen (In het land der Vryheid 1789), blz. 1 7 ; V e r v i s c h , Dl. II, blz. 182. (2) Blz. 192. (3) Redenvoering tot lof en dankzegginge aen de alderh. en onbevlekte M aegd M a ria , onder den eertitel van Vrouwe van Victorie en Koninginne van den Alderh. Roosen-Krans. Over de verlossinge der stad Gend, door haere voorspraeke ons toegekomen den 17 November 1789 . Gedaen op den eersten dag van eene plechtige octave ter deser gelegendheyd gehouden. (4) B A B ., Acta. (5) D e s t a n b e r g , Op. Cit., blz. 268.

1 9 0 II. O N DER O O ST E N R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

gezind mede in de stoet (i). De volgende dag was er een nog plechtiger intocht te Brussel. Illuminatus van Leuven, sekre taris van P. Visitator, vertrok op 18 December naar S.-Truiden en kwam er op 20 December in de morgen aan. De volgende dag nam Willelmus ’s morgens afscheid van zijn ballingsoord en dankte van harte zijn herbergzame medebroeders. Onderweg middagmaalde hij bij de pastoor te Orsmaal. Van daar trok hij verderop met zijn neef, de heer Lamal, pastoor te Wommersom, en overnachtte in diens pastorie. Aldaar werd hij de volgende dag op een plechtig vreugdemaal vergast, waaraan de burgemeester met zijn familie, de Gardiaan van S.-Truiden en verschillende hooggeplaatste personen deelnamen, 's Avonds omstreeks 5 u. belandde Willelmus te Tienen, waar hij met de grootste eer werd onthaald. Buiten de stad kwamen vijf gilden hem te gemoet, met wapens en speeltuigen. Verschillende ruiters waren in de stoet ; ja, de magistraat zelf wachtte hem aan het klooster van de Wittevrouwen op, om geknield zijn zegen te vragen en hem van harte geluk te wensen. De klokken begonnen te luiden en het kanongebulder ging heinde en verre de blijdschap van de inwoners verkondigen. Tussen feestelijk verlichte huizen werd P. Visitator naar de Kapucijnenkerk gebracht, waar de religieuzen hem in de beste stemming ont haalden. De Broeders en de magistraat vergezelden hem met brandende fakkels. Het H. Sakrament werd plechtig uitge steld en Willelmus hief een dreunend Te Deum aan. Na de Oratie werden nog muziekstukken uitgevoerd ; en na de zegen met het Allerheiligste, trokken allen naar de refter ; ook de magistraat en de muzikanten dronken een smakelijk glas, daar de stad gulhartig een half vat wijn had geschonken. Ook hield P. Visitator eraan, om op 23 December burgemeester Goelens te gaan bedanken, voor de eer hem aangedaan, ’s Middags maaltijdde Willelmus bij de Hr. Loyaerts. De volgende dag ging hij verder op reis en ber°ikte op de middag ongemerkt de stad Leuven. Daar vierde hij het hoog feest van Kerstmis en vertrok na de middag op 28 December naar Duisburg, zijn geboortedorp. De volgende dag kwam hij

(1)

A.

B

ergm ann

, Geschiedenis der stad L ie r

(Antwerpen

1 8 7 3 ) , b lz . 3 8 0

W ILL E L M U S VA N DU ISBU R G U IT B A LLIN G SC H A P TER U G 1 9 1

vóór de avond te Tervuren. De kloostergemeente kwam hem tot aan de brug te gemoet, met het kruis in top. Willelmus hief het Te Deum aan en gaf de zegen met het Allerheiligste. Dezelf de dag ontving hij Guido, Gardiaan te Brussel. Samen reis den ze naar de Hoofdstad, de laatste dag van het jaar. Ver schillende rijtuigen kwamen hun te gemoet en op de middag werden zs aan de stadspoort door twee regimenten Patriotten, één te voet en één te paard, onthaald en gelukgewenst. Plech tig geleidden dezen de eerwaarde grijsaard over de Koninklijke Plaats tot aan het klooster. Een overgrote menigte volks vergezelde hen en juichte maar altijd toe. Nu begonnen de klokken te luiden in de Kapellekerk, S. Gislein en de Kapucij nen. De kloostergemeente stond aan S. Gislein te wachten. Met het kruis voorop, deed P. Visitator zijn intrede in de kloos terkerk. De altaren waren plechtig versierd en de kaarsen brandden overal. Het Te Deum werd onder begeleiding van verschillende speeltuigen uitgevoerd. Na de oratie en de zegen werden enkele vrienden en weldoeners in de refter onthaald. Jaarschriften, rij men en kransen waren er in overvloed. Onder het feestmaal speelde de muziek. En ’s avonds organizeerden geburen en vrienden een prachtige verlichting, onder gestadig kanongebulder (1). Aldus eindigde dit hartelijke feest, ter ere van de eerbied waardige kloosterling, die zo onverschrokken de luimen van Joseph II had durven trotseren. Blij dat het despotisme nu voorbij was, beriep P. Visitator het Definitorium te Brussel op 22 Januari 1790. Allen waren er tegenwoordig, behalve Theodorus van Charleroi, die nog altijd ziek was. Men besloot, op 23 April te Brussel zowel voor Wallonië als voor Vlaanderen Kapittel te houden, om in vriend schap te scheiden, de Synagoog met ere te begraven en weer te verdelen wat Joseph II zo ongelukkig had samengevoegd (2). Te Rome werd het nodige verlof gevraagd en op 18 Maart riep P. Visitator het Vlaamse Kapittel samen voor hoger geci teerde datum (3) en hij belastte Eugenius van Zinnik ermee, hetzelfde voor Wallonië te doen (4). (1) ACB. II I, 1008, pp. 3 13 -14 ; 1009, p. 106. (2) ACB. II I, 1008, pp. 3 14 - 16 ; 1009, pp. 106-07. (3) ACB. I, 1786. (4) ACB. II I, 1008, p. 315-

19 2

II. O N DER O O ST E N R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

Nu men met de voorschriften van Joseph II geen rekening meer hield, mochten de lekebroeders weerom aan de verkie zing van de diskreet deelnemen. Overal werd de keuze gedaan, behalve te Aarlen en te Luxemburg, waar de Oostenrijkers nog altijd meester waren en verboden hadden aan het Kapittel deel te nemen ; uit beide huizen kwam dus niemand naar Brussel (1). Toen iedereen was aangekomen, hield P. Visitator op 22 April om 17 u. de gewone aanspraak. Volgens de voorschrif ten bleef hij zelf zonder bediening ; doch de krachtdadige Gode fridus van Aalst werd Provinciaal van Vlaanderen en de vurige Seraphinus van Oostende Definitor ; bij de Walen werd Eligius van Zinnik tot Provinciaal gekozen (2).

Bisschoppen en Kapucijnen m et de om wentelaars. — Op 1 1 Januari 1790 verklaarden de Verenigde Nederlanden zich onafhankelijk en organiseerden ze zich naar het voorbeeld van de Verenigde Staten van Amerika. Kort daarop kwam echter een verzoek van de Paus binnen, om weer de wettige Vorst te erkennen, daar hij uiterst gunstige voorwaarden en volledige godsdienstvrijheid zou verlenen. Doch de Bisschop pen wisten niet wat ze daarvan mochten geloven ; Kardinaal van Frankenberg en Bisschop Nelis antwoordden eerbiedig doch vastberaden in deze zin (3). Ook te Brugge werden deze teksten op 15 Februari en 8 Maart 1790 gelezen, doch men ging er niet op in. Toen echter Graaf van Cobenzl gebeden vroeg voor Joseph II, die erg ziek was, antwoordde Brenart, op 2 Maart 1790, dat het nieuws hem pijn deed en dat hij God bad, dit kostbaar leven nog te verlengen (4) ; doch reeds op 20 Februari was Joseph II overleden. De Bisschoppen deden mee met de vaderlandse Regering. Te Brugge b. v. werd op 4 Januari 1790 een herderlijke brief gedrukt aangaande de gelukkige staatsomwenteling (5). Per( 1 ) B SN ., HS. 6 6 , f. 1 7 7 V . , i 8 2 r . (2) Leonardus van Dikkelvenne en Epiphanius van Dendermonde vroegen en verkregen om geen Gardiaan te moeten worden. (3 ) Synodicon Belg., t. II, pp. 539-44. (4) B A B ., Acla. ( 5 ) B A B ., A c l a ; v g l . V e r v i s c h , DI. I, blz. 9 9 , n. 2 ; Dl. II, blz. 2 9 0 ; Dl. II I, blz. 214, n. 1.

D e H e ld

van

T u rn h o u t

(zie blz. 188).

De

O o s t e n r ijk e r s t e

G e n t d o o r de P a t r io tte n

(zie blz. 189).

g e v a n g e n genom en

D u i t s e s p o t p r e n t o p d e s l a g b ij F a l m a g n e .

(zie blz. 202).

BISSCH O PPEN E N K A P U C IJN E N M ET D E O M W EN TELA AR S I 9 3

soonlijk wijdde Mgr. Brenart in zijn kathedraal standaarden voor het leger van de Patriotten op 20 Februari, 27 Mei en 4 Juni 1790 ; tweemaal voegde hij daar een toespraak bij en op 27 Mei hield hij eraan, de vlag te kussen, eer hij ze aan de vaandrig overhandigde. Bij een bezoek van kolonel van der Meersch aan de stad Brugge op 3 Maart 1790, liet Brenart alle klokken luiden en persoonlijk ging hij de militaire leider zijn gelukwensen aan bieden. Op 22 Ju li verwittigde hij alle pastoors uit het Brugse Vrije, dat ze de volgende Zondag naar de Bisschopsstad moch ten komen, om daar in het theater de eed van trouw aan de Staten van Vlaanderen te zweren. Dit deden inderdaad 46 pastoors, in tegenwoordigheid van de Bisschop. Op verzoek van dezelfde Staten zong Monseigneur op 24 Oktober een pontifikale mis in de kathedraal, met Te Deum, voor de verjaardag van de Omwenteling. Toen de Kapucijnen en de Dominikanen te Brugge op 9 November 1790 een oktaaf voor de voorspoed van het Vader land hielden, verleende Monseigneur 40 dagen aflaat (1). De Kapucijnen volgden dezelfde gedragslijn als de Bisschop pen. Te Kortrijk hielden ze een plechtige processie op 25 Oktober 1790, naar het beeld van O. L. V. van Groeninge ; te Brussel hielden ze zo’n plechtigheid van 2 September tot 4 Oktober 1790 (2). Op 29 April 1790 kreeg het klooster te Maaseik een vergoe ding van 40 Franse kronen, dat is 10 Louis d’Or, omdat er op 25 en 26 April troepen uit Münster en de Palts waren ingekwartierd geweest. Op i ste Mei 1790 kwamen 4.000 Luikse Patriotten te Munsterbilzen en méér dan 200 bleven in het klooster overnachten. Toen ze waren afgereisd, kwamen er met Pinksteren evenveel uit de Keizerlijke troepen ; en spoedig werden dezen weer door Patriotten vervangen (3).

De Omwenteling op de kansel. — Abt Hermans van Tongerlo werd tot algemene veldpater voor de Nederlandse (1) B A B ., Acta. (2) L .

G

a leslo o t,

Chronique des événements... arrivés a Bruxelles, t . I

(Bruxelles 1870), pp. 79-80. (3) ACB. I, 20.326, p. 41 ; GAMs., Stadsrekeningen.

194 II- O N DER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

troepen benoemd, bijna met bisschoppelijke bevoegdheden (i). Onder de aalmoezeniers die hij dan benoemde vermelden we Ludovicus van Dendermonde voor Kortrijk, op 26 Februari 1790, nadat Willelmus van Duisburg hem reeds op 25 Januari had aangesteld (2). Dezelfde benoeming kreeg Daniël van Herk op 2 Mei 1790 voor het vijfde Nederlandse legioen, dat te Antwerpen lag (3). Stanislaus van Oostende was reeds aal moezenier voor de Engelssprekenden in het nationaal leger sedert i ste Januari 1790 (4). Enkele veldpaters in Oostenrijkse dienst gingen nu ook naar de vaderlandse strijdkrachten over, zoals Germanus van Brussel te Oostende (5). Ook Linus van S.-Oedenrode vervulde dezelfde bediening (6). Cletus van Wichelen deed het eveneens te Lier (7). Vooral Seraphinus van Oostende trad herhaaldelijk met vaderlandse sermoenen op. We kennen reeds dit van 8 December 1789 (8) te Gent. Weer predikte hij aldaar op 4 April (9) en 14 Ju li 1790 (10). Ook Engelmundus van Hamme schijnt te Gent een vaderlandse preek gehouden en gedrukt te hebben (11) en van Bertulfus van Meerbeke wordt eveneens een dergelijke prediking ver meld (12). In April 1790 werd te Zinnik een vaderlands leger inge richt. Het Komiteit en de Stadsraad verlangden als aalmoeze nier Timotheus van Edingen, Vikaris van het klooster. Daar gingen de Oversten echter niet mee akkoord, hetzij dat de zaak buiten hen om was geregeld, hetzij eenvoudig omdat de Pater, als Vikaris, niet blijvend afwezig mocht zijn, zoals de nieuwe bediening eiste. Kort daarna werd hij als Vikaris bedankt. Dit misnoegde grotelijks de bevolking en het zou ons verwonderen, zo de Pater de mensen in deze zin niet had opgezet. Hij had immers gemakkelijk kunnen zeggen dat hij (1) ACB. I, 8647; B A B ., Acta, i Maart 1790. (2) ACB. III, 1008, pp. 314 -15 . (3) Ib id ., p. 318. (4) Dl. V II, § 4289. (5) Dl. V II, § 2227. (6) V e r v i s c h , Dl. II I, blz. 193, n. 1. (7) Mededeling van Prof. C. de Clercq. (8) V e r v i s c h , Dl. II I, blz. 194, 334 n. 1. (9) Ib id ., Dl. I, blz. 208, n. 1 ; Dl. II, blz. 2or. (10) Ib id ., Dl. III, blz. 30 1. (11) Ib id ., Dl. II I, blz. 237. (12) Ib id ., Dl. II, blz. 203-04, n. 1.

D E O M W EN TELIN G OP D E K A N S E L

195

vrijwillig verzaakte of de mensen doen begrijpen dat beide bedieningen niet konden samengaan. Dit gebeurde echter niet en de inwoners beeldden zich in, dat de Paters tegen het nationale leger waren gekant, wat stellig vals was. Niettemin wilden de vrijwilligers niet marcheren, zo de Pater niet mee optrok. De stadsraad beraadslaagde over het geval en ging tweemaal met de Paters onderhandelen ; ook werden afge vaardigden naar de Raad van Henegouwen gestuurd en des noods zou men nog hogerop gaan (1). We weten niet hoe de zaak uiteindelijk werd geregeld. Vervisch, sprekend over Paters die ten tijde van de Bra bantse Omwenteling voor de Vaderlandse troepen het meest hebben gepreekt (2), zegt dat onder hen veel Kapucijnen heb ben uitgeschenen. Zelfs spreekt hij (3) van « weirdige religieu zen..., die alle de Religie hebben verloren met en in de droe vige tyden der Paepe-Rebellie, als onder andere Albaen van Dendermonde, bygenaemt den stouten Capucin, en Gaudiosus van Antwerpen ; deze waeren vóór de Paepe-Revolte twee goede predicanten, maer zy zyn met de Patriotten « geworden dulle zotten», wier sermoenen (volgens hem) om wraak riepen voor de troon, niet alleen van de Roomse Keizer, maar ook van God. Verder zegt dezelfde schrijver, dat Albanus zo overdreven was, dat hij een doodzieke mens de absolutie zou hebben geweigerd, omdat hij niet wilde beloven, zo hij genas, de partij van de Patriotten aan te hangen (4) ; dit kan men natuurlijk niet zo aanstonds aanvaarden. Nog op een andere plaats zegt Vervisch, dat Albanus « heeft voor zyn heldedaeden vereert geweest met alderhande medaillons » en hij beweert dat de Stoute Kapucijn zelfs de wapens tegen de Keizer zou hebben gedragen, wat nog minder is te geloven. Doch wél weet men dat hij op 15 Februari 1790 te S.-Lievens-Houtem een «patriotique aensprake » hield ; en een bericht uit deze tijd zegt dat « den vermaerden pater Al baen », uit het klooster te Gent, door « eene loffelyke en onbe schroomde vrypostigheyd » in zijn sermoenen het volk plag (1) Annales du Cercie arch.... de Soignies, t. V I, 19 31, pp. 230, 238-39. (2) V e r v i s c h , Dl. II I, blz. 194. (3) Ib id ., Dl. I, blz. 176, n. 1. (4) Ib id ., Dl. I I I , blz. 262-63.

1 9 6 II. ONDER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

te waarschuwen tegen de « keyzerlyke bedriegeryen » en dat hij, door het aandeel dat hij in de Omwenteling te Gent nam, zeer bekend was (1). Algemeen was het koene optreden van de Kapucijnen in het Patriottenleger bekend. Nog in 1804 veronderstelde dit V. A. C. L e P l a t in Virgilius in de Nederlanden, waar hij Dl. I, blz. 26 drukte (2) : Nog stouter als een Capucien In’t patrioten leger Gieng hy nu...

De Nederlanders verdeeld. — Algemeen was de geest drift in het land. Doch een groot gevaar voor de onafhanke lijkheid, die men eensgezind had bevochten, lag in de twee dracht, die de burgers dadelijk weer in verschillende kampen verdeelde. Het land was stellig hoofdzakelijk vrijgemaakt door de bekwame Vonck, die de hulp van de ervaren Kolonel van der Meersch had ingeroepen. Doch beiden werden op zij ge schoven door de heerszuchtige H. van der Noot en kanunnik van Eupen. Dezen rekenden ten onrechte op steun van het buitenland, terwijl Vonck slechts op eigen krachten betrouw de. Vonck was meer demokratisch en vooruitstrevend, van der Noot meer konservatief. Uit de radikale hervormingen die men in Frankrijk had doorgevoerd, wilde Vonck overnemen wat goed en deugdelijk was, 0. a. ook het afschaffen der voorrechten van sommige standen. Maar hierin benadeelde hij de machtige abdijen en ten onrechte werd dit als een aanslag op de godsdienst opgevat. In deze jaren was men in ons land tegen Frankrijk gekant, omdat men er de godsdienst en het koningdom niet meer eerbiedigde. Men zag niet welke goede princiepen ook werden gehuldigd ; men generaliseerde te veel en maakte geen onderscheid. Daarom verkoos de hogere klerus de partij van van der Noot en de Kapucijnen volgden hun voorbeeld. (1) D e P o t t e r en B r o e c k a e r t , S.-Lievens-Houtem [Gent 1897], blz. 29. (2) Brussel, An X II.

DE N ED ERLAND ERS VER D EELD

197

Het Brusselse klooster diende tot staats- of militaire gevan genis, maar daar waren de Paters niet voor verantwoorde lijk. De demokratische kanunnik de Broux, sekretaris van van der Meersch, was één van de eersten die er werden vastgezet. Veel vrienden kwamen hem bezoeken en brachten hem eten en brieven. Doch op 10-12 April 1790 werd dit verboden (1). In April werden daar nog verschillende militairen opgesloten, o. a. Generaal Majoor de Dolomieu, die er bleef van 18 April tot i ste Mei ; hij werd goed behandeld en op zijn verzoek kocht men hem voor 28 g. Rijnse wijn ; later werd dit door de Rege ring, samen met 1,10 g. per dag voor onderhoudskosten, terugbetaald (2). Kapitein Demarain zat in dezelfde gevan genis van 27 April tot 21 September (3), terwijl Graaf de Sauvesy er op 5 /6 Juni weer in vrijheid werd gesteld (4). Daar men de patriottenleider Filips de Vaux niet te pakken kreeg, sloot men in zijn plaats zijn broers in Mei of Juni 1790 bij de Kapucijnen op (5). Met de gevangenen, die in verschillende kloosters verble ven, werden op 27 Mei-4 Juni alle betrekkingen verboden (6). Op 3 Augustus 1790 werd echter toegestaan dat Kapitein Cantoni met zijn vrouw mocht spreken ; doch een Pater moest erbij zijn en waken dat ze elkaar geen geschrift afgaven (7). Ook Oostenrijkse krijgsgevangenen zaten bij de Kapucijnen vast, o. a. een Officier die op 22 September 1790 werd binnen gebracht (8). In al zo’n aangelegenheden konden de Paters niets anders dan de bevelen van legerleiding en Regering uitvoeren. Aan van der Noot hadden de Kapucijnen verplichtingen, (1) ACB. I, 7845. Jn Mei 1790 zat hij vast op liet kasteel te Antwerpen {Brief van den Waeren Brabander, in antwoorde op het affiche..., blz. 4). Zie over de B roux E . D i s c a i l l e s , Un chanoine démocrate (Bruxelles 1887), b. v. pp. 1011. (2) ACB. I, 7851-52. (3) ACB. I, 7853. (4) ACB. I, 7849. (5) S [ p a n o g h e ] , Op. Cit., blz. 182. (6) ACB. I, 7847-50. (7) ACB. I, 785°(8) ACB. I, 7854. In het klooster te leper verbleef op last van het bisdom een tijd lang deservitor Platevoet, uit Socx, omdat men hem van een politieke samenzwering verdacht (B A I., reg. 112 , 17 Ju li 1790). Le Martyrologe Belgique Van de fer 1790 (S. L. 179 1), p. 129, vermeldt de Kapucijnen onder de kloosters waar politieke gevangenen het meest hebben geleden, doch zonder positieve feiten te noemen.

19 8

II. ONDER O O ST E N R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

daar hij destijds zijn invloed had gebruikt om de verbannen Oversten te laten terugkeren. En alhoewel we onder de mach tigste helpers van Vonck de eigen broer van Antonius van Leuven, Fisco, ontmoeten en de Pater ook ten voordele van de Omwenteling heel bedrijvig schijnt te zijn geweest (1), horen we Vonck klagen dat een Brusselse Kapucijn had gepre dikt, dat men zijn aanhangers onmiddellijk moest vermoor den (2) ! Wellicht was dit een verwarring en slaat dit op de preek van een Minderbroeder bij de Kapucijnen te Lier, die zou hebben geleerd, zegde men, dat men alle Vijgen (dat is, de aanhangers van Vonck) moest onthoofden (3). Niettemin kent men verschillende spotprenten, waarop K a pucijnen als veldpater verschijnen. Eén daarvan, gedrukt te Parijs (4), verbeeldt een Pater als vaandrig en heet hem een Cordelier ; maar de baard en de plaatsnaam Falmagne wijzen in een andere richting. Toen de Brusselaars na de terugkeer van de Oostenrijkers in het Kapucijnenklooster binnenvielen, meende men onder hen veel aanhangers van Vonck te her kennen, daar iedereen wist dat de Paters tot de partij van H. van der Noot behoorden.

Den Waeren Brabander. — Nog klaarder komt het par tijkiezen tegen Vonck voor de dag in het blad Het groot ligt van den Waeren Brabander, dat in 1790 zonder naam door A e m i l i a n u s v a n A n d e r l e c h t werd uitgegeven (5). Van dit zeer zeldzame blad telt het eerste nummer (19 April 1790) 2 + 29 blz. Onder voorwendsel van godsdienstige belangen te verdedigen, staat het vol laster en onbewezen aantijgingen. (1) Op 2 November 1789 was er sprake van de Pater aan te houden, omdat zijn gedrag altijd verdacht was geweest ( J . L e f è v r e , L e Conseil du Gouv. général [Bruxelles 1928J p. 204). (2 ) S. T a s s i e r , Les démocrates beiges de 1789 (Bruxelles 1930), p. 386. (3) B e r g m a n n , Op. Cit., blz. 383. In een naamloos ongedateerd spot schrift, L a quinzième lefon du supplément au catéchisme de M alines. De la secte connue sous le nom de Vortckisme (E x. in de Bibl. van het Parlement, Brussel, n° 5853), lezen we eveneens, p. 7, dat een Rekollekt in zijn eigen kerk op 4 October 1790 zou hebben gepredikt, dat alle Vonckisten verdoemd waren en dat het een verdienstelijk werk was, ze ter dood te brengen. (4 ) Exem plaar in A R A ., États Belg. U nis, 112 , n° 1 2 1 . Zie hier blz. 177. (5 ) A. W a r z é e , E ssa i hist. et critique sur les journaux beiges (Gand 1845), p . 2 7 ; J . M u y l d e r m a n s , J . J . Vander E lshen (Keurem enne) (Gent 1 9 2 8 ) , b l z . 8 6 -9 1.

DEN W A EREN BRABAND ER

199

De uitgever zegt dat hij begint te drukken, na eerst mede werkers te hebben gezocht en gevonden, ook in het leger. De volgelingen van Vonck worden vergeleken bij de vruchten van de boom door Christus in het Evangelie vervloekt : « Fi cus enim non florebit ». Het blad vond zoveel bijval, dat er ten minste twee uitgaven van dit nummer verschenen ; de tweede telde slechts 22 blz. Het vignet op het titelblad was verschillend, doch de tekst bleef dezelfde ; slechts enkele zet fouten werden verbeterd. De vader van kanunnik de Broux, die de faam van zijn belasterde zoon wilde wreken, liet op 7 Mei een plakbrief uithangen, waarbij hij het hoge bedrag van 100 goudstukken beloofde, aan wie de beschuldigingen van het blad tegen zijn zoon kon bewijzen. Doch op 15 Mei werd een ander drukje verspreid, om de beweringen van den Waeren Brabander te bevestigen ; het droeg de naam van Gregorius van Mechelen, schijnbaar de naam van een Pater, alhoewel (althans bij de Kapucijnen) een religieus met die naam niet was bekend. De grote bijval van het eerste vlugschrift bracht er een andere toe, om een valse Waeren Brabander te drukken en naar deze is het, dat V e r v i s c h eens verwijst ( 1 ) . Deze ver valste uitgave droeg het volgnummer 2 en telde 28 blz., doch geen datum. We weten toch dat ze vóór 17 Mei verscheen, want op deze datum drukte Aemilianus een B rief van den Waeren Brabander, in antwoord op het affiche op bevel van vader de Broux op 7 Mei 1790 overal aangeplakt. De Brief kiest partij tegen het vervalste nummer 2, dat het werk is, schrijft hij, van een « kaes-eter uyt Holland ». Dat het een Noordnederlander was, blijkt duidelijk uit de spelling AA in plaats van AE, die men overal trouw volgt, behalve in de titel Waeren Brabander. In de B rief wordt het verschijnen van een authentiek nummer 2 door de echte auteur in het vooruitzicht gesteld. Dit kwam inderdaad op 3 1 Mei 1 7 9 0» onder de titel van B rief van den Waeren Brabander aen d ’Heer J a n van den Eynden. Het telt 32 blz. en meldt zich uitdrukke lijk als nummer 2 aan. Het verwijst eveneens naar de (1) Dl. II I, blz. 198.

200 II. ONDER O O ST E N R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G Copye van eenen brief van J . Boekhouder, neef van den Waeren Brabander ; dit laatste schrift was van 19 Mei gedagtekend. Verder kreeg men ook op 19 Mei een Waerschouwinge aan alle

ware vaderlanders, tegen de Oostenrijkers. Wellicht kwam dit ook van P. Aemilianus, daar het verscheen bij drukker Huyghe, op de Kaasmarkt te Brussel, waar ook zijn vlugschriften te krijgen waren. We vermoeden overigens dat deze uitgever tot de familie van de Pater behoorde, daar Aemilianus eveneens een Huyghe was. Van de Kapucijn zal ook een drukje van 4 blz. zijn, dat op 10 Ju li tot alle Waere Brabanders werd gericht, om ze tot het vieren van van der Noot’s naamfeest, 5 dagen daarop, aan te zetten ; op die dag kon men allerlei feestelijke bijeenkom sten houden. Eindelijk drukte Aemilianus nog het Groot Ligt, 3e en Laetste nomber, om van de lezers afscheid te nemen (20 blz.). Niettemin kwam naderhand nog een Vervolg van het Groot Ligt, door den Waeren Brabander (12 blz.) ; en nog op 3 Decem ber 1791 verscheen te Maastricht, tegen de Oostenrijkers, het Arglistig bedrog, ontdekt door den Waeren Brabander (1).

Tekorten in m ilitair opzicht. — Te midden van de heer sende verdeeldheid trachtte men een zekere godsvrede te onderhouden. Overal hield men processies en bedevaarten ; en op 12 September 1790 verleende Brenart te Brugge 40 dagen aflaat voor zo'11 vrome plechtigheden, o. a. voor deze die de Kapucijnen op 15 September uit Brugge naar Assebroek ge leidden, om Gods zegen over de vaderlandse wapens en eendracht onder de burgers te verkrijgen (2). Op 14 Juni 1790 werd te Antwerpen een gebed tot S. Anto nius met aflaten verrijkt en gedrukt (3), om eendracht zonder wraakgierigheid te bekomen tegen de verdrukkers van de (1) Al deze uitgaven kan men raadplegen in de Bibliotheek van het Parle ment te Brussel, n° 5853 en in verschillende Iiecueils, in het A R A . aangelegd, waarvan een inventaris op steekkaarten ten dienste van het publiek sta a t. (2) B A G ., Acta. (3 ) ACB. I, 72ö7bis. Nog andere dergelijke gebeden zijn ons bekend, o. a. één in April 1790 eveneens te Antwerpen gedrukt {Jou rn al hist. et litt., 1790, I I , pp. 109-12).

T E K O R T E N IN M ILITA IR OPZICHT

201

vrijheid en verlossing van de gesels die Nederland bedreig den. In dezelfde stad Antwerpen hadden de Kapucijnen reeds op 3 December 1789 met hun kruis processie gehouden (1). Maar al deze godsvrucht en de toeloop van nieuwe strijd krachten kon niet beletten dat de troepen ongeoefend en zon der tucht bleven en veel te weinig wapens bezaten. Volgens de Gazette van Antwerpen, werd in deze stad in Juni en Juli 1790, onder de bescherming van Bisschop Nelis, een inschrij ving voor zesponders gehouden, waaraan het leger dringend behoefte had. Al deze tekorten leggen uit dat het Nederlandse leger einde September 1790 totaal werd verslagen door de ervaren Generaal de Bender, die uit Luxemburg was opgerukt. In één van de laatste schermutselingen, bij Falmagne (Provincie Namen), sneuvelde op 28 September een Kapucijn, die we hier in vier verschillende houdingen, volgens oude prenten, afbeelden (2). Dat hij een sabel draagt en ermee schermt, bewijst hoegenaamd niet, dat hij er ooit mee zal hebben ge streden. Het is slechts een erewapen, om te tonen welke hoge graad hij in het leger bekleedt. Hij is dus niet een gewapende Kapucijn, gelijk men gewoonlijk zegt, doch slechts een veld pater. Onmogelijk echter te weten, wie deze gesneuvelde aal moezenier is ; het schijnt wel een lid van de Waalse Pro vincie te zijn, doch nergens wordt een naam genoemd. Vervisch, die toen in de kloostergevangenis zat, vernam wel dadelijk (3) dat het was gebeurd ; hij spreekt zelfs van twee gesneu velden. Een brief uit Namen (4 Oktober 1790) werd ook in het Journal historique et littéraire (4) overgedrukt. Men bevestigt dat de Oostenrijkers twee Kapucijnen hadden ter dood ge bracht : « Un capucin, pris en assistant les moribonds, fut

(1) F. P r i m s , Geschiedenis van Antwerpen, IX , B k. 3 (Antwerpen 1946), blz. 130. (2) Blz. 208-09. Daarbij volgen we prenten uit Rome (vroeger Assisi) en uit de A tlas van Stolk, n° 269/32 en 5035. Men vindt exemplaren met Franse en met Duitse tekst. (3) Dl. II I, blz. 329 ; vgl. nog Dl. II, blz. 154 en Dl. II I, blz. 134. (4) 1790, t. II I, p. 310. Het vlugschrift berust o. a. in de kollektie A R A ., Recueil 37, pp. 218-20.

202 II. ONDER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

suspendu par les pieds a un arbre, jusqu’a ce que la mort s’ensuive, après qu’on lui eut brülé la barbe et coupé ce que la pudeur défend de nommer.» Het Journ al voegt erbij : « Un capucin du pays de Liège, qui n’était ni aumónier ni patriote et se rendoit chez un curé du voisinage, fut pris et sabré sur le champ ». En in noot voegt men erbij, dat een blad uit Leiden vertelt dat men uit Aken heeft geschreven, hoe de Huza ren Rekollekten en Kapucijnen aan de staart van hun paar den vastmaakten en ze aldus meesleurden. De namen van deze Paters worden echter nergens vernoemd en onmogelijk kunnen we gissen, wie wordt bedoeld. De rol die de Kapucijnen in de Brabantse Omwenteling en speciaal in de slag bij Falmagne hebben gespeeld, was ook in het buitenland bekend. Aldus reproduceren we (i) een plaat uit het Brusselse Prentenkabinet, door Heinrich von der Beeck te Aken getekend en door I. M. Will gegraveerd, waarop men Kapucijnen en allerlei religieuzen flink de wapens tegen de Oostenrijkers ziet hanteren. Vanonder staan 6 Franse en 6 Duitse verzen, gericht tegen de Belgische « Kruisvaarders » in de slag bij Falmagne. De tekst hebben we niet gereprodu ceerd. Hij vindt dat de Nederlanders, in hun huichelarij, godsdienst en processies misbruiken. Monniken verdienen slechts achting en eerbied, wanneer ze in het land rust en vrede niet komen verstoren en zo ze de voorschriften van Keizer Leopold niet miskennen. Ze zouden, volgens de karikaturist, goed doen, het volk op zijn ware verplichtingen te wijzen en het beter te onderrichten.

De Oostenrijkers terug. — We weten reeds dat Duits land de Luikse omwentelaars steunde en het vorstendom kwam bezetten, om een samengaan met de Brabanders te beletten. Ook te Maaseik en te Munsterbilzen moest men Duitse troepen opnemen (2). Enkele maanden later werd dan op 27 Ju li 1790 te Reichenau een overeenkomst gesloten, waarbij de Neder landse aangelegenheden werden geregeld. In plaats van de overleden Joseph II werd Leopold II in (1) Blz. 193. (2) Blz. 187 en 193.

T EK O R TE N . D E O O ST E N R IJK E R S T ER U G

203

Oktober 1790 te Frankfort tot Keizer ver-kozen en gekroond. Het was de gewoonte dat de nieuwgekozene aldaar bij de Kapucijnen mis kwam horen, daar de kerk als keizerlijke kapel werd beschouwd. Ditmaal kwam hij er echter niet, voorzeker wegens het aandeel van de Nederlandse konfraters in de Brabantse Omwenteling. Evenmin schonk hij de gewone aal moes, doch de Keizerin gaf 100 g. (1). Op 2 December 1790 waren de Oostenrijkers weer te Brussel. Aldus zou men kunnen denken dat alles weer verbeurd was, wat de Omwenteling had veroverd. Dit was echter niet zo, daar de Regering nu wist hoe Nederland aan zijn vrijheid, zijn rechten en zijn godsdienst hield. Amnestie werd afgekondigd en veel tergende voorschriften weer ingetrokken. Niettemin bleef de toestand tamelijk onzeker en trof de Regering haar voorzorgen. Op 17 April 1791 klaagden de Tiense Bedelorden nog, dat ze troepen hadden moeten herber gen (2). Ook te Brussel waren tot 1 1 April 1791 soldaten bij de Kapucijnen gelogeerd (3). Alle officiële instanties deden nu met de nieuwe Regering mee. Vanwege Bisschop Brenart kreeg de pastoor te Oostende op 12 December 1790 bevel om een Te Deum te zingen ; en in heel het bisdom werden de volgende dag gebeden voorge schreven om voor Koning Leopold een gelukkige regering te bekomen. Op 15 Januari 1791 trok de Bisschop zelfs naar Brussel, om er de nieuwe Gevolmachtigde Minister, Graaf de Mercy-Argenteau, te verwelkomen (4). Hetzelfde gebeurde in de andere bisdommen en voor Joseph II werden overal lijkdiensten gehouden. Bij de nieuwe Keizer Frans II verontschuldigde Bisschop Nelis op 19 Juli 1791 zijn houding tijdens de Brabantse Omwenteling (5). En op 9 Augustus 1791 drukte Kardinaal van Frankenberg hoe blij

(1) Mededeling van Arsenius Jacobs, volgens het Archief van de K apucij nen uit de Rijnprovincie. (2) A R A , n° 2004, Resolutieboek Tienen, blz. 534. (3) ACB. I, 9310. (4) B A B ., Acta. (5) P. F . X . d e Ram, Synopsis actorum ecclesiae Antverpiensis (Bruxellis 1856), pp. 101-02.

2 0 4 n - O N DER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

hij was, dat vrede en godsdienst nu weer zouden worden her steld (i). Te Gent verscheen in 1791 L ’ A B C des prêtres, dat tegen de Patriotten was gericht, met een voorrede geschreven door de gesekulariseerde Kapucijn, aalmoezenier Joseph Maria Roberti van Brussel (2). Niet iedereen kon echter zo gemakkelijk het verleden verge ten. Te Roeselare zong pastoor Glorie op 1 1 Ju li 179 1 een plechtige mis voor de Patriotten die hun leven voor het Vader land hadden geofferd. Daarom moest hij, als straf, negen dagen lang bij de Brugse Kapucijnen boete gaan doen (3). In de kerk van Finistère te Brussel hield een niet bij name genoemde Kapucijn op 20 Februari 179 1 een oproerig ser moen, over de gevaren van « slappe vadsigheid ». Acht dagen later beraadslaagde de Geheime Raad aangaande het geval, dat nader moest worden onderzocht (4). Ook « de Stoute Kapucijn» Albanus van Dendermonde, hield te Antwerpen in de S. Jakobskerk kort vóór 22 Februari een even oproerige preek. Graaf A. von Szteray, Goeverneur van het kasteel, liet bij deken Werbrouck inlichtingen vragen ; deze sprak er over met Bisschop Nelis. Ook de Gevolmachtigde Minister de Mercy-Argenteau vroeg uitleg. Men beloofde dat de Pater zou verplaatst worden ; doch overigens antwoordde men ontwijkend ; de zaak was reeds onderzocht en geregeld en bleef dus geklasseerd (5). Veel later nog, op 4 Augustus 1792, beraadslaagde de Geheime Raad wederom, na verslag van de Fiskaal, aangaande oproerige woorden door twee Kapucijnen uit Brussel te S.-Amands bij Dendermonde ge sproken. Men noemt geen namen ; doch het zou ons niet ver wonderen, zo één van beiden de uurwerkmaker Amantius was, uit dit dorp afkomstig en werkelijk te Brussel verblij vend. Bij gebrek aan afdoende getuigenissen, werd ook deze zaak zonder gevolg geklasseerd (6). (1) (3 ) (5 ) 17 9 1. (6)

ACB. 1 , 6 2 1 1 . (2) V a n d e r h a e g h e n , t. V I, p. 302. B A B ., Acta, 3 Sept. 17 9 1. (4) A R A ., Cons. pr. A u tr., 714, B. Ib id ., Antwerpen, Stadsarchief, B riefw isseling sekretaris P . van Setter, A R A ., Cons. pr. A u tr., 714, A.

D E O O ST E N R IJK E R S TER U G . SER A P H IN U S V. OO STENDE

205

Seraphinus van Oostende. — Iemand die in de nieuwe omstandigheden moeilijk zijn vaderlandse gevoelens kon bedwingen, was Seraphinus van Oostende. Het was een sympathieke vurige religieus, gewezen lektor en nog steeds met hoge ambten in de Orde bekleed. Tot het einde van zijn leven werd hij op de kansel gretig beluisterd ; doch méér dan ééns werd hij in de prediking geschorst, omdat hij steeds alles meende te mogen zeggen wat hem op het harte lag (i). Zijn ijver was soms wat onbekookt ; en twee punten kon hij moeilijk onbe sproken laten : de dwalingen van de politiek en de dwaze of onzedige mode van de vrouwen. Het was een echte volksredenaar, die hoog in aanzien stond ; volgens Vervisch (2) aanzag men hem voor een soort van profeet Elias. « Hy liep vooren op in de processiën, met zynen paternoster ; hy prak voor alle kerk-deuren, op de hoe ken der straeten, voor de huyzen daer getrouwe en goede Catholyke menschen woonden, om hun te bekeercn of te doen plunderen... » Dit laatste wijst op de tijd van de Omwenteling en zal wel overdreven zijn. Op Pasen, 4 April 1790, predikte hij in S. Baafs te G ent; hij moet 0. a. gewezen hebben op de plicht van de religieuzen, door Joseph II opgeheven, om naar het klooster terug te keren (3). Op 14 Juli voerde hij het woord in de Kapucijnen kerk en viel er tegen de Demokraten uit (4). Dit alles vernemen we door Vervisch ; doch men vergete niet, dat men niet alles als klinkende munt mag aanvaarden. Omstreeks deze tijd had de mislopen religieus immers een kanoniek proces ondergaan en juist door dezelfde Seraphinus moest het geleid worden. Onder de Brabantse Omwenteling liet het bisdom Gent de vurige predikant rustig begaan ; doch nadat de Oostenrijkers waren teruggekeerd, werd hem op 1 Maart 1 7 9 1 preken

(1) Op 29 Februari 1787 kreeg hij te Brugge een berisping, terwijl hij er in S. Jako b predikte, « ut in materia venerea caste et parce loquatur, abstineatque a facetiis et ludicris » (BAB., Acta), (2) Dl. I, blz. 19, 20, 24, 25 ; Dl. II I, blz. 328-29. (3) Ib id ., Dl. I, blz. 208, n o o t; Dl. II, blz. 19-20. (4) Ib id., Dl. III, blz. 301.

2 06 II. O N DER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

en biechthoren verboden. Méér dan ééns smeekte de Pater Bisschop Lobkowitz om zijn fakulteiten terug te krijgen. We kennen b. v. een brief van hem uit de maand April 179 1 (1), waarin hij wél bekent wat ver te zijn gegaan, doch niet verder dan honderd anderen, die nog altijd jurisdiktie genieten. Hij werd bestraft, zonder dat men hem ooit had vermaand of ondervraagd. De pastoor van S. Jacob vroeg dat hij in zijn kerk ten minste op Palmzondag zou mogen preken, doch op 4 April 179 1 werd het geweigerd. Op 13 Ju li 1791 werd de gewezen lektor eindelijk tot een examen toegelaten en hij onderging het zo schitterend, dat hij voor zes jaar jurisdiktie kreeg, ook met machtiging voor voorbehouden gevallen (2). Het volgende jaar vinden we hem te Brugge. Op 12 Februa ri verleende het bisdom hem jurisdiktie als biechtvader en dit slechts voor één jaar, niet echter als predikant, « ob ratio nes », zeggen de Acta Episcopatus, zonder nadere uitleg. Gelukkig werd hij op 27 Januari 1793 voor drie jaar goedge keurd ; doch op 2 April 1794, toen hij in de S. Salvator gewoon predikant was, werd hij door het bisdom vermaand, om zich te onthouden van aanvallen tegen pracht en vrouwelijke toi letten, omdat zijn woord dan méér tot lachen dan tot stichting diende (3). In 179 1 vroeg en bekwam Seraphinus om geen Gardiaan meer te moeten zijn (4) en enkele maanden daarop was hij, zoals gezegd, naar Brugge verhuisd. Het zou ons niet verwon deren zo deze verplaatsing verband hield met schimpschriften die omstreeks deze tijd door Keizersgezinden tegen hem wer den gedrukt.

Schim pschriften tegen Seraphinus. — In 179 1 drukte men te Gent het Verhael eener schroomelyke gebeurtenisse..., beschreven door den Z. E. P. Guardiaen in het klooster der al te Eerw. PP. Capucienen... Gedrukt in de Capucynen, ten

(1) B A G ., C. I X , 3. C. 2, 19. (2) B A G ., Acta. (3) B A B ., Acta. (4) ACB. III, 1008, p. 326 ; ook Philibertus van Merkem vroeg en bekwam deze gunst.

SER A PH IN U S VA N OO STEN DE. SCH IM PSCH RIFTEN

207

koste van het klooster (1). Dit was gericht tegen Seraphinus, van der Noot en van Eupen, om Leopold II op te hemelen. Doch nog op een andere wijze zocht men de Pater bela chelijk te maken. Toen hij in 1779 te Kortrijk lektor was, verdedigden zijn studenten er, onder zijn voorzitterschap, een thesis over de Matigheid. De tekst werd gedrukt. En men ga nu niet denken dat de schrijvers er gevaarlijke of gewaagde stellingen in voorstonden ! Het doet ons glimlachen als we hen met innige overtuiging horen leraren over de gevaren en onzedelijke ge volgen van het gebruik van thee en koffie (pp. 6-7) ; maar daarin dachten en schreven ze gelijk veel van hun tijdgenoten. Doch p. 55 begint een Discursus de mundo muliebri, een verhandeling over vrouwelijke optooi. Dat zo’n onderwerp, bij een theologant behandeld, bij wereldlingen spot en vrolijk heid kan wekken, is best te begrijpen ; doch heel onrechtvaar dig is het, als de fameuze Vervisch (2) het een schandalige thesis noemt, waarvoor men Seraphinus te Kortrijk voor « dulzot » verwezen zou hebben. Vervisch gaat zelfs zo ver, dat hij de Pater heet Seraphinus de mundo muliebri of Mundus mu liebris kortweg ! Zonder naam van drukker of van stad verscheen nu een Franse parodie, onder de titel van Discours sur le monde mulièbre, traduit du latin du P . Séraphin d ’ Ostende, capucin, avec des notes par un amateur de la belle latinité et dédié d une 'jolie femme, par le P . Boniface d ’Asnières (3).

De uitgave is werkelijk de vertaling van de Kortrijkse thesis uit 1779 > doch ze werd heel tendentieus opgemaakt en van een (1) V a n d e r h a e g h e n , t. V I , p. 303 ; V . F r i s , Bibliographie de l ’histoire de Gand (Gand 19 21), pp. 150-51. (2) Dl. II, blz. 20, 58 n. 1 ; DI. II I, blz. 316 noot, 343. (3) Een heel ander werk is het al even zeldzame Discours sur la nudité des mamelles des femm.es par u n révérend père capucin, publié pour la première fois, d’après un manuscrit du i8 e siècle avec une préface et une bibliographie, par C h . D [ u q u e s n e ] . Gand, Duquesne, 1857. — In 1935 kochten we te Gent een handschriftje uit het jaar 1856, getiteld Mengelingen. Het bevat twee traktaatjes, door dezelfde hand geschreven ; het eerste is een Redevoering over de naaktheid der mammen der vrouwen, door eenen eerw. V. Kapucien, voor de eerste m aal uitgegeven. De schrijver of vertaler wil zijn tekst doen doorgaan voor een sermoen, te Parijs tijdens de laatste vasten gepredikt.

208 II. ONDER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

aantal aantekeningen voorzien, die er slechts op uit zijn om de Pater belachelijk te maken. De titel zelf, Le monde mulie bre, waar er Les toilettes moest staan, wordt natuurlijk bedoeld om de lachlust op te wekken ; en pp. 5-6 legt de vertaler op zijn manier uit, waarom hij deze titel heeft gekozen. Het boek is thans zeer zeldzaam. De Koninklijke Biblio theek te Brussel bezit er twee exemplaren van (1) en het één draagt de schrijversnaam Prof. Leplat, met de pen bijgevoegd. Dit vaderschap is niet onwaarschijnlijk. Herhaaldelijk wordt in het boek op het Leuvense Seminarie Generaal gezinspeeld ; en de Bisschoppen, die er zich tegen hadden verklaard, worden niet gespaard. Men weet ten andere dat Leplat fel tegen de Orde van Franciscus gekant was ; het is zelfs eens gebeurd, dat hij er onder zijn les zo geweldig tegen uit viel, dat ook wereldgeestelijken verontwaardigd het auditorium verlieten. In zijn voorrede vertelt de uitgever (pp. 3-6) hoe hij de Latijnse tekst van de verhandeling heeft ontdekt en hoe hij dan geen rust meer heeft gekend, tot hij met zijn vertaling klaarkwam. Aldus wilde hij aan de schone kunne toelaten « d’apprécier la haute estime oü il est dans les cloitres séraphiques » (p. 3). Venijnig spreekt hij over « cette dignité, cette énergie que je me sens forcé d’admirer dans tout ce qui est sorti de la plume au P. Séraphin » (p. 6). Men verneemt ook, dat de z. g. P. Boniface d’Asnières (die natuurlijk nooit heeft bestaan) niet de vertaler is, maar dat hij slechts het werk heeft willen opdragen « a une jolie femme, » wat hij dan ook pp. 7-9 doet. Het stuk, dat begint, « Ma belle Dame » is natuurlijk geheel Keizersgezind en tegen de kloos terlingen gericht ; de pseudo-Kapucijn zegt heel zelfvol daan (p. 9) : « Nous renon9ons... a toute propriété, paree que nous jouissons de celle des autres ». De thesis werd dus onder de naam van Seraphinus uitge geven, met het doel om hem belachelijk te maken. En toch, toen ze het eerst in 1779 werd gedrukt, was het niet op zijn naam, maar wel op die van zijn studenten ; hij wordt er slechts als voorzitter bij de plechtigheid in vermeld. Doch dat hij (1) II, Bt22, vol. 99, n° 4 ; V. B . io 3 i7 S2, vol. 2, n° r.

D e K a p u c ijn

gedood

b ij F a l m a g n e

(zie blz. 201).

De

K a p u c i jn g e d o o d b ij F a l m a g n e

(zie blz. 201).

SCH IM PSCH R IFTEN . W E E R W R A A K D E R K E IZ E R SG E Z IN D E N

20g

het werk van zijn studenten heeft geleid en nagezien, is van zelfsprekend. Misschien heeft hij zelfs méér gedaan dan dit ; want in de Latijnse uitgave, p. 74, verwijst de schrijver uitdrukkelijk naar een andere thesis , verdedigd te Antwerpen op 28 Mei 1770, die hij aanziet voor eigen werk (1), alhoewel de studenten die daar optraden, niet dezelfde waren als deze te Kortrijk. Dit toont dus wel, dat Seraphinus de eigenlijke schrijver is... Over dit spotschrift moeten we nog zeggen, dat het voor zeker niet in 1789, doch in 1791 is verschenen. Alleszins ge beurde het terwijl de Oostenrijkers alhier meester waren ; anders begrijpt men niet dat er een lofspraak op het Semi narie Generaal en beschuldigingen tegen Bisschoppen en kloosterlingen in voorkomen. Als rechtsgeleerde wist Leplat voldoende, zo hij ten minste de schrijver is, dat hij het recht niet had om zo’n geschrift op de naam van Seraphinus, buiten hem om, in het licht te geven. Doch hij was er zeker van dat de Regering hem zou dekken...

Weerwraak van de Keizersgezinden. — Het schimp schrift tegen Seraphinus was stellig een weerwraak van de Oostenrijksgezinden. In een paar steden werden de Paters daarenboven mishandeld en hun klooster geplunderd. Ook Bisschop Nelis moest zich door de vlucht redden (2). Te leper drongen enkele belhamels bij de Kapucijnen binnen, niet langs de grote ingang (Hoogstraat), maar langs de achterpoort, in het Kapucijnenstraatje. De religieuzen werden beschimpt, mishandeld en uitgedreven ; natuurlijk werd er geplunderd. De volgende morgen was iedereen terug en deed men dienst volgens gewoonte. De andere religieuzen uit de stad bleven gespaard, omdat ze bijtijds een wacht van soldaten hadden weten te bekomen (3). Veel erger ging het te Brussel. Het zal wel geen bloot toeval zijn, dat deze woelingen in beide steden juist dezelfde 25 (1) Minorem probavi, in thesi mea, schrijft hij.

(2) Jo u rn a l hist. et littéraire, 179 1, t. I, pp. 473-78. (3)

[J-

A* J .

de

1876), blz. 51-52.

B ouck ], Historische aenteekeningen op de stad Y p er (Yper

210 II. O N DER O O ST EN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G Februari voorkwamen ; men moet aan een ordewoord hebben gehoorzaamd, al weten we ook niet van dergelijke voorvallen in andere steden. In de Hoofdstad waren de voorgaande dagen reeds ver schillende burgers lastig gevallen en hier en daar had men de ruiten ingeworpen (i). De Kapucijnen waren door hun vrienden verwittigd dat zo’n optreden ook tegen hen werd beraamd ; en op 25 Februari kwam men hea ’s morgens waarschuwen, dat men dezelfde avond zou komen om te plunderen en te moorden.

In het klooster woonden twee militaire aalmoezeniers, één o. a. voor het regiment de Bender ; en daar een sterke mili taire wacht vóór het klooster lag (2), werd de officier aange sproken ; deze verzekerde dat men zou zorgen dat niemand langs de voordeur binnenkwam, doch voor de andere toegan gen kon hij niets waarborgen. P. Gardiaan gebood aan zijn onderdanen, wat er ook gebeurde, zich niet te verweren, om te voorkomen dat men de Paters zelf van opstand zou beschul digen. ’s Avonds om 19,30 of 20 u. kwam inderdaad een hele troep, meestal aanhangers van Vonck, schrijft men, doch stellig waren er ook militairen bij. Ze waren gewapend met gewe ren, sabels en knuppels. Aan de verschillende poorten werd geklopt en gebeld ; doch toen niet werd geopend, beukte men de toegang open ; ook de binnendeuren, die men voorzichtigheids halve had gegrendeld, ondergingen hetzelfde lot. De Paters trachtten te ontkomen of op geheime plaatsen te schuilen ; enkelen kropen met een ladder over de tuinmuur ; nog anderen zochten hun heil in de kerk, doch daar ook werden ze vast gegrepen en mishandeld. Nu bleek dat de militaire wacht met de indringers meedeed ; beide veldpaters liet ze wel buiten, doch de overige Paters, die wilden vluchten, stiet ze met ge weld weer binnen. Een religieus werd door de indringers met ( 1 ) H e n n e - W a u t e r s , t . II, p p . 4 0 7 - 0 8 . (2) Voor deze wacht had men in December 1790 op het terrein van het klooster de nodige gebouwen opgetrokken. Op 3 Januari 179 1 vroeg P. Gardiaan echter een officieel bewijs dat het terrein wel degelijk aan het klooster behoorde, om later geen moeilijkheden te krijgen (ACB. I, 7856).

W E E R W R A A K VA N D E K E IZ E R SG E Z IN D E N

211

een mes gewond, terwijl hij met hand en arm zijn borst tegen het wapen zocht te beschermen. Zieken werden uit hun bed gesleurd en mishandeld ; enkelen bij hun baard of hun koord voortgetrokken ; ze werden geslagen en uitgescholden. Ook de kerk werd onteerd. Tien Kapucijnen werden gevangen opge leid en eerst o/nstreeks middernacht in een nabijgelegen her berg weer losgelaten, met verbod om naar het klooster terug te keren. Men veronderstelt dat het leger de gebouwen de volgende dag als « onbewoond » zou komen bezetten. Doch enkele Paters waren teruggkeerd, terwijl anderen bij bevrien de burgers een schuilplaats gingen vragen ; sommigen die in het klooster een geheime bergplaats hadden gevonden, kwamen nu weer te voorschijn. De indringers hadden aangekondigd dat ze de drie volgende dagen in de kerk bal zouden houden ; doch ze vertoonden zich niet meer. Het eigenaardige van het geval is, dat de militaire wacht, de politie en de rechterlijke instanties alles lieten gebeuren. Iedereen kende nochtans da belhamels, doch dezen moesten van hun straffeloosheid wel zeker zijn (i). Toen dit gebeurde was P. Provinciaal, Godefridus van Aalst, juist dezelfde morgen op reis gegaan voor de kanonieke Visitatie. Tijdens zijn afwezigheid, leverden Willelmus van Duisburg en P. Gardiaan, Guido van Brussel, samen een Représentation bij de Staten van Brabant in, die ook werd uitgega\en (2). Daarin las men een uitvoerige aiteenzetting van het gebeurde. Door Gisbertus van Lummen werd de aan val op het klooster in het Latijn bezongen. Dezelfde dichter had vroeger de Brabantse Leeuw, die de Adelaar had overwon nen, met de Leeuw van Juda gelijkgesteld ; hij had van der Noot en van der Meersch bezongsn ; doch later vond hij het maar beter, dit in zijn handschrift allemaal te schrappen (3). De tekst van de Représentation werd herdrukt, samen met een Réponse épistolaire (4), zonder aanduiding van de schrij (1) cart. (2) (3) (4)

ACB. II I, 1008, pp. 324-25 ; A R A ., Secrèt. d ’État et de Guerre, Mélanges, 2285. 8 pp., zonder pl. of jaar (ACB. X, 785óbis). É F ., t. IL , 1937, P- 7 1 2 20 pp., eveneens zonder pl. of jaar (ACB. I, 7856ter).

212 II. ONDER O O STEN R IJK . E . B R A B A N T S E O M W EN TELIN G

ver, doch deze heet zich zelf een vriend van de « prêtres citoyens, utiles a la religion et a l’état », gelijk de Kapucijnen volgens hem hoegenaamd niet waren. Wat gebeurd was, kon hij wel niet goedkeuren, maar hij was toch blij dat de Voor zienigheid het had toegelaten, om de Paters te straffen voor al de ergernissen die ze in 1787-90 door hun prediking en hun opstandigheid hadden gegeven. En alhoewel alles door de verleende amnestie was kwijtgescholden, verweet hij hun toch, onder allerlei scheldwoorden, dat ze de oorzaak waren van onnoemelijk veel kwaad, zelfs van moorden ; dat ze onschuldigen in hun klooster hadden gevangen gehouden en van Criekinge hadden laten vermoorden (1), al dingen waaraan zij toch werkelijk geen schuld hadden. Ook andere vlugschriften verschenen tegen de Kapucij nen. Één daarvan kwam reeds vier dagen na de inval in het klooster. De naamloze schrijver heet de indringers « assez mal avisés et blamés de tous ceux qui pensent ». Doch hij vindt dat het in ons land gevaarlijk is tegen de Kapucijnen op te treden (2). « N’y a-t-il pas une fatalité bien étonnante attachée aux Pays-Bas a la barbe des Capucins ? Jusqu’a préssnt on n’a pu en toucher un poil, sans s’exposer a des désordres, qui ent vraiment quelque chose de prodigieux » Hij vindt dat de mislukking van het Seminarie Generaal aan de «Barbe des Capucins »te wijten is en dat van Criekinge aan de wraak gierigheid van een Kapucijn werd geofferd. Ook besluit hij : « Gardez-vous de toucher encore a la barbe des Capucins ! » Een ander dergelijk stuk (3) is gedagtekend van 4 Mei 1791. Het vergelijkt de baarddragende Paters aan de zondebokken bij de Joden. Het vindt dat de Kapucijnen ongelijk hebben gehad hun deur te grendelen ; hadden zij ze niet gesloten, dan had men ze niet moeten inbeuken ! De schrijver tekent Barthauld de Neige en heet de Kapucijnen « très-indignes et trèspuants froquarts. » Gelijk zoveel andere, ging dit onweer ook voorbij en te le per en te Brussel, zowel als overal elders, behielden de Kapu cijnen de gunst van het volk. (1) Dl. IX , blz. 297-99. (2) A R A ., Recueil. Pamphlet n° 79, pp. 108-09. (3) Ib id ., n° 99, pp. 179-89.

III. DE FRANSE OVERHEERSING Voor deze sombere periode, handelen we vooreerst A) over de opheffing van de kloosters, daarna B) over de klooster gebouwen, C) het lot van de uitgedreven religieuzen, D) de nieuwe levensomstandigheden en eindelijk E) over de uit stervende kloosterfamilies.

A. OPHEFFING VAN DE KLOOSTERS Eerste Franse bezetting. — Keizer Leopold II overleed op i ste Maart 1792 en zijn zoon Frans II volgde hem op. We weten reeds (1) dat de Fransen in April 1792 de oorlog aan Oostenrijk hadden verklaard. Spoedig vielen ze hier en daar ons land binnen ; in Juni legerden zich 25 officieren, 186 leden van de Nationale Wacht, 6 stalknechten en 1 1 paarden in het Kapucijnenklooster te Kortrijk (2). In November 1792 moest men te Antwerpen drie weken lang 140 Franse militairen opnemen. Dit kostte aan het klooster méér dan 20 tonnen bier en 140 pond vlees. De kok moest de nodige soep bereiden. Na hun vertrek, kwamen nog drie- of viermaal 30 of 40 man, die telkens 4 of 6 dagen bleven en van de Paters bier eisten (3). Erger was het, toen de Oostenrijkse strijdkrachten op 7 November 1792 door Dumouriez bij Jemappes werden ver slagen. Spoedig daarna trokken Franse troepen Brugge binnen, waar, op verzoek van het stadsbestuur, Bisschop Brenart op 17 November bevel gaf om in alle parochiekerken de klok (1) B lz . 5 8 -6 0 . (2 ) F r . D e P o t t e r , b lz .

G esch ieden is d er sta d K o r tr ijk , D l . T V ( G e n t 1 8 7 6 ) ,

2 0 1.

(3) ACB. I, 7280, p. 147.

2 1 4 H l- F R A N S E t i j d . a . o p h e f f i n g v a n d e k l o o s t e r s

ken te laten luiden. Monseigneur ging de Franse Generaal bij de herberg de Koornbloem persoonlijk verwelkomen. Op nieuw schreef hij op 7 December voor, om de volgende dag van 3 tot 4 u. na de middag overal te luiden, zonder de aan leiding daartoe mede te delen. Iedereen wist overigens dat het was omdat 40 « Vertegenwoordigers van het Volk » op de Grote Markt, bij de Vrijheidsboom, de burgerlijke eed zouden afleggen. Was de Bisschop tot nu toe zo inschikkelijk geweest, toch weigerde hij op 14 Januari 1793 om in te gaan op het verzoek van de Franse Generaal, toen deze weer klokkengelui vroeg wegens het afkondigen van het nationaal dekreet van de Conventie, waarbij op 15 December 1792 ons land bij Frank rijk was ingelijfd ; ook het stadsbestuur had daar reeds tegen geprotesteerd (1). Toen de Fransen het land binnenvielen, sloegen veel reli gieuzen op de vlucht, hetzij uit angst voor de uitspattingen en gevaren die gewoonlijk met oorlog en militaire bezetting samen gaan, hetzij omdat ze maar al te wel de ongodsdienstigheid van de overweldigers kenden. In Oktober 1792 hadden de Kapucijnen te Malmedy en te Stavelot hun klooster voorlopig verlaten (2). Anderen toonden méér moed en bleven in hun klooster ; doch met weerzin vernamen ze van ongodsdien stigheid en heiligschennissen, zoals er op 6 Maart en volgende dagen in S. Goedele te Brussel voorkwamen (3). Aan de Kapu cijnen, die steeds aan de kant van het volk stonden en niet gewoon waren hun gevoelens onder stoelen of banken te steken, ging dit alles niet onopgemerkt voorbij. Vooral voor Spa zijn we goed ingelicht (4). De ijver van Franciscus van Lierneux, die onbeschroomd de goddeloosheid van de Fransen op de kansel geselde, dient hier met ere vermeld. Veelal was (1) B A B ., A c ta ; vgl. Coll. B rug., t. X X X I I , 1 9 3 2 , P- 2 I 5 (2) SA L ., HS. V i l l e r s - L a C a i l l e , A nnales de Stav. et M alm ., f. i6gr. ; F - A . V i l l k r s , H ist. chronol. des Abbés-Princes de Stavelot, é d . J . A l e x a n d r e , t. I I I (Liége 1880), pp. 439, 447. (3) ACB. I, 7855bis. (4) B uil. de la Soc. des bibliophiles Liégeois, t. I, 1882-83, pp. 265-66, 275-76; É F „ t. X L V I, 1934, PP- 608-10 ; Cahiers A rdennais, déc. 1946, pp. 8-13.

E E R S T E F R A N SE B E Z E T T IN G

215

de kansel tijdens zijn preek door Franse soldaten omringd ; doch ongehinderd ging hij verder. Eens werd hij wel aange houden, doch ongestraft kon hij naar het klooster terugkeren. Later predikte hij met evenveel overtuiging en evenveel bij val over de Franse machtspreuken van Vrijheid, Gelijkheid, Broederlijkheid en Dood aan de tirannen. Ook na het einde van de bezetting predikten de Paters tegen de opvattingen van de overweldiger, hetgeen hun bij de Fransgezinden veel vijanden maakte. Daarbij kwam, dat ze met tegenzin hun kerk voor politieke vergaderingen moesten afstaan. Dit gebeur de eveneens te Malmedy, zelfs na het einde van de bezetting. Te Stavelot en te Verviers werden troepen in het klooster gelegerd (1). Ook te Gent werd het klooster in Januari 1793 door de Fransen bezet (2). Einde December 1792 wilden de Fransen het Kapucijnen klooster te Brugge laten ontruimen, om er een krijgsgasthuis van te maken ; doch de stad hield hun voor, liever een ledigstaand klooster van een opgeheven Orde te gaan bezetten (3). Te Munsterbilzen kwamen op 26 December 1792 de eerste Franse soldaten in het klooster logeren ; ze bezetten bijna alle vertrekken en de religieuzen moesten hun kolen, groenten en kookgerief afstaan. Begin 1793 kwam een vijftigtal vrij willigers tweemaal daags in het klooster exerceren ; ze waren niet brutaal, doch kenden niet het minste godsdienstig gevoel. Op 2 1 Februari vertrokken ze blijgezind, om Maastricht te gaan belegeren. Na hun vertrek, vielen Oostenrijkse troepen Munsterbilzen binnen ; en iedereen stond nu verwonderd, dat dezen in huizen en hutten verbleven, doch niet, zoals de Fransen, bij de Kapucijnen onderdak zochten (4). In 1793 werd Veurne door Franse soldaten geplunderd ; (1) B uil. de la Soc. Verv., t. II I, 1902, p. 56. (2) J . E . N è v e , Gand sous la domination franfaise (Gand 1927), p. 16. (3) Rond den Heerd, Dl. II I, 1867-68, blz. 354 : Te Brugge ontmoet men in 1792 een gewezen Kapucijn, die met de Fransen meedeed. Men heet hem « l’infatué H. Im b e rt » (J. v a n H e s e , L 'occupation franfaise a Bruges, éd. E. H o s t e n et E . I. S t r u b b e [Bruges 19 31], p. 27). In Frankrijk kent men verschillende Kapucijnen met deze familienaam. Men zou denken aan de gewezen Hilarion van Beausset, ware het niet dat deze in 1792 reeds 77 j. oud was ! (4) ACB. I, 20.326, pp. 42-43.

2 IÓ III. F R A N S E T IJD . A. O P H EFFIN G VA N D E KLOO STERS

doch bij de Kapucijnen verliep alles gunstig. De soldatan, die wellicht in het klooster gelegerd waren, vonden er hun vermaak in, daar te dansen en met de religieuzen te bollen (i). Al dadelijk na zijn inval begon de bezetter een inventaris op te maken van gouden zilverwerk, dat in kerken en kloosters werd bewaard ; doch bij de Kapucijnen was de oogst natuurlijk maar karig. Toch bezitten we de inventarissen van beide kloosters te Luik op 2 Januari 1793, van Verviers 3 Januari, Malmedy 12 Januari, Aat 3 1 Januari, Dinant 22 Februari en eindelijk Thuin 7 Maart (2). Elders schijnen ze de tijd niet te hebben gehad om het te doen. Ze voelden maar al te goed hoe de bevolking tegen hen was gekant ; en W2 weten reeds welke angstige uren de aanhangers van Frankrijk te Antwerpen uitstonden, toen de brandklok op 6 Maart 1793 de bevolking opriep, om bij de Kapucijnen te gaan blussen ; de Fransgezinden meenden dat men het volk tegen hen te wapen riep en sloegen angstig op de vlucht (3) ! Intussen traden de Oostenrijkse troepen aktief op en versloegen zij de Fransen bij Neerwinden op 18 Maart 1793. Bij zijn aftocht stak de vijand de volgende dag het klooster te Tienen in brand, om de voorraden te vernielen, die hij daar had op gestapeld (4). Te Spa was de kerk eveneens in een magazijn herschapen en het klooster ten dele in een ziekenhuis. Bij hun aftocht wilden de Fransen ook hier alles in brand steken, doch de bevolking wist het te beletten (5). Terwijl dit alles gebeurde, hielden de Waalse Kapucijnen rustig te Namen hun Kapittel en de Vlamingen eveneens te Brussel. In deze laatste Provincie werd Willelmus van Duis burg tot eerste Definitor gekozen ; doch de waardigheid van Provinciaal wees hij van de hand (6). Een pauselijk jubilee was op 7 Juni 1793 speciaal voor de Oostenrijkse Nederlanden verleend en van Palmzondag (13 April) tot Beloken Pasen 1794 kon men hem verdienen. In ( 1 ) Mémoires de la Soc. D unk., t . L I I I , 1 9 1 1 , p . 329 ; F . V a n d e n B De Latijnsche schoole van Veurne (Langemark 1953), blz. 75-77. (2) A N P., Fl, E , 22-24. (3 ) Dl. V, blz. 28.

erg h e

(4) Dl. V, blz. 152. (5) Bulletin de la Soc. des bibliophiles Liégeois, Loc. Cit., pp. 269-71. (6) ACB. II I, 1008, p . 330.

E E R S T E E N T W E E D E F R A N S E B E Z E T T IN G

2 17

de onzekere omstandigheden die men beleefde, werden de oefeningen goed gevolgd (1).

Tweede Franse bezetting. — De Fransen waren nu uit het land verdreven ; doch bij de grens waagden ze het wel eens om zich op Nederlands gebied te vertonen. Aldus vielen ze op 13 September 1793 Menen binnen. Bij de Kapucijnen brachten ze de jubilaris Valerianus van Komen drie sabel houwen toe, kneusden Engelbertus van Poperinge over gans het lichaam en kwetsten de kok, Christophorus van leper, aan het hoofd. Eerst vreesde men voor het leven van de drie slachtoffers, doch alles kwam weer in orde. Ook P. Gardiaan, Joseph Antonius van leper, werd gewond. Gevangen werd deze weggeleid, evenals Bonaventura van Popcinge, Domi nicus van Menen en Silvanus van Geluwe (2). Voor het welzijn van het Vaderland werden bij de Brugse Kapucijnen regelmatig missen gelezen en nog op 25 Oktober 1:793 verleende Bisschop Brenart daar aflaten voor (3). Op 27 April 1794 werd Menen door de Fransen gebombar deerd en gingen bij de Kapucijnen veel dokumenten verloren, onder andere de papieren over de relikwieën, verbrand of vernield (4). Angelus van Menen en zijn konfraters sloegen op de vlucht, zodat Reginaldus van Lo er alleen achterbleef ; eerst in Juni of Juli keerden de overigen terug (5). In April 1794 werd de kerk tot veldlazaret ingericht en in Mfi-Juni tot voedselmagazijn en paardestal (6). Op 26 Juni 1794 bracht de slag bij Fleurus ons land voorgoed onder Frankrijk en nu begon een lange reeks vervolgingen en knevelarijen. Om op alles voorbereid te zijn, verleenden de Antwerpse Vikarissen Generaal, gedurende de afwezigheid (1) ACB. I , 6 217 ; V a n d e r S t r a e l e n , Dl. I V , blz. 191-92. (2) Verslag van Angelus van Menen, IÏA 1)1*., reg. 269, i sfce Oktober. (3) B A B ., Acta. Ook te Brugge kreeg op 27 Oktober 1793 Bonaventura van Valognes, uit het klooster te Oostende, regelmatig jurisdiktie. We weten niet hoe deze Fransman daar verbleef. (4) Brief van Leonardus van Machelen, 24 April 1796, in B A B ., voorlopig ongenummerd. (5) Menen, Gemeentearchief, I, 5 &9 (6) R e m b r y - B a r t h , t. II I, pp. 86, 112 .

2 18 III. F R A N S E T IJD . A . O PH EFFIN G V A N D E K LO O STER S

van Bisschop Nslip, op 10 Ju li 1794 allerlei volmachten en ver nieuwing van alle jurisdiktie, tot nader bericht (1). De Franse assignaten kregen gedwongen koers (2). Op 6 December 1794 werd aan de steden een oorlogsschatting opge legd. Te Antwerpen trachtte de geestelijkheid te vergeefs vermindering te bekomen ; ook P. Gardiaan, Guido van Brus sel, ondertekende dit verzoek (3), alhoewel de Kapucijnen, als niets bezittend, van alle betaling overal werden vrijgesteld (4). Bij het naderen van de Fransen sloegen de Kapucijnen te Dinant (5), Eupen (6), Verviers ly), Spa (8), Thuin (9), Stavelot (10) en elders op de vlucht naar Duitsland. Allerlei slech te berichten werden rondgestrooid en de angst werd algemeen. In Juni 1795 waren te Vervisrs veel religieuzen nog niet te ruggekeerd (11). In April 1795 diende de tuin te Menen tot begraafplaats. In het klooster had de Fransman Faciolle een magazijn inge richt ; dikwijls lag hij in twist met de stad en ook met de Vikaris Livinus van Poperinge (12). Te Kortrijk werd de paters kerk eerst voor gekwetste soldaten gebruikt (13) ; doch sedert 10 Februari 1795 werden er kanonnen en munitie in geborgen. De Fransen maakten er een lustig vuurtje met biechtstoelen, (1) (2) (3) (4)

ACB. I, 9324. Het ACB. bewaart er een paar (I, Ó227bis-ter). ACB. I, Ó2i7bis. A nnales de l ’Acad. de l ’arch. de Belg., t. X X V I, 1870, p. 3 5 4 ; B e r g m a n n , Op. Cit., blz. 4 15 ; V a n d e r S t r a e l e n , Dl. IV , blz. 281. Te Spa moeten de Kapucijnen echter op 15 Oktober 1 7 9 4 2500 g. betalen (Buil. de la Soc. Verv., t. I I I , 1902, p. 56) ; dit schijnt bedoeld als een boete, omdat ze met de wettige Prins-Bisschop hadden meegedaan. Ook te Malmedy liep het gerucht dat de Kapucijnen aan de Oostenrijkers 2500 g. hadden ge schonken ; doch spoedig werd de onschuld van de Paters openlijk erkend (F. A . V i l l e r s , H ist. chronol. des A bbés-Princes de Stavelot, éd. J . A l e x a n d r e , t. I I I [Liége 1880], p. 460). (5 ) E . G é r a r d , Analectes... de D inant (Namur 1 9 0 3 ) , p . 3 1 6 . (6) É F ., t. X L V I II , 1936, pp. 7 3 3 - 3 4 (7) B uil. de la Soc. Verv., t. I I I , 1902, p. 56. (8 ) B uil. des B ibliophiles L iég., t. I, 1 8 8 2 - 8 3 , pp. 2 7 5 , 2 8 3 , 3 0 4 . (9) E . B r a c o n n i e r , Établissements relig. de T h u in (Mons 1876), p. 48. ( 1 0 ) B uil. des B ibliophiles Liég., t. I, 1 8 8 2 - 8 3 , p. 2 8 3 . (11) B uil. de la Soc. Verv., t. II I, 1902, pp. 56-57. (12) Menen, Stadsarchief, I, 369, n° 318 ; R e m b r y - B a r t h , t. II I, p. 1 1 7 .
T W E E D E F R A N SE B E Z E T T IN G

2 19

engelenbeelden en ander houtwerk. Op i ste April van hetzelfde jaar mocht de kerk wee- voor de eredienst worden gebruikt. In Mei 1796 werden in het klooster 250 zakken koren onder gebracht, om voor de noodlijdenden te bakken. Te Antwerpen verpleegden de Kapucijnen de gekwetsten (1). Te Charleroi werd het klooster een hospitaal (2). Te Thuin werden soldaten bij de Kapucijnen gelegerd (3), evenals te Verviers, waar het klooster daarenboven tot veldlazaret werd ingericht (4). Te Leuven diende de helft van het klooster tot kazerne voor de gendarmen. Te Aarlen werden kerk en klooster in de Lente van 1794 door de Fransen geplunderd (5) en te Luxemburg moest de Geestelijke Moeder een officier in kwartier nemen. Te Luik bracht men 100 hoornbeesten, 200 schapen, 10 be wakers en een 60-tal manschappen naar het klooster ; later nog 300 gevangenen ; men kan gemakkelijk denken, hoeveel schade daardoor werd aangericht (6) ! Te Oostende werden bij de Kapucijnen alle mannelijke Engelsen op 27 Augustus 1794 opgesloten en in Februari 1795 werden daar eveneens enkele Oostendse burgers in hechtenis gehouden, in afwachting dat er cp 21 Juli 179 5 voetvolk zou worden gekazerneerd (7). In 17 9 5 zetelde ds vrederechtir in het klooster. Nog erger was het reeds op i ste Oktober 1794 geweest, toen de nieuwe municipaliteit en de patriotten van Malmedy en Stavelot, samen met hun vrouw, een groot feestmaal in het klooster kwamen houden, om daarna de vrijheidsboom te gaan planten (8). Wegens de onzekere toestand, werd bij de Walen de gewone definitoriale zitting tot 27 Oktober 1794 uitgesteld ; ze werd (1) V a n d e r S t r a e l e n , Dl. IV , blz. 199. (2) Documents et rapports... de Charleroi, t. X X X V I I I 19 27 -31, p. 230. (3) J . R o m b e a u , Ville de Thuin, Archives commun., 30 rapport ([Thuin 1892]), p. 120. (4) B u il. de la Soc. Verv., Loc. Cit., pp. 56-58. (5) N F., t. II I, 1920, pp. 219-20. (6) G o b e r t , t. IV , p. 192. (7) Aantekeningen van M a r c e l l u s v a n S . - N i k l a a s , volgens een thans verloren Dagjournael. (8 ) S A L . , H S . V i l l e r s - L a C a i l l e , Annales de Stavelot et M alm edy, f . 2 0 7 V . ; F . A . V i l l e r s , Hist. chronol., é d .

J.

A le x a n d r e , t.

III

( L ié g e 18 8 0 ) , p . 4 5 8 .

2 20 III. F R A N S E T I JD . A . O P H EFFIN G V A N D E K LO O STERS

te Aat gehouden (i). In de Kustodie van de Allerheiligste Drievuldigheid was het Kapittel eerst voor 29 Augustus 1794 bijeengeroepen ; doch daar men tussen Franse en Oostenrijkse troepen ingesloten zat, werd het eerst tot 12 September en daarna weer tot 5 December verschoven ; het werd te Maaseik gehouden. Eer het echter doorging, moest er door Rome nog wat twist worden opgelost (2). Veel kloosters moesten nog vaak voor de troepen zorgen. Zo zien we op 17 December 1794 Serenus van Lummen te Hasselt zijn beklag doen, dat het klooster reeds sedert enige tijd aan de militairen zout en peper had moeten bezorgen, twee arti kelen die moeilijk waren te krijgen ; daarom verleende de stad 2 vaten zout en 2 pond peper (3).

De Kapucijnen tegen de Fransen. — Officieel werd Nederland in Oktober 1795 bij Frankrijk ingelijfd. Waren er vroeger hier en daar in ons land mensen, die voor deze machtige buurtstaat veel sympathie hadden gehad, vooral tengevolge van een behendige propaganda, nu waren deze gevoelens reeds grotelijks verkoeld, door alles wat men overal hoorde en onder vond. Daarin speelde de godsdienstkwestie een hoofdrol, al hoewel de nieuwe meesters in het begin zeer voorzichtig op traden, om de Katholieke Nederlanden niet al te ongunstig te beïnvloeden. Caelestinus van Malempré spaarde de Fransen te Verviers niet, o. a. wegens het opleggen van militaire lasten. Daarom werd hij op de municipaliteit ontboden en men beweert dat hij zelfs een proces moest ondergaan (4). We weten niet of het hetzelfde geval is, waar de municipaliteit op 20 Juni 1796 over beraadslaagde. In de kerk van S.-Remacle had een Kapu cijn tegen de Fransen gepredikt en voordat men een beslis sing aangaande deze zaak nam, werd de tekst van zijn preek opgevraagd (5). Even heftig tegen de Fransen gekant waren o. a. Mansuetus van Presseux en Maximinus van Consthum. (1) B SN ., H S. 66, f. i 8 i v . ACB . I. 2 0 .2 0 0 , p p . 4 4 ,

(2)

50;

II,

3 19 0 , p. 67.

(3) Hasselt, Stadsarchief, Doos 41. (4) L.eodium, t. V I II, 1909, p. 107. (5) la Soc. Verv,, t. U I, 1902, p. 58.

K A P U C IJN E N T E G E N F R A N S E N . O P H EFFIN G

221

Tijdens het lof van i ste November 1796 verwekten een drietal Antwerpse woelgeesten openlijk schandaal tegen de predikant in de Kapucijnenkerk aldaar ; doch de burgers konden hen bui ten de kerk drijven (1). De Fransen klaagden er herhaaldelijk over, dat de open bare mening tegen hen was gekeerd, vooral door het optreden van priesters en monniken ; ze vonden dat het dringend nodig was, de kloosters op te heffen, zoals reeds zo lang in Frankrijk was gebeurd. Vooral de Kapucijnen bleken gevaarlijke kerels en de Fransen vonden dat men goed over hen moest waken (2) !

Opheffing van de kloosters. — Langzamerhand streefde men in de Nederlanden naar gelijkschakeling met het eigen lijke Frankrijk en zo wilde men ook hier de kloosters ophef fen. Doch de toestand was hier moeilijker, omdat de religieuzen nog in achting stonden bij de bevolking, die diep godsdienstig was gebleven. Een aanleiding tot twist en verdeeldheid was het recht dat de Fransen aan de gelovigen toekenden, om zelf voorlopige titularissen voor geestelijke bedieningen te kiezen, daar waar een priester overleden of uitgeweken was. Aldus werd in de parochie S.-André te Luik als d. d. pastoor een Kapucijn gevraagd, die er reeds voorlopig de uitgeweken pastoor verving (3). De wet van 21 Februari 1795 over de vrijheid van godsdienst had praktisch de hatelijke Constitution civile du clergé af geschaft, zodat ze ook in Nederland niet meer werd ingevoerd en de eed om ze te aanvaarden evenmin (4). Op 6 December 1796 vergenoegde men zich met het afkondigen van de wet van 7 Vendémiaire jaar IV, waarbij het verboden werd met (1) Prim s, L oc. Cit. o u t e v i l l e , t . II,

(2) B

(3 ) M . J . V

an

den

W

pp. 273

eg h e

n.

1 , 30 6 n . 2.

, E ssa i hist. sur le Stévénisme ( H a l 1 9 2 7 ) , p . 8 .

(4) Einde 1792 was er te Brugge toch reeds twist ontstaan aangaande de eed, door de Fransen geëist. In een drukje, Réponse d une question proposée sur le serment (15 pp ), voorzeker door een uitgeweken Franse opgesteld, werden de uitdrukkingen van Liberté, Égalité en Souveraineté du peuple uitgelegd. Dit werd ook in het Nederlands vertaald en door de Kapucijnen op het platteland verspreid (J. v a n H e s e , L ’occupation franfaise a Bruges, éd. E . H o s t e n et H . I. S t r u b b e [Bruges 19 31], P- 7 5 )-

222 III. F R A N S E T IJD . A . O P H EFFIN G V A N D E K LO O STERS

liturgisch of geestelijk gewaad in het openbaar te verschijnen. Toch liet men het veelal oogluikend toe. Eerder dan de wereldgeestelijken werden de Regulieren getroffen. Op i ste September 1796 immers werden van rechts wege alle kloosters afgeschaft en hun bezit ten voordele van de Natie aangeslagen. Voorlopig, tot 25 November 1797, werd voor Kongregaties gewijd aan onderwijs en ziekenverpleging een uitzondering gemaakt. Reeds voordat deze afschaffing was afgekondigd, hielden de Waalse Kapucijnen hun laatste Kapittel te Namen op 13 Augustus 1796, waarbij Eligius van Zinnik tot Provinciaal werd gekozen. De Rekollekten deden het eveneens te Gent op 2 1 Augustus (1) ; doch de Fransen hadden het vernomen en verboden het daags te voren, als strijdig met de openbare orde (2) ! Toch schijnt men zich daar niet aan te hebben ge stoord ; het verbod kwam waarschijnlijk te laat, nadat het langs verschillende tussenpersonen was overgezet. Bij de Vlaamse Kapucijnen moest het laatste Kapittel einde Augustus plaats hebben. We weten niet waarom het Provinciaal Definitorium het reeds in Ju li wilde laten doorgaan, zoals Angelicus van Sassuolo op zijn verzoek op 30 Maart 1796 toeliet (3). Feite lijk werd het toch niet vroeger dan 2 September gehouden. Misschien vreesde men wel inmenging vanwege de vreemde overheersers. We zien b. v. dat Livinus van Gent, toen hij op i ste Augustus het Kapittel afkondigde, uitdrukkelij k verbood per post brieven te sturen met het adres « aan P. Provinciaal en de Definitoren, samen vergaard » (4). In dit Kapittel werd Godefridus van Aalst weer aan het hoofd van de Provincie gesteld.

Protest vanwege de religieuzen. — Toen de kloosters werden gesloten, ontstonden hier en daar wel woelingen (5), (1) A. H e y s s e , Tabulae capitulares (Bruges 1910), pp. 4, 62. (2) A N P., F 7, 7194 (1672). (3 ) ACB. I, Ó223bis. (4) ACB. I, 1798. Op de brieven door religieuzen verstuurd werd strenge kontrool gehouden ; en brieven uit Duitsland voor Aemilianus van Anderlecht werden onderschept ( V e r h a e g e n , t. II, pp. 297, 310). (5) B o u t e v i l l e , t. II, p . 4 3 , n . 1.

OPH EFFIN G E N PRO TEST

223

doch iedereen zag dat er geen weerstand was te bieden en daarom stelde men zich meestal met een schriftelijk protest tevreden. Dit gebeurde bij de uitdrijving of zelfs reeds enige weken vroeger. In de Acta van het bisdom Gent, leest men tussen 28 en 29 Mei 1797 een paar akten, die men vroeger, wegens de politieke toestand, niet had durven inschrijven. Op 17 Augustus 1796 wist het bisdom immers dat te Parijs in de Raad van de 500 de verslaggever Pailhe op 5 Augustus had durven beweren, dat de Nederlandse religieuzen zelf de opheffing van hun kloosters verlangden, een lasterlijke aantijging, die ze met afschuw verwierpen. Daarom riepen de Vikarissen enkele van de voornaamste Gentse kloosteroversten bijeen, om een ver zoekschrift of manifest op te stellen, dat door alle klooster lingen van het bisdom moest worden ondertekend, om het naar Parijs te sturen. Men trachtte wel de religieuzen het leven onmogelijk te maken, doch niettemin wilden allen in gemeenschap blijven. De tekst eindigde met de woorden : « Vous avez proclamé a la face de l’univers les Droits de rHomme. Nous sommes hommes; respectez nos droits!... Salut et respect » (1). Een dergelijk protest werd o. a. door de kloosters uit de bisdommen Brugge (2), leper (3) en Doornik opgemaakt (4) ; dit laatste werd ook door de Kortrijkse kloos ters ondertekend. Ook in de nieuwsbladen werd geprotesteerd, o. a. in de Beige franfais, gedrukt bij Varlé te Doornik, in de nummers van 24 en 26 Augustus. Dadelijk werd eveneens te Brussel een A ppel d la justice door de Luikse advokaat D o n c e e l opgesteld ( 1 ) Op dezelfde plaats wordt in de Acta een tekst van 2 5 Oktober 1 7 9 6 ingelast. Toen men openlijk vertelde dat de Engelse Koning een gezant naar Parijs had gestuurd om over de vrede te onderhandelen, poogde men wederom de kloosters te redden, alhoewel de wet reeds was afgekondigd. Sekretaris Goethals schreef met dit doel naar mylord Malmesbury en drukte de hoop uit, weer onder het Huis van Oostenrijk te mogen leven... Ook Aemilianus van Anderlecht schijnt in 1 7 9 6 deze hoop te hebben gekoesterd. Zie V e r h a e g e n , t. I I , p. 3 1 0 , n. 2 . (2 ) Recueil des protestations des maisons relig... supprimées en la commune pe B ruges (S. L . 1797), pp. 5-6. (3) Supplément au second recueil... (S. L . 1797), pp- 3-6.

(4) A N P.,

F 19 i o

io

(9530).

224

m - F R A N S E T IJD . A . O P H EFFIN G V A N D E K LO O STERS

en verspreid ; de schrijver werd daarom als samenzweerder tegen de veiligheid van de Staat aangeklaagd en vervolgd (i). Op 24 Augustus werd ook een schriftelijke proklamatie, zogezegd namens «le Peuple souverain de la Belgique », te Brussel ten gunste van de kloosters verspreid; de politie slaag de er niet in, de opsteller te vinden (2). Dit alles werd te Parijs aangeklaagd. Doch niets kon baten en men moest zich tevreden stellen met nog eens te protes teren, toen het klooster feitelijk werd opgeheven. Dit deden de Kapucijnen b. v. te Gent. De Fransen vonden de tekst eerder belachelijk ; niettemin werd hij op 16 Oktober naar Parijs gestuurd (2) en de rechter van Tieghem, die hem voor de Paters had opgesteld, werd op 30 Oktober afgezet (3). Toen de Kapucijnen te Brugge op 4 November 1796 uit hun klooster werden verdreven, protesteerden ze eveneens en kon digden meteen aan, dat ze geen bons wilden aanvaarden (4). Ook te Meersel werd op 19 Augustus 1796 zo’n tekst klaarge maakt (5). Te Maaseik ging een protest uit vanwege de municipaliteit en op 26 November 1796 schreef Bouteville naar Parijs dat hij daarom de Raad had afgesteld (6). Te Kortrijk werd op 14 Februari 1797 het klooster gesloten ; en het protest verscheen in druk (7).

Voorschriften van de Oversten. — Bij het sluiten van de kloosters stonden de Oversten voor een moeilijke taak. Een zware verantwoordelijkheid rustte op hen ten opzichte van hun onderdanen en met stipte nauwgezetheid zouden ze uitvoeren wat ze als gewetensplicht aanzagen. Nadat de opheffing op 27 September te Maastricht en daarna in de andere steden was afgekondigd, schreef Honorius van Ravenstein op 6 Oktober 1796 naar al de kloosters van zijn (1) B

o u t e v il l e

, 1 . 1, p p . 458, 486.

(2 ) Ib id .,

t.

II,

pp.

15 3 ,

59 8 -9 9 .

(3) A N P., F 7 7125 (1880) ; B o u t e v i l l e , t . 11 , p. 103. (4) ACB. I, 7497- P - 2 9 3 ; Recueil, Op. Cit., p . 7 . ( 5) ACB. I , 9332. (6) B o u t e v i l l e , t . I I , pp. 212-14 . (7) Second recueil (S. L . 1797), p. 26 ; I ’ . F a i d e r , M. P. P. D e b b a u d t e t Mme F a i d e r - F e y t m a n s , Catalogue des M S S ... de Courtrai (Gembloux-Paris 1936), Cod. 522.

PRO TEST. VOORSCHRIFTEN VA N D E O V ER STEN

225

gebied, dat van God alleen nog hulp was te verwachten. Ook na de uitdrijving moesten de religieuzen de Regel blijven onderhouden. Niemand mocht de aangeboden bons aanvaar den noch daarmee iets aankopen, daar dit tegen de Regel zou zijn. De kloosters behoorden overigens niet aan de Paters in eigendom. Het huisraad mocht men tot gunstiger tijden in veiligheid trachten te brengen. Behalve in geval van dwang, mocht niemand het klooster verlaten of het habijt afleggen; doch bij de opheffing zou men, met verlof van P. Gardiaan, naar kloosters verhuizen die wellicht nog beschikbaar bleven. Ondertussen zou men een noveen houden, om het gevaar te bezweren (i)--Wat de Walen en de Luikenaars voorschreven, vernemen we nergens. Ook hier zijn we het best op de hoogte aangaande de Vlaamse Provincie. Het is klaar dat de nieuwe Provinciaal, Godefridus van Aalst, de nodige voorschriften heeft gegeven. Het eerste dat we vernemen dagtekent uit begin Oktober. Toen de inventaris van klooster- en kerkbezit werd opgemaakt, verlangden de Franse beambten dat de kloosterlingen mede het stuk ondertekenden ; en sommigen deden het, zonder daar iets verkeerds in te zien. Doch veel strenger was Godefridus en zo’n inschikkelijkheid veroordeelde hij als een toegeving aan de vijand. Op 4 Oktober 1796 zond hij in deze zin een protestbrief naar zijn onderdanen ; en wat hij een schuldige zwakheid noemde, wilde hij slechts verschonen als een gevolg van de uitgestane angst of een verkeerd begrijpen van de Franse tekst, die werd voorgelegd. Als Provinciaal meende hij tegen het ondertekenen van de inventaris in geweten te moeten protesteren ; zoïets hing noodzakelijk met de onrecht vaardige opheffing van de kloosters samen. Te Aarschot hadden de religieuzen te goeder trouw hun handtekening gezet ; doch nu protesteerden ze dat de inven taris tegen hun wil en dank was opgemaakt ; ze hadden hem ondertekend, «geheel bedruckt, benouwt en sitterende van anghst ende door dese ellendighe gesteltenisse, als ook door de onwetentheyt van de Fransche taele ende Fransche uyt(1) ACB. II, 3190, pp. 71-72 ; Maaseik, Archief van de Zusters van Liefde.

2 2 6 III. F R A N S E T IJD . A. O PH EFFIN G V A N D E K LO O STERS

druckingen niet verstaen, geweten oft gekent hebbende » wat hun was voorgelezen (i). Op 9 Oktober schreef Godefridus naar alle kloosters, dat hij en zijn medebroeders te Brussel tegen het opmaken van de inventaris hadden geprotesteerd. Hij wees eveneens op de koenheid van de Rekollekten uit de Hoofdstad, die de aange boden bons van de hand hadden gewezen ; de Kapucijnen zouden dit voorbeeld volgen en hij schreef voor, het overal te doen. Voorlopig zag hij nog geen reden om geldgebruik aan de religieuzen toe te staan ; doch wanneer ze door geweld werden uitgedreven, gaf hij aan P. Gardiaan alle macht, gelijk hij zelf had, om dan overal te ontslaan waar het nodig zou blijken (2). En toen het onheil voltrokken en de kloosters gesloten waren, zond P. Provinciaal op 16 November 1796 naar al zijn huizen een instructio pro fratribus ejectis (3). Hij wees erop, dat ze, ondanks al het onrecht waaronder ze leden, immer toch kloosterlingen bleven en streng aan hun plichten moesten vasthouden. Reeds vóór de uitdrijving moesten de Oversten voor al hun onderdanen eenvoudige maar nette kleding zien te bezorgen. Overal, desnoods ook buiten de stad, zouden ze trachten twee, drie of nog méér huizen beschikbaar te krijgen, waar de Broeders een onderkomen zouden kunnen vinden. Eén van deze gebouwen moest alleszins in de buurt van het gewezen klooster gelegen zijn en daar zou P. Gardiaan verblijven. De overige huizen zouden onder het gezag staan van P. Vikaris en andere Paters en van P. Gardiaan blijven afhangen. Daar zou men zijn ministerie voortzetten, het officie zingen en alles onderhouden zoals in een gewoon kloos ter. Bij wereldse mensen zou men slechts in een uitzonderlijk geval mogen verblijven, natuurlijk met wettig verlof. Vooral voor bejaarden en zieken moest men liefdevol zorgen. Nieuwe voorschriften vanwege het Definitorium volgden op 29 Maart 1797 van u^t Antwerpen (4). Er werd verzet aan getekend tegen het gebruiken van geld, overdreven betrekkin(1) Aarschot, Archief van de Kollegialekerk, I, n° 284. (2) ACB. I, 9664. (3) AC b . I, 1800. (4) ACB. I, 1802.

VOORSCHRIFTEN VA N D E O V ER STEN . BONS

227

gen met wereldlingen, vooral met vrouwen, en ook tegen het gebruiken van zakuurwerken. Doch de strengheid van deze voorschriften werd gelukkig door woorden van troost en opbeuring en betrouwen op God gemilderd. Te Tienen schijnt de Gardiaan, Cajetanus van Herne, zich gemakkelijk en zelfs (volgens het oordeel van Godefridus van Aalst) te gemakkelijk aan de nieuwe omstandigheden te hebben aangepast. Op 20 Maart 1797 moest aan dit klooster worden herinnerd dat men geen geld mocht aannemen, noch vlees eten op de dagen waarop het voor de Kapucijnen was verboden (1). Op 5 Mei daarop werd nog krachtiger geprotes teerd tegen P. Gardiaan, die aan iedere religieus een bedrag van 70 g. had overhandigd (2).

Bons. — Om de uitgedreven religieuzen toe te laten niet van honger te vergaan, volgden de Fransen in Nederland een ander stelsel dan in hun eigen land ; hier werd eerst geen lijfrente betaald, doch iedere Pater uit een Bedelorde kreeg een bon van 15.000 en iedere Broeder een van 5.000 1. (3). Deze stukken konden slechts gebruikt worden om nationale goede ren, d. w. z. aangeslagen kerkelijk bezit, te kopen. Van het begin af stelden de Paters zich de vraag of ze deze vergoeding in geweten mochten aanvaarden en of dit geen erkenning van het gepleegde onrecht was en medewerking daaraan betekende ; vervreemd kerkelijk bezit mocht men toch niet kopen. Vooral bij de Minderbroeders en Kapucijnen scheen dit uiterst verdacht, daar de kwestie van geldgebruik en koop daarbij te pas kwam... De psychologie en de gemoedsbezwaren van de religieuzen konden de Fransen niet begrijpen. De religieuzen protesteer den tegen de onrechtvaardige wet die hen uit hun klooster dreef en desnoods zouden ze zich slechts met geweld laten buitenzetten. De Fransen zochten hen van de zuivere inten ties van de Republiek te overtuigen, daar ze niets dan hun welzijn beoogde ! Voortaan zouden ze zo gelukkig te midden (1) ACB. 1,9667. (2) ACB. I, 9669. (3) Zie modellen, Recueil, Op. Cit., pp. 36-37 ; en. aangaande de twisten over het aanvaarden of niet aanvaarden van bons, zie ACB. I, 21.206.

228 III. F R A N SE T IJD . A. O PH EFFIN G VA N DE KLOO STERS

van hun medemensen kunnen leven ! Ze moesten dankbaar zijn dat de Natie zich zo mild toonde en dat ze nu eigenaars zouden kunnen worden van nationale goederen, met hun bons gekocht. Het zou hun een voldoening zijn, met hun bezit familie en vrienden bij leven en dood te kunnen helpen. Doch dit alles liet de religieuzen onverschillig (i) en ze wisten maar al te goed, dat de Natie slechts een deeltje zou teruggeven van wat ze feitelijk eenvoudig had gestolen. Over de aangelegenheid kreeg men uit Rome eerst geen onderrichtingen en op eigen gelegenheid moest men een be slissing nemen. Hoger hebben we vernomen dat de Vlaamse Provincie en de Kustodie van de Allerheiligste Drievuldigheid het aanvaarden van deze vergoeding streng verboden. Ook de Walen moeten aldus hebben gehandeld, al bezitten we ook de tekst van het verbod niet. Overal zien we de Kapucijnen de bon weigeren, behalve in enkele gevallen, waarover verder. Te Tienen wilden de reli gieuzen op 12 November 1796 zelfs hun naam niet kenbaar maken, zodat het onmogelijk was, hun de bons te bezorgen (2). De Fransen beeldden zich soms in, dat de Paters aldus handelden om opstootjes te verwekken ; dat er een gewetens kwestie mee was gemoeid, konden ze zich niet inbeelden (3). Ze beschuldigden de Kapucijnen en Rekollekten ervan, andere religieuzen tot het weigeren van de bon aan te zetten. Toen Bouteville op 1 1 Oktober 1796 de stukken te Brussel ging aanbieden, was de weigering algemeen. De Fransen werden door de Kapucijnen knarsetandend bezien en één onder hen rukte Bouteville de pen uit de hand, om zijn weigering te ondertekenen ; hem grammoedig beziende, riep hij : II y a longtemps que je Vous regarde ainsi (4) ! Te S.-Truiden was de weigering eveneens algemeen ; op 3r Augustus 1796 antwoordden de Paters, op de Voorzienigheid méér betrouwen te hebben dan op de Franse Republiek. Daar de Kommissaris zegde te handelen volgens de Wet, liet P. ( 1 ) B o u t e v i l l e , t. I I , p p . 4 1 - 4 2 . (2) Origineel Proces-Verbaal van het aanbieden van de bons, bij archivaris Wauters te Tienen. (3) B o u t e v i l l e , t. I I , p . 3 1 0 . (4) Ib id ., p p . 41-43.

BONS AANGENOMEN

229

Vikaris, de gewezen lektor Firmus van S.-Truiden, opmerken, dat een wet de wil moet vertolken van gans de Natie, wat hier blijkbaar niet het geval was, aangezien de negen Departe menten te Parijs geen vertegenwoordigers telden. De Pater wilde verder redetwisten, doch de Fransman maakte zich van hem af, met de woorden dat Frankrijk altijd rechtvaardig handelde en dat hij overigens niets anders had te doen, dan de bons aan te bieden (1) !

Bons aangenomen. — We zegden zoëven dat enkele Kapucijnen hierin toch een andere gedragslijn volgden. Onder dezen echter die hun bon aanvaardden, moeten we vier ver schillende klassen onderscheiden : 1) Vooreerst in de Luikse Provincie schijnt het wel dat de bisschoppelijke Synode uitdrukkelijk het aanvaarden van bons had goedgekeurd ; dit legt uit, dat we het algemeen in de kloosters van dit gebied zien toepassen. De religieuzen uit Eupen, die van hun Waalse Provinciaal andere instrukties moeten hebben gekregen, lieten zich door de handelwijze van de Luikse buurtkloosters overtuigen en 13 onder hen aan vaardden de bon (2). Op deze wijze werden door de religieuzen of hun vrienden verschillende Luikse kloosters of huizen van de Syndica teruggekocht. Met bons kocht Vincentius van Kolmont zelfs het Rekollektenklooster te Rekem (3). Ook vernemen we dat de gewezen religieus N. Herzet op 19 Thermidor V kerkelijke goederen kocht op Remont, onder Porcheresse-en-Condroz en dat voor hem als borgen Lambertus van Montenaken en Victorianus van Florennes optraden, twee Kapucijnen die dus ook als kapitaalkrachtig werden aanzien (4). 2) Religieuzen die reeds vóór de officiële opheffing hun klooster vrijwillig hadden verlaten en als apostaten of voortvluchtigen doorgingen, konden hun bon krijgen, zogoed als (1) SA H ., Domeinen, lias C C X 1V. (2) D a r i s , t. III, pp. 82-84. (3) Dl. IV , § 3560 ; Bijdr. gesch. Minderbr. Nederl., Dl. V II, 1951, blz. 49-50, 52-

(4) Mededeling van Hr. E . Gérard, Dinant.

2 3 0 III. FRANSE TIJD . A. OPH EFFING VAN DE KLOOSTERS

de anderen (i). Aldus zien we, dat Laetantius van Neeroeteren, die tijdens de Franse inval te Hasselt gekerkerd zat, daar gretig gebruik van maakte. Uit vrees voor de bezetter, lieten de Oversten hem in vrijheid ; maar dan vluchtte hij naar zijn geboortedorp om van zijn « verdrukkers » verlost te zijn, zoals hij bij de aanvraag van zijn bon zegde (2). Ook Archangelus van Fontaine-l’Évêque vroeg en verkreeg aldus zijn bon (3). 3) Aan sommige religieuzen gaf men een bon, omdat ze zinneloos waren en hun verlangens niet konden te kennen geven. Dit deed men b. v. te Namen, met Bonaventura van Remich, die geheel kinds was ; ook Fiacrius van Nil-S.-Martin kreeg zijn bon in hetzelfde klooster onder duistere omstan digheden (4). Dit kwam ook te Aarlen voor met Christophorus van Luxemburg. Henricus van Luxemburg was zinneloos in hetzelfde klooster, en Ephraem van Esch en Felicianus van Luxemburg beiden lam ; voor deze drie werd door anderen een bon bezorgd, alhoewel beide laatsten hem reeds uitdruk kelijk hadden geweigerd (5). De Fransen zagen ongaarne dat hun bons niet werden aanvaard. Wie later terugkeerde om er een te vragen, na hem eerst te hebben geweigerd, was zeker er een te krijgen. Dit deed b. v. op een niet aangeduide datum Aquilinus van Ordingen, die vroeger apostaat was geweest. Hij zegde dat hij te Munsterbilzen, waar hij in het klooster woonde, zijn bon niet had aanvaard, uit vrees voor zijn konfraters, die allen weigerden. Maar nu hij alleen buiten de gemeenschap woonde, deed hij zijn aanvraag en kreeg wat hij verlangde (6). 4) Op 2 Februari 1797 verklaarde Rome overigens dat men in geweten de bons gerust mocht aanvaarden en bewaren, om er eigendommen mee te kopen, niet om ze voor zich zelf te houden, maar ze aan de kerk of het klooster, waaraan ze (1) (2) (3 ) (5) (6)

B o u t e v il l e , t. II, pp. 277 n. i, 483, 486. S A H „ Domeinen, lias C C X IV . D l. IV , § 383. (4) S A N ., Domaines, liasse 5. N F ., t. IV , 1921, p. 187 ; t. V , 1922, pp. 16-27. SA H ., Loc. Cit.

BONS AANGENOMEN

231

toebehoorden, terug te geven. Daarbij werd geen uitzonde ring gemaakt voor Minderbroeders of Kapucijnen. Veel reli gieuzen, die eerst hun bon hadden geweigerd, kwamen nu op hun eerste verklaring terug en deden een nieuwe aanvraag. Zo zien we Godefridus van Aarlen er een aanvaarden, nadat hij eerst had geweigerd ; doch daar de nieuwe aanvraag op 23 Februari 1797 werd gedaan (1), is het niet heel zeker dat hij toen reeds het Romeinse antwoord kende ; men beweert immers dat het in ons land eerst einde Maart bekend werd (2). Voor bijna alle anderen, was het aanvaarden stellig een gevolg van dit nieuwe dekreet, dat de toestand grondig veranderde en alle scrupules wegnam (3). Bij de uitzetting, werd aan de religieuzen verboden zich nog op straat in de pij te vertonen. Sommige Kapucijnen antwoordden daarop, dat ze geen wereldlijk kostuum hadden, noch geld om er een te kopen. Eigenlijk mochten de Franse beambten daar een extrabedrag van 200 g. voor verlenen, doch veelal gaven ze er slechts 100 of 150 (4). Wie geen bon aan vaardde, kon deze vergoeding niet krijgen (5). Als we dus horen dat Felix van Zulte en Franciscus van Antwerpen te Oostende op 17 Februari 1797 zo’n aanvraag deden (6), zullen ze niets hebben verkregen, indien ze geen bon hadden aange nomen. De Kapucijnen die hun bon dadelijk gebruikten en er dade lijk geestelijke goederen mee kochten, konden er nog tamelijk voordelige zaken mee doen. Doch de koopkracht verminderde spoedig en reeds in 1798 hadden de bons slechts een tiende van hun nominale waarde...

De inventaris. — Reeds in 1787 hadden de kloosterlingen al hun bezit moeten aangeven ; wegens de armoede van de Kapucijnen, gelijk we hoger hebben aangetekend, is deze (1) N F ., t. V , 1922, pp. 24-27. J. J. H a v e l a n g e , A v is touchant 1'acceptation et l'usage des bons (Louvain 1797), brief van n A pril 1797(3) Zie b. v. gevallen in SA N ., D om aines, liasse 5 ; SA H ., D om einen, lias C C X IV -X V . (4) Dl. IV , § 1073, 1670, 1674, 2032; N F ., t. IV , 1921, pp. 188-90. 5) B o u t e v i l l e , t. II, p. 227, n. 1. (6) D agjournael, O p. Cit. (2)

232

III. FRANSE TIJD. A. OPH EFFING VAN DE KLOOSTERS

inventaris voor ons weinig interessant. Slechts de lijst van de renten die veel sakristieën genoten, bood een zeker belang ; doch bijna al deze inkomsten staan reeds in de geschiedenis van de verschillende kloosters vermeld. Over de inventaris van 1796, die méér op meubels en huis raad betrekking had, moeten we hetzelfde zeggen ; de ver schillende teksten die bewaard bleven of zelfs werden uitgege ven, bieden niet het minste belang. Dit begrijpt men ’t best, als men b. v. leest dat de meubels bij de Kapucijnen te Menen slechts op een totale waarde van 8 gulden werden geschat (1). Hoger hebben we eveneens vernomen, hoe Godefridus van Aalst het afkeurde dat de Paters te Aarschot de inventaris mede hadden ondertekend. Elders maakten de religieuzen, die aldus hun handtekening zetten, uit eigen beweging alle voorbehoud. Aldus werd te Namen herhaaldelijk de volgende formule gebruikt : « Nous déclarons ne point entendre par notre signature donner aucun acquiescement a notre suppression. Au contraire, nous déclarons de rechef que nous voulons vivre et mourir dans notre état, comme nous l’avons fait parvenir a la connaissance du Directoire a Paris » (2). Wat geïnventarizeerd werd, waren dingen zonder waarde. Reeds in 1794 waren de kunstschatten weggehaald en de klokken aangeslagen. Dit was onder méér het geval met het doek, door Bartholet Flémalle voor de kerk van S. Marga rita te Luik geschilderd (3). Na jarenlange vergeetse pogingen, zijn we er niet in gelukt er een reproduktie van te kunnen geven (4). Zo de stichter, baron de Surlet, er werkelijk op afgebeeld staat, naast zijn patroon S. Franciscus, zoals men bevestigt, kan het onmogelijk dit doek zijn, dat thans in het museum te Caen wordt bewaard. De kloostermeubels werden gewoonlijk tegen een spotprijs verkocht, hetzij dat ze werkelijk waardeloos waren, hetzij dat de gelovigen tegen zo’n aankoop bezwaar hadden. Heden daags nog vindt men soms hier of daar dingen die van de Kapucijnen afkomstig zijn, zonder dat men weet van waar

(1) Menen, Gemeenterarchief, 1. 569. (2) SA N ., Domaines, Iiasse 4. (3) Zie D l. II, blz. 296.

DE INVENTARIS

233

ze komen of hoe ze daar geraakt zijn. Aldus bezit de kerk te Egem twee biechtstoelen, waarvan de één de afbeelding draagt van Margarita van Cortona en de andere die van Franciscus, met Kapucijnenpij en baard. Hier en daar berusten portretten van Kapucijnen, die men niet kan identificeren. Aldus hangt er een geschilderd in de kerk van la Basse-Hestre (Fayt-lez-Manage). De eerste pastoor van deze parochie, E. H. Henry, schreef ons op 20 November 1935 dat hij niet wist welke Pater daarop werd voorgesteld. Hij had het doek voor zijn kerk gekregen van zijn oom, professor Henry van Leuven (f 1911), die het zelf van Mgr. Cartuyvels had ontvangen, terwijl deze nog Vice-Rektor van de Universiteit was, dus ten laatste in 1901. De Pater kan geen Cartuyvels zijn, want slechts één oude Kapucijn heeft deze naam gedragen en het was een lekebroeder, terwijl we hier stellig met een Pater te doen hebben. We kennen echter twee Paters, wier moeder een Cartuyvels was en beiden waren uit Leuven afkomstig, nl. de PP. Antonius en Pacificus (1), terwijl Monseigneur een geboren Luikenaar was. Heeft men hem soms tijdens zijn verblijf aan de Hogeschool het portret geschonken, als dit van een mogelijk familielid ? Dit is een eenvoudige veronderstelling ! Inlichtingen aangaande de bibliotheken van de Kapucijnen hebben we elders reeds verstrekt (2). Dat ze goed voorzien waren, blijkt uit de kostbare overblijfselen ervan, die heden nog te Kortrijk en elders in de openbare bibliotheken worden bewaard. Doch bij de opheffing werden deze kostbaarheden zeer slordig behandeld en aan de zorg van onbevoegden toever trouwd. Te Menen vermeldt men o. a. (3) « un bouquin de sermons, qui parait être en caractères d’une impression très ancienne, mais malheureusement sans date et dont les premiers feuillets et quelques autres sont rongés par les rats ». Uit S.-Truiden werden alle boeken naar Maastricht ver-

(1) D l. V II, § 417, 3707. (2) Dl. V II I, blz. 649-57 ; zie voor Meersel A C B . 1, 9333. (3) R e m b r y - B a r t h , t. III, pp. 160-61.

3 2 4 III. FRANSE TIJD . A. OPH EFFING VAN D E KLOOSTERS

voerd en uit Stavelot en Malmedy naar Luik (i). Te Maastricht werden dan later 30.000 van deze werken, volgens formaat en gewicht, openbaar verkocht (2). Het is klaar dat de Kapucijnen op voorhand alle boeken van waarde in veiligheid hadden gebracht; dit legt uit dat Gisbertus van Lummen later zo’n rijke bibliotheek bezat (3). Tevens verklaart het, dat de inventarisopmakers zo’n kleine voorraad boeken vonden. Eupen was in 1771 afgebrand ; doch wie zal geloven, dat men zich sedert dit jaar niet méér dan 120 boeken had aangeschaft (4) ? Te Hoei vermeldt de inventaris 1541 boeken (5), te Doornik 2040, te Bergen 2229 (6) en te Oostende 2184 (7). Te Maaseik vindt men er slechts 160, doch men weet heel goed dat de beste reeds te voren in veilig heid zijn gebracht (8) ! Niet enkel de boeken, maar ook veel andere zaken poogde men te redden, met de mededeling dat ze het privaateigendom van deze of gene Pater waren, met zijn spaarpenningen of door zijn vrienden gekocht, hetgeen men natuurlijk niet kon nagaan, maar wat toch een reden was om ze niet te laten aanslaan. De H. Vaten waren natuurlijk in veiligheid gebracht, om ze niet te laten onteren. Te Lier bracht de inventaris veel beroering mee. De dag vóór de komst van de Kommissarissen hadden de Paters het nodige volk aan het werk gezet, om alle roerend goed weg te brengen. De Kommissarissen van het Directoire wilden het beletten en lieten twee werklieden aanhouden, doch Donatianus van Leuven begaf zich naar het bureau en eiste hun vrijstelling ; anders zou geweld met geweld worden gekeerd ! De menigte stroomde toe en voor hun dreigende houding achtte de Kommissaris het voorzichtiger, de Pater en beide (1) J. D a r i s , t. II I, p. 250; Id ., Notices, t. V , p. 106 ; S t r a v e n , t. V I, pp. 116-17. (2) M aasgouw , Dl. IV , 1882-83, blz. 906-07. (3) É F „ t. IL , 1937, pp. 713-14. (4) Z eitschr. des E upen er Geschichtsvereins, Jg. I, 1951, S. 58. (5) A n n ales du Cercie H u tois, t. IX , 1893, pp. 247-48. (6) SAM ., 459. (7) Oostende, A rchief van de K a p u cijn e n k erk ; vgl. A C B . I, 9439(8) Lim burg, Dl. V , 1923-24, blz. 259 n. 3, 260. D e kataloog van de boeken uit Munsterbilzen, opgem aakt door A . B arthels, berust A C B . I, 20.325.

DE INVENTARIS

235

werklieden veilig te laten vertrekken. Aldus werd bijna alles weggebracht. In de kerk was het houtwerk van de muren, de sloten van de deuren en het ijzerwerk overal verwijderd. De klok was door de vloer van de bibliotheek verdwenen en men zag daar niets anders dan enkele onvolledige werken. Iedereen wist dat de Paters dit zelf hadden gedaan of laten doen, doch men kon het niet bewijzen. Om de daders te kunnen ondekken, zegde het verslag, zou men de Kapucijnen op water en brood moeten zetten ; doch dit scheen niet uit te voeren... Toen de Paters echter werden uitgedreven, gehoorzaamden ze gedwee, overtuigd dat geen tegenstand kon baten. P. Donatianus wilde het volk nog toespreken, doch de Kommissaris liet hem voor 24 u. in een kamer van het klooster onder be waking van een vrijwilliger opsluiten, « pour avoir fait l’orateur et manifesté des sentiments inciviques », zegt het ver slag (1). (3) B e r g m a n n , Op. Cit., blz. 4 4 3 - 4 4 , 4 4 6 . O ver deze woelingen berust ook een verslag op datum van 13 N ivose V in het Archief van het Provinciaal bestuur te Antwerpen.

B. DE KLOOSTERGEBOUWEN

Einde van de Kapucijnenkloosters. — Twintig dagen of twee « dekaden » na het aanbieden van de bons, werden de religieuzen gewoonlijk uit hun klooster gezet. Daarna wer den de gebouwen tot profane doeleinden gebruikt en de tuin veelal als bouwgrond benut. Het is merkwaardig dat in zoveel steden op dit erf scholen werden gebouwd of dat de bestaande lokalen deze bestemming kregen ; dit houdt natuurlijk ver band met het nijpende tekort dat men overal voelde, na het verdwijnen van de godsdienstige onderwijsgestichten. Te Eupen werd de Aachener Strasze ten dele door de tuin geleid, zowel als de Rue Léopold II te Thuin, de Rue du Collége en een deel van de Rue du Commerce en Rue Léopold te Charleroi. Te Luxemburg moet men hetzelfde zeggen van een deel der Rue Beaumont en de Place du Théatre. Te Aalst werd een deel van het terrein bij de Graanmarkt ingelijfd en te Oostende trok men de Cirkelstraat dwars door de tuin. Te Brussel ontstond de Kapucijnenhofstraat, die verdween toen het langwerpig eigendom door de nieuwe Blaesstraat in twee helften werd gesneden. Te Antwerpen ontstonden op dezelfde wijze de Rijnpoortvest en de gang Monnikenhof, eerst Kapucijnenhof geheten. Omstreeks het midden van de X I X e eeuw werd te Gent in het Kapucijnenerf de Van-Arteveldeplaats aangelegd, even als de Keizer-Karelstraat en verschillende zijstraten. Heden ten dage bestaan er nog Kapucijnenstraten te Kor trijk, Maastricht, Tienen, Edingen, Oostende, Aarschot, Maas eik, Mechelen, Edingen, leper en Herentals ; elders werd de naam sedert lang in een nieuwe veranderd. Te Hasselt heeft men de Grote en de Kleine Kapucijnenstraat. Te Geldern kent men een Kapuzinerstrasze en bij de Walen een Rue des Capucins te Luxemburg, Aarlen, Spa en Ciney. Te Malmedy heeft men de Ruelle en te Namen de Impasse des Capucins. Te Aarschot kent men nog het Kapucijnenpark,

EIN D E VAN DE KAPUCIJNENKLOOSTERS

237

te Lier de Kapucijnen vest, te Gent de Kapucijnenham, te Aalst de Kapucijnenlaan, in Den Bosch de Kapucijnenpoort (1) in de Postelstraat, te Tervuren het Kapucijnenbos, te Tienen de Kapucijnenplaats, te Kortrijk het Kapucijnenbeluik en te Leuven de overbekende Kapucijnenvoer. In een paar steden, waar de Paters in de loop van de X IX e eeuw zijn teruggekeerd, nl. te Brussel en te Bergen, wijzen de namen van Kapucijnenstraat en Rue des Capucins op de ligging van het eerste thans verdwenen klooster. Na deze algemene gegevens, volgen enkele inlichtingen aangaande het opheffen van ieder klooster in het bijzonder.

Waalse Provincie. — Aangaande het opheffen van de Waalse kloosters, verneemt men ’t minst van al van de hoofd plaats Bergen. Te A a t echter werd de inventaris op 15 Okto ber 1796 opgemaakt en het volgende jaar ziet men in de kerk politieke vergaderingen houden. Op 29 Januari 1798 werd alles voor 200.000 fr. aan Évrard en Dubuisson, uit Aat zelf, verkocht. Naderhand diende het erf om er huizen op te bou wen langs de Westkant van de Rue des Hauts-Degrés ; de Hollanders trokken er eveneens in 1816 een kazerne op, onder de officiële naam van Caserne Guillaume, in de volksmond Caserne des Capucins geheten (2). Te Charleroi werd het eigendom in 1796 te gelde gemaakt, doch in 1803 kocht de stad het weer ; ze richtte er een stad huis in, alsook scholen, waaruit later het Collége communal en het Atheneum ontstonden. De kapel werd na het Konkordaat opnieuw geopend en in 1804 werd ze parochiekerk. Daar ze echter te klein was, werd ze afgebroken en de grote kerk S. Antoine de Padoue, volgens de plannen van Kuypers, werd in 1830 op dezelfde plaats ingewijd (3). Te Z in n ik werd op 6 Vendémiaire (27 September 1796) de (1) De naam is eigenlijk verkeerd. Zie A. F. O.

van S asse van

Y s s e lt,

D e voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch , Dl. I (Den Bosch 1910),

blz. 270. O nverklaarbaar zijn de namen K apucijnenstraat en Kapucijnendreef, die reeds méér dan een eeuw te Koolskam p voorkomen. (2) C. J. B e r t r a n d , H istoire de la ville d ’A th (Mons, 1906), pp. 262, 49-5°(3) Docum ents et rapports... de Charleroi, t. X X X V I I I , 1927-31, pp. 230-32.

238

III. FR ANSE TIJD . B. KLOOSTERGEBOUW EN

nakende opheffing aangezegd. Op i 8te Germinal V II werden de gebouwen voor 61.000 fr. aan Fr. Vincent Deschamp uit Zinnik en het huis van de Geestelijke Moeder voor 33.000 fr. aan Léopold Maurage toegewezen. Dit huis en de klooster poort bestaan nog altijd en het klokje berust in het plaatselijk museum. Op het erf kwam een gemeenteschool en, zelfs nadat ze in 1876 naar een andere straat werd overge bracht, droeg ze nog de naam van École des Capuchins (1). Te D oornik kwamen de Fransen op 23 Vendémiaire V officieel mededelen dat het klooster moest gesloten worden (2). Reeds op 29 Fructidor VI had Louis Cornu uit Doornik de gebouwen gekocht en was hij bezig ze af te breken (3). In 1864-66 bestond de tuinmuur nog altijd (4), doch enkele jaren later was hij reeds verdwenen (5). Te Nam en werd het klooster nooit verkocht. Doch Dr. Pierre Darrigade kocht het huis van de Geestelijke Moeder, op de hoek van de Rue des Fossés en de Impasse des Capucins, voor 17.000 livres, evenals de weverij te S.-Servais, voor 330 livres (6). Het klooster diende eerst tot gevangenis. Enkele jaren geleden werd het aan het Institut S.-Louis verkocht en sedertdien werd het hersteld. De kerk diende tot stadsbiblio theek tot in 1944, toen ze erg door bommen werd beschadigd. De stad heeft ze moeten afbreken en een nieuw lokaal op trekken. Een gedenksteen, die de gevel versierde, werd aan de Société archéologique geschonken. Te Edingen behoorde het klooster aan de familie van Arenberg. Eerst werd het onder dwangbeheer gesteld en spoedig tot nationaal eigendom verklaard. De religieuzen bleven er tot ze de eed weigerden ; op 2 Februari 1797 werden ze er uitgedreven. Behalve de kerk, werden de gebouwen op 11 Juni 1804 aan de heer Mary, intendant van de Hertog van Arenberg, verkocht; deze liet het klooster slopen.De kerk bleef voor de (1) SAM ., Doc. franf. et holl., n° 4850-51 ; Annales du Cercle archéol__ de Soignies, t. X I, 1949, pp. 141-45. (2) SAM ., § Capuc. Tournai. (3) Doornik, A rchives de la ville, doss. des Capuc. (4) Collat. Torn., t. IV , pars II, 1864-66, p. 182. (5) L . C l o q u e t , Tournai et Tournaisis (Bruges 1884), p. 24. (6) S A N ., Domaines, n° 108.

WAALSE PROVINCIE

239

eredienst open en na de terugkeer van de Kapucijnen werd een nieuw klooster gebouwd (1). Te E upen werd de inventaris op 30 Oktober-2 November 1796 opgemaakt (2). Op 6 Pluviose V I werden de gebouwen verkocht, doch in 1808 aan de stad toegewezen, om er een school in te richten. Heden dienen ze tot stadhuis, vrede gerecht, gevangenis, gendarmerie en ook tot scholen. De kerk bleef voor de eredienst behouden (3). Dertig jaar geleden, verzekerden ons oude inwoners van Eupen dat er een vloek op de stad woog, omdat men er de Paters had uitgedreven en dat deze vloek eerst zou wegvallen wanneer ze terugkeerden. Van harte hopen en wensen we, dat de komst van andere kinderen van Franciscus op Garnstock de zaak weer in orde heeft gebracht ! Aarlen. Na de rampzalige brand van de stad in 1785 was er reeds sprake van het klooster op te heffen, evenals dit van de Karmelieten ; ook P. Gardiaan vond goed, dit voorlopig te doen. Het plan werd toch niet uit gevoerd, doch in 1793 woonden er slechts 4 Paters en 3 Broeders (4). In 1791 en 1794 stond aan het hoofd een Overste, zonder de titel van Gardiaan (5). Op 22 Vendémiaire III had het Département des Forêts aangifte gevraagd van alle bezit en inkomsten van de kloos ters. Daar de Kapucijnen dit te Aarlen hadden verzuimd, zou al hun bezit verbeurd worden verklaard. Op 7 Fructidor IV begon men het te verzegelen en de inventaris op te maken. Het klooster werd echter niet verkocht, maar de meubels wél, in Nivose V (6). De gebouwen dienden eerst voor gasthuis voor de armen, voor school, voor pastorie enz. De kerk werd gesloten, doch op 15 Frimaire VI weer voor enkele dagen geopend (7). Spoe dig werd ze tot hulpkerk bestemd en sedert 1858 was ze zelfs zetel van de dekenij. In de stad zijn de Kapucijnen nog steeds goed bekend, dank zij vooral de werking van de E. H. Kanun (1) E. M a t t h i e u , Histoire de la ville d’Enghien (2) Zeilschr. des Eupener Geschichtsvereins, Jg. (3) H e i n e n , S. 89, 204. (4) Dl. II, (5) B S N „ HS. 6 6 , f . 1 7 8 V ., i 8 i v . (6) N F ., t. IV , 1921, PP- i 76-7 7 ; t. V , 1922, (7) N F ., t. V, 1922, pp. 30-31-

(Mons 1876), pp. 559-60. I, 1951, S. 54-58. blz. 67-68. pp. 28-30.

240

III. FRANSE TIJD. B. KLOOSTERGEBOUW EN

nik Knepper, de laatste die de titel van deken van S.-Donat voerde (1). Te Luxem burg woonden in 1793 nog 14 Paters en 4 Broe ders (2). Het volgende jaar werd Theodardus van Herve er tot Gardiaan benoemd, doch wegens de oorlogstoestand kon hij er niet komen (3). Nog erger was het, toen de Paters te Lu xemburg op 22 Juni 1795 bevel kregen om dadelijk kerk en klooster te ontruimen, omdat de Fransen er opslagplaatsen van graan, meel en eetwaren voor mensen en dieren wilden vestigen. Eerst was het verloren moeite, daartegen te protes teren (4) ; later kreeg P. Gardiaan toch verlof om 2 religieuzen voor de eredienst in het klooster te laten, daar er in de buurt geen andere kerk te vinden was (5). De betrekkingen met het hoger bestuur van de Provincie bleken erg moeilijk en op het Kapittel van 1796 schijnt niemand dit klooster te hebben

K

1. 2. 3. 4. 5.

lo o stergebo uw en

Pandhof. K erk. Koor. H .-K ruiskapel. O .-L.-V.-kapel.

te

L

uxem burg

.

6. Sakristie. 7 - Pleintjes. 8. Voorhof. 9 - Burgerhuizen.

(1) Ib id ., pp. 30-36 ; zie nog A n n a les de l ’ In st. arch. du Luxem bourg, t. L II, pp. 5 - 5 2 . (2) Dl. I I , blz. 56. (3) BSN ., HS. 66, f. i 8 i v . (4) Ons Hémecht, t. X X I I I , 1917, p. 340. (5) P u b l. de la Secl. hist. de l'I n s t. G .-D . de Luxem bourg, t. L , 1905, p. 132.

195 1.

W AALSE EN LUIKSE PROVINCIE

241

vertegenwoordigd (1). Het was overigens reeds op 22 Septem ber 1796 opgeheven ; er verbleven toen slechts 3 Paters en 2 Broeders. Op 16 Ventose V (6 Maart 1797) werden de gebouwen openlijk verkocht en toegekend aan een zekere Franz Scheffer. Omstreeks 1806-07 werd in het klooster een militaire bakkerij ingericht ; ze bleef er tot in 1867. Op 3 Januari 1852 kocht P. Zobel, C. SS. R., een perceel van het terrein, waarop het huidige Redemptoristenklooster werd gebouwd (2). Toen kerk en klooster van de Kapucijnen in 1867 aan de stad kwamen, verlangden de geburen dat de gewezen kerk tot tentoonstellingszaal voor handel en nijver heid zou worden ingericht ; doch dit ging niet door en men maakte er een theater van (3). Op het pleintje vóór de kerk bouwde men een nieuwe voorgevel voor de zaal in 1894 (4). Bijna gans het oude klooster bestaat nog, zoals men van op de Place du Théatre kan zien.

De Luikse Provincie. — Nadat de inventaris van het grote klooster te L u ik was opgemaakt (5), werd het, samen met het huis van de Syndica (nummer 125 in de straat beneden) op 22 Germinal V voor de spotprijs van 15.533 en 59° fr- ver~ kocht aan de gewezen Kapucijnen Antonius Bruno van Senenne en Lambertus van Montenaken. Toen eerstgenoemde vroeg tijdig overleed, verkochten zijn beide broers hun deel aan Barnabas van Nismes, die het op zijn beurt aan Vitalis van Kortrijk overmaakte ; op 18 November 1805 waren Lambertus en Vitalis dus de wettige eigenaars (6). Beiden woonden samen in het klooster, doch spoedig werd Lambertus algemene eige naar en in 1809 verkocht hij alles aan de Burgerlijke Godshui zen, die het bij het aanpalende zinnelozengesticht van de (1) B SN ., HS. 66, r. i82r. (2) Luxem burg, A rchief der P P . Redem pt., L ib er prim us chronicorum, PP- 4 2-4 3 (3) M. B l u m , Herzogthum Lützelburg (Luxem burg 1901), S. 67, n. 1. (4) Ons Hémecht, t. X X I I I , 1917, S. 340. (5) SA L., Fon ds fra n f., B ien s du clergé, 1946. (6) SA L ., Capuc. de Liège, n° 3. D aar kom t nog bij, dat D aniël van Anderlues op 9 M aart 1797 zijn bon van 15.000 fr. voor notaris Denis (17 Mess. V I, n° 505) aan Ferdinandus van Nerem had afgestaan (Vriendelijke mede deling van Konserv. Delatte).

242

III. FRANSE TIJD . B. KLOOSTERGEBOUW EN

Alexianen inlijfden. De kerk was sedert lang ingestort en afgebroken. Thans breekt men bijna alles af wat nog bestaat, daar de stad oordeelt dat zo’n gebouwen goed genoeg waren voor Kapucijnen, maar niet voor zinnelozen, zoals ze uitdruk kelijk verklaarde ! Bij grondwerken vond men er in 1955 de grafsteen van de weldoener Fr. Dejace, f 6 April 1737. Van S. Margareta te L u ik werd de inventaris op 24 Vendémiaire V (15 Oktober 1796) opgemaakt (1) en op 6 Ventose V werd het aan de gewezen Kapucijn Leopoldus van Kolmont voor 13.290 fr. verkocht. Het duurde niet lang, of het werd in een bekende danszaal Fontainebleau veranderd. Van het klooster bestaat thans niets meer. Na de inventaris van 6-8 Brumaire V, werden klooster en kerk te H oei door Lambertus van Montenaken en konfraters op i 8te Januari 1798 voor 101.000 fr. aangekocht. Antoninus van Ch&telet kreeg het huis van de Syndica voor 5.600 fr. (2). In 1814 ging alles over aan Detelle voor 14.000 fr., doch sedert 1866 behoort het aan de stad, die er een gerechtshof, een gevangenis, een gendarmerie en een gemeenteschool heeft ingericht ; deze laatste werd École des Capucins geheten (3). Te Verviers werd de inventaris op 15 December 1795 opge maakt (4). Voor 251.000 fr. werd alles aan een zekere L. J. Jardon verkocht (5). Nadat verschillende Paters in 1797 de voorgeschreven eed van haat aan het koningschap hadden afgelegd, ging Pirard, die de gebouwen had gehuurd, op 20 September aan het bestuur verklaren dat de kerk voor de eredienst zou worden geopend. Doch de volgende dag besliste de municipaliteit dat ze in het klooster een lagere school zou openen ; dit schijnt echter niet te zijn uitgevoerd (6). Kerk en klooster werden naderhand in de fabriek de Verviétoise ingelijfd ; doch toen deze op 18 September 1904 was afgebrand, werd alles gesloopt; slechts de oude kelders bestaan nog. Een zonnewijzer uit de tuin berust in het stadsmuseum (1) SA L ., F on ds fra n f., B ien s du clergé, 1944. (2) SA L., F on ds fra n f., B ien s du clergé, 1947; B u il. d e l'I n s t . arch. L iég ., t. X V I, 1882, p. 505 ; A n n a les du Cercie H utois, t. IX , 1893, pp. 246-48. (3) A H E B ., t. X IV , 1877, p. 69. (4) SA L ., F on ds fra n f., B ien s du clergé, 1950. (5) Misschien familie van Br. Sim plicianus van Stem bert, Dl. IV , § 3310. (6) B u il. de la Soc. Verv., t. III, 1902, pp. 59-62.

LUIKSE PROVINCIE

243

en waarschijnlijk komt van de gevel der gebouwen het O.-L.V.-beeld dat in een nis op Sommeleville vereerd wordt (i). Drie altaren kwamen in S.-Josephskerk, doch het bovenstuk van het hoofdaltaar heeft men jammer genoeg verwijderd (2). Een vierda altaar, bijna geheel gelijk aan de twee kleinste die te Verviers bleven, werd in 1838 door de kerk te Malempré (Lux.) aangekocht voor 400 fr. en staat daar nog altijd. Te D inant werden de gebouwen nooit verkocht, maar reeds in 1797 gebruikte de stad ze voor weeshuis en hospitie, zoals heden nog het geval is. Te T h u in werden de gebouwen voor 8.200 livres door Georgius van Rutten aangekocht, Toen hij alle hoop had verloren om het klooster nog ooit heringericht te zien, verkocht hij het in 1819. Het diende voortaan voor brouwerij en ledermagazijn, totdat het bisdom alles in 1879 aankocht ; nu kwam daar een huis voor de deken, het gewezen Institut S.Léonard en parochiale scholen, « l’École des Capucins » (3). Te Spa werd alles in 1798 aan J. G. Brixhe voor 279.000 1. verkocht. Bijna alles werd in 1810 afgebroken. Waar het klooster vroeger stond, ziet men hedendaags gemeentelijke en middelbare scholen (4). Het merkwaardige tabernakel dient thans te Becco (5), terwijl de predikstoel te Bras-lez-S.-Hubert wordt gebruikt (6). Na de inventaris te hebben opgemaakt (7), verkocht men Stavelot op 5 Juli 1798 voor 362.000 fr. aan H. F. Malacord, uit Malmedy. Tot in het midden van de X I X e eeuw werd er mis gelezen ; daar zijn thans het Institut S.-Remacle en het Institut S.-Louis gevestigd en vroeger ging men er « a l’école aux Capucins » (8). (1) Afbeelding in B uil. de la Soc. Verv., t. X I X , 1925-26, p. 27. (2) Ibid., p. 26, n. 6. (3) D e l t e n r e , pp. 23-25, 34-46, 55. (4) De inventaris werd op 29 Vendém iaire V opgem aakt (SAL., Fonds franc■ , Biens du clergé, n° 1950). Zie het grondplan bij P. L a f a g n e , Spa et les Capucins (Liége, 1939), P- 4 3 (5) Afbeelding bij L a f a g n e , Op. Cit., p. 42. (6) A . B o d y , Petite histoire spadoise (Spa 1938), p. 2. In zijn Archéographie (Spa 1942), p. X X X I V , verm eldt dezelfde schrijver nog een m erkwaardige m onstrans die men er bezat. (7) SA L., Fonds franf., Biens du clergé, n° 1950. (8) É F ., t. X L V I II, 1936, pp. 711, 733-36.

244

m.

FRANSE T IJD . B. KLOOSTERGEBOUW EN

Ook te Malmedy werd de inventaris op 24 Oktober 1796 opgemaakt (1) en op 10 Februari 1798 werden klooster en kerk voor 242.000 fr. aan Philibertus van Dison toegewezen ; het nodige geld werd bijeengebracht door verschillende konfraters, die daartoe hun bons afstonden, nl. Simplicianus en Nicolaus van Stembert, Godefridus Joseph van Malmedy, Emestus van Luxemburg, Benjamin van Spa, Amulfus van Stavelot, Theodardus van Thuin en een andere, die men Carolus Chanti heet, die Carolus van Chanly moet zijn (2). Op 9 December 1802 werden de gebouwen, tegen een lijfrente, verkocht aan de maire, om er scholen en een kollege in te richten. Toen dit laatste echter in 1809 moest gesloten wor den, werd het stadhuis daar ondergebracht; daar kwam ook een spaarkas en in 1903 een meisjesschool, nadat alles was ge sloopt, behalve het kerkje, dat nog immer voor de eredienst wordt gebruikt. Terwijl deze gebouwen werden gekocht, deed Fidelis van Stavelot hetzelfde voor het huis van de Syndica, waarvoor hij 142.000 of, volgens een andere bron, slechts 105.000 fr. betaalde. Daar moeten de overblijvende religieuzen zich gevestigd hebben, toen ze zagen dat er aan het herinrichten van het klooster niet meer viel te denken. De verkoopprijs van beide loten was heel hoog en men beweert dat de oorzaak te zoeken is in het feit dat twee burgers de Paters voortdurend opdreven (3). Een andere bron beweert echter (en dit is waarschijnlijker) dat het bedrag zo hoog was, omdat het bijna geheel in bons werd betaald, die in dit jaar nog slechts een tiende van hun nominale waarde hadden behouden.

Kustodie van de Allerh. Drievuldigheid. — M aastricht werd op 27 September 1796 opgeheven. Van 1798 tot 1814 diende de tuin tot algemeen kerkhof en werden er wel 4.000 lijken begraven, waaronder 1.350 van Franse soldaten, gestor(1) S A L ., Fonds franf., Biens du clergê, n° 1949. (2) D r . A . L e m m e n , Das Schulwesen der Stadt Malmedy bis zum Ende der franz. Herrschaft (Malmedy 1907), S. 21. (3) S A L ., HS. V i l l e r s - L a C a i l l e , Annales de Stavelot et Malmedy (hier niet gepagineerd).

LU IK EN ALLERH. DRIEVULDIGHEID

245

ven aan tyfus (1). De kloostergebouwen werden tot kazerne ingericht en de kerk tot krijgsmagazijn. In 1839 werd een gedeelte van de tuin, bij de Bogaardestraat, door de Hol landse Koning aan de Israelieten geschonken, om er hun syna goge te bouwen en in 1840 werd deze in gebruik genomen. Kerk en klooster dienen thans tot school of patronaat. Nog in 1861 werden meubels van deze kerk verkocht (2). Te Hasselt werd alles op 24 Nivose VI voor 95.000 fr. aan Charles Payan en Gerard Thoelen, uit Hasselt, verkocht. Begin Messidor V woonden er 4 of 5 huishoudens in, samen met een bewaker (3). Aan de maire Cox werd alles op 8 Floréal X I voor 6.500 fr. verder verkocht. Een deel werd kollege en sedert 1844 atheneum ; in 1930 vond men in de kelders nog geraamten van religieuzen. Een ander deel werd benut als zaal voor de werklieden en huizen voor de kapelaans ; thans ziet men daar een cinema zaal, een lokaal voor christen maatschappelijke werken en een koninklijk atheneum. De gevel van de kerk bestaat nog altijd. Te S.-Truiden werd het eigendom, behalve een perceel gronds, op 24 September 1798 aan Gerard Hendrix voor 190.000 fr. verkocht ; deze handelde in opdracht van het weldadigheidsbureel (4). De gebouwen dienden ook een tijd tot voedselmagazijn (5). In de thans herdoopte Kapucijnenstraat bestaan kerk en klooster nog altijd, doch de celraampjes werden vergroot. Na 1838 tot 1918 werd alles door de Broeders van Liefde, uit Gent (Strop) gebruikt : thans besturen de Zwartzusters er scholen en een weeshuis, doch het volk heet het gebouw nog altijd het Kapucijnenklooster. Te M unsterbilzen schijnt men niet goed te hebben geweten aan wie het klooster eigenlijk toebehoorde, aan de gemeente of aan de edele abdij (6) ; dit legt mischien uit, waarom de

(1) P u b lic.... de Limbourg, Dl. X X X I , 1894, blz. 9 3 ; Dl. X L I I I . 1907, blz. 117. (2) F L ., Dl. X X I X , 1946, blz. 216. (3) Hasselt, Stadsarchief, Doos 41. (4) S t r a v e n , t. V I, p. 122. (5) Ibid., p. 102. (6) Dl. V , blz. 447, n. 5 ; S A H ., Domeinen, lias C C X I, n° 44.

246


voorgeschreven aangifte van het bezit aan de Fransen niet werd gedaan (1). Op 16 Juni 1798 werd het klooster voor 36.000 fr. verkocht aan priester Lux, lid van een familie die we elders (2) onder de weldoeners hebben vermeld. De koper had zijn studies te Rome gedaan en was apostolische notaris geworden. In de Franse tijd was hij te Bilzen vrederechter. In het klooster begon hij een jeneverstokerij, doch deed slechte zaken en keerde naar zijn geboortestad Maastricht terug (3). Te M aaseik werden de religieuzen op 2 Maart 1797 gewa penderhand uitgezet (4). De gebouwen en het erf werden verschillende malen verkocht, maar voor de Orde in alle geval lang bewaard. Geldern hield wat langer stand dan de overige kloosters ; doch op 9 Juni 1802 vernietigde Napoleon ook alle kloosters op de linker Rijnoever. Het bezit werd staatseigendom en de religieuzen werd een pensioen aangeboden. Aangaande Velp vernemen we uit de jaren 1797-1803 zogoed als niets ; men tekende niets aan in het archiefboek, omdat men dit ergens veilig had opgeborgen (5).

Brabant. — Te B russel protesteerden de Kapucijnen op 29 Oktober 1796 plechtig tegen de ontworpen uitzetting (6). Op 4 November 1796 ging ze niettemin door, doch er moest geweld worden gebruikt ; drie gekwetste religieuzen moesten zich naderhand in het huis van een zekere Rogge laten verzor gen. Eén onder hen werd naar het schijnt bij zijn baard buitengesleurd. Dezelfde dag verhaalt N. J. Rouppe hoe hij de op standige en weerspannige religieuzen, onder de hoede van de militaire macht, uit hun klooster heeft gedreven. Hij gaf hun verbod om zich nog te kleden met hun religieus gewaad « consistant dans leurs barbe (sic) et habillement » (7) ! Vier V I, p p . 5 8 - 5 9 . (2) Dl. V , b l z . 4 5 6 . L'am i de la relig., t. L X X I X , p. 88. V o o r de juiste ligging, zie het plan van Munsterbilzen bij H. V a n N e u s s , Invent. des archives du chapitre noble de Munsterbilsen (Hasselt 1887). (4) Maasgouw. D l. X X I I I . 1906, blz. 52. (5) A C B . II, 3190, p. 93. (6) A C B . I, 7859. (7) A C B . I, 7860-bi ; A B A ., Doos 41. (1) S t r a v e n . t. (3)

R o b e rtu s v a n

N in o v e

(zie blz. 2 7 8 ).

H u b e rtu s v a n

V e r v ie r s ,

getekend d oor F ra n c is v a n Sudbury.

U

it d r ij v in g

yan

de

K

a p u c ijn e n

(zie blz. 246-4 7 ).

te

B

ru ssel

ALLERH. DRIEVULDIGHEID. BRABANT

247

Paters, waaronder Clarentius van Antwerpen, werden opge nomen door de Hr. Frick, later in de Ursulinenstraat; daar na nog in een huis van dezelfde eigenaar in de Huishoudenstraat (i). Dikwijls sliep hij in openlucht, vooral in de kuilen van de Warande, waar hij zich met boombladeren tegen de koude zocht te beschutten. Hij woonde eveneens bij de vodden koopman Gowie, op de hoek van de Huidevettersstraat en de Vossenstraat, thans Reebokstraat geheten. Na een tijd keerde hij terug naar de Huishoudenstraat, misschien bij de Hr. Maillard, tot hij eindelijk omstreeks 1813 in de Spiegel straat, 48 terechtkwam, waar hij bleef tot aan zijn dood (2). De Brusselse kloostergebouwen waren door een zekere J. B. Nys gekocht. De stad en de bevolking vroegen op 4 Juli 1797 om de kerk weer te mogen openen (3) ; weer op 2 Thermidor X werd door citoyen Gillet gevraagd om de kerk als sukkursaal in te richten (4) ; doch in 1803-04 werd alles afge broken. De gebouwen te Tervuren werden op 22 Vendémiaire VII voor 36.000 fr. aan Nicolas Dehulte uit Doornik, Julien Carpin en Fran?ois Leblanc uit Brussel verkocht. Volgens de gestelde voorwaarden mochten ze alle materialen wegnemen, doch het erf moest weer bij het Zoniënbos worden ingelijfd (5). Vóór 1914 zagen we er nog kelders en grondvesten ; doch onder de eerste oorlog heeft men weel stenen weggehaald, om de wegen in de buurt te verbeteren. Te Leuven werden de Kapucijnen op 27 November 1796 buitengezet, terwijl ze aan tafel zaten. Het H. Sakrament werd naar S. Jakob gedragen. P. Gardiaan. Theodulfus van Vorst, liet zich met geweld buitensleuren en zegende toen zijn knielende religieuzen. Méér gegevens worden verstrekt door M. L . P a t r e m (6), volgens een nieuwsblad uit deze dagen. (1) A CB . I, 7929. Zie een afbeelding van deze uitdrijving hiernaast, v o l gens K B ., HS. II, 1492» t. X , f° 90. (2) Volgens verhaal van oude Brusselaars in 1852. (3) A CB. I, 7862-64 ; zie nog een andere aanvraag, H e n n e - W a u t e r s , t. III, p. 437(4) A B A ., Doos 41. (5) S a n d e r P i e r r o n , Hist. illustrée de la Forêt de Soignes, t. III (Bruxelles, z- j-)> P- l 76(6) Tableau synoptique de l'histoire de tout l ’ordre séraphiaue (Paris 1879), P- 56-

248


Alles werd openlijk verkocht, alhoewel P. J. Bricoult, een familielid van de stichter de Bay, liet opmerken dat deze in zijn testament had bepaald, dat het eigendom aan zijn familie terug moest komen, zo de Kapucijnen het ooit verlie ten (1). In April 1797 ging de verkoop toch door. In 1803 werden de gebouwen afgebroken en in 1819 kocht de stad het terrein, om er een kruidentuin aan te leggen (2). Te Tienen werden de Paters op 14 Januari 1797 door dragonders en agenten van de Republiek uitgedreven en op 30 Augustus van hetzelfde jaar werd alles voor 161.000 1. aan J. P. Pirlet verkocht ; deze droeg het onmiddellijk over aan Gerard Simons. Later werden tuin en gebouwen aan de syndicus J. F. A. van de Vin verhuurd (3) en we zouden vermoeden dat het voor de Paters was, zo we op 15 Mei 1801 niet vernamen dat de gebouwen nog immer door de Republiek werden gebruikt (4). In 1814 echter vroegen de Kapucijnen om de tuin en een deel van de nog bestaande gebouwen te mogen gebruiken, doch dit werd hun geweigerd (5). In 1834 werd de tuin door de Openbare Onderstand aangekocht om er een weeshuis te bouwen. Een deel werd eveneens gebruikt als gemeentekollege. Sedert 1944 wordt het weeshuis als gasthuis gebruikt. Over het einde van het klooster te A ar schot vernemen we zeer weinig ; doch op 2 December 1796 werden de Paters buitengezet. Ook over M echelen vernemen we niet veel. De gebouwen werden op 4 Brumaire V I aan een zekere Hermans uit Antwerpen verkocht, nadat de religieuzen op 13 December 1796 waren buitengezet. Bijna alles werd dadelijk afgebroken, behalve de k e r k ; deze diende als politieke vergaderzaal, daarna als schuur, totdat ze in 1811 eveneens werd gesloopt. Omstreeks het midden van de X I X e eeuw stonden nog enige overblijfselen van het klooster recht, vooral de poort aan de Ganzendries, met de bijgelegen spreekkamers, die als woning werden verhuurd, alsook de muur langs de kant van de Lan(1) (3) (4) (5 )

A H E B ., t. X V I I I , 1883, p. 426. (2) N F „ Dl. V , 1922, blz. 98-100. Tienen, Stadhuis, B aux et autres actes passés devant la mairie. Ib id ., Registre des délibérations du m aïeur. H agelands Gedenkschriften, D l. X I , 1921, blz. 126.

BRABANT

249

gestraat, naar de vestingen op, met de pomp die de stad daar in 1775 had laten plaatsen. Men zag ook nog muren van de kerk, waarop de rode kruisen van de wijding nog waren te zien. Toen echter de gebroeders Fabry op die grond nieuwe huizen begonnen te bouwen, bleef niets anders recht dan de tuinmuur (1). Toen de kommissarissen op 10 November 1796 te Antwer pen in het klooster de inventaris kwamen opmaken, weiger den de Paters iemand binnen te laten, zodat de deur moest worden opengebroken (2). Op 17 Januari 1797 werden de religieuzen met geweld uitgedreven (3). De relikwieën en enkele beelden werden naar de kathedraal overgebracht (4) .Voor 320.000 1. werd alles aan een zekere de Roy uit Brussel ver kocht. Men beweert dat deze in opdracht van de Paters han delde (5) ; dit is echter verkeerd, daar het eigendom op 29 Augustus 1798 aan het handelshuis Doyen, Durieux en CIe uit Parijs voor 1.000 livres Tournois (ongeveer 1.000 fr.) werd voort verkocht (6). Verder geven we uitvoerige gegevens aangaande dit klooster. Het Lierse klooster werd op 3 Januari 1797 gesloten en op 14 Brumaire VI voor 30.500 g. aan de opkoper J. B. Speth uit Antwerpen verkocht. Het werd dadelijk afgebroken en thans is er niets meer van over (7), behalve wellicht een stuk tuinmuur. De Ursulinen kochten een deel van het terrein en bouwden er een kostschool. Misschien ligt het erf van de Koletienen op dezelfde grond. Te M eersel werden de Paters op 15 Januari 1797 uit hun klooster verdreven en op 14 December van hetzelfde jaar werd het aan een zekere Blockx uit Antwerpen toegewezen voor 76.100 1. ; deze verklaarde daarop dat hij het eigendom voor (1 )

K

an

. Sch

oeffer

,

Historische

a a n t e e k e n in g e n D l.

II

(Mechelen,

z . j.) , b lz . 498. (2) P

r im s ,

(3) V

an

(4) F . P b lz . 74. (5) V (6) b lz .

an

A.

T

Geschiedenis van Antw., IX , S t r a e l e n , D l.

der

der

b lz .

III,

b lz .

13 1. 19 4 8 ),

S t r a e l e n , D l. V I , b lz . 7 4 -7 5 .

Historiek der straten... van Antwerpen,

14 9 .

(7) B

Bk.

12.

Gids van de O.-L.-V.-kerk te Antwerpen (Antwerpen

r im s ,

h ys,

V I,

ergm ann

,

Op. Cit.,

b lz . 4 19 , 6 18 .

2e

uitg. (Antw.

18 9 3 ),

250

III, FRANSE TIJD . B. KLOOSTERGEBOUW EN

Christiaan

Schrickx

uit

Meersel had

gekocht

(i).

Verder

komen we op de lotgevallen v a n het klooster terug.

Vlaanderen. —

We hebben reeds vernomen van het pro

test van de Gentse K apucijnen tegen hun uitdrijving. In was er in het klooster

een

hospitaal gevestigd

(2).

1809 Soms

1813 de Gentse semina risten, die naar Wesel werden gebracht (3). In 1828 was er een kosteloze jongensschool gevestigd (4) ; een ander deel van de gebouwen diende als krijgsm agazijn. D och in 1841-42 kocht verbleven er vaan delvluchtigen en in

de stad de gebouwen en het erf, om er nieuwe straten door te trekken. Reeds sedert

1816

dient de kerk als Protestantse

tempel. W e weten dat veel schilderijen uit deze kerk naar Brugge kwamen. Toen Mgr. Tanghe, vóór zijn vertrek naar K ongo in 19 1 1 , te E d ingen woonde, vond hij er een oude kelk, die blijkens een opschrift in de voet eveneens uit de Gentse sakristie kwam ; thans wordt hij echter niet meer teruggevonden, zoals P. Landelin ons vriendelijk mededeelt. T e Dendermonde werden de K apu cijn en op 25 Januari 179 7 uit hun klooster verdreven. Men verhaalt dat Ephraem van Hingene bij zijn baard werd buitengesleurd, dat de bejaarden schreiend hun verblijfplaats verlieten en op straat op hun knieën

vielen, terw ijl P. Gardiaan, Herculanus van Vorst,

hun enkele woorden van troost en opbeuring toesprak. Toen één van de Franse am btenaars de Overste w egstiet, antwoord de deze dat het hem vrij stond, op de straat te zeggen w at hij wilde. H ij werd niettem in aangehouden, onder voorwendsel dat er in het klooster een kroontje ontbrak, dat in de inventaris was opgenomen. P. G ardiaan bedaarde het morrende volk, m et de verzekering dat zijn aanhouding voor hem geen zwarig heid m eebracht. N a hogere tussenkom st, werd hij ’s avonds om

10

u. in vrijheid gesteld (5).

(1) A C B . I, 9 3 3 5 .

( i) B A G ., C . I X , 3, C . 2, 23.

( 3) P - J . V a n d e r M o e r e , De jonge levieten van het sem inarie van Gent ( B r u s s e l 18 5 6 ), b lz . 18 .

(4) B N ., t. X X I V , col. 4. A . B l o m m e , Chroniques de Term onde (Termonde 1900), pp. 288-89. Lees verhalen en legenden aangaande Anselm us van Nieuwerkerken bij A . v a n K e m p e n , D e abdijkerk van JJendermonde (Dendermonde 1902), blz. 31, n. 1. {5)

VLAANDEREN

251

Op 25 Oktober 1797 werd het klooster voor 300.0001. in bons verkocht; dit hoog bedrag telde in gewone munt voor niet méér dan 4.000 g. (1). De nieuwe eigenaars waren Antonius Vermunt en Willem Ottermans, gewezen dienstboden van het klooster, die beken den alles met bijzondere aalmoezen te hebben gekocht, om de gebouwen ten dienste van de Bisschop en de gelovigen van Dendermonde te stellen (2). Daarom waren ze blij, de kerk in 1803 weer te zien openen ; doch vier weken later werd ze ge sloten (3). Eerst in 1815 werd ze wederom geopend en als hulpkerk van de parochie erkend. Van af die tijd werd ze door Servatius van Mechelen (Antonius Ottermans) bediend (4). Deze was een van de eigenaars en liet zijn part na aan Willelmus van Wichelen, die in zijn testament van 8 Mei 1817 verklaarde dat dit deel ten voordele van het Dendermondse armbestuur moest worden verkocht (5). Feitelijk echter werd alles in 1837 voorlopig aan de Benediktijnen overgemaakt ; doch zo mogelijk zou alles later weer aan de Kapucijnen worden afgestaan (6). Dit is echter nooit gebeurd. Doch het tabernakel van de kerk verhuisde naar Hazebroek en vandaar in 1864 naar Handel (7). Twee schilderijen gingen eerst naar Antwerpen en van daar naar Brugge (Boeveriestraat) (8). Het klooster te A alst werd op 16 April 1797 gefloten, toen de hoogmis in de kerk juist was begonnen. Op 7 Pluviose VI werd alles voor 109.000 fr. verkocht aan Odeyn uit Gent, voor citoyen van Rotterdael uit Aalst (9) ; doch op 21 August 1806 kocht de stad het eigendom voor 23.256 fr. De gebouwen dienden voor hooimagazijn, bergplaats voor gestolen klokken, arsenaal van de brandweer, vergaderplaats voor de conscrits, krijgsgevangenis enz. Op een deel van het erf kwam later de pupillenschool. (1) A .

B lo m m e ,

Op. C it., p . 3 3 6 .

(2) A . B l o m m e . D iscours (prononcé 8 oct. 1899) (Anvers 1899), pp. 19-20. (3) B l o m m e , Chroniques, Op. C it., p p . 3 6 8 -6 9 . (4) B l o m m e , D isco u rs , p .

(5) (6) (7) (8) (9)

20.

A C B . I, 9459 (vroeger Dendermonde, Stadsarchief). V gl. Jo u rn a l hist. el litt., t. III, i»‘e Dec. 1836, p. 407. A C B . II, 3190, p. 340 ; 3200, p. 7 ; 7668, p. 7. A C B . II, 12.002, p. 12. SA G .V oor een verpachting van het terrein in 1809, zie A CB . I, ögssquat.

252


Een ander perceel werd bij de Graanmarkt ingelijfd. Daar bouwde men immers in 1836 een graanhal en een lokaal voor de maatschappij voor koophandel ; sedert 1843 diende dit gebouw echter voor lagere en sedert 1851 voor middelbare school (1). In 1804 kocht de S.-Martinuskerk liturgisch gewaad, van de Kapucijnen afkomstig. Twee beelden, van dezelfde oor sprong, staan thans in de Werfkapel (2) .De schone biecht stoelen verhuisden naar Merchtem, S. Antonius naar de hoofd kerk en, naar het schijnt, het hoogaltaar naar het Begijnhof (3). Het klooster te Oudenaarde, dat tussen de vestingen en de Wijngaardstraat gelegen was, werd op 6 Prairial V voor 12.100 fr. aan citoyen le Pape uit Oudenaarde verkocht. In 1858 deelt men mede (4) dat een deel ervan werd afgebroken en het overige tot burgerhuizen ingericht; de kerk diende als vergaderzaal voor de Sociëteit van S. Hermes. Voor K ortrijk hebben we reeds hoger het protest van de Kapucijnen tegen hun opheffing vermeld ; een tweede der gelijke tekst kwam op 14 Februari 1797, daags vóór hun uitdrijving (5). Op 14 Vendémiaire V II werd alles aan P. Ch. Steur en J. B. Babeuf voor 691.000 1. verkocht. Na de opheffing diende de kerk tot bergplaats van kanon nen en munitie. Een tijdje toch werd het heiligdom op verzoek van de buren en de municipaliteit heropend, doch op 28 Sep tember 1797 wederom gesloten. Daarna diende het tot gevan genis en het klooster tot gendarmerie ; de kerk werd zelfs magazijn van guano ! Doch in 1875 kreeg ze weer een vrome bestemming, toen ze werd aangekocht om te dienen als ver (1) P.

V a n N u f f e l , H istoriek der oude straten... der stad A a lst ( A a l s t 1 9 1 4 ) ,

b lz . 10 4 . (2) V

an

N

u ffel

, b lz .

38,

99.

(3) F L „ Dl. X X X I I , 1949, blz. 134. E r bestaat een uiterst zeldzaam brochuurtje van de herhaaldelijk geciteerde P. V a n N u f f e l , D e Paters K ap u cien en in A a lst u it hun sticht verdreven. H et verscheen, zonder plaats of jaar, als overdrukje uit H et N ieu w s van den D ag, 13 A pril 1939. (4) E . V a n d e r s t r a e t e n , Recherches sur les com m unautés r elig ... a A u d enarde, t. I (Audenarde 1858), p. 110. (5) B K ., cod. 522 ; H and. gesch. en oudh. K r in g K o r trijk , N. R ., Dl. X , 1931,

blz. 36, 37, 40 ; vgl. nog A N P ., F 1* 1010, Jemappes.

VLAAN DEREN

253

gaderzaal voor fabrieksmeisjes (1). Na erg tijdens de oorlog van 1940-44 gehavend te zijn geworden, werd besloten ze af te breken. De monstrans van de kerk werd reeds veel vroeger aan de pastoor te Marke voor 100 Franse kronen verkocht. Te M enen werden de Kapucijnen op 17 Januari 1797 gewapenderhand uit hun klooster gedreven. De stad wist echter te beletten dat de gebouwen verkocht werden ; veel gelovigen vroegen overigens dat de kerk zou geopend blijven. Dit werd toegestaan ; men mocht er bidden, doch geen mis lezen. Spoedig diende ze echter voor allerlei profane doelein den (2). De tuin was aan Jos. Ghesquiere toegewezen (3) ; een ander perceel werd op 7 Ventose VI voor 66.800 1. ver kocht (4). Het klooster diende sedert 1859 tot vredegerecht ; vroeger ook tot magazijn, kazerne, krijgsgasthuis, concertzaal, Pro testantse tempel, lazaret en lagere school. Voorlopig was de kerk parochiekerk in 1806-20 ; doch in 1873 werd ze dit definitief, terwijl de pastorie in een deel van het klooster werd gevestigd (5). Te lep er werd alles op 16 November 1797 voor 43.100 fr. aan Jan Terryn en Constantijn Vergeelzoone verkocht. De gebouwen werden ten dele afgebroken en de gronden bij aanpalende brouwerijen ingelijfd. Een ciborie met opschrift Capucinorum Yprensium diende nog in 1940, en thans wellicht nog, in de kerk te Renescure (Nd.). Een schone kelk in de kathedraal te leper schijnt ook van het klooster afkomstig, doch een opschrift is er niet op te zien. Te Veurne werden de gebouwen en de tuin op 18 Pluviose VI aan Pierre van den Bussche, Louis Cappul en Emmanuel Willems, allen uit Veume, voor 325.000 1. verkocht. De bevol king vroeg echter, de Paters te laten terugkeren, omdat kerk (1)

F

r

. D

e

P

otter

.

Gesch. der stad Kortrijk,

D l.

II I (Gent 1876),

35 I_ 5 2 (2) R e m b r y - B a r t h , t. III, pp. I 54-58. i 6 9 . 416-17. (3) Menen, Gemeentearchief, I, 569. (4) S A B ., Domeinen, n° 9. (5) R e m b r y - B a r t h , t. I, pp. 29, 30, 35, 37, 38 ; t. III, p. 416.

b lz .

254

l n - FRANSE

t ij d

.

b

. KLOOSTERGEBOUW EN

en klooster na de brand van 1782 met de penningen van de inwoners waren herbouwd en veel buitenlieden, vooral uit Oostduinkerke en Adinkerke, waar de kerk in brand was gestoken, bij de Kapucijnen hun godsdienstplichten kwamen vervullen. Er is echter niets van gekomen (1). De biechtstoelen en beide zijaltaren staan thans in de kerk te Adinkerke ; het hoogaltaar stond er eveneens, doch in 1927 werd het door een ander vervangen. Waar eens de Kapucijnentuin was, heeft de Staat nu onlangs de gebouwen van een Atheneum en Middelbare School laten optrekken. Te Oostende werd de inventaris op 5 December 1796 opge maakt. Op 30 Januari 1797 kregen de gebroeders Linderson verlof om uit de kerk een altaar weg te halen dat hun eigendom w a s ; het diende waarschijnlijk als rustaltaar tijdens de processie. De tuin werd door de Paters niet meer beplant of bezaaid, zodat het bestuur hem op 21 Thermidor V (8 Augustus 1797) openlijk verpachtte. Reeds op 7 Juni van hetzelfde jaar waren de religieuzen door gendarmen buitengezet. Dezelfde dag leverden ze een schriftelijk protest in ; doch dit was reeds vroeger opgemaakt, daar het ook nog de handtekening draagt van Raimundus van Boechoute, die reeds sedert 27 Maart was overleden. Op 15 Juni van hetzelfde jaar werd de aanvraag gedaan om de kerk te heropenen en op 24 Juni stond men dit inderdaad toe. Op 6 Juli gebeurde dit plechtig en onder grote toeloop zong P. Gardiaan er een « pontifikale » mis, met muziek. Op 17 Juli zond men naar de bevolking een gedrukte oproep om in de geplunderde Kapucijnenkerk bijeen te komen om te beraadslagen hoe ze weer van het nodige kon worden voor zien. De Fransen vonden dit in strijd met de geldende wet geving, zodat de kerk op 17 Juli moest gesloten worden ; doch wellicht werd dit niet uitgevoerd. Op 5 Juli 1797 had men een aanvraag gedaan om het ver vreemde zilverwerk terug te krijgen, doch daar zag het Cen traal Bestuur geen reden toe. Twee dagen later werd in de (1 ) D l.

II

F

r

. D

e

(V eu rn e,

P

otter

, E. R

o n se

z. j.) , b lz . 3 4 7 .

en P . B

orre

,

Geschiedenis der stad... Veurne,

VLAAN DEREN

255

kerk een vergadering belegd om in de kosten van de kerk fabriek te voorzien ; de volgende dag werd inderdaad een nieuwe klok bezorgd en men vond ’t nuttig, ook kerkmeesters aan te stellen... De toestand verergerde, toen te Oostende niemand de eed van haat aan het koningschap wilde zweren ; daarom werd de kerk op 28 September 1797 wederom gesloten. Op herhaald verzoek van 29 September en 6 Oktober 1797, werden op 8 Oktober beide Oostendse kerken weerom geopend, doch het was verboden er dienst te doen. De toestand veranderde op 5 December 1797 toen drie Kapucijnen, Georgius vanOostakker, Camillus van Kluizen en Humbertus van Oostwinkel, op het stadhuis de eed gingen afleggen en twee dagen later verklaarden dat ze de Kapucijnenkerk verkozen om er hun godsdienstige oefeningen te houden ; op 8 December begonnen ze daar inderdaad mee. In December 1797 werd het eigendom te Brugge voor 410.400 1. verkocht ; daar het echter voor 3 /4 in bons betaal baar was, maakt dit slechts een bedrag van 18.000 g. uit. De kopers waren Michiel Pruyssenaere en I. van Heule. In 1800 werden de diensten in de Kapucijnenkerk verricht door een zekere P. Bona ventura (1). Het klooster alleen was door een zekere Rosselt op 10 Februari 1798 aangekocht ; doch in September van hetzelfde jaar werden de gendarmen erin gehuisvest. Dit belette niet dat Rosselt er tien dagen later een brouwerij van maakte. Toen het Konkordaat de R.-K. Godsdienst hersteld had, werd in de Kapucijnenkerk een Te Deum gezongen (2). In een status van het bisdom Gent, waartoe Oostende toen behoorde, staat de Kapucijnenkerk in 1803 als sukkursaal vermeld, bediend door een zekere Jan De Keyser. In 1807 vond het bisdom Gent het echter nodig de kerk te laten slui

(1) D it was een D iskals uit het klooster te Brugge, L . Desm edt ; zie over hem, G. F. T a n g h e , Parochieboek van Damme (Brugge [1862]), blz. 112-13. (2) In Januari 1802 was de parochiekerk nog a ltijd gesloten, om dat de priesters de eed niet wilden afleggen. Van de Fransen trachtten ze de kerk weer open te krijgen, om dat de K apucijnenkerk te klein was (A N P., F 1* 379, L ys).

256


ten, omdat ze aan partikulieren toebehoorde. Het had ze nochtans liever behouden en ook de stad stond op dit stand punt. In 1813 waren er weeral moeilijkheden. Later kwam alles in orde en sedert onheuglijke tijd is de kerk thans sukkursaal van de hoofdkerk (1). We eindigen met enkele gegevens aangaande het klooster te Brugge, waarop we verder zullen terugkomen, omdat het samen met Velp in de X I X e eeuw de bakermat geworden is van de tegenwoordige Belgische Provincie. Met dankbaarheid moeten we vooreerst aan de vaderlijke zorg van het Brugse Vikariaat herinneren. Zo gauw het zeker was dat men de opheffing niet kon tegengaan, riep het op 30 Oktober 1796 de pastoors uit de stad bijeen, om hun aan te zeggen dat ze ten spoedigste met hun kerkmeesters moesten beraadslagen, hoe de Paters voortaan in de parochiekerken mis konden lezen, biecht horen en nog andere bedieningen vervullen (2). Op 4 November 1796 werden de Kapucijnen inderdaad gewapenderhand uit hun klooster gedreven. Voor hun tal rijke ouden en zieken hadden ze verschillende ziekenzalen ingericht, met een kapel om er mis te kunnen lezen of horen. Op 23 November 1796 keurde het bisdom deze regeling goed ; doch slechts zij die waarlijk ziek waren, mochten er celebre ren (3). Op 4 Augustus 1797 had de Syndicus de Schietere van Kaprijke laten weten, dat het klooster niet kon verkocht worden, daar het aan de stad toebehoorde (4) ; maar daar stoorden de Fransen zich natuurlijk niet aan. Om te redden wat er te redden was, kwamen de Oversten

(1) Deze overvloedige gegevens komen uit liet Stadsarchief, het A rchief der K apucijnenkerk te Oostende, S A B . (Domeinen) , B A B . en vooral uit een thans verloren Dagjournael, 1793-1802, volgens aantekeningen aan P. Marcellus van S.-N iklaas, door Ch. Menegheer bezorgd. Deze Oostendenaar berichtte in 1881 d at L eo X I I I , toen hij te Brussel N untius was, in 1844 te Oostende een tijdlan g verbleef en iedere nam iddag omstreeks 3 u. op de Kom m uniebank van de K apucijnenkerk ging knielen en bidden. (2) Annuarium, fase. IV , pp. 20-35 127. (3) B A B . (4) Archiven-Boek van Hond den Heerd, Dl. I (Brugge, z. j.), blz. 40.

VLAAN DEREN

25 7

en de aanwezige Paters op 5 Oktober 1797, daags vóór de verkoop, bijeen, om hun voorzorgen te nemen. Vijf edelmoe dige weldoeners hadden hun diensten en geld aangeboden, om het eigendom terug te kopen. Het waren de heren van Huerne van Puyenbeke, P. van Nieuwenhuyse zoon, Jan Jooris, Willem Deys en Juliaan Goethals. Een akte werd opgemaakt, waarbij de Paters genoemde heren machtigden en verzochten het eigendom te kopen, zelf of door anderen. Vier jaar lang moest het in stand blijven, zonder dat men het mocht afbreken of verkopen, tenware de Paters het zo zouden verlangen ; doch het ondertussen gebruiken of verhuren mocht men gerust. Kon de Orde heringericht worden, dan kregen de Paters alles terug, tegen de koopprijs, vermeerderd met een interest van 4 % . Doch na verloop van deze jaren konden de kopers ermee doen wat ze begeerden, tenzij de klooster lingen, met hoop op eventueel herstel van de Orde, nieuw uit stel zouden vragen. Dit stuk werd door alle Paters onderte kend ; doch P. Gardiaan, Joannes Baptista van Erembodegem, en P. Kustos, Seraphinus van Oostende, meenden in geweten er een verklaring bij te moeten voegen, waarin ze uiteenzetten hoe dit alles met hun gelofte van armoede in overeenstemming kon worden gebracht en hoe ze later het nodige bedrag door bédelen hoopten bijeen te krijgen (1). ’s Anderendaags werd het goed verkocht. Een zekere Gillet begeerde het absoluut en aldus ging het nogal duur weg. Eindelijk werd het voor 231.200 1. toegewezen aan landmeter Millecamps, die dadelijk verklaarde het voor de timmer man Antoon De Rycker uit Brugge te hebben gekocht (2). Dit waren eenvoudig de mandatarissen van hoger genoemde weldoeners. Voor de verdere lotgevallen van het klooster, verwijzen we naar een volgende hoofdstuk. (1) A C B . I, 7473. (2) A C B . I, 7474 - 75 -

C. DE UITGEDREVEN KLOOSTERLINGEN

Verklaring van onderdanigheid aan de Republiek. — Zoals hoger gezegd, werd de veroordeelde Constitution civile du clergé reeds in September 1794 afgeschaft ; in ons land werd daarop ook nooit een eed geëist. Op 21 Februari 1795 was overigens theoretisch vrijheid van godsdienst afgekondigd. Doch in Frankrijk werd op 7 Vendémiaire IV (29 Sep tember 1795) een nieuwe verklaring geëist, namelijk dat men zich aan de wetten van de Republiek zou onderwerpen. Daar in deze wetten ook maatregelen tegen de godsdienst waren vervat, is het begrijpelijk dat de meningen verdeeld waren, of men al dan niet in geweten een dergelijke verklaring mocht afleggen. In Noord-Nederland werd deze verklaring van de priesters geëist, omdat men hen als ambtenaren van de Staat beschouwde. In het Zuiden werd zulk een eis over het alge meen eerst op het einde van Januari 1797 afgekondigd. Ondertussen had Pius VI getracht een verzoening met Frankrijk te bewerken door de Breve Pastoralis sollicitudo (5 Juli 1796), waarin hij onderwerping aan de burgerlijke wetten aanprees. Kardinaal Pieracchi, die de tekst naar Parijs moest overdragen, werd er echter zo slecht onthaald, dat hij zijn brieven niet afleverde. Doch einde Augustus wist men algemeen dat de Breve bestond, al twijfelde men ook aan haar echtheid. Wie ze aanvaardde, vond daar veelal een reden in om nu de nieuw voorgeschreven verklaring af te leggen. Kardinaal van Frankenberg echter weigerde, terwijl zijn Grootvikaris Huleu de eed toeliet, evenals de Rougrave, groot vikaris te Luik, die, na een zekere aarzeling, er zich ook voor uitsprak. Prins-Bisschop de Méan was naar het buitenland gevlucht. Ook te Gent waren twee Vikarissen ervoor, evenals de Gryse te Brugge. leper en Doornik lieten het formulier toe en maakten het zelfs verplichtend ; reeds vroeger hadden ze het overigens voor het Franse gedeelte van hun bisdom aan vaard en voorgeschreven.

VERKLARING VAN ONDERDANIGHEID. EE D VAN HAAT

259

Te Gent liepen de meningen van het begin af aan uiteen en daarom besloot het bisdom op 5 Mei 1797 enkele pastoors ter beraadslaging bijeen te roepen. Dit gebeurde op 9 Mei. De meerderheid vond de verklaring ongeoorloofd; doch men besloot nog een tweede vergadering te beleggen en ondertus sen te informeren wat men in de andere bisdommen van zins was. Volgens de ingewonnen inlichtingen, vooral vanwege de Kardinaal, besloot men op 13 Mei de eed niet te zweren, tenzij Rome het zou toelaten of de Kardinaal het voorbeeld geven. Iedereen kon zelf beslissen of hij, na zijn weigering, zijn kerkelijke bedieningen nog zou voortzetten of niet. Te Parijs zou men ondertussen intrekking van de eis trachten te verkrijgen ; weer op 18 Mei drong iedereen op een smeek schrift naar Parijs aan en op 28 Mei werd inderdaad in deze zin geschreven ; de deken en de pastoors uit het Dendermondse stuurden de volgende dag nog een afzonderlijke brief naar hetzelfde adres. Dit alles bracht echter geen oplossing en kon aan de verdeeldheid in het bisdom geen einde maken (1).

Eed van haat aan het Koningschap. — Op 5 September I797 (19 Fructiodor V) werd nu een eed van haat aan het Koningschap en de anarchie en trouw aan de Republiek en de Konstituties van het jaar III van alle geestelijken, bedienaars van de eredienst, geëist ; wie weigerde, zou zonder genade bui ten het land worden verbannen. Dat het formulier geweldig werd betwist, blijkt uit het grote aantal boekjes dat we erover bezitten en niet minder uit de grote hoop bewaarde archiefstukken (2). Onder de tegenstanders ontmoeten we Kardinaal van Frankenberg, die daarom buiten het land moest blijven. Ook Bisschoppen die veilig in het buitenland zaten, spraken zich in dezelfde zin uit. Doch het tegenovergestelde standpunt werd wederom ingenomen door Huleu. Wat méér is, de bis dommen leper en Doornik, evenals de Synode te Luik, schre (1) B A G ., Acta. (2) A C B . I, 6210, 6300, 7868-72, 7879-84, 7886, 7891-92, 7904-06, 20.149, 21.176-95, 21.199-205, 21.207-18, 21.220-24, 21.581, 21.585-87, 21.590-91, 2 i- 595-95quinq.

2 Ó0

III. FRANSE TIJD. C. U ITGED REVEN KLOOSTERLINGEN

ven voor, in deze aan de Fransen te gehoorzamen (i). Doch in Februari 1798 nam Prins-Bisschop de Méan stelling tegen de Rougrave, hetgeen aan enkele vertrouwelingen werd medegedeeld. Hij deed zulks na afspraak met de Kardinaal en de Bisschoppen van leper en Roermond (2) ; doch het duurde 20 maanden voordat hij openlijk zijn standpunt af kondigde. Te Brugge was de Grootvikaris de Gryse eveneens voor de eed gewonnen. Dit gebeurde ook te Gent, waar de kwestie in het Vikariaat onenigheid bracht ; tot in 1801 bleef het in twee kampen verdeeld. Iedere partij had haar nog bewaarde registers van Acta en in beide reeksen worden Kapucijnen vermeld, voor aanvraag en vernieuwing van jurisdiktie. Zo waren dus ook religieuzen hierin verdeeld, al volgden ze gewoonlijk de gedragslijn van de bisdommen waarin ze ver bleven. Niettemin zocht Mauritius van Turnhout van uit Maastricht in 1797 raad aangaande de aangelegenheid (3). Firmus van Horen van S.-Truiden, die in het Luikse bisdom verbleef, nam blijkbaar geen vrede met de oplossing die daar was gegeven. Reeds in 1793 had hij te S.-Truiden een boekje over de Franse grondwet uitgegeven. Het verscheen in twee verschillende redakties, een kortere, voor het gewone volk : Sermoon tegen de scheinheilige aanspraak van de lidmaaten der Nationale Conventie (4) ; en een langere, hoofdzakelijk voor priesters en ontwikkelden bestemd : Sermoon ontledende de Fransche Constitutie. De titel van Sermoon is natuurlijk onge

woon vooreen boek van 167 + 2 blz. (5) ! (1) D a r is , t. II I, pp. 38-39, 148-50. (2) A C B . I, 2 1.18 0 ; B u il. de la Soc. d ’A r t... de L ièg e, t. X X X V I I I , 1953, pp. 72-73. (3) F L ., Dl. X X , 1937. blz. 60-62, 89-93. (4) Exem pl. in A C H ., 33 blz., z. pl. of ja a r ([1793]. V gl. Jo u rn a l hist. et litt., 1793, t. II, p. 190). (5) Men mag niet uit het oog verliezen, d a t de eigenlijke preek slechts gaat to t blz. 5 8 ; daarop volgen dan A en m erking en (blz. 5 9 - 1 1 9 ) en A anm erkingen over de Fransche C onstitutie (blz. 1 1 9 - 6 7 ) . De schrijver w ordt aangeduid m et de beginletters F. F. C. S. T . L,., d at is : F. Firmus, Capucijn, S. Theol. Lector. O p blz. 1 6 7 - 6 8 geeft d it boekje e e n r e k l a a m v o o r F i r m u s ’ W apenhuis e n voor verschillende andere boekjes, w aarvan het Sermoon op de gelukkige hersteltenis van den vrede, b ij *t uitroeien van het zoo-genaamt Patriotschap

(*793) wel y a-n dezelfde schrijver zou kunnen zijn.

EE D VAN HAAT AAN H ET KONINGSCHAP

In 1797 liet

2Ó I

nu in het Frans drukken : Réflexions contre les observations de M . Ernst (1) ; doch nergens leest men dat hij wegens deze uitgave met Luik of met de Fransen moeilijkheden zou hebben ontmoet. Heel de kwestie van de eed is een tragisch misverstand. Had Rome maar dadelijk een oplossing gegeven, dan zou er geen schisma zijn gekomen. Maar de Paus en de Kardinalen hadden tijd nodig om de zaak te onderzoeken ; in het land kon men echter niet wachten... Wél wilde Rome de eed veroordelen en men wist het ; doch terwijl duizenden priesters bij deze gelegenheid spoedig ter deportatie werden veroordeeld, kon het dekreet noch onder tekend noch verstuurd worden, daar de Fransen ondertussen Rome waren binnengevallen en de Paus hadden gevangen gezet. De Breve is nooit in ons land aangekomen noch verstuurd. Er waren immers ondertussen nieuwe feiten voorgekomen. In Rijnland werd een dergelijke eis door de Fransen gesteld als bij ons en daar werd de eed in 1797-98 door de kerkelijke over heid toegelaten te Freiburg, Mainz en Keulen ; Trier schreef de eed voor sub poena suspensionis ipso facto incurrendae. Er kon dus geen sprake meer zijn van het afkondigen van een pauselijke veroordeling. Doch in 1801 eiste Pius VII wel een soort van retraktatie ; doch dit moet men ook goed begrijpen. Volgens de opvattingen van de Paus, verbood de Legaat Caprara op 2 December 1801 van uit Parijs, in het vervolg nog vóór of tegen de eed te schrijven. Wél moesten de beëdigden een formulier van onderwerping aan de H. Stoel ondertekenen ; doch aan de onbeëdigden, wier koenheid hij prees, werd toch herinnerd dat ze niet mochten vergeten in de tegenpartij « aliquos non tam pravitate cordis quam intellectus errore et specie quadam charitatis in proximos deceptos egisse » ; dus mocht men ze niet als schismatieken, ketters of geëxkommuniceerden behandelen. Iedereen wist immers dat Pius VI nooit enige censuur of kerkelijke straf tegen hen had uitgesproken ; F ir m u s

(1) S.-Trond 1797. D e schrijver w ordt aangeduid als P. T . [ = Petrus Theo dorus] van Horen.

2 Ó2

III. FRANSE TIJD. C. U ITG ED REV EN KLOOSTERLINGEN

en zo er geen andere redenen aanwezig waren, moesten ze daarom niet van kerkelijke bedieningen worden uitgesloten (i). In alle geval, aangezien de zaak zo onzeker en betwistbaar was, is het onrechtvaardig de beëdigden als slechte priesters te beschouwen, zoals tot op onze dagen veelal wordt gedaan. Natuurlijk moeten wij de koenheid en het idealisme van de onbeëdigden bewonderen, doch de anderen mogen we niet te streng beoordelen. Verder komen we op de kerkvervolging terug, waartoe deze kwestie aanleiding heeft gegeven ; doch eerst moeten we een woord zeggen aangaande de Boerenkrijg, waarbij ook zoveel priesters en Paters waren betrokken.

De Boerenkrijg. — De aanleiding tot de Boerenkrijg was het afkondigen van de wet op de loting of konskriptie, op 3 September 1798. Alle ongehuwde mannen van 20 tot 25 jaar moesten soldaat worden. Ze werden in 5 klassen verdeeld, die beurtelings zouden worden opgeroepen. In ons land was het gedwongen soldatenleven totaal onbekend en alle legers die men hier had gekend, bestonden uit vrijwilligers. De nieuw afgekondigde wet was des te hatelijker, omdat men de wapens moest opnemen ten voordele van de overweldiger en van een land dat men haatte, wegens zijn verdrukking en ongodsdien stigheid. Men zou moeten strijden tegen vreemde naties, die ons misschien van het uitheemse j uk hadden kunnen verlossen... Nuchter beschouwd, was de Boerenkrijg een hopeloze en roekeloze onderneming. Men kon wel enkele duizenden boeren bijeenkrijgen, doch ze waren ongeoefend en slecht bewapend. De burgerij en de steden bleven afzijdig en onverschillig. Om de dierbare vrijheid te bevechten, rekende men natuurlijk op steun van het buitenland ; doch het was weinig waarschijnlijk dat er van daar hulp zou opdagen, daar niemand tegen het sterkste leger van Europa de wapens durfde opnemen. Met moeite kon men van elders wat geld en wat steun verkrijgen. Tussen 24 en 25 Oktober 1798 hadden de Engelsen wel ge (1) A C B . 1, 20.411, 21.234-35 ; Synod., t. II, pp. 547-50. Miscellanea in honorem L . van der Essen ( B r u x e l l e s - P a r i s 1947), pp. 915-24 ; B uil. de la Soc. d 'A rt... de Liège, t. X X X V I I I , 1953, pp. 95, 96, 98.

DE BOERENKRIJG

263

probeerd om bij Blankenberge te ontschepen (1), doch dit was mislukt, alhoewel het overal anders werd rondgestrooid. Reeds op 12 Oktober 1798 waren er te Overmere tussen Fransen en burgers incidenten geweest (2) ; doch de eigenlijke Boerenkrijg begon eerst op 20 Oktober te Westerlo en dadelijk nam de gewezen Kapucijnennovice van Gansen (3) de leiding ; tot aan zijn dood in 1842 stond hij hoog in aanzien (4). Reeds op 29 September van het vorige jaar was hij overigens met de Fransen te Tongerlo in botsing gekomen (5). Elders werd het voorbeeld van Westerlo dadelijk gevolgd en overal vond men steun bij priesters en Paters (6). Een myste rieuze figuur ontmoet men te Meerhout, nl. een Pater overal bekend onder de naam van Suske de Metser. Hoe hij aan deze schuilnaam kwam, blijft een raadsel. Ging hij wellicht als metselaar gekleed ? Of was zijn vader of waren zijn broers metselaars ? We weten er niets van. Eigenlijk heette hij Ceusters. Gewoonlijk beweert men dat hij Minderbroeder was ; doch daar in deze Orde geen Pater Ceusters bekend is, moet men wel denken aan de Kapucijn P. Juvenalis Ceusters van Meerhout. Onbegrijpelijk is het,dat men beweert dat niemand wist wie hij eigenlijk was ; zo zijn familie nog in het dorp woonde, moest iedereen toch weten dat uit het huisgezin Ceusters een zoon Kapucijn was. In 1797 was hij conrector van de Latijnse school te Eindhoven (7), doch men weet niet of het onderwijs daar in deze woelige tijd nog voortging. A l even wonderlijk is het, dat Verhaegen, in zijn grondige opzoekingen aangaande de Boerenkrijg, hem nergens schijnt te hebben ontmoet, alhoewel de plaatselijke gegevens zo overvloedig en zo goed bepaald zijn (8), dat alle twijfel schijnt uitgesloten.

t. III, (3) Dl. V II I, blz. 454.

(1 ) V e r h a e g e n , (5) Ib id .,

pp.

277,

347-49t. III, pp. 389-92.

(2) Ib id ., p p . 3 0 7 ,

p . 360.

(4)

V erh aeg en ,

336.

(6) B ij A l b e , I n de K em p en trompt de hoorn (Tongerloo [1948]), blz. 200 en volgende, speelt naast van Gansen een zekere P. X averius ook een r o l ; die heeft echter nooit bestaan. (7) S c h (8) J .

u tjes,

H.

D l.

III,

J o n g e n e le n ,

b lz .

573.

Bouw stoffen voor de geschiedenis van M eerhout

(Meerhout-Turnhout [1900]), blz. 269-70 ; (Tongerlo 1951). blz. 103.

J. M e e rb e rg e n ,

Priesternam en

2 6 4 III. FRANSE TIJD . C. U ITG ED REV EN KLOOSTERLINGEN

Met de juist vermelde gewezen Kapucijnennovice van Gansen, trok Suske de Metser in alle geval naar Diest op 13 November 1798. De Boerenkrijg sloeg over naar het Land van Waas en Klein-Brabant ; in dit laatste gewest nam Rollier de leiding. Te S.-Amands woonde bij pastoor Cammaert zijn eigen broer, Caelestinus van Bornem, die wegens het sluiten van het novi ciaat Leuven had moeten verlaten (1). Te Puurs schuilden verschillende Kapucijnen. In 1798 zochten de Fransen er te vergeefs Lupus van Dendermonde en Optatus van Lille. Dio nysius van Willebroek zat hetzelfde jaar te Ruisbroek en werd er aangehouden. Ook Amandus van Oostakker werd op 7 De cember 1798 te Puurs te vergeefs gezocht. P. E u g e e n [ v a n B o r n e m ] (2) heeft een overlevering aangetekend aangaande een Kapucijn, die in de Besloten Tijd te Bomem zou zijn bevroren. Zou het soms Amandus zijn, die feitelijk te Puurs op 3 Februari 1799 overleden schijnt ? of moet men denken aan Abundius van Merchtem, te S.-Amands op 2 Februari 1798 bezweken ? Op 24 Oktober 1798 werden de Kapucijnen te Mechelen ’s nachts in hun schuiloord aangehouden, uit weerwraak voor het optreden van de Boeren. En op 19 November beval de politie van uit Parijs verschillende Kapucijnen uit het klooster te Aarschot aan te houden, evenals 20 of 22 die, zoals beweerd werd, te Brussel in de Huidevettersstraat bij een zekere Hélain tegen de Fransen samenspanden en aan de Boerenkrijg mede plichtig waren (3). Omstreeks deze tijd werden Gregorius van Aalst en Jordanus van Geraardsbergen als medeplichtig op 23 Oktober 1798 te Merchtem aangehouden ; door de krijgsraad werden ze echter op 30 Oktober te Brussel vrijgesproken (4). Slechter verliep het met Maximus van Merchtem, die op 19 November 1798 in zijn geboortedorp werd aangehouden en naar het eiland Rhé gedeporteerd. (1) D l. V II, § 1010 ; A . S u y k e n s , Franse Revolutie en Boerenkrijg in Klein-Brabant (Brussel 1948), blz. 236, n . 388 ; M e e r b e r g e n , Op. Cit., blz. 9 3 -9 4 (2) Bornhem in den Beloken T ijd (A alst 1899), blz. 24. (3) Annuaire, pp. 202-03. (4) De Brabander, Dl. III, 1923-24, blz. 65, 193-85.

BOERENKRIJG. BESLOTEN TIJD

265

De Boerenkrijg ontbrandde eveneens in Hageland, WaalsBrabant, Luxemburg en Luik. Theodardus van Thuin, Mansue tus van Presseux en Modestus van Lier werden veroordeeld omdat ze de opstand hadden aangepredikt. Hetzelfde lot trof om dezelfde reden Timotheus van Aken, die op 7 Novem ber 1798 te Malmedy werd vastgezet; op 8 Januari 1799 naar Luik overgebracht, werd hij op n Juli 1799 weer vrijgelaten. Fidelis van Stavelot, die bij zijn moeder terruggetrokken leefde, was de voorhoede van het «leger van J.-C. »om haar ij ver gaan gelukwensen. Dit werd aangeklaagd en hij werd aan gehouden, samen met een troep Boeren ; twee jaar lang bleef hij in de gevangenis (1). We kennen nog verschillende andere Kapucijnen die om streeks deze tijd werden aangehouden ; doch het is niet zeker dat het iets met de Boerenkrijg te maken had.

De Besloten T ijd . — Daar de Fransen in de Boerenkrijg het bewijs meenden te hebben gevonden, dat de geestelijk heid de bevolking tegen hen opruide, begon nu een verbitterde jacht op priesters en Paters. De eed van haat aan het Koningschap moest alleszins worden afgelegd en op 8 Novem ber 1798 werd voorgeschreven, overal een lijst van beëdigde en onbeëdigde priesters op te maken. Daar weinigen de verklaring aflegden en de gelovigen de beëdigden overigens verafschuwden, werd er bijna nergens nog mis gelezen. Nu kreeg men bij ons de toestand die reeds sedert enkele jaren in Frankrijk heerste. Deze sombere periode van kerkvervolging heet men de «Besloten Tijd » en ze duurde lange maanden. In 1800 stuurde Gisbertus van Lummen naar een niet genoemde konfrater het Latijnse jaarschrift : Confra ter absConse, absConDo et Me ; en hij voegde erbij, als het eenmaal weer vrede werd, dat ze dan elkaar zouden gaan bezoeken (2). Nu ontstonden op veel plaatsen zogezegde blinde missen en blinde loven (3), soms met gezang en orgelspel, doch zonder (1) B uil. des Biblioph. Liég., t. I, 1882-83, p. 313. (2) É F ., t. IL . 1937, P- 7 I 5 (3) Voor blinde loven gehouden door de gewezen novice Eugenius van Leuven, zie N F ., Dl. V, 1922, blz. 100-01.

266

III. FRANSE TIJD . C. U ITG ED REV EN KLOOSTERLINGEN

celebrant. In de geest verenigde men zich met een priester, die alleen op een geheime plaats de H. Mis opdroeg. Slechts in enkele buitenparochies waagde men het nog, in tegenwoor digheid van enkele vertrouwden te celebreren. Overal hadden de bisdommen de uitvoerigste volmachten verleend en van alle uiterlijke plechtigheden ontslagen, zowel voor het mislezen als voor het toedienen van de H. Sakramenten (i). Blinde missen kwamen op zoveel plaatsen voor, dat de Fransen de vraag stelden, of men ook de kerkbaljuws, kosters enz. niet als bedienaars van de eredienst moest aanzien en van hen dus ook de eed eisen (2). Walen en Vlamingen verdedigden hun priesters en deden al wat ze konden, om hun veiligheid te verzekeren. Als er ergens huiszoeking gehouden of een inval zou worden gedaan, verwittigden de « municipalen » zoveel mogelijk tijdig de op gezochte geestelijken. Elders trakteerden de gelovingen de gen darmen of gaven hun geld, om te doen getuigen dat ze overal te vergeefs hadden gezocht (3). De Paters trachtten te redden wat te redden was en velen legden daarbij een onverdroten ijver en veel durf aan de dag. Ze kregen uitgebreide volmachten, ook inzake huwelijken (4) ; te Zinnik o. a. maakte Fabianus van Houdeng-Gcegnies zich door dit ministerie verdienstelijk (5). Te Brugge werden op 24 December 1798 alle goedgekeurde biechtvaders tot missionarissen aangesteld, met uitgebreide volmachten, ad revocationem. Op 24 Januari 1799 kreeg Desiderius van Nevele in hetzelfde bisdom uitvoerige fakulteiten ad revocationem (6). Dezelfde gunst verkreeg Ephraem van Hingene te Gent op 8 Dec. 1798. Reeds op 7 Jan. 1797 overigens had dit bisdom aan Godefridus van Aalst verlenging der jurisdiktie van alle Kapucijnen verleend. Daar ook werd op 13 Mei 1798 voor Petrus Chrysologus van (x) Zie b. v . zulke vergunningen te G ent op 17 Mei, 29 Septem ber en 23 O k tober 1 7 9 7 in B A G ., Acta. (2) A N P ., F 1* u i , Sam ber en Maas. (3) P - J- G o e t s c h a l c k x , Geschiedenis van het bisdom van Antwerpen, Dl. I V (Eekeren-D onk 1910), blz. 438 ; vgl. daarmee Annuaire, p. 407. (4) B. v. Dl. IV , § 458. (5) D l. IV , § 1281. (6) B A B ., Acta.

D E BESLO TE N T IJD

267

Oostende de jurisdiktie vernieuwd; doch zo ondertussen alle Grootvikarissen afwezig waren, gold dit ad revocationem. Ook te Gent kreeg Illuminatus van Hamme op 2 Februari 1800 de machtiging om op S.-Michaelsparochie kinderen te dopen, zo hij maar de doopakte in het bisdom afleverde (1). Voor Cajetanus van Herne werd door Mechelen op 28 Augustus 1802 de jurisdiktie tot nader order vernieuwd (2). De lijst zou natuurlijk merkelijk kunnen worden uitgebreid. Te Maaseik had men in de Besloten Tijd onder de grootste apostelen Elisaeus van Maaseik, Paulinus van Gelinden en Maternus van Aalst (3) ; te Oostende werkten Willelmus van Wichelen, Januarius van Eksaarde en Hilduardus van Lede (4). In het klooster te Maaseik werd in 1802, in een plaats dicht bij de kerk, de mis in stilte opgedragen. De gelovigen zaten in de kerk, zonder de priester te zien ; doch de delen van de mis werden door een gekend teken aangegeven, zodat de mensen zich met de celebrant konden verenigen. Men hoorde biecht en deelde de Kommunie uit in de refter. Eens toch kwamen de gendarmen het klooster onderzoeken en sluiten. P. Gar diaan, Galenus van Geldern, werd gevangen meegevoerd naar het klooster van de Kruisheren, doch drie dagen later weer losgelaten (5). In de omstreken van Tervuren veranderde Aemilianus van Anderlecht bijna dagelijks van nachtver blijf, om niet te worden gevat (6). In 1799 diende Joannes Evangelista van Aarschot eveneens te Tervuren verschil lende dopen toe. In de Zomer van 1798 werden in de Kapucijnenkerk te Verviers nog plechtige missen gezongen (7). Ephraem van Hingene werd echter samen met de pastoor van Baasrode aangehouden en beboet, omdat hij de mis had gelezen (8). (1) B A G ., Acta. (2) A C B . I, 9672. (3) Maasgouw, Jg. X X I I I , 1901, blz. 26-27. ^ Limburg, Dl. X X X I V , J955. blz. 28 w ordt « P o lin u s » eveneens verm eld. (4) Archiven-Boek van Rond den Heerd, Dl. III (Brugge [1875]), blz. 47. (5) R K M s. ; Maasgouw, Jg. X X I I I , 1901, blz. 39. (6) J. B o s m a n s , Proeve eener beschrijving der gemeente... Duisburg (Leuven 1883), blz. 179, 210. (7) B uil. de la Soc. Verv., t. II I, 1902, p. 62. (8) D l. V II , § 1678.

268

III. FRANSE TIJD . C.U ITG ED R E V E N KLOOSTERLINGEN

Te Meldert bij Aalst diende Paschalis van Tielt de H. Sakramenten toe (i) en P. Victorianus eveneens te Lebbeke, in zijn geboortedorp (2). Venerandus van Tielt deed te Ruiselede dienst, met verlof van het bisdom Gent (3). Te Aalst celebreerden Maximus van Merchtem en Albanus van Dendermonde, de «Stoute Kapucijn» (4). Lambertus Claes schuilde bij zijn familie en ging regelmatig mis lezen en katechismus geven te Kerkhoven (Lommel) (5). Anselmus van Nieuwerkerken heeft nooit Dendermonde verlaten. Iedereen wist waar hij schuilde, doch uit vrees voor de bevolking durfde men hem niet aanhouden. Om zieken te kunnen bijstaan, liet hij zich in een mand binnenbrengen, onder een lading flessen of linnen (6).

Hoe de Fransen de Kapucijnen zagen. — Onder de priesters die de eed niet hadden gedaan, kenden de Fransen Fidentius van Bekkevoort, uit het klooster te Aarschot. Men wist dat hij nog in Augustus 1797 mis had gelezen en goed met de Oratorianen te Scherpenheuvel bevriend was. Hij verbleef bij zijn vader, in de eerste herberg rechts, als men van uit Diest het dorp binnenkwam. Natuurlijk moesten de Fransen hem belasteren als een zatlap, een mens zonder zeden en een ruziestoker (7). Telkens als de Fransen van een onbeëdigde priester spreken, bezwadderen ze hem op dezelfde wijze als Fidentius ; steeds wordt hij daarenboven voor een vijand van de Republiek uitgemaakt ; ook de municipaliteit klaagt ze soms als zodanig aan, gelijk ze deed voor Albanus van Dendermonde (8). Vol gens de Fransen verbleven in 1804 in Brussel elf uiterst gevaar lijke priesters, die speciaal moesten worden bewaakt en onder (1) Dl. V II, § 3 7 2 9 . (2) Dl. V II , § 4 5 2 3 . (3) Dl. V II , § 4 5 0 5 . (4) V a n N u f f e l , blz. 2 5 2 . (5) Aantekeningen van een zekere Theuwissen in De Noorderpost, 11 en 18 Juni 1949. (6) A. v a n K e m p e n , De abdijkerk van Dendermonde (Dendermonde 1902), blz. 31 n. 1, 33 n. 2. (7) Annuaire, pp. 62-63. (8) D l. V U , § 68. Hoe men de onbeëdigde priesters belasterde, kan men lezen F. P r i m s , Prëtres insoum is? (Antwerpen 1935).

HOE D E FRAN SEN D E K A P U C IJN E N ZAGEN

2Ög

hen noemde men Norbertus van Westerlo (i). Ook Honoratus van S.-Truiden was een uiterst gevaarlijke kerel (2) ! Heel anders klinkt het wanneer Belgische besturen aan het woord komen. In een lijst van Westvlaamse onbeëdigde priesters van 15 Nivose VI komen verschillende Kapucijnen voor ; de Fransen verzekeren dat deze geestelijken over het algemeen bekend staan om hun fanatisme en de invloed die ze hebben «sur l’esprit des dupes et des sots ». De stadsbe sturen beweren integendeel dat ze zich goed gedragen en geen klachten over hen worden gehoord ; men voegt er zelfs bij, dat ze niemand van de eed hebben trachten af te houden en trouw alle republikeinse wetten onderhouden, behalve het énige punt van de eed (3). We weten niet hoe het komt, maar voor de beëdigde Dio nysius van Fontaine-l’Évêque, die te Limburg woont, note ren de Fransen in het jaar IX dat van hem noch goed noch kwaad wordt verteld (4). Wil dit misschien zeggen, dat er wél kwaad van te vermelden is, maar dat men het verzwijgt om dat hij beëdigd is ? Als de Fransen iemand een bewijs van goed gedrag ver lenen, kan dit voor ons misschien juist een teken zijn dat hij niet aanbevelenswaardig is. Dit geldt wellicht voor Constan tius van Leuven, die op 26 Pluviose VI zijn eed had gedaan en in 1800-01 dienst deed te Haacht en te Herent. Volgens de Fransen verdiende hij het volle vertrouwen en was hij geleerd en van goede zeden (5). Minder verdacht is zo’n lofspraak te Luik, waar het Vikariaat de eed had voorgeschreven. Aldus wordt daar, voorze ker met volle recht, in het jaar IX het gedrag opgehemeld van Andreas van Stavelot en Arsenius van Luxemburg, deze laat ste uit het klooster te Eupen. Philibertus van Dison, Gardiaan te Malmedy, vond men geleerd, voorbeeldig en een goed burger; ook Fulgentius van Gemmenich, wiens naam de ( 1 ) C h . P e r g a m e n i , L ’esprit public Bruxellois au début du régime franfais (Bruxelles 1914). p. 127, n. 2. (2) Dl. IV , § 1820. (3) A nnales... de l'Ém ulation, t. L X I , 19 11, p. 150. (4) A N P ., F 1» 865, an IX . (5) A N P ., F ’ 36741, Dyle.

270

III. FRANSE TIJD . C. U ITGED REVEN KLOOSTERLINGEN

Franse berichtgever niet kende, doch die genoegzaam wordt aangeduid als de onderpastoor te Spa, wordt te recht geloofd om zijn talent, zijn ijver en zijn goed gedrag (1).

Deportaties. — De Boerenkrijg was een wettige opstand, zedelijk toegelaten, tegen overweldigers en verdrukkers. Het was een heldhaftig optreden, al was het ook op voorhand tot mislukken gedoemd. Het offer van deze talrijke mensenle vens is wel niet nutteloos geweest (2) ; doch priesters en Paters moesten hun sympathie voor de jongens dadelijk streng uit boeten. Reeds op 8 November 1797 hadden de Fransen in ieder departement een lijst van alle priesters laten aanleggen, met de vermelding of ze de eed hadden gedaan of niet. Reeds in dit jaar werden enkele deportaties afgekondigd ; maar dade lijk na de Boerenkrijg werden op 4 November 1798 7478 onbeëdigde priesters in éénmaal ter deportatie veroordeeld ; en daar er later nog bijkwamen, moet het totaal voor ons land ongeveer 9.400 bedragen. Sommigen werden over de Rijn gevoerd, anderen opgesloten in België en Frankrijk en de overigen naar Rhé, Oleron of Guyana gedeporteerd (3). Het is nutteloos hier al deze namen te drukken, daar dit reeds elders herhaaldelijk werd gedaan (4). Hier verstrek(1) A N P ., F 19 865, an I X ; B uil. des Biblioph. Liég., 1. 1, 1882-83, pp. 302-03. (2) V e r h a e g e n , t. III, p. 516. (3) Ibid., p. 252. (4) L . P e t i t had een Liste générale des déportés te G ent zonder jaa rta l uitgegeven en ze werd herdrukt als bijvoegsel aan een naam loze Vie de Franfois H irn (Courtrai 1820) ; een andere lijst kom t voor in het zeldzam e boek De Christene helden of de martelaers van het priesterdom (Gent [1844]), w aarvan A C H . een exem plaar b e z it ; een dergelijke lijst vin d t men nog, samen m et veel historische teksten en m et doorlopende paginering, in de reeds geciteerde Annuaire ; volgens een vriendelijke mededeling van K an . Tam buyser, zijn de naam loze bewerkers H. L . D e Coster en C. R . D e Ridder ; in 1875 volgde te Gent de nieuwe uitgave van Het Martelaarsboek... der Belgische geestelijkheid van J. B. V a n B a v e g e m . D eze lijsten verm elden alle Belgische priesters. Voor de K apucijnen heeft Arm el d ’É tel een speciale lijst opgem aakt in A OM C., t. X X X I X , 1923, pp. 88-94. In de A N P . berusten deze lijsten onder de nummers F ’ 36741 D yle, 7463 (9225), 7578 (777), 7701 (1431 en 1451). In het Bisschoppelijk A rchief te Trier vonden we nog m elding van een uitgew eken P . Arnulfus uit Brugge, f 3 1 M aart 1816, te L in z (op de Rijn) ; doch zo’n P ater kennen we niet.

D E PO R TA TIES

271

ken we slechts enkele algemene gegevens, om ons daarna speciaal met de Paters die feitelijk werden gedeporteerd, bezig te houden. Op veel plaatsen werden Paters opgezocht, doch gewoon lijk waren ze bijtijds vertrokken. Dit ondervond men b. v. te Meersel op 22 November 1798 (1), te S.-Truiden in het zelfde jaar (2) en herhaaldelijk te Antwerpen (3). Elders werd wel de één of andere aangehouden, doch spoedig weer los gelaten ; aldus Elisaeus van Maaseik en Maternus van Borg loon te Maaseik in 1797, die te Roermond vrij werden ver klaard (4). Losgelaten werden eveneens Emericus van Leuven en voorzeker ook zijn niet genoemde konfrater, te Leuven vastgezet in 1798 (5). Evenzo Benjamin van Spa in 1799 (6) en Gisbertus van Lummen, deze laatste in 1798 en later nog een tweede maal (7). In het geheel werden er geen 500 aangehouden van de 9.400 priesters, die in ons land ter deportatie waren veroor deeld.

Zieken en beëdigden niet gedeporteerd. — We weten dat Dionysius van Willebroek te Ruisbroek werd aangehou den, doch niet gedeporteerd. De reden van deze milde be handeling kennen we niet ; wellicht was hij ziek, want dit was een reden om in het land te mogen blijven. Dit zien we b. v. voor Lambertus van Brussel, die blind was (8) en Joannes Baptista van Maastricht, die een doktersattest overleg de (9). Ook Theodardus van Thuin bezat een bewijs van de dokter, op 5 Ventose V II afgeleverd, waaruit bleek dat de Pater 15 of 18 maanden vroeger te Vierset een kankergezwel aan het rechterbeen had, waaraan de geneesheer verscheidene (1) Annuaire, p. 407. (2) S t r a v e n , t. V I, p. 121. (3) Annuaire, pp. 249, 361, 365. (4) R K M s. (5) N F „ Dl. V , 1922, blz. 101-02. (6) Dl. IV , § 582. (7) É F ., t. IL , 1937, PP- 7 1 2 -13 ; F L ., Dl. X X , 1937, blz. 10-11. Men gelieve op te merken, d at in het gedicht, blz. 10, het achtste vers « V an hun vervolgt te vuer en stael », ten onrechte is w eggevallen. (8) A N P ., F 7 36831. (9) B u il. de la Soc... de Liège, t. X V , 1907, p. 131.

272


malen insnijdingen had moeten doen ; nog immer was hij niet genezen en kwamen de pijnen terug (i). Sommige zieken, zoals Bononius van Ninove, werden niet gedeporteerd, maar bleven toch vastzitten (2). Anderen werden naar een mildere gevangenis of een ziekenhuis over gebracht, zoals Hierotheus van Beerlegem (3) en Apollinaris van Antwerpen (4). Hermenegildus van Tielt werd in vrijheid gesteld (5). Pancratius van S.-Truiden werd eerst aangehou den, doch op 22 Juni 1799 eenvoudig onder de bewaking van de politie gesteld ; nog op 3 Juli 1799 was hij te Maastricht erg ziek (6). Ook Bartholomaeus van Zinnik werd niet vastgezet, doch stond eveneens onder politietoezicht (7). Bernardus van leper was te oud om gedeporteerd te worden ; hij mocht rustig te Menen bij de familie Rembry blijven, daar deze zich voor hem borg stelde (8). Ziekte en ouderdom waren te Brussel op 28 Prairial het lot van Sebastianus van Vorst (9). Te Verviers sprak de municipaliteit ten beste voor de onbeëdigde Christophorus van Wanne, die 92 jaar oud was, aan allerlei ziekten leed, zijn kamer niet meer kon verlaten en sedert lang geen priester lijke bedieningen meer had vervuld (10). Wegens zijn hoge leeftijd kreeg Antonius van Kortrijk eerst een beter regime en werd hij zelfs op 11 September 1799 weer in vrijheid gesteld (11). Een betere behandeling kreeg eveneens Carolus van Aalst (12). Wegens ziekte werd Modestus van Lier te Antwerpen in November 1798 uit het Kasteel naar het gasthuis overge bracht en in November 1799, onder bewaking van de municipaliteit, in vrijheid gesteld (13). Volgens een aantekening van Goethals, werd te Kortrijk op 21 November 1798 Aman dus van Lendelede als krankzinnig uit de gevangenis ont(I) (3) (5) (7)

A N P ., 1-’ ’ 7578. Dl. V II , § 2433. Dl. V II , § 2391. A N P ., F 7 7578 (777).

(2) Dl. V II , § 986. (4) Dl. V II , § 483. (6) A N P ., F ’ 7555 (484)-

t . III, p p . 1 9 6 - 9 7 . (9 ) A N P ., F ’ 3683. (10) A N P ., F 7 7578 ; Buil. de la Soc. Verv., t . III, 1902, p . 63. (II) Dl. V II, § 455. (I2 ) Dj vil, § 1055. (13) P. H i l d e b r a n d , De Kapucijnen te Lier (Lier 1932,) blz. 98. (8) K e m b r y - B a r t h ,

ZIEKEN EN BEËD IGD EN N IET GEDEPORTEERD

273

slagen; we weten echter niet of zijn toestand werkelijk zo erg was, ofwel of dit wellicht een vrome list was om zijn ramp zalig lot te verzachten. Kommissaris Lévêque oordeelde in het jaar V II dat men inderdaad kranken moest sparen, al ergerde het hem dat men slechts onschadelijke zieken en bejaarden kon vastzetten, terwijl gevaarlijke en ruziestokende gezonde priesters steeds wisten te ontsnappen (i). De Fransen vonden overigens bij de Belgische priesters, zegden ze, een grove onwetendheid, een geweldig fanatisme en een dodelijke haat tegen de Repu bliek. Onder de hogere geestelijkheid was er geen enkele die het vertrouwen van de Regering waard scheen ; slechts onder de eenvoudige priesters of Paters vonden ze hier of daar een goed element (2). Timotheus van Aken zat vast, zoals we reeds weten ; doch hij werd in vrijheid gesteld, omdat hij liet opmerken dat men hem niets te verwijten had ; zo hij de eed nog niet had gedaan, was dit eenvoudig omdat de gevangenschap het hem belette (3). Victor van Moselkern, Gardiaan te Stave lot, was beëdigd en werd te recht als een goede, geleerde en ijverige priester opgehemeld ; ook werd op 11 Juli 1799 het deportatiedekreet tegen hem ingetrokken (4). Hubertus van Verviers, die op 28 Fructidor VI de eed had afgelegd, werd eveneens op n Juli 1799 in vrijheid gesteld, doch bleef onder bewaking van de politie (5). Ook Thaddaeus van Montleban, alhoewel beëdigd, moest door de politie worden bewaakt. Op 24 April 1799 werd hij uit Stavelot naar de gevangenis van Malmedy overgebracht ; doch reeds op 16 Mei werd hij vrij verklaard (6). Van Clementinus van Waver, die te Walhain dienst deed, ge tuigde men, dat hij niet zonder kennis en te recht algemeen geacht was ; als beëdigd, werd hij in vrijheid gesteld (7). Joachim van Namen, eindelijk, uit het grote klooster te Luik, (1) (3) (5) (6) (7)

A N P ., F 7 7555 (495), 2 Neten. (2) A N P ., F 1» 865. A N P ., F 7 7578 (777). (4) A N P ., F 7 865, an IX . A N P ., F 7 7578 (777) ; B u il. de la Soc. Verv., t. III, 1902, p. 63. A N P ., F 7 7578 (777) ; F»“ 865, an IX . A N P ., F 7 36741 ; F 18 865, an IX .

274

UI- FRANSE TIJD . C. U ITG ED REVEN KLOOSTERLINGEN

had reeds op 4 Thermidor VI de eed gezworen. Na de opheffing had hij een apotheek te Longchamps bij Dhuy geopend ; zo men de Fransen mag geloven, had hij sedert lang het priester schap verzaakt en voelde hij zich onder het nieuwe regime heel gelukkig (1). In de gevangenis. — In meest alle steden vindt men Kapucijnen in de gevangenis, hetzij voorlopig, tot ze gede porteerd worden, hetzij voorgoed, omdat hun ouderdom en hun gezondheidstoestand enkele verzachtingen eisen. Men vindt er b. v. te Brugge (2) en ook te Gent, waar Lucius van Letterhoutem op 19 Februari 1799 overleed. Een deel van de Mechelse Kapucijnen woonde samen in het Hof van Hoogstraten, in de Voorstraat. De Fransen hadden het vernomen en vielen er onverhoeds in de nacht van 23-24 Oktober 1798 binnen. Allen werden gearresteerd (3) en in het aartsbisschoppelijk paleis opgesloten. Enkelen werden van daaruit naar het Terninckgesticht te Antwerpen overgebracht, terwijl anderen werden gedeporteerd. Ook in de kerkers van Noord-Frankrijk kwamen veel van deze martelaars terecht. Te Rijsel stierf Cherubinus van Voormezele op 26 November 1798 en Angelus van Menen enkele dagen later (4). Toen de Kartuizer Bruno de Smet in deze stad aankwam, vond hij er reeds een dozijn Kapucijnen gevan gen (5). Nicolaus Joseph van Stavelot overleed ergens in een Franse gevangenis, misschien te Valenciennes, waar eveneens Mauritius van Gooik bezweek. Pius van Mechelen zat er op-

(1) A N P ., F 7 36871. (2) A nnales... de l'Étnulalion, t. L X I , 1 9 11, pp. 148-50. (3) A N P ., F 7 7555 (495), 2 N eten. — H. C o n i n c k x in zijn w erk Eenige bladzijden herinneringen (Mechelen 1899), blz. 17, noem t de Mechelse Gardiaan Theodoricus van Boksm eer een lafhartige vader, om dat hij zijn onderdanen aan de Fransen overleverde in plaats van ze te redden. Men vraagt zich echter af, hoe redding m ogelijk was, bij zo'n inval in een omsingeld huis. Dezelfde tek st beweert, d at de P ater enkele dagen vroeger de eed had gedaan ; d it is bezijden de waarheid en in tegenspraak m et w at de schrijver zelf aantekent, blz. 9, w aar hij bekent dat slechts F elix [van Nieuwerkerken] beëdigd was. (4) R e m b r y - B a r t h , t. III, p p . 1 9 0 - 9 9 . (5) Zijn Dagregister wordt afgedrukt achteraan de Ballingschap van... Heindryckx (I’operinghe 1860) ; zie voor de Kapucijnen, blz. 87, 88, 90, 95 en 103.

IN D E G EVAN G EN IS. RHÉ EN OLERON

275

gesloten tot i ste Januari 1800. Te Kamerijk overleed Paulus van Pepingen en waarschijnlijk ook Paschalis van Antwerpen (1). In La Rochelle stierf Fidelis van Ardooie in Mei 1799 (2). Eindelijk moeten we nog Albericus van Armentiers vermel den, die op weg was naar Oleron. Op 24 December 1799 werd hij wegens waterzucht uit de gevangenis naar een gasthuis te Arras overgebracht. Zeven dagen later mocht hij zich naar S.-Omaars begeven, waar hij het laatst als Kapucijn had gewoond. Daar verbleef hij nog op 24 Mei 1800, toen de meesten van zijn lotgenoten reeds in vrijheid waren gesteld (3).

De eilanden Rhé en Oleron. — Rhé, of Ré gelijk men thans bij voorkeur schrijft, is een versterkt eiland, op 4 Km. van de Franse kust, tegenover de stad La Rochelle. Daar werden de gedeporteerde priesters en ook enkele leken bijeen gedreven. De eerste Kapucijnen kwamen er op 7 Augustus 1798, nl. Gaspar van Kortrijk en Justus van Luxemburg. Vijf maan den later, op 12 Januari 1799, kwamen Odulfus van Wommersom en weer vijf dagen nadien Barnabas van Namen, alsmede de beide gebroers Ildefonsus en Floribertus van Steenkerke. Floribertus was op 26 Oktober 1798 door de Fransen veroor deeld als uiterst fanatiek, koppig, vol initiatief en dus zeer gevaarlijk. Men nam het hem heel kwalijk en het scheen een uitdaging, dat hij nog immer zijn grote baard liet groeien. Hij reisde blootshoofds en geleek op een « wild beest » ! Over al bezocht hij de boeren, om te bédelen en de openbare mening te bederven. In verschillende plaatsen, o. a. te Flawinne, cele breerde hij in het geheim (4). We weten reeds (5) hoeveel hartzeer het hem kostte om zijn baard en zijn kap vaarwel te zeggen. Aangaande zijn lotgevallen zijn we tamelijk goed (1 ) A . P. J . d e M e t s , Description de la route et du lieu d’exil de A . J , P . de Braeckenier (Anvers 1913), pp. xo, 12. (2) Ballingschap, Op. Cit., blz. 87. In d it verhaal leest men allerlei gegevens aangaande het onthaal dat de P aters onderweg te beurt viel. (3) Dl. IV , § 78. (4) A N P ., F 7 3687*, Sam ber en Maas ; L . D e L a n z a c d e L a b o r i e , La domination franf., t. I (Paris 1895), PP- 208-09. (5) Dl. IV , § 1426.

2 7 6 III. FRANSE TIJD. C. U ITGED REVEN KLOOSTERLINGEN

ingclicht (1). Te Rhé werd hij met zijn broer hartelijk onthaald door een bloedverwant, pastoor Blomart van Gembloers, die er reeds vier maanden verbleef. Op 3 Februari 1799 ontscheepte nog op Rhé Joseph Anto nius van leper, samen met Casimirus van Bredene. Tien dagen later kwamen Ephraem van Hingene en Maximus van Merch tem. Deze laatste was eerst wegens ziekte te Chartres en te Chateaudun moeten achterblijven (2). Van Maximus bezitten we dertien eigenhandige brieven, in de jaren 1799-1802 van uit Rhé naar zijn familie geschreven (3). Hij gebruikt daarin allerlei geheime uitdrukkingen, die zijn familie alleen verstond ; als hij b. v. van misintenties wil spreken, heet hij dit zoveel ellen lijnwaad ! Eén van de Kapucijnen die nog op Rhé aankwamen, was Livinus van Poperinge op 22 Februari 1799 ; deze was een tijdlang de lotgenoot van de Kartuizer de Smet (4). Carolus van Doornik en Augustinus van Tielt kwamen er op 6 Maart 1799. Negen dagen later ontscheepten Leonardus van Machelen, Dominicus van Menen en Hyacinthus van B elle; het laatst van al kwamen Leopoldus van Wevelgem op 16 Juni 1799 en Victorianus van Lebbeke op 28 Oktober 1799. Dicht bij Rhé lag Oleron, dat ook als verbanningsoord gebruikt werd, toen het eerste eiland overbevolkt bleek. Op 14 Februari 1799 ontscheepten daar Chrysanthus van Poperinge, Placidus van leper en Donulus van Schriek. Ze reisden samen met priester Heindryckx en aldus zijn hun lotgevallen ons ten dele bekend (5). Op 27 Maart van het zelfde jaar ontscheepten er eveneens Lucianus van Hendrikkapelle en Benvenutus van Antwerpen. De broer van deze laatste, P. Bruno, voegde zich op 13 Mei 1799 bij hem ; we bezitten van hem een eigenhandige brief van 6 September

(1) Précis hist., t. V II , 1857, pp. 40, 41, 93, 221. (2) Ibid., pp. 147, 167. (3) A CB . III, 3014 ; S. Fr. en S. Ant. Standaard, Dl. V , 1898-99, blz. 6-8, 25' 27 > 44-47, 65-66, 85-88, 106-09, 123-26, 144-46, 163-66, 183-84, 227-29 ; Dl. V I, 1899-1900, blz. 20-29, 47-48, 89-90, 108-10, 129-30 ; V a n N u f f e l , blz. 253-57 ; De Brabander, Dl. III, 1923-24, blz. 189-90. (4) Ballingschap, Op. Cit., blz. 103. (5) Ibid., blz. 60-65.

RHÉ EN OLERO N. G U Y A N A

277

1800 (1). Samen met P. Bruno kwamen ook Juvenalis van Mol, Natalis van Tielen, Reginaldus van Veume en Vedastus van leper (2) ; eindelijk, nog op dezelfde dag, Gamaliël van Tielt en Felix van Weweler.

Guyana. — Het verblijf in Frans-Guyana was wegens het moordend klimaat veel pijnlijker dan dit op de eilanden Rhé en Oleron. Gelukkig konden veel priesters, die naar deze straf kolonie waren verbannen, hun bestemming niet bereiken, omdat de Engelsen de zee onveilig maakten ; dan bleven ze op gezegde eilanden. Slechts één Kapucijn werd daarheen gevoerd, nl. de novice Robertus van Ninove, in de wereld J. J. H. Nerinckx (3). Gevangengenomen, omdat hij zijn broer, pastoor te Everberg-Meerbeek, bij het organiseren van een bedevaart naar Scherpenheuvel had geholpen, werd hij op 4 November 1797 ter deportatie veroordeeld. Daar hij geen priester was, was deze straf onwettig ; doch om wettelijkheid bekommerden de Fransen zich allerminst. Hij werd de lot genoot van de priesters Cop en de Bay, wier lotgevallen werden uitgegeven (4). Op 6 Juni 1798 kwam Robertus te Cayenne aan, doch op 20 November van hetzelfde jaar was hij te Sinnamari. Hij bleef er tot de nacht van 11-12 Mei 1799, toen hij met 12 gezel len, 4 Fransen en 8 Vlamingen, per schuit ontvluchtte. Ze waagden het grote avontuur, omdat ze wel voorzagen dat gebrek, ellende en het dodende klimaat hen niet méér zou sparen dan zovelen onder hun lotgenoten. Verschillenden van hen bezweken dan ook onderweg. De tweede dag kwa men ze op Hollands gebied, waar ze door een Luikse kommandant hartelijk werden onthaald. Toen ze echter verder wilden varen, werden ze door een storm op het land geworpen, terwijl hun schuit werd vernield. Nu reisden ze langs de kust (1) A C B . I, 6955bis. (2) Ballingschap, Op. C i/.,blz. 66, 88. (3) In 1775 werd hij geboren in een gezin m et 13 kinderen ; zie familieboom en portret bij M . V a n d e n W e g h e , Een bijdrage tot de geschiedenis van S.Pieters-Leeuw (W etteren 1931), blz. 266-85, overdruk uit Mémoires du Cercle hist. et arch. de Hal, t. V I , 1929-30, blz. 266-85. (4) JV [ a n ] B [ a v e g e m ] , Levenschets van E . II. M . F r. Cop ( A e l s t 1860) e n v o o r a l F . D e P a c h t e r e , Ballingschap van den E . H .... De Bay ( B r u g g e 1837), b l z . 124-90.

278

III. FR ANSE T IJD . C. U ITGED REVEN KLOOSTERLINGEN

door bossen en moerassen, totdat ze door Indiaanse slaven werden opgemerkt. Dezen verwittigden hun meester en aldus werden ze door hem afgehaald en verpleegd. Nu ging de reis naar Berbice, op Engels gebied. Op 6 Juni 1799 waren ze te Damerara, waar ze in het gasthuis werden opgenomen en door Protestanten en vooral de predikant goed geholpen. Op i 8te Juli voeren ze af naar Liverpool, waar ze op 22 Augustus aan kwamen ; pastoor Cop was onderweg overleden. Op 7 Sep tember vertrokken ze naar Londen, waar ze twee dagen later aankwamen. Hier maakte Robertus kennis met priester Carron en bleef hij in zijn dienst. Op 10 Juni 1802 werd hij priester gewijd (1) en dadelijk begon hij zijn apostolaat in een liefdadigheids gesticht te Somerstown, afhangend van de Franse kerk van S. Aloïsius van Gonzaga. Toen Carron in 1815 voorgoed naar Frankrijk vertrok, werd hij door Nerinckx als pastoor en direkteur vervangen. Ook een weeshuis werd nu gesticht ; en toen de Vlaamse herder aldaar op 21 December 1855 overleed, was hij er nog altijd pastoor. Naderhand is naast S. Aloïsius ook een parochie van O. L. V. van Halle ontstaan.

Verzoening tussen Kerk en Staat. — Door zijn mili taire suksessen had Generaal Napoleon in Frankrijk een gewel dig prestige veroverd, zodat hij bijna algemene instemming vond, toen hij door de staatsgreep van 18 Brumaire V III (9 Nov. 1799), om het land uit zijn benarde positie te redden, het Directoire door het Konsulaat verving. Als eerste Konsul bezat hij nu een onbeperkte macht. Aan onrust en partijschap stelde hij een einde ; ook zocht hij de godsdienstkwestie op te lossen. Einde 1799 werd de eed van haat aan het koningschap, die aan de geestelijken was voorgeschreven, vervangen door een eenvoudige belofte van trouw aan de Grondwet, die door alle priesters moest worden afgelegd, zo ze kerkelijke bedie ningen wilden vervullen. (1) B lz. 246 geven we een portret van Robertus, d a t verscheen m et de meldingen : D e Grinchel pinx., W arnots lith. en Im p. Sim au, S. T oovey, al namen die ons onbekend zijn. W e zien niet in, waarom men hem in de ju ist geciteerde Mémoires, t. II I, 1926, p. 114, een Steven ist heeft genoemd, vooral d aar hij buiten het land verbleef en zich geen Belgische tw isten hoefde aan te trekken.

G

uyana

,

v e r z o e n in g

tu ssen

kerk

en

staat

279

Toch bleven velen wantrouwig ; van uit Emmerich verzocht de Mechelse Kardinaal hoegenaamd niets aan de Regering te beloven. De nog levende Bisschoppen van leper en Roermond waren van hetzelfde gevoelen (1). Vooral de Mechelse Vikaris Generaal De Lantsheere toonde zich hierin radikaal (2). Doch wederom was de geestelijkheid verdeeld ; te Doornik, Luik en Gent vond men de verklaring toegelaten ; dit was eveneens de mening van de ijverige priester Émery, die in Frankrijk veel aanzien genoot. Ontelbare vlugschriften verschenen vóór en tegen de ver klaring. De Regering liet allen begaan en gaf hierdoor een teken van groeiende verdraagzaamheid. Aan de twist kwam eerst een einde, toen Kardinaal Caprara in Juni 1804 officieel de verklaring toeliet (3). Begin 1800 werden ook de meeste gevangen priesters los gelaten en mochten de gedeporteerden terugkeren. In deze zin verschenen dekreten van Napoleon, waardoor David van Stavelot, Damianus van Körich, Lambertus van Montenaken, Joannes Nepomucenus van Oberkerschen, Paulinus van Lu xemburg, Honoratus van S.-Truiden en anderen de vrijheid terugkregen of de verzekering dat ze zich niet meer hoefden schuil te houden (4). De ballingen die op Oleron verbleven, werden op 21 Februari 1800 in vrijheid gesteld (5). Op Rhé schijnt Dominicus van Menen reeds op 17 Juli 1799 vrijgela ten te zijn ; de overigen volgden op 30 Januari (6), 3 (7), 20 (8) en 21 Februari (9), isie (I0) en 6 Maart 1800 (11). (1) A C B . I, 6229bis, 21.193 ; A H E B ., t. X V , 1878, pp. 439-46. (2) A C B . I, 6229bis, 7892, 7895, 2i.225-26bis, 21.228-31, 21.233. (3) A C B . I, 21.244, 21.799. (4) A N P ., F 7 7701 (1431). (5) Voor Benvenutus van Antw erpen zegt men dat dit reeds zeven dagen vroeger gebeurde (Dl. V I I , § 778). (6) A ugustinus van T ielt. (7) Joseph Antonius van leper. (8) Leopoldus van W evelgem , Justus van Luxem burg, H yacinthus van Belle, Barnabas van Nam en, Floribertus en Ildefonsus van Steenkerke, Odulfus van Wommersom en Victorianus van Lebbeke. (9) Donulus van Schriek. (10) L ivin us van Poperinge en Casimirus van Bredene. (11) Ephraem va n Hingene, G aspar van K o rtrijk en Leonardus van Machelen. B ijn a al deze namen en datum s staan bij D r A . d e M e t s , Description de la route et du lieu d exil de A . J . D . de Braeckenier (Anvers 1913), pp- 65-66. Ontbreken slechts Dom inicus van Menen en de vrijgelatenen van 20 en

280 III. F R A N SE T IJ D . C. U IT G E D R E V E N K LO O STER LIN G E N

Om aldus zijn vrijheid terug te bekomen, moest men trouw aan de Grondwet beloven (i), wat meest alle Kapucijnen zonder bezwaar deden. Toen 31 priesters op 2 Augustus 1800 hun vrijstelling vroegen, werd hun geantwoord dat ze eerst deze verklaring moesten afleggen (2). De Kapucijn die het langst op Oleron bleef, was Bruno van Antwerpen. Op 6 September 1800 schreef hij dat hij geen hoop meer had, om nog ooit vrij te geraken ; om dit doel te bereiken zou hij in het huwelijk moeten treden, een verkla ring van trouw afleggen of een certifikaat overleggen, meende hij, al dingen die hij in geweten niet kon doen (3). Op Rhé bleef Maximus van Merchtem nog veel langer. Hij ook durfde geen trouw aan de Franse Grondwet zweren. Op 28 Juni 1802 had hij echter hoop, vrij te geraken (4) en dit gebeurde inderdaad op 4 Augustus ; op 17 Augustus 1802 kwam hij onder klokkengelui en het afvuren van kanonnetjes in zijn geboortedorp terug.

Het Konkordaat. — De vreugde was algemeen toen men vernam dat tussen Frankrijk en Rome een Konkordaat op 15 Augustus 1801 was afgekondigd (5). Het was een algemene verlichting, dat men wist dat Kerk en Staat met elkaar waren verzoend. De kerken die nog niet verkocht of afgebroken waren, konden nu weer ten dienste van de geestelijkheid worden gesteld. Om alles gemakkelijker te kunnen regelen, verlangde Rome dat de overlevende Bisschoppen ontslag zouden nemen. Bij ons had men nog de wettige hoofden van de bisdommen Meche len, Luik en leper, alhoewel ze in het buitenland verbleven. Zonder moeilijkheden deden ze wat Rome van hen verlangde. Door het Konkordaat brak de Kerk af met het oude regime en aanvaardde ze wat er in de Revolutie goed en vooruitstre vend was. Haar voorrechten bleven afgeschaft ; van de Staat 21 Februari, behalve Dom inicus. Donulus deed de terugreis m et priester H k i n d r y c k x ; zie de geciteerde Ballingschap, blz. 60-65. (1) A C B . I, 3014. (2) A N P ., F 7 36811» L ys. (3) A C B . I, 6955ter. (4) A C B . I, 3 0 1 4 . (5 ) A C B . I, 2o.4Q7bis, 21.237.

VERZO EN IN G. K O N K O R D A AT. T W IST E N

28l

werd ze gescheiden en zelfs onder zijn kontrool gesteld ; doch nu waren de bestaansmiddelen van de geestelijken verzekerd en kreeg de eredienst weer zijn uiterlijk aanzien en zijn oude luister. Tegen Napoleon werden veel karikaturen verspreid (1) ; maar toch aanvaardden de Katholieken hem als de bescher mer van de Godsdienst en in hun eenvoud meenden ze dat hij ook in hun vrome gevoelens deelde ! Ze waren blij, weer kruisen en heiligenbeelden te zien prijken en de priesters hun liturgisch gewaad te zien dragen ; weer mochten de HH. Sakramenten openlijk naar de stervenden worden gebracht en vrij mocht men processie houden en de klokken luiden. Alle republikeinse feesten en de nieuwe kalender werden af geschaft. De Zondag werd weder voor iedereen een dag van rust en ontspanning. De Godsdienst was vrij, doch niet ver plichtend en ook alle andere erediensten werden vrijgegeven. Sinds 1803 deden alle priesters belofte van trouw aan de Grondwet. Om vrede en verzoening te bewerken, werden door de Bisschoppen beëdigden en onbeëdigden op gelijke voet gesteld en aldus kwam een einde aan het schisma (2). Kardinaal Caprara verbleef te Parijs als Legaat, met uit gebreide volmachten. Ook voor de Kapucijnen had hij zaken te regelen voor lijfrenten, testamenten, gelofte van armoede enz., zonder nog van huwelijken te spreken (3).

Tw isten. — Aangaande het Konkordaat doken toch twis ten op (4). De priesters moesten tekenen dat ze het aanvaard den, doch sommigen hadden daar bezwaar tegen ; dit schijnt o. a. het geval te zijn geweest met Carolus van Doornik (5). Grootvikaris Stevens vond dat de Paus te veel aan de burger lijke macht had toegegeven ; er ontstond een sekte die zijn naam draagt en die heden ten dage nog niet is uitgestorven. Hij zelf wilde wel van geen kerkscheuring weten ; maar hij drukte toch allerlei schotschriften, in het Latijn, het Frans (1) (2) (3) (4)

A C B . I, Ó322bis, 6233bis; Biekorf, D l. X X V I I I , 1922, blz. 171-72. H . P i r e n n e , Histoire de Belgique, t. I I I (Bruxelles [1950]), pp. 358-59Zoek de naam Caprara verder, in h et A lfabetisch register V I. A C B . I, 21.240-42. (5) Dl. IV , § 769.

282


en het Nederlands, om zijn opvattingen te verdedigen (i), zonder dat de politie erin gelukte, hem te vatten en vast te zetten. Te goeder trouw meende hij de ware belangen van de Kerk voor te staan. Een treurige rol speelde bij de Stevenisten Restitutus van Leerbeek. Omdat hij voor de sekte werkte, moest hij door het bisdom gesuspendeerd worden ; ook met de Regering kreeg hij in 1810-11 moeilijkheden (2). Hij stierf in zijn dwaling (3). Alhoewel de godsdienstoefeningen nu officieel weer toege laten waren, ondervonden sommige Paters toch moeilijk heden, omdat ze openlijk tegen de Regering optraden of de vereiste verklaring niet wilden afleggen. Nog voordat het Konkordaat was afgekondigd, werd in het begin van 1801 te Aalst de «Stoute Kapucijn », Albanus van Dendermonde, wegens zijn houding tegenover de Republiek, door de municipaliteit aangeklaagd (4). Op 13 Juni 1801 las Albinus van Geraardsbergen, Vikaris te Kortrijk, aldaar om 6,45 u. ’s morgens mis in S.-Nikolaasgasthuis. Zeer veel volk was er vergaderd. Doch onverwachts kwam een peloton gendarmen, onder leiding van politieoffi cier Pulinx, over de muur van een buurman. De priester was aan het Pater noster. Dadelijk onderbrak hij de mis, ontkleed de zich en kon nog ontsnappen. Het volk morde misnoegd en verschillenden riepen : Slaat de booswicht dood ! Anderen wierpen met stenen, zodat Pulinx in de rug werd getroffen (5). Ook te Brugge ontstonden moeilijkheden. De onstuimige Seraphinus van Oostende, ziende dat de Fransen zich zo verdraagzaam toonden, waagde het om voor honderden mensen in huizen en schuren de H. Mis op te dragen en geweldig tegen de Franse wetgeving uit te vallen. Op 24 Januari 1801 werd hij aangehouden en met een zestal andere geestelijken over de Rijn verbannen (6). Toen de Kapucijnen het volgende jaar te Brugge hun kerk openden, na het afkondigen van de gods dienstvrijheid, liet de stad ze weer sluiten ; eerst in 1803 mocht ze voorgoed worden geopend. (1) A C B . I, 2 1 .2 4 6 . (2) A R A ., Préfect. Dyle, n» DJ. IV , § 3 0 8 7 . V a n N u f f e l , b lz . 252 . (5) B K ., Aantekeningen G oethals-Vercruysse. (6) Collat. Brug., t. L , 1954, P- I9 (3 )

1230.

TW ISTEN .

KEIZERLIJKE

KATECHISMUS

283

Blijkens een aantekening uit boek 7 4 van G o e t h a l s - v e r Jaerboeken, zou de politieofficier te Kortrijk op 9 Augustus 1812, samen met enkele gendarmen en veldwach ters, in verschillende huizen, o. a. bij Glorieux-Du Fort, huis zoeking hebben gedaan om de Kapucijn P. Antonius en andere geestelijken te vinden, die ervan werden verdacht, hier en daar in de huizen mis te lezen. Deze priesters hadden waar schijnlijk de voorgeschreven eed van trouw aan de Grondwet niet gedaan. Wellicht bedoelt men Joseph Antonius van leper, zo hij toen nog leefde. C r u y s s e ’s

De keizerlijke katechism us. — Veel grotere moeilijk heden kreeg men na het afkondigen van het keizerrijk en de nieuwe katechismus, in 1806 (1). In deze fameuse Catéchisme a l ’usage de toutes les églises de l ’empire jrangais (2) werden in de 58e les de plichten van de gelovigen ten opzichte van de regerende Vorsten, vooral Keizer Napoleon I, uitvoerig uiteen gezet. Er werd geleerd dat men hem liefde, eerbied, gehoor zaamheid, trouw en gebed verschuldigd was ; zelfs ook leger dienst en belastingen ! Volgens de katechismus, had God zelf de keizerrijken geschapen en naar zijn goeddunken verdeeld. De Keizer was het beeld van G o d ; hem eren en dienen was dus God zelf eren en dienen. Volgens S. Paulus zouden zij die hun plicht jegens de Keizer niet vervulden, weerstand bieden aan de orde door God ingesteld en de eeuwige verdoe menis verdienen ! Deze overdrijvingen en theologische valsheden droegen de goedkeuring van de zwakke Kardinaal Caprara en Kardinaal de Belloy, Aartsbisschop van Parijs. De les was met een sterretje getekend, om te tonen dat ze uiterst belangrijk was en in geen enkel geval mocht worden overgeslagen. Zo’n overdrij vingen waren vooral hatelijk in ons land, waar men nog altijd Napoleon als een onwettige indringer bleef beschouwen. Het was overigens niet de taak van de burgerlijke macht, zedelijke verplichtingen voor te schrijven. 1) A C B . I, 21.245. Veel drukjes over deze katechism us berusten in A CH . vooral in de verzam elband Fransche verleiding, n° 7. (2) Paris 1806, pp. 58-59.

2 8 4 III. F R A N SE T IJ D . C. U IT G E D R E V E N K LO O ST E R L IN G E N

De Fransman de Roquelaure van Mechelen was de énige Bisschop in ons land die dit alles goedkeurde. Hij legde de nieuwe tekst op, verbood het gebruik van de oude Mechelse katechismus en zorgde voor een Nederlandse vertaling. Pries ters die de keizerlijke tekst niet wilden aanvaarden, ontnam hij alle jurisdiktie. Nu traden enkele Kapucijnen openlijk in de weerstand. In 1807 werden Theodulfus van Vorst te Leuven en Urbanus van Gembloers in zijn geboortestad aangehou den, omdat ze tegen de nieuwe katechismus hadden gepre dikt (1). Natalis van Tielen nam als pastoor te Weerde ontslag, om de tekst niet te moeten volgen. Treuriger was het lot van Leo van Niel. Te Tienen werd hij in 1808 aangehouden, ter wijl hij in het bezit was van verschillende geschriften tegen de katechismus. Dadelijk werd dit door de municipaliteit op 12 Juni 1808 bij de Prefekt aangeklaagd (2). Het gevolg was dat de Pater in de onmenselijke kerker van de Hallepoort te Brussel terechtkwam en er hetzelfde jaar overleed. t. I V , p p . 4 0 6 , 5 0 8 . (2) Tienen, Stadsarchief, Livres des corresp., 28 mai 1807 et suiv. ; S o i l l e , L'abbé F r. J . Del/osse (Gem bloux [1948]), p. 53. (1) V e r h a e g e n ,

J.

D. NIEUWE LEVENSOMSTANDIGHEDEN

Vroeger en thans. —■P. d e l a G o r c e ( i ) oordeelt te recht dat de Kapucijnen aan de vooravond van de Omwenteling wat « vulgaires d’allures et parfois trop libres » waren. Dit wordt voldoende uitgelegd door hun aanhoudende betrek kingen met het volk. Gelukkig echter waren ze hoegenaamd niet door rijkdom en weelde bedorven. In dit opzicht was er méér gevaar voor de rijke abdijen, die ook exempt waren, maar nooit een Visitator zagen komen, terwijl bij de Kapu cijnen P. Provinciaal en P. Generaal regelmatig de toestand kwamen onderzoeken. Beginnende misbruiken werden dade lijk uitgeroeid. Dezelfde schrijver voegt erbij, dat de religieu zen zich in ons land over het algemeen overal thuis voelden en zich gaarne in het openbaar vertoonden, terwijl ze in Frank rijk liever onopgemerkt trachtten te blijven. Hun leven was goed geregeld en de toestand van de klooster tucht was bijna dezelfde als heden ten dage. Wel zijn de sociale toestanden en levensvoorwaarden veran derd en onvermijdelijk heeft dit zijn weerslag gehad ook in de Kapucijnenwereld. Er is geen sprake meer van voorrechten of giften, die de staat of de steden verlenen ; Paters betalen belasting en briefport en verrichten, althans in België, mili taire dienst zogoed als de anderen. Kloosters worden niet meer gesticht door steden, rijke abdijen of machtige heren, doch heel de christenheid brengt er haar penning toe bij. Vergeleken bij vroeger, bezit België minder kloosters, vooral in Wallonië, terwijl er in Nederland veel méér zijn dan ooit te voren. De voedselvoorziening is anders ; er wordt minder brood gebruikt en aardappelen zijn een onmisbaar element in de voeding geworden. Wijn wordt méér dan vroeger een luxear tikel en de weldoeners schenken er veel minder dan in vorige (i)

Histoire relig. de la Révolution franf., t. I, x6e éd. (Paris 1921), p. 17 ;

t. IV , p. 257.

286 .

III. FRANSE TIJD. D. N IEU W E LEVENSOM STANDIGH EDEN

eeuwen. Het morgenontbijt, vroeger onbekend, heeft thans overal burgerrecht gekregen In enkele zaken is men thans, in verband veelal met de veranderde tijdsomstandigheden, minder streng dan in vroe gere eeuwen, b. v. voor wat betreft het nachtofficie en het gebruik van geld. In heel de samenleving is er onder alle standen méér welstand en komfort gekomen en aldus is men inschikkelijker geworden voor het roken en het persoonlijk gebruik van boeken, horloges, paraplu’s, vulpennen en allengs ook fietsen, schrijfmachines, hier en daar zelfs auto’s of andere dingen, vroeger onbekend. Daarentegen heeft men de renten voor de sakristie en het gebruik van sleutels voor de cellen, zoals vroeger gebruikelijk was, afgeschaft. Het apostolaat, zowel in het vaderland als in de missie, is drukker en omvangrijker geworden. Dit alles brengt vanzelf méér betrekkingen met de buitenwereld mee, méér uitgaan, bezoeken en reizen, met allerlei moderne verkeersmiddelen ; van een reisgezel kan er meestal geen sprake meer zijn. Er wordt, méér dan ooit tevoren, aan sociale arbeid gedaan, ter wijl ziekenverpleging en hulp bij brandrampen werden afge schaft. Ook het liturgische leven is thans minder eenvoudig of primitief dan vroeger. Vooral de opleiding van de religieuzen is vernieuwd. Er kwamen scholen of kolleges, welke vroeger onbekend waren ; de lektoren worden op universiteiten gevormd ; de studenten staan niet meer onder de leiding van één of twee lektoren, maar van een staf gespecializeerde vaklui. Ook is de litteraire bedrijvigheid van de Paters aanmerkelijk gestegen. Die aanpassing heeft haar invloed op het bouwen en inrich ten van de kloosters. Er moeten speciale kolleges komen, missieprokuren, grote centrale studiehuizen en lokalen voor sociale werken, bij kloosters die in opdracht van de Bischoppen een parochie hebben aangenomen. De kerken moeten rui mer zijn dan vroeger en de spreekkamers talrijker ; slechts de pesthuizen konden worden afgeschaft. De grote kwestie is echter dat de Paters hun oude popula riteit en hun ijver bewaren en zich aan nieuwe toestanden en behoeften weten aan te passen.

VROEGER

EN

THANS.

NA

DE

UITDRIJVING

287

Na de uitdrijving. — Bij de grote sociale omwenteling op het einde van de X V IIIe eeuw was het wel onvermijdelijk dat één of andere religieus, te midden van de wereld en in speciaal gevaarlijke omstandigheden, van het rechte pad zou afdwa len, zoals b. v. Br. Vincentius van Kolmont (1). Meest al bleven ze echter hun roeping getrouw en dienden ze de gelovigen tot voorbeeld en stichting. Hier kunnen we o. a., naast zoveel anderen, wijzen op Alexander van Meteren (f 1843), van wie we nog één en ander moeten uiteenzet ten, daar de gelegenheid ons daartoe nog niet werd geboden. Overal stond hij bekend als een verstorven mens en nooit klaagde hij b. v. over koude. Streng onderhield hij alle vastens van de Kapucijnenorde en at ’s Vrijdags bijna niets. Verschil lende familieleden bewaarden eerbiedig, tot op onze dagen toe, allerlei kleinigheden, die hem hadden toebehoord. Een zekere Desmet, pastoor te leper, bezat zijn sermoenen ; andere papieren waren bij E. H. Vergote, deken te Poperinge. Nog 25 of 30 jaar geleden, zagen we bij de familie Dequeker te Oostvleteren een klein theeservies, dat Alexander als onder pastoor had gebruikt (2). Vóór 1914 woonde te Veurne een familielid, Decroos (3), die een groot portret van de Pater bewaarde, in priesterkledij. De schoolopziener P. Baes (4) bezat een ander, waarop hij als Kapucijn stond afgebeeld ; hij had ook allerlei aantekeningen over zijn leven en werken bij de familie verzameld ; dit alles hebben we benut, zoals het berustte bij E. H. Wyckaert, pastoor te Komen (WV.) (5), doch het laatstgenoemde portret ging in 1914-18 verloren. Een lid van dezelfde familie, Casimir Alexis Wicart, geboren te Meteren op 4 Maart 1799, werd in 1855 Bisschop te L a v a l; zijn ouders, afkomstig uit Noordberkin, woonden tussen Meteren en Fleteren (Flètre), op een olieslagerij (6). (1) D l. I V , § 3560. (2) D e ze fam ilie stam d e a f v a n A le x a n d e r's zu ster, A n g e la B e n e d ic ta geh u w d m e t F ra n ciscu s B aes. (3) Z e stam d e a f v a n A le x a n d e r’s broer, C arolu s M artin us F ran ciscu s. (4) Zoon v an B en e d ictu s B a ld u in u s B ae s en T eresia L ig n e e l en klein zoo n v a n A le x a n d e r’s zu ste r A n g e la B en e d icta. (5) D e p a sto o r stam d e even een s a f v a n de reeds gen oem d e C aro lu s M artin us F ra n ciscu s (f Z u id sch ote 1838). (6) R on d den Heerd, D l. V I I I , 1873, blz. 364.

288

III. FRANSE TIJD. D. N IEU W E LEVENSOM STANDIGH EDEN

Bestaansmiddelen. — Hoger hebben we vernomen dat de uitgedreven religieuzen een bon en later een pensioen kon den krijgen. Priesters beschikten daarenboven natuurlijk over hun misintenties, wanneer ze nog konden celebreren. In het departement van Samber en Maas eiste men op 2 November 1796 dat de gewezen religieuzen hun naam, ouder dom, woonplaats, bestaansmiddelen, inzichten en toekomst plannen kwamen aangeven. Spoedig werd dit overal voorge schreven en vooral voor hen die hun bon hadden geweigerd, toonde men zich wantrouwig (1). Ook zien we zo’n verklarin gen afleggen te Menen (2), Tienen (3) en elders. Meestal verlangden de religieuzen om in de stad te blijven en er hun apostolaat voort te zetten ; sommigen rekenden op de in komsten voor hun werk, op het geven van onderwijs, op vergoe ding voor geestelijke bedieningen, op steun van vrienden en familieleden enz. We zien er inderdaad nogal veel die zich bij familieleden gingen vestigen (4). Op 6 November 1802 schreef Melchior van leper dat hij in zijn geboortestad verbleef en er in alles gebrek leed. Zijn ziek ten en ongemakken lieten hem gewoonlijk niet toe, uit te gaan of mis te lezen ; doch een deugdzame vrouw, die zelf te kort had, had hem opgenomen en samen trachtten ze zich door het leven te worstelen. Een nicht van P. Melchior, Genoveva Francisca Jacqueline de Ghelckes, weduwe van Hugo Franciscus de Remond-Debussay, stierf nu te leper op 10 Pluviose X ; en daar ze kinderloos was, schonk ze aan de Pater 4000 of 4500 pond van haar erfenis ; daarom vroeg hij op 6 November 1802 te Gent om dit te mogen aanvaarden en van zijn gelofte van armoede te worden ontslagen ; een deel van het bedrag zou dienen om zijn brave gastvrouw te betalen. Het antwoord kwam op 13 November (5), doch we kennen er de inhoud niet van. (1 ) B

o u t e v il l e

, t . I I , p p . 42 n . 1, 282 n . 1, 3 7 3 .

(2) M enen, S ta d sa rc h ie f, 1, 569. (3) T ien en , G em ee n te arch ief, Registre des déclaralions faites par les exreligieux.

(4) B . v . D l. I V , § 404, 497, 1247 ; D l. V II , § 2251 enz. (5) B A B ., dossier Vertneesch.

BESTAANSMIDDELEN.

PENSIOENEN

289

Sommigen verdienden hun kost door handenarbeid, veelal in een vak dat ze reeds in het klooster hadden beoefend, zoals schoenmaker, tuinier, kok enz. De bekwame horlogemaker Amantius van S.-Amands en de apotheker Norbertus van Westerlo zetten eveneens hun bedrijf voort (1). Dominicus van Menen zag op 14 Augustus 1794 zijn broer Louis overlij den. Deze was goudsmid op de Koornmarkt 271. De vrouw was twee maanden vroeger overleden en er bleven 7 wees kinderen over, waarvan het jongste slechts 2 of 3 jaar oud wag. Na de opheffing ging Dominicus voor hen zorgen en nam een patent als goudsmid, wat door iedereen werd goedgekeurd. Toen hij echter spoedig naar het eiland Rhé was weggevoerd, stuurden de municipaliteit en de kommissaris van het uit voerend Directoire een smeekschrift, om zijn vrijheid te beko men. Daarbij steunden ze op zijn zorg voor de weeskinderen en getuigden dat hij sedert het sluiten van het klooster hoege naamd geen priesterlijke of kloosterlijke bedieningen meer had vervuld (2). Op 17 Juli 1799 werd hij inderdaad in vrijheid gesteld (3). Toen hij later, in 1822, als kapelaan stierf, werd hij algemeen betreurd en drukte P. J. R e m b r y - D e l v o y e te Kortrijk een Rouwklagt.

Pensioenen en officiële steun. — In de verschillende archiefdepots vindt men allerlei stukken die op de bons betrek king hebben. Zo zien we herhaaldelijk, in 1797-1804 en later nog. Kapucijnen het bewijs leveren of het bij het gemeente bestuur aanvragen, dat ze bij de opheffing in een of ander klooster woonden (4) ; dit zal wel zijn om hun recht op een bon of pensioen te bewijzen. Elders (5) vindt men lijsten van religieuzen die geen bon hebben gewild, of die hem wel hebben aanvaard, doch niet gebruikt ; veelal hebben ze er een deel van benut, dat dan zorgvuldig wordt aangegeven. Op het ( 1 ) É F „ t. IL, 1937. P- 7I5(2) M enen, S ta d sa rc h ie f, I, 569, n° 3 13 6 is. (3) B K P ., H S . 1095. (4) Zie b. ^ . S t r a v e n , t. V I , p p . 18 1, 184, 193 enz. (5) B . v . S A H ., D om aines, lia s C C X V . O p 27 D ec. 18 15 g e tu ig t o o k F ra n ciscu s S alesiu s v a n B o rsb e e k d a t liij n oo it een bon h e e ft a a n v a a r d (A C B I

9359)-

2 gO III. FRANSE TIJD. D. N IEU W E LEVENSOM STANDIGHEDEN

bedrag van de bon die men heeft geweigerd en op het gedeelte dat onbenut bleef, kan dan een pensioen worden berekend, zoals reeds in 1802 voorkwam. In de volgende maanden wor den dan in de verschillende hoofdsteden van de Provincies registers aangelegd van religieuzen die in dit gebied verblijven en recht hebben op een pensioen, volgens de wet van 11 Ventose V III (2 Maart 1800) en het arrest van de Konsul op 3 Prairial X (23 Mei 1802). Uit de jaren X I en X II kennen we veel aanvragen van religieuzen om zo’n pensioen te krijgen en bijna allen waren blij deze steun te aanvaarden. Op 29 Juni 1816 werd Sulpitius van Deerlijk van uit Den Haag, met een gedrukt formulier, met de pen ingevuld, er in gebroken Frans van verwittigd, dat zijn pensioen nu in het Grootboek stond ingeschreven en dat hij het alle 6 maanden te Brugge bij de « payeur » kon af halen, mits voorlegging van een bewijs (door het stadhuis af te leveren) dat hij nog in leven was (1). In het koninkrijk der Nederlanden werden de pensioenen verder uit betaald, doch in de loop der jaren veelal merkelijk verminderd en in 1816-19 « getiërceerd ». Uit een brief van Seraphinus van Oostende aan Marianus van Alatri (2) vernemen we op 21 Maart 1817 dat deze, als gesupprimeerde religieus, op een officieel pensioen recht had ; doch 14 jaar lang had hij het geweigerd. Sedert een jaar had hij het nu aanvaard, zonder daarom toch iets tegen zijn ge lofte van armoede te misdoen, zoals hij durfde hopen... Behoeftige religieuzen kregen soms nog officiële steun op een andere wijze. Zo bezitten we een brief van het Tiense gemeentebestuur, dat op 31 Januari 1845 aan Joannes Bap tista van Lier meedeelt, dat het Ministerie van Rechtswezen hem dit jaar een bedrag van 150 fr. zal uitkeren (3).

In het onderwijs. — Een beste middel om bestaansmid delen te vinden, nuttig werk te verrichten en zelfs misschien aan apostolaat te doen, was het geven van onderwijs. In 1803-05 was Bertinus van Zeeland professor aan het Groot (1) A C B . I I , 9683 ; v g l. M ededelingen Cenlr. bureau v. genealogie (D en H a a g ), N o v . 1955. (2) G A B ., V , § Conventus B ru ges. (3) A C B . I, 9683.

PENSIOENEN. ONDERWIJS

291

Seminarie te ’s-Heerenberg (1). Doch vooral in het lager en middelbaar onderwijs heerste een groot tekort aan leerkrach ten, wegens de opheffing, van de kloosters. Ook traden ver schillende Kapucijnen als onderwijzer of leraar op (2). Franciscus Xaverius van Gösdorf deed een stichting voor het onderricht van arme kinderen uit zijn geboortedorp (3). Te Oudenaarde, waar reeds in 1647, wellicht op raad van een Kapucijn, een armenschool was gesticht (4), kwam er in het begin van de X IX e eeuw nog een werkschool voor arme meis jes, grotendeels ingericht door Aurelius van S.-Lievens-Houtem (f 1825), zoals op zijn bidprentje te lezen staat (5). Juvenalis van Meerhout was in 1797 conrector van de Latijnse school te Eindhoven (6), gelijk zijn dorpsgenoot Bernardinus later in dezelfde stad leraar was in de Franse taal, aan het instituut van de Hr. Box. Hij was lid van de Luikse Provincie geweest en aldus was deze taal hem zo eigen als het Nederlands (7). Ambrosius van Gemert werd leraar en rektor van de Latijnse school te Helmond ; er schijnt sprake van geweest te zijn, daar nog méér Kapucijnen bij in te schakelen. Doch in 1799 nam Ambrosius ontslag, in verband met de slechte geruchten, die met of zonder reden over hem liepen ; het volgende jaar werd hij als leraar aan het gymnasium te Ravenstein verbonden (8). Ook te Menen was Leonardus van Machelen in 1804-12 leraar aan het Latijns kollege (9). Te Brugge woonde Augustinus van Tielt in een arm huisje in de Boeveriestraat (10) en gaf er aan jongelingen les in het Latijn. Ludovir.us van Sequedin dacht er aan, om een kostschool (1) D l. V I I , §897. (2) D l. I V , § 1528 ; D l. V I I , § 4588. In 1801 w a s C o n stan tin u s v a n A k e n even een s o n d erw ijze r (Z eitsch r. d. E u p en er Geschichtsv., Jg. IV , 1954, S. 6. (3) D l. I V , § 1537(4) D l- V , b lz. 242. (5) A D B . I, 7063. (6) S c h u t j e s , D l. I I I , b lz. 573 ; F . N . S m i t s , B eknopte geschiedenis van E indhoven, D l. I (E in d h o v en 1887), b lz. 113 . (7) Godsdienstvr., D l. X X V 11, 18 31, b lz . 142. (8) D l. V I I I , b lz. 805 ; A . M. F r e n k e n , H elm ond in het verleden, D l. II (H elm on d 1929), b lz. 268 ; B B ., D l. X I I , 1933-34, blz. 299 ; F L ., D l. X X , I 937 , b lz. 150. (9) R e m b r y - B a r t h , t . I I , p p . 300, 303 ; t. I I I , p. 300. (xo) C. 5, n° 28.

2Q2

III. FRANSE TIJD. D. N IEUW E LEVENSOM STANDIGH EDEN

in te richten (i). Over de bedrijvigheid van W. van de Voorde te Gijzegem hebben we reeds elders gehandeld (2). Hier moe ten wij daar toch nog één en ander bij voegen. In 1782 stichtte hij in zijn geboortedorp een kostschool, die spoedig begon te bloeien (3). Toen hij in 1802 overleed, ging de onderneming voort. Omstreeks 1805 kwam ze onder het bestuur van Vincentius van Asse (f 1827), die alles vernieuwde. Deze maakte zijn testament ten voordele van zijn gewezen medebroeders. Het gebouw is later het moederhuis van een vrouwenklooster geworden. Uitdrukkelijk bepaalt het tes tament : « Het is nog myne begeerte van, voor het geval dat voortaan quame erstelt te worden ofte op eene nieuwe wyze geschikt te worden het Order van den Heyligen Franciscus van Asiziën, dat in dit geval geroerde gestichten, het pensionnaet en afhangelykheden, hun hier voren gelegateert, wel zouden gelieven aen zulk op te richten Order over te laten, zonder vergelt » (4).

Zorg voor kloosterzusters. — Vooral in Dl. IV en V II hebben we herhaaldelijk Paters ontmoet, die zich, ook na de opheffing van de kloosters, voor Zusters verdienstelijk hebben gemaakt. In dit geval waren b. v. Martinus van Mark te Aat en Fidelis van Tourcoing in N.-D. des Anges in zijn geboor testad (5). I11 het begin van de X I X e eeuw werd Leonardus van Machelen in 1803 en 1807 te Menen biechtvader voor kloosterzusters, evenals Valentinus van Bois-d’Haine te Bergen in 1807. Electus van Herzele was direkteur van S.-Niklaas te Kortrijk in 1802-23, Aloïsius van Burburg kapelaan in O.-L.V.-gasthuis en bestuurder van het Engelse klooster te leper. Joannes Chrysostomus van Bergen vinden we als direkteur bij de Augustinessen in het Marvis-gasthuis te Doornik. Te Dendermonde kreeg Herculanus van Vorst op i ste Maart 1797 verlof om de biecht van de Rijke Marollen te horen. Willelmus van Wichelen was in dezelfde stad pastoor van het begijnhof in 1815-27, evenals Nicolaus van Amsterdam aal (1) D l. I V . § 2425. (2) D l. V I I I , 454-55. (3 ) D e P o i i e r - B r o e c k a e r t , Gijzegem (G en t z. j.), blz. 28-29. (4) A C B . I, 6235 ; lie cu e il des fondations de bourses d'étude de la prov. de la, Flan dre Orient. (B ru x elle s 1893) ; de Brabander, D l. I, 1919-22), b lz. 74-75. (5) D l. I V , § 1380, 2525.

ZORG VOOR ZUSTERS EN PAROCHIES

2 93

moezenier van de Begijnen was in zijn geboortestad, in 184346. Augustinus van Tielt las in 1800-06 mis bij de Zusters te Dongen. Linus van S.-Oedenrode was daar reeds vóór hem geweest en had veel voor de ontluikende Kongregatie van de Penitenten-Rekollektinen gedaan. Omstreeks 1809 tot aan zijn dood maakte hij zich nuttig bij de Zusters van Liefde te Gent (1). Zoals bekend, werd Dongen de bakermat van de bloeiende Kongregaties van Etten, Rozendaal en Oudenbosch. De stichteres van de Zusters van Heithuizen, Catharina Daemen, werd in 1816 door Eleutherius van Zichen in de Derde Orde ingekleed en later was Leonardus van Maaseik eveneens met de nieuwe kloostervergadering in betrekking (2). Cosmas van Mol verbleef te Antwerpen tot in 1830, doch werd op 8 Augustus van dit jaar mislezer bij de Zusters te Retie. Hij had wel geen jurisdiktie, maar bewees toch veel dienst. Hij vergezelde de eerste Zusters naar het Besloten Hof te Herentals in 1836 en leidde de bouwwerken voor het klooster te Oosterlo (3).

Werk in de parochies. — ■In het begin van de X I X e eeuw had men priesters te weinig en aldus was het normaal dat Paters voorlopig of blijvend aan een kerk werden verbonden, als mislezers, biechtvaders, kapelanen of zelfs pastoors. Veel namen citeren we in DI. IV en VII en het is nutteloos ze hier te herhalen. Bij gelegenheid traden ze op als assistent, zoals Linus van S.-Oedenrode te Bokhoven in 1798 (4). Natuurlijk vervingen ze bij gelegenheid geestelijken die afwezig of belet waren, zoals (1) [P. D e D e c k e r ] B iogr. de M . Ie chan. T riest (G and 1836) ; Levensbe schrijving (v e rta lin g [J. F . C o m m u n ] G en d 1836), b lz. 19 ; F L ., D l . X V , 1932. b lz. 106-16 ; B B ., D l. X I I , 1933-34, blz. 265, 207, 269, 274, 280 ; U T ., D l. V , 1936-39, blz. 85-91 ; P . G e r l a c h , Gesch. der Penitenten-R ecollectinen van D ongen ([T ilb u rg 1940]), blz. 43-45, 102-04. (2) M. P . M ü n s t e r , Gesch. der Kongregation der Franziskanerinen v. d. B u sze u. d. christl. L ieb e (F reib u rg i. B r. 1910), S. 12, 66 ; F L ., D l. X V I I I , 1935, blz. 136, 15 1 ; D eus providebit. D e Congregatie van Heythuysen 18351935. G ed en k b o e k sam en gesteld d o o r enige Z u sters der C o n greg atie. (H e y t h u y se n 1935)(3) T h . I. W e l v a a r t s , Gesch. der vrijheid van Arendonk (T u rn h o u t 1887), b lz . 97. (4) F L ., D l. X X , 1937, b lz • 125-26.

2 9 4 m - FRANSE TIJD. D. NIE UWE LEVENSOMSTANDIGHEDEN

we Leonardus van Maaseik soms in 1834-43 in zijn geboor testad het doopsel zien toedienen. Waar de kloosterkerk voor de eredienst heropend werd, was het normaal dat een Pater er de dienst verrichtte (1). De gewezen Gardiaan van Aarlen, Joannes Baptista van Luxemburg, onderpastoor te Bofferdingen bij Steinsel, vroeg omstreeks 1801 om aldus zijn kloosterkerk te mogen hero penen en bedienen (2). Een Pater deed eveneens dienst in de Kapucijnenkerken te Dendermonde en te Geldern. Te Ant werpen was dit niet het geval en voor de gewezen klooster lingen was deze toestand de aanleiding tot veel moeilijkheden. Veelal hadden de Paters in den beginne wel bezwaar tegen het aanvaarden van beneficies, zo ze geen speciale dispen satie in hun gelofte van armoede hadden verkregen (3). Te Spa vindt men een Kapucijn als deken (4). Doch gewoon lijk, waar men pastoreel werk aanvaardde, was het in kleine plaatsjes, waar een gewoon pastoor niet voldoende bestaans middelen vond. Aldus hielpen de Kapucijnen nieuwe paro chies organiseren te Balk (5), Grauw-Langendam (6), Hellendoorn en Steggerda (7), Kerkhoven onder Lommel (8), Meerdonk (9), Voortkapel (10) en voorzeker ook elders. Naast dit werk in de parochies, bewezen anderen dienst als mislezers of aalmoezeniers in gevangenissen, gasthuizen enz. Sommige biechtvaders hadden ongehoorde bijval, zoals Severus van Kasterlee ; de vele missen en diensten die op zijn overlijden volgden, bewijzen genoeg hoe hij algemeen werd geacht en voor zich zelf alleen «Severus » was (11). Bernardus van Buvrinnes was zo gemakkelijk in de biecht stoel, dat sommigen hem daar een verwijt van maakten (12).

(1) D l. IV , § 4 0 6 , 1 2 0 5 ; D l. V I I , § 9 4 ; e n z . (2) M etz, A rc h iv e s de l ’évê ch é , A rm oire M gr. Jauffret, liste n ° n . ( 3) A C B . I, 6 2 2 9 . (4) D l. I V , § 3 1 7 7 . ( 5) D l. V I I , § 3 8 4 4 . (6) D l. V I I , § 1 4 1 1 . (7 ) D l. V I I , § 5 2 3 . (8) Hoger, b lz. 2 6 8 . (9 ) D l. V I I , § 14 11 . (xo) D l. V I I , § 2 5 6 ; [J. B a u w e n s ] K orte gesch. der kerk. van Voortkapel (T o n gerloo 1 9 1 3 ) , b lz. 1 5 n . 1 ; A . E r e n s , Voortkapel van kapel tot parochie (o ve rd ru k u it D e Zuiderkem pen, Jg. V , 1 9 3 6 ) , b lz. 1 2 , 1 3 , 1 7 . ( 1 1 ) D l. V I I , § 4 2 0 8 . ( 1 2 ) D l. I V , § 6 2 5 .

W ERK IN DE PAROCHIES. PREDIKATIE

295

Ook Georgius van Rutten hoorde veel biecht en bezocht trouw de zieken (1). Hier moeten we een woord bij voegen aangaande Paschalis van Tielt, die zijn leven lang zonder jurisdiktie bleef, maar toch dienst bewees zo goed hij kon. Ten minste sedert 1786 woonde hij te Aalst (2) en had aldus te Meldert kennis gemaakt met J. B. de Vis, die er een wind- en een watermolen had ; in 1935 bestond deze laatste nog altijd, al was hij ook erg bouw vallig geworden. Nog altijd woont er thans dezelfde familie de Vis. Onder het schrikbewind las de Pater mis op de molen, in de schuur of een woonkamer. Toen de parochiekerk op 15 Mei 1802 weer werd geopend, begon hij in het openbaar te celebreren ; de overlevering meldt dat hij een prachtige stem had. Volgens het register Visitatio districtus Alostani anno 1809 (3) deed hij regelmatig de vroegmis voor de gelovigen ; soms ook verving hij de pastoor voor het toedienen van het doopsel, ten minste van 1807 tot 1822 ; het register van vóór 1807 is verloren. De familie de Vis verhaalt dat hij ieder jaar in de kermisweek naar Tielt ging, om er zijn familie te be zoeken en dat één of ander kind van zijn gastheer hem dan mocht vergezellen; natuurlijk was iedereen daar zeer op gesteld ! Hij woonde 36 jaar lang bij deze familie de Vis en uit dankbaarheid liet hij haar bij zijn dood een kostbare kelk na, die hij uit het klooster te Aalst had bewaard ; later werd deze aan de parochiekerk geschonken ; in 1910 kon men hem te Brussel op de tentoonstelling bewonderen (4).

Predikatie. — Het getal predikanten was niet groot, daar de Paters meestal oud en versleten waren. Ook hielden de Hollandse besturen de Kapucijnen voor een beschouwende Orde ; aldus stonden ze in hun ogen op dezelfde voet als de Augustijnen en Minderbroeders, behalve te Tielt waar deze laatsten onderwijs gaven (5). Toch kennen we enkele ijverige

(1) D l. IV , § 1616. (2) A B A M ., reg. 139, p. 89. (3) A a lst, K e rk a rc h ie f v a n S . M artin u s. ' (4) A C B . I I I , 8503 ; V a n N u f f e l , blz. 231-32. (5) S . S t o k m a n , D e religieuzen en de onderw ijspolitiek der Regeering ’ s - G r a v e n h a g e 1 9 3 5 ), b lz . 4 0 4 -5 0 .

2 9 6 III. FRANSE TIJD. D. N IEU W E LEVENSOM STANDIGHEDEN

predikanten ; vooreerst Julianus van Aat, die nog in 1812 de enige missionaris was voor verschillende kantons in Hene gouwen (1) ; Theodorus van S.-Truiden (f 1843), die soms 6- of 7-maal op dezelfde dag in verschillende kerken predik te (2). Vooral ontmoeten we hier weer de eeuwig jonge Seraphinus van Oostende. Nog altijd bleef hij onbekwaam om zijn geestdrift en onbezonnen ijver te beteugelen. In Novem ber 1804 kreeg hij door E. H. Joris, op last van Vikaris Gene raal D. De Pauw, een vermaning aangaande zijn onvoorzich tige wijze van prediken. In zijn vier volgende sermoenen trachtte hij zich ernstig te beteren ; doch op 8 December kreeg hij van dezelfde Vikaris Generaal verbod om nog de kansel te bestijgen, «ad aliam usque dispositionem». Men beschuldigde hem van onvoorzichtige woorden aangaande de eed, die alle staatsbedienden moesten afleggen. De klacht kwam van de Brugse meier de Croeser. Er viel te vrezen dat er ook een burgerlijk proces zou volgen, wat verbanning uit het land kon meebrengen. Gelukkig kon men, na onderzoek van de geschreven tekst en nieuwe getuigenissen, bewijzen dat de klacht ongegrond of overdreven was. Op 30 Juni 1805 schreef Seraphinus uit Brugge een brief in keurig Latijn, om van de Gentse Bisschop weer jurisdiktie te mogen krijgen. Hij beloofde, goed op zich zelf te waken en zijn aangeboren on stuimigheid te beteugelen. Hij smeekte om ten minste in de Paterskerk te mogen preken, waar er in de loop van het jaar slechts vijf sermoenen werden gehouden. Het antwoord kennen we niet ; doch het is waarschijnlijk dat hij in ere werd hersteld. Later bleef hij in alle geval, ondanks zijn hoge jaren, de geliefkoosde predikant van de stad. I11 1815 was hij nog altijd de officiële stationaris van de S. Salvator (3). En in 1819 was de gewezen P. Justus van Leuven, bij de Trappisten te Westvleteren, gelukkig te vernemen hoe onvermoeibaar hij op de kansel bleef (4). In de jaren 1818-20 predikte hij, op bijna 80-jarige leef tijd, in de zeven kerken van Brugge. Eén zijner geliefde thema’s (1) D l. I V , § 2 2 1 4 . (3) A fk o n d ig in g ... va n d en J u b ilé ... (4) A C B . I I , 9055.

(2) D l. V I I , § 3 9 1 3 . (B ru g g e [18 15]), b lz. 39.

PRED IKATIE. GEW IJZIGDE TOESTAN DEN

was de officiële loterijen, door de Hollandse Regering toen ingericht. Seraphinus, gelijk trouwens nog andere zedenprekers, betreurden het dat de Staat aldus van hogerhand een soort van kansspelen inrichtte en geld zocht te krijgen, door het spekuleren op de lagere menselijke hartstochten. Op die preken wist niemand iets te zeggen. Doch toen de Pater zijn leer tot een verhandeling had verwerkt en ze wilde uitgeven, vond men dit optreden ongewenst (i). Hier moeten we nog vermelden dat ook voor de Derde Orde werd gewerkt, althans te Lier door Joannes Evangelista van Mol (2) en te Brugge sedert einde 1806, wederom door Seraphinus van Oostende. In een brief die deze op 21 Maart naar P. Generaal Marianus van Alatri schreef (3), vraagt hij uitdrukkelijk de machtiging om priesters aan te stellen, die Derdeordelingen zouden willen inkleden.

Gewijzigde toestanden. — ■De nieuwe omstandighe den schenen het kloosterleven onmogelijk te maken. Van een uiterlijk godsdienstig gewaad kon er geen sprake meer zijn en van de geloften van gehoorzaamheid en vooral van armoede kon er niet veel meer worden onderhouden. Daarom kregen de Bisschoppen sommige fakulteiten, gelijk ze vroeger reeds in Frankrijk bezaten, om in de verplichtingen van de religieuzen te dispenseren, zoals P. Generaal, Nicolaus van Bustillo, op 3 Februari 1797 aan Honorius van Ravenstein mededeelde (4). Niettemin was de toestand verre van klaar ; velen wisten niet goed, waaraan zich juist te houden. Waren ze nog wel gebonden door de ordesvoorschriften ? Hingen ze nog wel af van hun reguliere Oversten ? ofwel van de Bisschoppen, gelijk de wereldgeestelijken ? Dit alles was duister en we begrijpen best dat in zo’n moeilijke omstandigheden de meningen uiteen liepen. Op 7 April 1797 hadden Guido van Brussel en Illuminatus van Leuven te Rome bij P. Generaal nadere uitleg gevraagd. Op 17 Juni werd hun door Maximus van Freiburg geant(1) V g l. D l. I X , b lz. 350. (3) G A B . I V , Couv. Bruges.

(2) Zie on s L ier, O p. C it., b lz. 53-54. (4) A C B . I, 6225ter.

2 9 8 III. FRANSE TIJD . D. N IEU W E LEVENSOM STANDIGH EDEN

woord : i) Als de Reguliere Oversten niet te bereiken zijn of hun ambt niet kunnen uitoefenen, mogen de Bisschoppen aan religieuzen buiten hun klooster toe laten, als wereldlingen gekleed te gaan en zich onder het gezag van de diocesane Overheid te stellen ; 2) de Bisschoppen hebben ook het recht om de Regulieren te ontslaan van punten van Regel en Kon stituties, die in de heersende omstandigheden bezwaarlijk onderhouden kunnen worden. Op 17 Juli 1797 ontsloeg de Vikaris Generaal de Lantsheere dan ook te Mechelen genoemde Guido en Illuminatus, als mede Theodoricus van Boksmeer, van de regelvoorschrif ten (1). Reeds vroeger had Amandus van Hundelgem te Gent aange vraagd om, gezien de omstandigheden, de kloosterpij door priesterlijk gewaad te mogen vervangen, om ontslagen te worden van de vastens der Orde, geld te mogen behandelen en nog van enkele andere moeilijk te onderhouden voorschrif ten vrij te zijn ; ook om tot beneficies benoembaar te worden, met dien verstande echter dat al deze voorrechten slechts werden gevraagd voor de duur van de Franse Overheersing en dat de Pater altijd bereid bleef om naar het klooster weer te keren, wanneer de Oversten hem zouden terugroepen. Dit verzoek werd op 5 Mei 1797 in het Vikariaat voorgelezen. Aan de Pater werd geantwoord, dat zo’n vraag reeds bij de H. Penitentiarie op 3 Maart 1797 werd ingediend en dat alle nodige macht aan het bisdom was verleend. Al het gevraagde werd dus ingewilligd, behalve de benoembaarheid tot bene ficies ; dit behield het bisdom zich voor, totdat het zoiets nodig of nuttig zou oordelen. Ook Everardus van Gijzegem, Gardiaan te Gent, vroeg hetzelfde op 17-19 Juli 1797 voor alle Kapucijnen uit het bis dom. Hierop kwam ook een gunstig antwoord, doch de religieu zen bleven onder het gezag van hun eigen Oversten (2). Brugge verleende dergelijke dispensaties op 16 Oktober (1) A C B . I ( 7865-66, 9665. (2) B A G ., A cta . O p 17 F e b ru a r i 1809 v ro e g E v e ra rd u s, n am en s z ijn kon fra te rs, w eer o n tsla g v a n de g e lo fte v a n arm o ed e ; d o ch d e se k reta ris v a n h e t b isd o m a n tw o o rd d e d a t M on seign eur d it re c h t n ie t b e z a t (A C B . I, 8713).

GEW IJZIGDE

TOESTANDEN.

W ERELD G EESTELIJK EN ? 299

1797 aan Ignatius van Wachtebeke, uit het klooster te Oost ende (1). Al deze vergunningen steunden op de vingerwij zing door Maximus van Freiburg van uit Rome gegeven. Men is verwonderd dat de Vlaamse Provinciaal, Godefridus van Aalst, zo lang heeft gewacht om dit aan zijn onder danen mede te delen. Eerst op 8 Januari 1801 kondigde hij het overal af (2). Sommige kloosterlingen hadden niet geaar zeld, vlees te eten onder de Franciskaanse vasten van Aller heiligen. Ze meenden dat er voor dit regelvoorschrift dispen satie bestond. Volgens P. Godefridus echter, bewees het ant woord van Rome, nu bekend gemaakt, dat P. Provinciaal alleen in dit geval ontslag kon verlenen ; de religieuzen konden zich dus tot één van beide Kustoden wenden, Guido van Brussel of Seraphinus van Oostende (3). Toen Joannes Baptista van Lier op 3 Juli 1801 van Ange licus van Porto S. Giorgio verlof kreeg om naar zijn land terug te keren, werd er op gewezen dat hij alhier de Regel moest onderhouden in zoverre het mogelijk was ; en zo er geen Oversten van de Orde meer te bereiken waren, moest hij aan de Ordinarius gehoorzamen (4).

Wereldgeestelijken ? — Toen het Konkordaat werd afgekondigd, verheugden de Katholieken zich, omdat er nu weer rust en vrede zou intreden. Doch de religieuzen waren bitter ontgoocheld, daar al het onrecht dat hun was aangedaan, nu officieel door Rome scheen bekrachtigd en goedgekeurd. Hun kloosters waren ze voorgoed kwijt ; recht om te reklameren hadden ze met meer, daar de wereldgeestelijken als vergoe ding zouden ontvangen, wat men hoofdzakelijk van kloosters en abdijen had gestolen... Het scheen voorgoed uitgesloten, dat er ooit weer kloosters zouden kunnen worden opgericht. Het Konkordaat bepaalde daarover niets en voorzeker scheen een vernieuwing in deze totaal uitgesloten. Nu vernam men, dat op 4 Oktober 1802 Kardinaal Caprara, namens de H. Stoel, aan de Rekollekten uit de Provincie (1) B A B ., A cta. (z) A C B . I, 7865-66, 9665 ; I I , 9018, p p . 18-20. (3) A C B . I, 1804, 9670. (4) A C B . 1,9 6 7 3 .

300

III. FRANSE TIJD. D. N IEUW E LEVENSOM STANDIGH EDEN

van Nederduitsland of Germania Inferior, d. i. N.-O.-België en Nederland, een algemene dispensatie had verleend in de gelofte van armoede, zodat de kloosterlingen voortaan geld en goed mochten ontvangen en bezitten. Ze konden er voor eigen onderhoud, voor de armen, de Kerk en de medebroeders over beschikken ; daarenboven konden de biechtvaders hen ontslaan van alle voorschriften en verplichtingen van Regel en Konstituties, die in de toenmalige omstandigheden niet te onderhouden waren (i). Speciaal voor de Kapucijnen op de linkeroever van de Rijn schreef de Prokurator en Kommissaris Generaal Angelicus van Porto S. Giorgio op i ste Oktober 1802 dat ze, volgens een pauselijke beschikking, als wereldgeestelijken mochten leven, onder het gezag van de Bisschop. Van alles wat in de toen malige omstandigheden bezwaarlijk te onderhouden was, ble ven ze ontslagen. Op 19 November van hetzelfde jaar ant woordde dezelfde Generaal aan P. Kustos te Velp, dat deze koncessie ook voor zijn opgeheven onderdanen geldig was en dat de Reguliere Oversten bijgevolg over hen geen rechts macht meer hadden, daar deze religieuzen in alles van de Bisschoppen moesten afhangen. Men voegde er echter bij, dat alleen zij die te Velp verbleven, nog niet waren opgeheven en religieuzen bleven en gevolglijk van P. Kustos afhingen en niet van de diocesane Overheid (2). Nog verder ging de vergunning van 28 Februari 1803. Daar door verleende de Kardinaal Legaat aan de Aartsbisschop van Mechelen de macht om, rechtstreeks of door tussenpersonen, de kloosterlingen van hun verplichtingen te ontslaan, de gelofte van zuiverheid alleen uitgezonderd. Ze mochten wereld lijke kleding aantrekken en zich onder het bisschoppelijke gezag stellen. Kerkelijke bedieningen mochten ze aanvaar den en geld bezitten en erover beschikken. De Aartsbisschop zou de Regulieren er zelfs toe aanwakkeren, om zich zo spoedig (1) A C B , (2) A C B . Rom e naar b e zitte n , is b eru sten in

I, 79 0 7 ; II, 9030-31. I, 20.412 ; A C H . I, 1038, 1053, 1093. D e ze op lossin g w erd o o k u it de K e u lse P r o v in c ia a l gestu u rd . H e t a fs c h rift d a t w e e rv a n v a n de h a n d v a n P . G o d efrid u s. A n d e re d e rg e lijk e te k ste n A C B . I, 20.418.

W E R E LD G E E STE LIJK EN ? HET PROVINCIALAAT GESCHORST 3O I

mogelijk een voldoende bezit aan te schaffen. Ondertussen konden de Paters zich met misintenties behelpen (1).

Het Provincialaat geschorst. — Als men dit alles leest, vraagt men zich te recht af, in hoeverre P. Godefridus nog gemachtigd was om als Provinciaal op te treden. In AugustusSeptember 1801 ging Hilarion van Noorderwijk hem van uit Meersel bezoeken (2). Op 17 September 1803 zien we Gode fridus te Antwerpen een nieuwe Vikaris benoemen, in de persoon van Liberius van Heist-op-de-Berg (3). Doch spoedig zou alle onzekerheid ophouden. Dezelfde dag waarop Liberius werd benoemd, schreef Angelicus van Porto S. Giorgio naar Godefridus, dat hij zich totaal aan de nieuwe toestand zou aanpassen en zich zelf en zijn gewezen onderdanen beschouwen als eenvoudige wereldgeestelijken, onder het gezag van de plaatselijke Bisschop. Jurisdiktie over zijn gewezen onderdanen had hij dus niet meer. Wel voegde P. Generaal erbij, dat wie het begeerde naar een ander gewest kon uitwijken, waar de Orde nog niet was ontbonden ; doch uitdrukkelijk zegde hij, dat niemand daartoe in geweten was verplicht (4). Vol hartzeer deelde Godefridus deze beslissing aan zijn kloosterlingen mede. Zo bezitten we nog de brief waarbij hij op 6 Januari 1804 aan zijn medebroeders te Tienen (5) en te Meersel (6) mededeelde dat hij van het ambt van Pro vinciaal was ontslagen. Een uitvoeriger schrijven werd tot de Definitor Seraphinus van Oostende te Brugge, op 20 Januari gericht (7). Godefridus schreef dat hij nog niet in alles klaar zag, maar vast stond in alle geval dat hij geen Provinciaal meer was. Om wel zeker te zijn dat zijn handelwijze in alles in regel was, schreef hij nog op 5 Februari naar Kardinaal Caprara, (1) A C B . I, Ó229ter.

(2) A C B . I, 9002, p. 57.

(3) A C B . I, 7273. (4) A C B . I, 6230-33 ; I I, 9018, pp. 23-24 ; I I , 9035-36 ; A B A M ., doos 41. (5) A C B . I, 9680. (6) A C B . I, 9349. (7) A C B . I I, 9037, 9018, p p . 24-25. O o k te L ie r k re e g m en n a tu u r lijk z o ’n b e rich t. L e e s F L ., D l. X V I I I , 1935. b lz. 27 ; P . G e r l a c h , G eschiedenis der Pentenlenten-Recollectinen van Dongen ([T ilb u rg 1940]), blz. 93-94.

302

III. FRANSE TIJD. D. N IEU W E LEVENSOM STANDIGHEDEN

stuurde hem het afschrift van de ontvangen beslissing en vroeg of dit wel degelijk de mening van de H. Stoel weergaf. Het antwoord werd op 10 Februari verstuurd (i) en weer moest Godefridus het horen, dat hij en zijn medebroeders zich als wereldgeestelijken moesten gedragen... In zijn laatste brieven aan zijn gewezen onderdanen, wekt de aftredende Overste iedereen op tot gehoorzaamheid jegens de Bisschop, tot liefde en dienstvaardigheid jegens elkaar. Doch het visl hem hard te moeten denken, dat de Kerk de religieuzen totaal in de steek liet en slachtofferde...

Kapucijnen blijven Kapucijnen. — In alle teksten die we hierover te lezen krijgen, horen we dat religieuzen zich als wereldgeestelijken moeten gedragen ; doch nergens wordt gezegd dat ze geen Kapucijnen meer zijn. Dat ze religieuzen blijven, laat Angelicus van S. Giorgio verstaan, als hij op i 8te Oktober 1802 voorschrijft, onder de wereldlijke kleding nog één of andere herinnering aan het kloostergewaad te dragen (2). We weten b. v. dat Justus van Leuven, eens Trappist gewor den, nog steeds een fijn koord om zijn lenden droeg, om aan de Kapucijnensingel te herinneren ; en een Pater te Postel heeft deze eigenaardige herinnering nog immer in bewaring. In dezelfde geest schreef Pius V II op 13 April 1802 van uit Wenen aan de Bisschop van Brünn, die hem over zo’n aange legenheid had geraadpleegd (3). Ook hier wordt gezegd dat uitgedreven religieuzen één of andere herinnering aan het kloosterleven onder hun gewaad kunnen dragen ; doch uit drukkelijk wordt er bijgevoegd, dat de Paters zich als wereld geestelijken moeten voordoen, doch slechts zolang ze door de omstandigheden daartoe worden gedwongen. Dezelfde rege ling trof men in 1802 in Beieren, waar de Kapucijnen als wereldgeestelijken mochten gekleed gaan, doch voorlopig, «rebus in eodem statu manentibus » (4). Dat de religieuzen Kapucijnen bleven, was eveneens de mening van een Hollandse missionaris, die J. B. Christiaansens tekende (5) en in een zeldzaam drukje tegen Huleu, vol (1) A C B . I, 6233. (3) A C B . I, 7903. (5) A C B . I, 7908.

(2) A C B . I, 20.412. (4) B C ., t. I X , p . 282.

KAPUCIJNEN BLIJVEN KAPUCIJN EN

30 3

gens een schrijven van Kardinaal Caprara van 4 Mei 1803, staande hield dat de religieuzen steeds religieuzen bleven, al was hun toestand ook voorlopig anders geregeld. Velen baden daarom ook in het vervolg het Kapucijnenbrevier. Waarschijnlijk moet er van hogerhand daarvoor één of andere toelating gekomen zijn ; want klaar en duidelijk schreef P. Kommissaris Generaal op 19 November 1803 aan P. Kustos te Velp, dat uitgedreven kloosterlingen, voortaan als wereldgeestelijken beschouwd, ook het diocesaan brevier zouden volgen. En toch werd er nog elk jaar, met wettig verlof, een Directorium voor de Vlaamse Kapucijnen gedrukt, ook in 1803 en de volgende jaren. Dit onbeduidend boekje was de hechtste band die de Paters onderling in dezelfde familiegeest bleef verenigen. Men hield eraan het te ontvangen en we lezen dat Maximus van Merchtem van uit het eiland Rhé op 5 Juni 1801 er dringend een vroeg (1). Ieder jaar werden op de laatste bladzijden de overleden medebroeders vermeld en dit laat veronderstellen, dat velen voor hen nog de gewone suffragiën baden, zoals het in de Provincie gebruikelijk was. Méér dan ééns wordt overigens in de kartabel de aandacht gevestigd op de liefde aan de overlede nen verschuldigd. Regelmatig vraagt de kartabellist hem de voorkomende sterfgevallen mede te delen, natuurlijk door vrachtvrij bericht ! Onderling bleven de overlevenden met elkaar in betrekking ; dit ziet men b. v. duidelijk bij Gisbertus van Lummen. Deze is overigens gelukkig, een Latijns gedicht te kunnen wijden aan de Kapucijn Crispinus van Viterbo, in 1806 zalig ver klaard (2). Dat de uitgedreven Kapucijnen wel degelijk religieuzen bleven, blijkt ook ten duidelijkste uit het feit dat Rome later één of andere onder hen tot Kommissaris of Kustos aanstelde en hem novicen liet inkleden en professies aanvaarden, gelijk we verder zullen zien. (1) ACB. III, 3014. In de jaren 1838-46 droeg het boekje het Imprimatur van Mgr. Corselis. (2 ) ÉF., t. IL, 1937. PP- 7I4"I 5-

E. UITSTERVENDE KLOOSTERFAMILIES

Heimwee naar het klooster. — De Kapucijnen verlang den om, zo mogelijk, weer in een klooster te mogen samen wonen. Op 6 September 1800 vroeg Bruno van Antwerpen van uit Oleron, goed zorg te dragen dat de motten zijn habijt niet beschadigden, daar hij het nog nodig hoopte te heb ben (1). Ziende dat er geen hoop meer was om de Kapucijnen te zien herleven, werd Justus van Leuven Trappist en Bernardus van Uden Kruisheer. Victor van Waver deed wanhopige pogingen om bij de Paters van het Geloof te worden aanvaard (2). Anderen trokken naar een Kapucijnenklooster in Duitsland, Tirol of Italië, gelijk we ook in de gebieden van Rijsel en Duinkerke hebben gezien (3). Onder veel anderen, hebben we dit reeds voor Marcellinus van Duinkerke vermeld (4). Ivo van leper werd te Duinkerke en te Menen uitgedreven en later ook in Tirol ; eindelijk kwam hij te Brugge in het klooster sterven. Carolus van Westouter kwam uit Frankrijk naar Kortrijk en Gent en vluchtte na de opheffing naar Bologna. Hij woonde te Rimini (5) en werd aldaar wederom uitgedreven (6). Op 6 Juli 1810 vroeg de Generaal Alex. Lameth, prefekt van het Po-departement, dat de archivaris van de prefektuur te Torino (1) A C B . I, 6955ter. (2) Z ie a a n g a a n d e d eze v eren ig in g A rch iv u m hist. Societatis Jesu , t. X X I , 1952, p p . 300-28. (3) W e w eten geen ra a d m e t een ze k ere B r. L u d o v ic u s, u it d e K u sto d ie v a n D u in k erk e, die u it h e t k lo o ster te L in z (aan d e R ijn ) in M ei 1 799 n a a r M ün ster in W estfale n tr e k t, zo als in h e t a rc h ie f v a n d it k lo o ster s ta a t o p g etek en d . W a a rs ch ijn lijk w o rd t geen B roed er, m a a r P a te r A lo ïsiu s v a n B u rb u r g b e d o e ld (D l. V I I , § 166). (4) D l. V U , § 3249, v o lge n s A r c h ie f... van Utrecht, D l. X L 11I, 19 17 , b lz. 24, 25, 28, 32. (5) K K P ., H S S . 1089 en 603 p. 10. (6) A C B . XI, 9 16 1, p . 1.

HEIMW EE NAAR HET KLOOSTER

305

Carolus 50 fr. zou willen geven als hulpgeld, om de reis naar Rijsel te kunnen voortzetten (1). Aldus kwam hij weer te Brugge. Even avontuurlijk was het wedervaren van Engelmundus van Nispen. Op 15 Augustus 1803 vertrok hij uit Antwerpen naar Keulen ; reisde dan Zuidwaarts door Duitsland, over München, Innsbruck, Trente, Verona, Padua, Venetië en Loreto. Te Rome was hij op 29 Oktober ; doch op 15 Novem ber keerde hij Noordwaarts terug, kwam te Macerata en trok er op 2 December de pij weer aan. Op 13 Mei 1804 vertrok hij naar Monte Alboddo en kwam er op 25 Mei aan, om een theolo gische kursus te volgen. Reeds op 8 Januari 1805 kreeg hij jurisdiktie voor zijn medebroeders. Hij woonde nog te Corinaldo en te Jesi en kreeg jurisdiktie als predikant op 1 Ja nuari en als biechtvader op 15 Juli 1807, 16 Januari en 13 Juli 1808 en 17 Juli 1809. Doch in 1810 werd het klooster eveneens gesloten. Dan keerde hij naar zijn vaderland terug over Zwit serland, Straatsburg, Koblenz, Keulen en Maastricht. Op 6 Juli 1810 was hij te Antwerpen en bezocht hij zijn geboorte dorp. In 1813 trok hij weer naar Zwitserland en kwam op 14 Juni te Solothurn ; doch in het klooster kon men hem, wegens de burgerlijke wetten tegen vreemde religieuzen, niet aan vaarden. Ontgoocheld keerde hij dan maar naar zijn vader land terug en eindigde zijn leven als onderpastoor te Wuustwezel (2).

Samenwonende religieuzen. — Bij de opheffing had Gode fridus van Aalst voorgeschreven zoveel mogelijk in burger huizen samen te gaan wonen. Natuurlijk had hij niet voorzien, welke razende priesterjacht spoedig zou worden ingezet. Men ziet b. v. hoe de Mechelse Kapucijnen in hun toevluchtsoord werden verrast en aangehouden. Ook te S.-Truiden hield men °P 3r Juli 1798 huiszoeking in het verblijf waar de Kapucijnen zich hadden gevestigd (3). Zolang de vervolging duurde, kon men dus aan geen samenwonen meer denken, doch moest men (1) A N P ., F ‘ », 322. (2) F L ., D I. X X I I , 1939, blz. 310-14. (3) J. D a r i s , Notices, t . V (L iège 1874), p. 114.

306

III. FRANSE TIJD. E. U ITSTER VEN D E KLOOSTERFAM ILIES

ergens alleen gaan schuilen, ten minste zo men, gelijk in de Luikse Provincie, de eed niet had afgelegd. Zohaast het Konkordaat was afgekondigd, kon men er weer aan denken om kleine kommuniteiten in te richten. Paters die ergens een pastorie bedienden, namen veelal een Broeder en soms nog andere konfraters in hun huis op. In steden waar het niet bewezen is dat de religieuzen samenwoonden, ziet men toch dat ze met elkaar goede betrekkingen onderhielden. Zo werd te Veurne in 1802 het overlijden van Philibertus van Merkem op het stadhuis aangegeven door twee konfraters, in dezelfde stad gevestigd; eveneens te Kortrijk in 1804 het overlijden van Titus van Wakken en in 1807 te Aalst dit van Henricus, uit die stad afkomstig. Doch ook echte hospitiën of kleine residenties werden in veel Vlaamse steden en dorpen ingericht. Over Luikenaars en Walen zijn we, zoals gewoonlijk, minder goed ingelicht ; doch men kan aan de indruk niet ontkomen, dat ze elkaar minder zochten dan de Vlamingen. In het Luikse had men op veel plaatsen het klooster cf ten minste het huis van de Geestelijke Moeder met bons terruggekocht. In het grote klooster te Luik woonden in 1803 zes kon fraters (1). We weten reeds (2) dat in 1805 Vitalis van Kortrijk en Lambertus van Montenaken er nog woonden. Toen laatst genoemde echter algemene eigenaar was geworden, werd alles in 1809 aan de burgerlijke godshuizen verkocht. Deze gebruiken het, tot op onze dagen toe (3). Ook te Malmedy had men het klooster teruggekocht. Eerst mochten vier Paters er een tijdje voorlopig b. ij ven wonen. Toen echter bleek dat het huis van de Geestelijke Moeder ruim genoeg was om de overgebleven religieuzen op te nemen, werd het klooster in 1802 aan de maire tegen een lijfrente verkocht. Het zal wel in dit burgerhuis zijn, en niet in het eigenlijke klooster, dat Ernestus van Luxemburg in 1804 overletd (4). De gewezen kloosterknecht Frang. Jos. Falize

(1) D l. IV , § 312 . (3) S A L ., Capuc. de Liège, reg. n° 3.

(2) Hoger, b lz. 241. (4) D l. I V , § 1226.

L U IK ,

MALM EDY, THUIN,

OOSTENDE,

AALST,

MENEN 3 0 7

was bij hen gebleven, tot hij op 30 Juni 1804 bij de woning van Quirin Jos. Villers doodviel (1). Te Thuin had Georgius van Rutten ervan gedroomd, een nieuwe kommuniteit in te richten ; doch dit plan vond geen bijval. Hij wachtte toch tot in 1819 eer hij alles verkocht (2). Behalve te Brugge, waarover we verder uitvoerig moeten spreken, vindt men in het begin van de X IX e eeuw in ver schillende Vlaamse steden kleine vergaderingen van samen wonende Kapucijnen. Te Oostende woonden Hilduardus van Lede, Januarius van Eksaarde, Sulpitius van Deerlijk en Willelmus van leper in de Wittenonnenstraat ; doch toen de priesterjacht begon, moesten ze natuurlijk voorzichtigheids halve uitééngaan (3). Te Aalst schuilden ze op Mijlbeek, in het Geldhof (4). Anacletus van Aalst stierf in 1798 buiten Molenpont en Hierotheus van Beerlegem in 1804 in de Poperodestraat, altijd onder Mijlbeek. Te Menen bleef het gezag van Leonardus van Machelen erkend, alhoewel hij van rechtswege geen Gardiaan meer was. Er was toch een Overste nodig en een wettig benoemde Gar diaan scheen nog het meest waarborgen te bieden ; ook elders zien we de Gardiaan in funktie blijven. Op 22 November 1802 vroeg Leonardus aan Fallot de Beaumont te Gent uitleg aan gaande de jurisdiktie van de Paters. Hun geestelijke rechts macht hadden ze vooral nodig voor Lauwe, Wevelgem, Moorsele en Rollegem-Kapelle, waar ze sedert onheuglijke tijden een statie hadden en ook geregeld aalmoezen ontvingen. In 1805 woonden te Menen nog vijf gewezen Kapucijnen samen ; °p 9 Juli vroegen ze nog aan de Bisschop om goederen te mogen bezitten en hun testament ten voordele van de langst levende te maken. Om in dit opzicht met hun bloedverwanten geen moeilijkheden te krijgen en alles wat ze bezaten voor geestelijke doeleinden te kunnen gebruiken, volgden ze als algemene regel dat ze ook van hun familie geen erfenissen aanvaardden, om aldus helemaal vrij te blijven (5). Ignatius (1) M ed edelin g E . H . D an d rifo sse .

(2)

(3) M

(4) V

arcellu s,

b lz . 6 7-6 8 .

(5) B A B ., v o o rlo p ig on gen um m erd.

D eltenre, an

N

p p . 41-42.

u ffel

, b lz . 19 5 , 2 1 7 .

308

III. FRANSE TIJD. E. U ITSTER V EN D E KLOOSTERFAM ILIES

van Tielt woonde daar, totdat hij zich in zijn geboortestad samen met zijn gebroers, de PP. Hermenegildus en Sigismundus, ging vestigen. Te Menen bleven echter Briccius van Wakken (| 1806), Casimirus van Bredene (f 1808), Joseph Antonius van leper (f 1810 ?), Dominicus van Voormezele (f 1812),de gewezen stationarisReginaldus van Veume (f 1820) en eindelijk Leonardus van Machelen (f 1820). Te Dendermonde verleende het Vikariaat op 26 Februari 1797 verlof aan de samenwonende Kapucijnen om in hun huis een bidplaats in te richten, waar ze mis konden lezen (x). In 1800 achtte men het veiliger te Hamme ; daar vestigden zich vier Kapucijnen, waarvan we Justus van Leuven en Petrus van Oostende bij name kennen ; deze laatste overleed er in 1800 (2). Toen het rustiger was geworden, gingen de Paters te Dendermonde het hoekhuis van het gewezen goevernement bewonen (3) ; wellicht is dit hetzelfde schuiloord dat elders eenvoudig « het huis op de Botermarkt » wordt gehe ten en waar veel religieuzen overleden : Bonaventura van Wi chelen en Concordius van Gijzegem in 1804, Hermannus van Diest in 1806, Gregorius van Aalst in 1810, Herculanus van Vorst in 1811, Godefridus van Aalst in 1812 en Laurentius van Lokeren in 1814. In 1833 stierf Servatius van Mechelen eveneens op de Botermarkt, in het huis van A. Pieters. In 1818 waren er te Dendermonde nog drie bejaarde Kapucijnen, aan wie de Hollandse Koning liet aanzeggen dat ze niet meer mochten bédelen (4).

In het Gentse vond men eerst een schuiloord op het kasteel van advokaat Brandt, te Merelbeke (Hollebeek) ; daar over leden in 179 7 Urbanus van Viane, in 1798 Maximinus van Lebbeke en in 1799 Claudius van Geraardsbergen. Ook Gerulfusvan Merendree schijnt er te hebben verbleven. Op het kas teel te Bottelare schuilden verschillende konfraters (5), (1) B A G ., A cta. (2) D l. V I I , § 2948, 3856. (3 ) A . B l o m m e , C hroniques de Termonde (T erm on de 1900), p . 288. (4 ) D e n H a a g , A lgem een R ijk s a rch ie f, R . K . Eredienst, 239, doss. 74. ( 5) A n n u a ir e , t. I V , p p . 103-04, 106.

D ENDERM ONDE, GENT, TERVU REN , LEU VEN

o. a. Angelus van Mechelen, Bonaventura van Lochristi en Engelbertus van Nederokkerzeel. Ook Lemberge wordt vermeld. Toen de Gentenaars de Prefekt van het Scheldedepartement gevraagd hadden, om de kapel als hulpkerk te erkennen, vroegen de Kapucijnen eveneens aan het bisdom, om ze te mogen bedienen (i). Fallot de Beaumont, die de kloosterlin gen niet ongenegen was, vond echter een andere oplossing en benoemde in 1803-04 de Gardiaan Everardus van Gijze gem ('•)■1810) tot pastoor van S. Anna, dicht bij het gewezen klooster. Zijn opvolger was Constantinus van Essene. Als onderpastoors vinden we er Autbertus van Gent f 1808, Alardus van Ooike f 1811, Silvester van Boom f 1812 en Joachim van Brugge, die er pastoor werd na de dood van Constantinus, totdat hij in 1830 naar Eernegem werd verplaatst. Ook andere religieuzen vonden er een onderkomen, zoals Gerulfus van Merendree, Bonaventura van Lochristi, Angelus van Mechelen en Engelbertus van Nederokkerzeel. Ze woonden in de Raapstraat ; daar overleden eveneens Antonius (1804) en Norbertus van Kortrijk (1807), Hilarius van Ouwegem (1812), Elias van Melsele (1817), Bernardus van Brussel (1818) en Felix van Zulte (1827). In 1827 vertoefden nog 5 Kapucijnen te Gent (2). Na de opheffing vergaderden verschillende priesters regel matig te Leefdaal en te Vossem, waar ze in beide plaatsen ook Kapucijnen ontmoetten. Een vijftal van deze religieuzen werden te Tervuren op het kasteel de Robiano (Hof van Buren) opgenomen en onderhouden (3). Te Leuven namen de Kapucijnen, dadelijk na de uitdrij ving, hun intrek bij Graaf de Baillet, Proost van S. Pieter. In 1798 vindt men er in de Augustijnenstraat. Doch toen het Konkordaat de rust had hersteld, verbleven ze in de Katten straat, thans de-Beriotstraat, vlak naast het S.-Donatiaanskollege (4). Daar woonde P. Provinciaal, Godefridus van Aalst. Antonius van Leuven overleed er reeds in 1800. We kennen (1) B A G ., c. I X , 3 c. 2, 21-22. (2) M. H e in s , G and, sa vie et ses institu tion s, t. II I (G and 1921-23), p. 29. (3) A n n u a ire, 1860, p . 77. (4 ) N F ., D l. V , 1922, b lz. 97-102. H e t hu isn u m m er w o rd t v ersc h ille n d aan g e g e n v e : 636 of 639 (A C B . I, 6320, 6233).

310


helaas niet alle leden van de kleine kommuniteit. Misschien woonde er Odulfus van Wommersom ; stellig was er Elias van Melsele tegenwoordig bij het overlijden van Felix van Corbais en Albericus van Gent, beiden in 1806 ; ook Augus tinus van Tielt was er dit jaar in het voorbijgaan, komend uit Dongen en op weg naar Brugge. Door het overlijden van de juist genoemde religieuzen in 1806, was de kleine gemeente bijna uitgestorven ; ook trok Elias van Melsele naar Gent en Godefridus van Aalst vestigde zich in Dendermonde. Dat deze laatste deze stad verkoos, zal wel zijn verklaring vin den in het feit dat ook zijn broer P. Gregorius er verbleef en hij in de stad nog bloedverwanten had, nl. de Spanoghe’s en de familie van de goudsmid H. F. Willick. Te A a rsch o t vonden veel Kapucijnen het einde van hun aards bestaan : Lucas van Werchter en Landricus van Landen in 1802, Fortunatus van Leuven en Matthias van Zoerle in 1805, Romanus van Overijse in 1807 (?), Seraphinus van Veerle (?) en Seraphinus van Leuven in 1811, Hilarinus van Diest in 1817 en Floribertus van Schiedam in 1819. Nergens blijkt echter dat deze religieuzen werkelijk samenwoonden. Dit weet men slechts met zekerheid van Pius van Mechelen f 1816 en Gorgonius van Olmen f 1827. Samen met een zekere Andreas, die wel een huisknecht zal geweest zijn, verbleven ze in een groot huis op de Bonewijk, waar later het Hotel Anversois en de Verloren Kost kwamen en dat in 1893 aan de familie Huysmans en Verhaegen toebehoorde (1). Later werd het gebouw geheel veranderd ; nu is het bewoond door de eigenaar Henri de Messemaeker, Leuvensestraat 32 ; het staat schuin tegenover het geboortehuis van de PP. Timo theus en Julius Vrancken van Aarschot.

Te Tienen trokken dadelijk na de uitdrijving vijf Kapu cijnen naar een huis in de Veldbornestraat, dat men hun had aangeboden. Ook de PP. Begaarden hielpen hen broeder lijk. In de eerste jaren van hun ballingschap stierven te Tienen Angelicus van Westerlo in 1801 en Sebastianus van Vorst in 1803. (1) N ie u w sb lad D e K lo k , J g . I, n ° 25, 17 Ju n i 1893.

LE U VEN , AARSCHOT, TIEN EN

Omstreeks deze tijd huurde P. Gardiaan, Cajetanus van Herne, een huis in de Driemolensstraat nr g i. Daar gingen ze zich met de knecht Frans Cuyvers vestigen. Thans ziet men nog achter dit huis, in de schrijnwerkerswinkel van Medaer, het ronde koortje van hun noodkapel, doch de drie ramen heeft men toegemetseld. We geven er een zicht van, gelijk het thans nog bestaat, volgens een tekening van onze vriend archivaris J. Wauters.

B in n e n zich t.

B u ite n zic lit.

N o o d k a p e l v a n d e u it g e d r e v e n K a p u c ij n e n t e T ie n e n .

In 1808 kwam Joannes Baptista van Lier bij zijnkonfraterste Tienen ; aldus waren ze met zessen. In i8og woonden ze nog altijd in de Driemolensstraat (1). Dit j aar stierf Simon van Linsmeel en in 1810 Blasius van Meerhout. In 1814 waren ze nog met vieren : Cajetanus van Herne, die op 8 November 1819 overleed in het huis van Mr. Genis, in de Langestraat, waar hij woonde ; Aurelianus van Wiekevorst, die omstreeks deze tijd de gemeenschap verliet, doch terugkeerde om bij zijn konfraters in 1821 te sterven ; Judocus van Brussel, die op (1) T ien en , S ta d sa rc h ie f, Volkstelling 1809.

312

III. FRANSE TIJD. E. U ITSTER VEN D E KLOOSTERFAMILIES

21 December 1822 in het huis van M. de Wilde overleed, waar hij woonde, eveneens in de Langestraat ; en eindelijk Joannes Baptista van Lier, die in leven bleef tot 1849. Buiten de gemeenschap was Mansuetus van Tienen ; deze stierf in 1829. We vragen ons overigens af, of het verblijf in de Driemolensstraat tussen 1809 en 1819 door de gemeenschap niet werd ontruimd. Het is natuurlijk eveneens mogelijk dat slechts één of andere, wegens speciale omstandigheden, elders plaats had gezocht. Het is niet bewezen dat er te Lier ooit een echt hospitium werd ingericht. Wel kwamen er zich in den beginne talrijke kloosterlingen vestigen, die er geboren waren, er nog gewoond hadden of er vrienden en familieleden telden. In 1802 waren er zelfs 18 Paters (1), zonder nog de Broeders mede te rekenen. In 1803 vertoefde er ook Benjamin van Itegem (2). Ze schijnen links en rechts te hebben gewoond, waar ze plaats vonden. Enigen waren wellicht bij de Alexianen of Cellebroeders opge nomen. In 1804, toen men twee biechtstoelen en de kommuniebank aan de kerk van Zandhoven verkocht, werd de akte slechts ondertekend door de PP. Jucundus, Sixtus, Donatianus, Joannes Evangelista en Br. Didacus van Aartselaar (3). De andere Kapucijnen, die wellicht nog in de stad woonden, schijnen niet tot het gewezen Lierse klooster te behoren. Te Mechelen schonk Graaf Coloma het oude Hof van Hoog straten, in de Voorstraat, als verblijfplaats aan de Kapucijnen. In 1797 overleed daar reeds Albinus van Herent ; hier was het dat op 24 Oktober 1798 alle religieuzen ’s nachts werden aan gehouden. Toen de vrede was hersteld, keerden ze er terug (1) H e t w aren de b ie c h tv a d e rs L in u s v a n S .-O ed en rod e, Jo an n es E v a n g e lis ta en S im eon v a n M ol, A n g e lu s v a n T on gerlo , D o n a tia n u s v a n L e u v e n , Ju cu n d u s en S ix tu s v a n R e tie , E d u a rd u s v a n A n tw e rp e n , H e n ricu s v a n D en B osch , S te p h a n u s v a n O len (w oond e te K essel) en W ille lm u s v a n B re d a ; zo n d er ju risd ik tie b le v en P e tro n iu s v a n G ee l en J u stin u s v a n D ra n o u ter. D rie b ie c h tv a d e rs w a ren v a n eld ers gek o m en : A lb a n u s v a n D en d erm on d e u it O u denaarde, C h risto p h o ru s v a n L ie r u it A n tw e rp e n en G u m m aru s v a n L ie r u it B russel. F ra n ciscu s v a n K o n tic h k w a m even een s u it B ru ssel, d o ch had geen ju risd ik tie . G erm an u s v a n T ien en , u it h e t k lo o s te r te T ien en , w a s b eëd igd , d o ch g e a b so lve e rd (A B A ., doos 40, v ro e g e r 41). (2) A C B . I I , 3190, p . 93. (3) Zie on s L ier, b lz. 96.

TIE N E N , LIE R , MECHELEN, ANTW ERPEN

313

en veel religieuzen zijn daar overleden (1). Optatus van Lille stierf wel te Mechelen, doch het is niet zeker dat hij bij zijn konfraters verbleef. Philippus van Blaasveld bezweek in de Keizerstraat (1806) en Theodoricus van Boksmeer in zijn pastorie van S. Catharina (1816). Toen Graaf Coloma op zijn beurt in 1825 overleed, woonden er nog 3 religieuzen in het Hof van Hoogstraten. Op verzoek van de familie verlieten ze het, mits een lijfrente van 200 Bra bantse guldens (2). Nu vestigden ze zich in de Begijnenstraat, in het achterhuis van de Wwe Gilles (3). Toen Serenus van Vlezembeek daar in 1827 was overleden, voegde Natalis van Tielen zich spoedig bij zijn konfraters te Brugge ; doch men weet niet wat er van de derde, Aloïsius van Aalst, die toen ook nog in leven was, verder is geworden. Het gebouw werd helemaal herbouwd ; thans is er het klein seminarie ondergebracht.

Te Antwerpen vestigden de Kapucijnen zich eerst in het huis van Jonker Willem Wouwermans, op de Paardenmarkt ; doch in Juli 1800 trokken ze naar een groot gebouw in de Vekestraat, toebehorend aan Jonker N. L. de Wael (4) ; daar overleden in 1801 Arnoldus van Essen en Cornelius van Menen. In 1802 huurden de heren Van Setter (gewezen stadssekretaris), de Wael, Seghers en Van Strydonck de kerk en twee delen van het klooster, tegen 350 fr. per jaar (5). Op Palm zondag, 11 April 1802, werd de kerk wederom geopend. Op 31 Juli van het volgende jaar werd ze zelfs officieel als suk(1) H u go lin u s v a n T e s te lt (1803), D io n y siu s v a n W illeb ro ek (1804), H erib e rtu s v a n A n tw e rp e n en U b a ld u s v a n N o o rd e rw ijk (1805), M arcellu s en B run o v a n A n tw e rp e n (1806), J a c o b u s v a n M eerbeke (1808), G e re b e m u s v a n G eel (1809), H en ricu s v a n B re d a (1810), D o ro tlieu s v a n R e tie (1813), E rasm u s v a n M eu lebeke (1817) en T h a d d a e u s v a n M eerbeke (1822). (2) A C B . II, 9066. (3) A C B . I I , 9066 ; K a n S c h o e f f e r , Historische aanteekeningen rakende de... stad Mechelen, D l. II (M echelen [1880 ?]), b lz. 498. (4) V a n d e r S t r a e l e n , D l. V I I , blz. 183. M elch ior v a n O verh esp en o v e r leed in 1802 in h e t b u rg e rlijk e ga sth u is en E m ericu s v a n B ru g g e h e t v o lg e n d e ja a r in d e P a d d e n g ra c h t, th a n s P rin se sstra at. (5) V a n d e r S t r a e l e n , D l. V I I , b lz . 248 ; A . T h y s , Historiek der straten... van Antwerpen, tw ee d e u itg . (A n tw . 1893), b lz. 194.

3 1 4 H l. FRANSE TIJD. E. U ITSTERVEND E KLOOSTERFAM ILIES

kursaal van de S.-Jacobskerk, onder de titel van «B. M. V. ad S. Antonium de Padua » ingericht (1). De Kapucijnen deden er dienst, lazen er mis, hoorden er biecht en woonden er eerst voor niets (2) ; als pastoor werd echter de E. H. Van Moorsel, een wereldgeestelijke, benoemd, niet een Kapucijn, zoals elders gebeurde. Op 5 September 1803 werd gans het eigendom aan de maire Werbrouck verhuurd voor 3, 6 of 9 jaar, tegen 2540 fr. ; op 30 September werd deze pacht aan de kerkfabriek zelf afge staan. Op 11 Januari 1803 stond in het Journal du commerce d ’Anvers aangekondigd, dat 17 percelen van het gewezen kloostererf, elk tussen 125 en 130 vamen oppervlakte, bij notaris Gleizes, Groenplaats 480, te koop waren. De Apostolinen kochten er een deel van (3) en op verzoek van de kerk meesters, verleende P. Bartholomaeus van Meetkerke hun zelfs een vermindering van de koopsom. De Paters waren uiterst gelukkig dat ze weer samen moch ten wonen. Daar vestigde zich o. a. Alexander van Meteren, die later, in 1807-08, tot onderpastoor te Zuidschote werd benoemd ; daar stierven ook een aantal religieuzen (4) en regelmatig wordt als woonplaats aangegeven : tweede wijk, n° 414. Het geluk van de Paters was echter van korte duur. Een eerste ongeluk was dat de Gardiaan Illuminatus van Leuven reeds in 1800 op de Paardenmarkt was overleden, zodat er geen wettig gezag meer was. Men had wel de Vikaris Cyrus van Antwerpen, doch deze nam ontslag ; toen Godefridus van Aalst hem in 1803 door Liberius van Heist-op-de-Berg ver ving, werd de benoeming ongeldig verklaard. In het klooster woonde nog de Definitor Guido van Brussel, doch wellicht heeft deze zich daar liever niets van aangetrokken. (1) Vie diocêsaine, t. I I , 1908, p. 210. (2) A C B . I, 7280, p . 156. L oc. C it., A C B . I , 7280, p. 15 7. (4) F ab ia n u s v a n A sse in 1805, L ib e riu s v a n H e ist-o p -d e -B erg in 1806, E m m a n u e l v an W ille b ro e k en A rn o ld u s v a n L e u v e n in 1807, G u id o v a n B ru ssel, G ilb e rtu s v a n R e tie en C y ru s v a n A n tw e rp e n in 1810, V ita lis v a n A a r s c h o t in 1813, G regoriu s v a n K a ste r le e in 18 16, E v a ris tu s v a n V le z e n b e e k in 1820 en M arcellin us v a n D u isb u rg in 1825. (3 ) T h y s ,

ANTW ERPEN, 18 0 3

315

Daar men toch een gezag nodig had, koos men tot president de Senior, Vigilius van Balen. Deze schijnt echter dit bewijs van sympathie en vertrouwen slechts matig te hebben gewaar deerd, daar hij spoedig wegtrok en men niets meer van reste hoorde. Daarom besloot men een plaatsvervanger te kiezen. Crescentius van Oudenaarde, die later met Bartholomaeus van Meetkerke in onverschil leefde, beweert wel dat deze laatste de lekebroeders zou gevleid hebben, om hun stem te krijgen ; maar vast staat toch dat hij tot Overste werd ver kozen en het nog was toen hij als laatste het klooster verliet. Hij verschafte zich dan ook toegang tot de cel van P. Vigilius» om het geld van het klooster in handen te krijgen ; en toen men dit aan genoemde P. Vigilius schreef, antwoordde deze dat hij blij was, van de last te zijn ontslagen ! Een andere mistoestand was, dat men niet goed wist aan wie het kloostererf nu eigenlijk toebehoorde. De Kapucijnen waren in dezen te veel te goeder trouw; en als slechte zakenlui toonden ze zich hier, gelijk in veel andere gevallen, veel te inschikkelijk. Het is toch duidelijk dat de weldoeners, die de middelen bezorgden om klooster en kerk terug te kopen, het deden om ze weer aan de Paters te restitueren, en niet om een kerkfabriek te bevoordelen. Één der weldoensters was de hooge dele weduwe d ’Oultremont, die aan deken Lauwers uitdruk kelijk verzekerde, dat ze haar geld gegeven had, om te helpen bewerken dat de Paters er zouden gevestigd blijven. Toen het plan werd opgevat om alles terug te kopen, werd door Vitalis van Aarschot en wellicht nog door anderen, in heel de stad een omhaling gehouden, totdat dit van hoger hand in 1803 werd verboden (i). Vitalis verzekerde dat dit ongeveer 10.000 g. had opgebracht. De kerkmeesters zegden echter dat zij zelf alles hadden bijeengebracht, doch dat er niet veel te krijgen was... Sommige Paters beeldden zich wel in, dat alles aan de langst levende zou blijven (2) ; doch dit stond nergens beschreven. Het geld dat de Paters hadden opgehaald werd aan de kerk

(1) V

an

d e r

(2) A C B . I,

S t r a e l e n , D l.

7280,

p. 157.

V III,

b lz .

7 -8 .

316

III. FRANSE TIJD . E. U ITSTER VEN D E KLOOSTERFAM ILIES

meesters toevertrouwd; en samen met de pastoor kochten dezen in 1807 de kerk en bijna gans het eigendom ; een gedeel te verkochten ze zelfs aan een zekere Bellemans, alhoewel de Paters stellig beweerden, dat dit perceel hun eigendom was... Toen de Kapucijnen weder hun klooster betrokken, meen den ze in hun argeloze vreugde dat ze daar altijd zouden mo gen blijven wonen en op eigen kosten vervingen ze de gesto len deuren, ramen en pompen ; ook herstellingen en beplan tingen deden ze later met eigen penningen. Doch van af 1807 moest P. Bartholomaeus aan de kerkfabriek een pacht van 300 Brabantse guldens betalen ! Het ergste van al was, dat er, wegens gebrek aan algemeen erkend gezag, in de kommuniteit ruzie ontstond, zodat 7 van de 14 leden de gemeenschap verlieten. Zij kregen van de Definitor Guido van Brussel (f 1810), tegen kwijtschrift, ieder een bedrag van 50 g. Aanvankelijk kwam Aloïsius van Diest ook hier terug uit Duitsland en Engelmundus van Nispen uit Italië en Zwitserland ; beiden verlieten echter spoedig Ant werpen, om in de zielzorg werk te vinden. Van Frumentius van Maaseik, die in 1817 overleed, kan men onmogelijk gissen hoe hij te Antwerpen is gekomen en hoe hij er biechtvader in de S.-Pauluskerk werd. Buiten het klooster stierven stellig Ildefonsus van Herselt in 1814, Paternus van Antwerpen in 1820 en Didacus van Aartselaar in 1825. Opnieuw in 1826, ten tijde van deken Sterckx, kochten de Apostolinen een deel van de tuin en de gebouwen, zonder dat daardoor de pachtsom voor Bartholomaeus werd. vermin derd... Toen de Pater van de andere kant op 30 Mei 1827 een verhoging van pensioen vroeg, liet de Goeverneur van de Provincie Antwerpen de zaak onderzoeken ; doch men merkte op dat hij, wegens ziekelijkheid, niet veel dienst meer kon bewijzen en zelden predikte (1). In 1821-22 woonden er in het klooster slechts 5 Kapucijnen, waaronder twee Paters, Bartholomaeus van Meetkerke en Crescentius van Oudenaarde ; als bestaansmiddelen kregen ze 328 g. pensioen en de vergoeding voor geestelijke diensten (1) A B A M .

ANTW ERPEN, 1 8 0 7 -3 5

317

die ze bewezen (1). Toen Crescentius echter de kommuniteit had verlaten en Marcellinus van Duisburg in 1825 was over leden, bleven er met Bartholomaeus nog twee Broeders (2) : Damianus van Leuven, die in 1828 schijnt overleden te zijn en Joachim van Putte, die in 1838 in het gasthuis stierf, na dat hij er reeds jaren was verpleegd. In 1833 schonk de Hr. van Strydonck aan de kerkfabriek nog gronden en een gebouw, die vroeger tot het klooster behoorden. Het volgende jaar vestigden zich Klarissen in een deel van het gewezen kloostereigendom. Daarmee houdt voor zeker verband, dat pastoor Cras in Juni 1835 Bartholomaeus per brief verwittigde dat hij de gebouwen moest ontruimen, daar alles zou worden verkocht... Het was een harde slag voor de oude man, die altijd had gehoopt zijn leven in het klooster te mogen eindigen... Op 25 Juni 1835 schreef hij dan ook een « Memorie », om zijn nood aan de Aartsbisschop te klagen. Ook Crescentius van Oude naarde schreef op 14 Juli 1835 naar Deken Lauwers, die door het bisdom met een onderzoek aangaande heel de aangele genheid was belast. Crescentius woonde in de parochie van de Deken (Schoenmarkt 570) en wellicht had deze naar zijn mening geïnformeerd. Volgens deze alleenwonende Pater had Bartholomaeus het recht niet om zich huisraad, kunststukken en heel het kloosterbezit toe te eigenen. Er had een inventaris moeten worden opgemaakt, om alles publiek te verkopen. Behalve Bartholomaeus en Br. Joachim, leefden er immers nog 5 Paters, die in 1796 te Antwerpen waren buitengezet ; zij hadden evenveel recht op het kloosterbezit als Bartholo maeus (3). Aan één van de rechthebbenden, Elias van Waalwijk, pas toor te Wortel, zette Crescentius de toestand schriftelijk uiteen. Deze hoopte dat de verkeerde handelwijze van Bartholomaeus (1) Collect. M ech l., t. X X I I , 1952, p p . 12-13. (2) A n tw e rp e n , G em een tearch ief, M odern archief, 1903. (3) A C B . I, 728obis, a fs ch rift v a n te k ste n w a a r v a n h e t o rigin eel zic h te M ech elen b e v in d t. C rescen tiu s g e e ft geen n am en v a n n og le ve n d e P a te rs ; do ch v o o rze k e r b e d o e lt hij A lo ïsiu s v a n D ie st, E n g e lm u n d u s v a n N ispen, A le x a n d e r v a n M eteren en E lia s v a n W a a lw ijk ; m en zou er n og C osm as v a n M ol ku nn en bij voegen.

318


door onwetendheid en niet door boosheid was te verklaren. Op 14 Juli 1835 zond hij een prokuratie (1), om Crescentius met het verdedigen van zijn belangen te belasten. Deken Lauwers stelde een onderzoek in, onderhoorde Bartholomaeus, pastoor Cras, de kerkmeesters en de Apostolinen. Zijn besluit was dat de Pater niets mocht eisen voor de herstellingen die men in 1802 had gedaan, om het klooster bewoonbaar te maken, daar men er eerst voor niets mocht verblijven. De beplantingen en latere herstellingen, die de Pater op eigen kosten had gedaan omdat hij dacht daar altijd te kunnen blijven wonen, brachten geen streng recht op vergoeding mee, aangezien daarover niets was overeenge komen ; maar de Deken vond het toch billijk dat men hem daarvoor 600 g. moest betalen, of een ander bedrag, door vaklui vast te stellen. Toen in 1826 aan de Apostolinen een nieuw deel van de gebouwen en de tuin werd afgestaan, zou Batholomaeus het recht hebben gehad om een vermindering van huur te eisen. De Pater zegde inderdaad dat hij daar herhaaldelijk om had gesmeekt ; maar een eis zal hij wel niet hebben durven stellen, daar de kerkmeesters hem antwoordden : « Als Ge niet kunt betalen, ga elders wonen of neem hier priesters in de kost ! » De kerkmeesters beweerden nu echter dat hij nooit ver mindering had gevraagd. Toch vond de Deken dat hij sedert 1826 te veel had betaald en dat men hem voor ieder jaar 30 Brabantse guldens, dus in het geheel 270, moest teruggeven. Op 25 Juli keurde het bisdom dit voorstel goed, zodat het wel aldus zal zijn uitgevoerd. Aangaande de aanspraken van de overige leden der opge heven kloostergemeente zegden bisdom en Deken niets ; we weten dus niet of ze iets gekregen hebben, doch we betwijfelen het ten zeerste ; Bartholomaeus beweerde voorzeker dat ze geen recht meer hadden, daar ze het klooster hadden verlaten. Crescentius had van Joachim van Putte vernomen dat, toen Bartholomaeus meende dat de Broeder ging sterven, deze aan de Pater gans zijn bezit, 5 of 600 g., had afgestaan (1) A C B ., I, 7276.

AN TW ERPEN, 1 8 3 5 . M EERSEL

319

en dat ook een notaris en twee getuigen waren gekomen, om hem zijn recht op de helft van het kloosterbezit, zoals Bartho lomaeus hem voorhield, af te staan. De Broeder bleef de rest van zijn leven in het gasthuis en betaalde met zijn pensioen. Crescentius leefde tot 1855. Juist omstreeks deze tijd keerden de Kapucijnen naar Antwerpen terug. Kort na het regelen van zijn aangelegenheden, trok Bartho lomaeus naar Mechelen ; hij werd er subcentor en erekanun nik en overleed in 1843. Nog ieder jaar staat in de Mechelse kartabel op 3 Februari een gelezen jaargetijde voor hem ver meld. Hij wordt gehouden voor een weldoener van het aarts bisdom. Voorzeker heeft hij bij zijn dood zijn bezit en dit van het klooster aan het aartsbisdom gelegateerd. Toen hij stierf was de Rijnpoortvest reeds door het gewezen kloostererf getrokken. De kerk werd vergroot met er het koor achter het altaar bij in te lijven en de scheidingsmuren tussen de zijkapellen weg te kappen (1). In 1906 echter legde K ar dinaal Mercier plechtig de eerste steen van de huidige S.Antoniuskerk, die het oude gebouw heeft vervangen.

Te Meersel, waar men vlak tegen de grens aan woonde, was het gemakkelijk om een schuilplaats te vinden. Op 24 September 1797 las men voor de laatste maal de H. Mis in de kloosterkerk en daarop verhuisde men naar Nederland. Men las mis bij Corneliius Koyen op de Baalman (of Baarleman), waarmee helemaal iets anders wordt bedoeld dan met de Blauwe Hoef (2), waar ze bijna allen woonden. Het schijnt dat ze ook een tijdlang geen mis meer durfden lezen, omdat men hun was komen aanzeggen, dat ze konden worden gevangen gezet omdat ze in Nederland celebreerden (3). In deze angstige dagen overleden Felicianus van Meerhout in 1798, Desideratus van Zoerle in 1799 en Floribertus van (1) A C B . I. 7280. p. 15 7. (2) In D l. V , blz. 173 n. i , w o rd t de lig g in g van de B la u w e H o e f v erk eerd a an g e g e ve n . Ze lig t ten W . v an h et klo oster, op B elg isch gron d geb ied , lan gs d e ou d e v erk ee rsw e g « ’s H eren B a a n », d ic h t bij de S .-L u cia k a p e l, die op d e zelfd e w eg m éér te n Z u iden lig t. D e B a a lm a n is e ch te r een g e h u c h t op H o l la n d s gebied, a n d erh a lv e k ilo m e te r te n N . v a n de B la u w e H oef. (3) A C B . I, 9002, p p . 14, 16.

320

III. FRANSE TIJD. E. U ITSTER V EN D E KLOOSTERFAM ILIES

Halsteren in 1800. Beide laatsten stierven in het huis van de Syndica op de Dreef, zodat men zich afvraagt of ze daar wel licht woonden. Van de Blauwe Hoef verhuisde men op 10 November 1801 naar het Bisschopshuis, nog dichter bij het klooster gelegen. Op 19 Februari had één van de Paters ook mis beginnen te lezen in het huis van Petrus Mauwen. Doch de tijden schenen te verbeteren. In wereldlijke kledij keerde men naar het klooster terug en op 1 December 1801 celebreerde men voor de eerste maal in de sakristie. Op 8 Februari 1802 liet de Franse Prefekt toe in het koor mis te lezen ; men begon hiermede de volgende Zondag, 15 Februari. Sedert 2 Mei 1802 las men zelfs op het hoogaltaar in de kerk. Te Meerle en te Meer werden dezelfde dag plechtige missen gecelebreerd, waarbij de PP. Archangelus en Venantius gingen assiste ren (1). Op 23 Juni 1802 werd de kloostergemeente aangenaam verrast door een vriendelijk bezoek van Constantijn van Salm-Salm, Hertog van Hoogstraten, op doortocht met zijn familie, in twee rijtuigen (2). Minder aangenaam was het, twee maanden later te moeten vernemen, dat te Breda op 30 Augustus 1802 Isidorus van Eindhout was overleden. De kleine gemeente kromp geleidelijk in. Op 24 September 1802 besloot men het geldbezit te verdelen (3). In den beginne schijnt men de misstipendiën voor het algemeen onderhoud te hebben gelaten (4). Marcus van Herentals vervulde eerst de bediening van Ekonoom of Overste. Tussen de jaren 1802 en 1805 werden de spaarpenningen door hem tot zesmaal

( z) Ib id ., p p . 51, 60-61, 66. V o lge n s A B A ., D o o s 40 (vro eger 41), te ld e M eersel n o g 8 P a te rs ; (de lek eb ro ed ers w o rd en n ie t verm eld ), nl. de b ie c h t v a d e rs A n to n iu s v a n B ru ssel, H ila rio n v a n N o o rd e rw ijk , Isid o ru s v a n E in d h o u t, M arcu s v a n H eren tals, C risp in ia n u s v an M illegem , O tto v a n L a g e Z w a lu w e en F ra n ciscu s S ale siu s v a n B o rsb e e k ; d eze la a ts te v erto e fd e to en v o o rlo p ig te A n tw e rp e n . V o o r de ju b ila ris A rc h a n g e lu s v a n T ilb u rg w o rd t de tite l v a n b ie c h tv a d e r n ie t verm e ld , ev e n m in a ls v o o r S ilv in u s v a n ’s-H erto gen bosch, d ie w egen s een b ero erte to t sc h rijv e n o n b ek w a a m w as. V e n a n tiu s v a n M eerh ou t h a d s te llig geen ju r isd ik tie . F ra n ciscu s v a n B re d a h a d e r w él, d o ch v erb le ef toen in H o llan d , e v e n a ls S ilvin u s.

(2) A CB . I, 9002, p. 67. (4) A CB . I, 9347.

(3) A C B . I, 9356.

M E E R SE L,

l8 0 0 -0 8

321

toe gelijkelijk verdeeld. Dit geld kwam uit een kastje van een zekere mej. Heybloom, van misintenties, aalmoezen, verkoop van lood en bomen enz. (1). Ook wanneer een konfrater stierf, b. v. Hilarion van Noorderwijk in 1808, werd alles broeder lijk verdeeld (2). Voor het bezit en eigendomsrecht van het klooster werd in 1805 gezorgd en daarbij trad Franciscus Salesius van Borsbeek als vertegenwoordiger van de religieuzen op. Men zag nog niet de minste hoop om de Orde ooit te kunnen her stellen. De meier van Meerle, Christiaan Schrickx, die het klooster destijds had teruggekocht, verklaarde nu plechtig, samen met zijn vrouw Anna Elisabeth van Mechelen, dat de aankoop gedaan was voor de Kapucijnen, die de koopsom overigens hadden terugbetaald. Nu werd overeengekomen, dat het klooster, zo het bij de dood van de langstlevende onder de Kapucijnen van Meersel nog bestond, zou worden verkocht ten voordele van de armen van Meerle ; dit belette echter niet, dat de religieuzen het recht behielden, zolang er één leefde, om erover te beschikken of het zelfs te verkopen. Zo het kloosterleven ondertussen weer mogelijk werd, zouden de armen niets hebben te reklameren (3). Alhoewel de band van het kloosterleven niet meer bestond, is men toch verwonderd in de verdeling en het akkoord aan gaande het lot van het klooster geen Oversten te zien onder tekenen. Doch we weten dat de Vikaris Franciscus van Breda naar Noord-Nederland was uitgeweken. Méér te verwonderen is het dat P. Gardiaan, Antonius van Brussel, die eerst op 26 Augustus 1808 te Meersel overleed, hier niet verschijnt. We vermoeden dat hij wellicht wegens ziekte tot alle werk onbekwaam was en misschien ook tot biechthoren. Want toen in 1807 de ijverige biechtvader Crispinianus van Millegem,uit het klooster van Meersel, te Oosterhout was overleden, scheen het een ramp, althans volgens pastoor Van Miert uit Meerle, dat er nu geen enkele Pater met jurisdiktie meer voorhanden was. Op 28 Februari 1808 schreef hij dit naar het (1) A C B . I, 9354. (3) A C B . 1,9 3 5 2 .

(2) A C B . 1, 9357 -

322

III. FRANSE TIJD . E. U ITSTER V EN D E KLOOSTERFAM ILIES

aartsbisdom, daar hij het vooral tijdens de aanstaande paas tijd zou ondervinden (i). Op 9 Maart antwoordde de Vikaris Generaal Forgeur, dat de pastoor de Kapucijnen op hun plicht zou wijzen om aan zielzorg te doen ; en zo ze geen jurisdiktie hadden, was het hun plicht om er zich toe te bekwamen (2). Moeilijk kunnen we geloven dat de bewering van de pas toor met de waarheid overeenkomt en dat Meersel geen biecht vaders meer telde ; of men zou moeten veronderstellen dat ze voorlopig afwezig of door ziekte belet waren. Onder de Paters die er woonden, had Venantius van Meerhout nooit jurisdiktie gehad ; doch de overigen hadden ze vroeger alle maal en we zien niet in, waarom daarin verandering zou zijn gekomen. We bekennen wel dat twee Paters in dit opzicht weinig dienst hebben kunnen bewijzen, nl. Hilarion van Noorderwijk, die reeds in 1808 overleed en Archangelus van Tilburg, die veel in Noord-Nederland vertoefde, waar hij ook in 1809 gestorven is. Doch te Meersel had men nog de biecht vaders Franciscus Salesius van Borsbeek, Otto van LageZwaluwe f 1821 en Marcus van Herentals | 1828. Het is moeilijk te geloven dat geen enkele onder hen nog in de biecht stoel kwam ! In 1821 of 1822 reisde Franciscus Salesius af, om zich te Lier te vestigen (3). Volgens pastoor G o e t s c h a l c k x (4), die zich op het gemeentearchief van Meerle beroept, waren er in 1819 te Meersel nog 4 Paters en 2 Broeders. Dat is echter een verwarring, daar het getal Broeders 3 bedroeg (5), terwijl er slechts 3 Paters waren, nl. de juist genoemde Franciscus Salesius, Otto en Marcus. In het gewezen klooster zou de toestand radikaal verande ren, nadat Willelmus van Breda er in 1822 was aangekomen. Van 15 Februari 1816 tot 22 Mei 1822 was deze te Meer onder(x) ACB.

1 ,9 3 5 3 .

(2) ACB.

1 ,9 3 5 5 .

(3) A C B . I, 9 3 7 0 . H ij w a s n og te M eersel in 1 8 2 1 , to en hij er h e t o v e rlijd e n v a n T ra n q u illin u s v a n T u rn h o u t op h e t gem een teh u is g in g a an geven . (4) Geschiedenis van het bisdom van Antw erpen, D l. I V (E e k eren -D o n k 1910), blz. 445. (5) T ra n q u illin u s v a n T u rn h o u t f 1 8 2 1 , W illib ro rd u s v a n B o rg e rh o u t f 1 8 2 3 en A rn o ld u s v a n A n tw e rp e n | 1 8 3 8 .

MEERSEL, 18 0 8 -3 0

323

pastoor geweest. Waarom hij er wegging, weten we niet. Wellicht wilde hij zich eerst te Lier vestigen (1), doch in Juni 1822 kwam hij te Meersel aan en bleef er als biechtvader. Hij vond er nog P. Marcus, en al dadelijk nam de ondernemende nieuwgekomene de leiding, zonder dat zijn oudere konfrater daar bezwaar schijnt tegen te hebben gehad. Bij de opheffing in 1796 woonde Willelmus te Lier, zodat hij op het klooster bezit van Meersel niet het minste recht had. Marcus echter en Franciscus Salesius waren in dit laatste klooster in 1797 buitengezet. Dit verklaart dat, toen er einde 1823 voor het eigendomsrecht van het klooster moest worden gezorgd (zoals we verder zullen zien), Willelmus daarvoor niet in aanmer king kwam. Om alles te regelen, kwam Franciscus Salesius speciaal over uit Lier. Alhoewel hij in jaren kloosterleven jonger was dan Marcus, moet men veronderstellen dat hij nog altijd de bediening van Overste vervulde, daar hij hier alleen met de wereldlingen alles regelde. Bij zijn aankomst te Meersel, zo wordt ons bericht, had Willelmus er P. Marcus gevonden, samen met een hovenier en een knecht. Twee Meerselse brouwers, die ons dit bericht mededelen, wisten echter wel dat beide laatsten eigenlijk lekebroeders waren, al liepen ze in wereldlijke kleding ; ook spreken ze van « religieuzen », in het meervoud. Voor de huise lijke dienst gebruikte men overigens ook vrouwelijk personeel. De gewezen onderpastoor ging nu echter alles méér naar het model van een parochie dan van een klooster inrichten. Wellicht bestond er vóór zijn aankomst reeds een soort van kerkraad, daar de berichtgevers mededelen dat hij met de « beheerders » van het klooster een akkoord en overeenkomst maakte, waarbij hij jaarlijks 400 g. moest trekken, wat hem inderdaad sedert Januari 1824 tot in 1829 regelmatig werd betaald ; en voorzeker kreeg hij het ook nog in 1830. Heel het optreden van P. Willelmus was niet naar de zin van de geestelijkheid. Hij kreeg last voor zijn optreden te Galder (2) en ook pastoor Van Miert, uit Meerle, wendde (1) A C B . I, 9362. (2) G . C . A . J u t e n , D e parochiën in het bisdom B reda. D ekenaat Breda

(Bergen-op-Zoom 1935), blz. 269-70.

3 2 4 IU- FRANSE TIJD . E. U ITSTER V EN D E KLOOSTERFAM ILIE 3

zich reeds op 13 Maart 1823 naar het aartsbisdom (1). Vol gens hem, moest de kloosterkerk als anneks van de paro chiekerk afhangen en moesten alle profijten aan de pastoor komen... Het antwoord op deze brief is ons niet bekend. Om geld beschikbaar te hebben, verkocht Willelmus in 1824 de schoonste huismeubelen en de kostbaarste boeken van de bibliotheek. Plebaan Moons, uit Turnhout, kwameens het klooster bezoeken en het leek hem, of alles wat waarde had reeds was weggehaald. Hij zag er toch een hoeveelheid boeken en toen hij aan P. Willelmus vroeg, wat daarmee zou gebeuren, was het antwoord dat de eerste de beste ze kon krijgen ; althans zo verhaalde Moons. De priester wees hem op zijn plicht om te zorgen dat alles « pro causis piis » werd gebruikt. Waarop de Pater zou hebben geantwoord, dat hij niets anders verlangde ; en op zijn verzoek aanvaardde Moons om daarvoor te zorgen. Later maakten de beheerders van het kloosterbezit daar bezwaar tegen ; doch op 8 Mei 1830 schreef de Plebaan een brief naar pastoor-deken Meusen, te Brecht, om hem aan Mr. Tits te Westmalle te bestellen (2). Daarin wees hij erop, dat hij niet uit eigenbelang had gehan deld en dat hij voor de geringe waarde reeds ten overvloede goede werken had gedaan... Hij beweerde dat het allemaal boeken waren zonder belang ; het zonderlingste is echter dat hij er twee karren naar Turnhout liet brengen (3) ! Een andere moeilijkheid had Willelmus met beide brouwers, Norbertus Schrickx en Joannes Dam, beiden op de Dreef. In 1823-24 hadden ze samen voor 320 g. bier aan het klooster geleverd ; doch de Pater kon men niet bewegen om de rekening te betalen. Nadat Marcus in 1828 was overleden, vroegen de brouwers op 25 November 1829 het advies van drie vaklui, de vrederechter Lievens van Hoogstraten, de rentmeester De Keirsmaeckers van het huis van Salm-Salm terzelfde plaatse (1) A C B . I, 9363. (2) W estm a lle, A rc h ie f v a n de a b d ij (origineel). (3) B o e k en v a n M eersel a fk o m s tig w erd en la te r do or de k in d eren D e B o u g n e u it H o o g strate n a an h e t k lo o ste r te L a n g e w e g gesch o n k en . O o k een k e lk v a n d it klo oster, a fk o m stig v a n P . F ra n ciscu s S alesiu s, w erd in 1865 d o o r n o ta ris D e B o u g n e-L ie ve n s a an C ae le stin u s v a n W e r v ik te ru g b ezo rg d .

M EERSEL, 18 3 0

325

en eindelijk de heer Proost, notaris te Meer. Op 14 December van hetzelfde jaar luidde hun antwoord, dat Willelmus alles moest betalen, stellig de leveringen van 1824, die hij zelf had besteld, en ook die van 1823, alhoewel hij deze rekening wellicht met het batig saldo van het jaar kon vereffenen, zo er een was. Nu kwam alles in orde en op 3 Mei 1830 was alles betaald (1). Hetzelfde jaar 1830 werd het klooster tot kazerne ingericht voor de Belgische vrijwilligers en het fameuze Légion belgeparisienne, die er de Hollanders uit Breda kwamen opwachten. Met rust en stilte was het nu natuurlijk uit ; en we vragen ons af, of Willelmus, wegens zijn Hollandse nationaliteit, in deze tijd van politieke opwinding, geen onaangenaamheden van de militairen had te lijden ! Hij betrok eerst een kamer in het huis van Baron van Delft op Groot-Eisel, doch ging in November 1830 naar Turnhout, waar hij in 1846 overleed. Zijn laatste gezel, Br. Arnoldus, werd koster te Meerle en stierf aldaar in 1838 op de pastorie (2). Wat er nu met het klooster gebeurde, zien we verder. (1) A C B . I, 9372. (2) R e e d s 30 ja a r v ro e g e r h ad h e t k lo o ster even een s t o t ka zern e ged ien d (G o e t s c h a l c h x ,

Op. C it., D l.

IV ,

b lz. 443-44, 446).

IV.

NIEUW LEVEN

Terwijl in de verschillende steden het aantal samenwonende Kapucijnen aanhoudend verminderde, totdat ze geheel uit stierven, bleven er twee plaatsen, Velp (Grave) in NoordBrabant en Brugge in België, waar de Orde nog altijd bleef bestaan en waar eens, toen men weer vrij was geworden, een nieuwe opbloei zou beginnen. Hier handelen we dus achter eenvolgens over beide kloosters, om te eindigen met hun vere niging in 1845 in een nieuwe Hollands-Belgische Kustodie, of een Kommissariaat, gelijk men dit thans zou heten, die geleidelijk tot een Provincie uitgroeide en later in twee on afhankelijke gebieden werd gesplitst.

A. VELP

De Kustodie van de Allerheiligste Drievuldigheid. — Toen de Fransen het kloosterleven op onze nationale bodem hadden opgeheven, behield de kleine Kustodie van de Aller heiligste Drievuldigheid in twee opzichten een zekere voor sprong op de machtige Vlaamse Moederprovincie. Vooreerst voor het personeel. Vlaanderen telde natuurlijk méér religieu zen dan de Kustodie, doch onder hen waren veel ouden van dagen, die niet veel meer konden presteren, terwijl het klei nere gebied over méér jongere krachten beschikte. Tengevolge van de beperkingen door Joseph II ingevoerd, kon de Vlaamse Provincie na Januari 1783 slechts 44 clerici tot de professie aanvaarden, terwijl de Kustodie deze beperkingen niet kende en er in dezelfde periode 54 bij kreeg ; daarbij kwamen dan nog

328

IV. N IEU W LEV EN . A. VELP

in 1807 de professie van Lambertus van Reek (1) en in 1809 de opname van de toekomstige Kustos Bernardinus van Meer hout, uit de Luikse Provincie (2). Dit groot getal betrekkelijk jonge religieuzen heeft belet dat de kloosters geheel uitstier ven. Een ander voordeel dat de Kustodie genoot, was dat twee van haar kloosters, Geldern en Velp, hun wettelijk bestaan enkele jaren langer konden rekken. Eerst op 9 Juni 1802 schafte een dekreet van Napoleon het klooster te Geldern af, met aanbieding van een pensioen aan de uitgedreven religieu zen. Wat het bestuur van de Kustodie aangaat, zien we dat Honorius van Ravenstein met vier Raadsleden in 1794 aan het hoofd van het gebied werd geplaatst. Op 3 Februari 1797 stuurde Rome enkele speciale machtigingen, die de moeilijke omstandigheden dringend nodig maakten (3). Honorius bleef tot 1808 in bediening ; doch onder zijn Assistenten overleden Adjutus van Goorle in 1799 en Perpetuus van Kessenich in 1803. Toen echter Benjamin van Itegem in 1803 voor bespre kingen naar Velp werd ontboden, antwoordde hij, dat volgens zijn opvatting en overeenkomstig de beslissingen van Rome, hij geen Assistent meer was, doch onder het gezag van de Mechelse Aartsbisschop stond. Daar Benjamin inderdaad te Lier, in Zuid-Nederland, verbleef (4), had hij het volle recht om te handelen zoals hij deed. Niettemin, indien hij het had verlangd, had hij zich gemakkelijk te Velp kunnen vestigen en daar het kloosterleven verder onderhouden, al was hij er niet toe verplicht. Wellicht vond hij in deze duistere omstan digheden de toestand in het Noorden ook onzeker, daar nie mand kon weten wat de Fransen in het schild voerden. Het is altijd moeilijk om hierin een rechtvaardig oordeel te vellen, daar we zo weinig van de konkrete omstandigheden weten, waarin de Pater te Lier leefde. We vernemen slechts dat hij sedert 1803 een pensioen trok, gelijk meest alle religieuzen uit die tijd. (1) P r o f e s s i e a k t e A C B . I I , 7102, p . 87 ; 7103, p . 88 ; v g l. 7104, p . 25. (2) A C H ., Prov. I, 00101. (3) A C B . II, 3190, p . 94. (4) Ib id ., pp. 93-94.

DE

KUSTODIE

VAN

DE ALLERH.

DRIEVULDIGH EID

329

Te Velp was de toestand in alle opzichten anders dan in het Zuiden. Wél bleven in België nog lange jaren religieuzen hier en daar samenwonen, doch een wettelijk bestaan had zo’n vereniging niet. Door de Regering werden de religieuzen eerst hardnekkig vervolgd en later, na het Konkordaat, konden ze rustig samen de dood afwachten, doch de burger lijke wet erkende hun kommuniteit niet. Veel erger nog was het, dat Rome hen evenmin als religieuzen aanzag ; zolang dezelfde toestand voortduurde, moesten ze zich als wereld geestelijken gedragen. Te Velp echter was men met Rome in orde en hing men af van P. Generaal en P. Kustos, hoegenaamd niet van Bisschop pen of Vikarissen. Tot in 1812 was men ook met de burger lijke wet in regel. Daarna werden de religieuzen wel uitge dreven, doch spoedig liet men iedereen oogluikend terugkeren. Honorius van Ravenstein waakte zorgvuldig over de hem toe vertrouwde kudde. Aldus weten we dat hij op 18 Oktober 1801 één van zijn onderdanen streng berispte, omdat hij in opstand leefde tegen Kerk en Paus. Een naam wordt niet genoemd ; maar aangezien P. Kustos zegt dat de religieus reeds méér dan 50 jaar kloosterleven telt, is het vast en zeker dat Ludovicus van Aldekerk wordt bedoeld, die het volgende jaar zou overlijden. Zijn misdrijf bestond hierin, zoals we uit zijn antwoord begrijpen (1), dat hij de eed had gezworen, die de Fransen verlangden. Doch hij had het gemakkelijk om zich te verdedigen, daar de Luikse Vikaris Generaal het had toegelaten. En daar P. Kustos daarvoor het pauselijke gezag had ingeroepen, vroeg hij om de Romeinse tekst te zien, daar deze hem niet was bekend en hij overigens de echt heid grotelijks betwijfelde... Honorius handhaafde nu, zonder Benjamin, het bestuur zogoed het ging. Op 5 September 1802 verleende hij aan zijn onderdanen verschillende volmachten (2) ; en op 20 April van het volgende jaar hield hij besprekingen te Velp met Gedeon van Helvoort ; Perpetuus van Kessenich had zich wegens ziekte laten exkuseren en hij stierf twee maanden daar-

(1) A C B . I, 20.409.

(2) A C H ., Convent. Velp, n° 115 .

33 °

IV. N IEU W LEV EN A. VELP

na. De jonge Paters, die hun studies hadden voltooid, werden onderzocht (i), zoals Nicolaus van Bustillo op 18 Januari 1803 van uit Figueras (Spanje) had toegestaan. En daar de Velpse Gardiaan Cleophas van Maastricht onlangs was over leden, werd hij door de Vikaris Laurianus van Gemert vervan gen, terwijl deze zelf Servatius van Maastricht tot opvolger kreeg. Dit alles werd spoedig aan P. Generaal medege deeld (2). Met Rome bleef men nog in betrekking en van daaruit stuurde men in 1801 en 1805 fakulteiten voor P. Honorius en in 1807 vastendispensaties en aflaten, deze laatste door bemid deling van P. Vikaris Provinciaal van Westfalen, Sabinus van Burtscheid (3). En toen Crispinus van Viterbo in 1806 was zaligverklaard, werd, met verlof van de Bisschoppelijke. Vikaris Generaal, te Velp op 26-28 April 1807 het gewone triduum gehouden (4).

Te Maaseik was de Orde nog niet geheel uitgestorven. Voor notaris Van de Borne verscheen op 24 Messidor jaar IX (13 Juli 1801) Jacobus Nyssens, samen met geneesheer Frederik Karei van der Meer, Jac. Fred. Kümmel, Melchior Gesler en oud burgemeester Joannes M. Van de Borne, allen uit Maaseik, aan wie eerstgenoemde het gewezen Kapucijneneigendom voor 510 Franse kronen, dat is 3021,83 frank, verkocht (5). Op 17 Juli werd dit aan P. Kustos medege deeld (6). Uit dit schrijven vernemen we, dat de aankoop werd gedaan omdat de eigenaar de kerk wilde sluiten en het klooster afbreken. Van de koopsom was reeds 340 kronen betaald en de bevolking zou nog wel méér geven. Doch daar alles nu door de nieuwe eigenaars aan de Kapucijnen werd geschonken, hoopten ze wel dat P. Kustos ook een zeker bedrag zou kunnen bezorgen, wat wel zal gebeurd zijn. In (1) L e o n a rd u s van. M aaseik, M ed ard u s v a n A ld e k e rk , A lo ïsiu s v a n B a k e l, Q u in tin u s v a n H a sse lt en L a m b e r tu s v a n Reelc (A C B . I I , 3190, p p . 93-94). (2) Ib id . (3) A C B . I, 20 .417 ; A C H . I, 1090. (4) A C B . I, 2 0 .4 14 -16 ; I I, 3190, p. 9 5 ; A C H ., Conv. Velp, n ° 117 . (5) A C B . I, 20.266 ; v g l. B u lle tin de la Soc. ... de Lim bourg, D l. X L I I , 1928, b lz. 112 . N y sse n s h ad h e t e ige n d o m v o o r 171.0 00 fr. g e k o c h t. V g l. L im b urg, D l. X X X I V , 1955, b lz. 28. (6) A C B . I, 20.407. In 1801 w erd h e t n od ige ge ld d o o r M atern u s v a n B o rg lo o n en P a u lin u s v a n G elin d en gesch on ken (A C B . I I , 3 2 i7 b is ).

KUSTODIE. MAASEIK. GELDERN

331

1802 was de kerk dus geopend en verbleven de Paters er opnieuw. Naar best vermogen onderhielden ze er hun gewoon ten en voorschriften. Doch de dood maaide hen ongenadig weg en in weinig jaren stierven in het klooster Leo van Oosterwijk en P. Gardiaan Galenus van Geldern, beiden in 1805, Paulinus van Gelinden in 1809, Camillus van Neeroeteren in 1811 en Maternus van Aalst in 1812. In 1812 werkten 400 gevangen Spanjaarden aan de nieuwe weg van Maastricht naar Venlo. Ze verbleven bij de Kapu cijnen te Maaseik, doch gedroegen er zich goed (1).

Te Geldern zochten veel religieuzen bij de opheffing een toevluchtsoord. We hebben reeds vernomen dat Honorius van Ravenstein op 6 Oktober 1796 had toegestaan dat de Paters en Broeders uit opgeheven huizen naar elders verhuisden, waar het kloosterleven nog mogelijk was. Voor Geldern bracht dit een ongehoorde toeloop mee, omdat de religieuzen er nog met rust werden gelaten. Doch sommigen die er reeds vroeger woonden, voelden weinig voor de nieuwgekomenen. Op 2 December 1796 moest Honorius hen tot de orde roepen. De vroegere bewoners waren daar krachtens de religieuze gehoorzaamheid ; doch dit was ook het geval voor de nieuw gekomenen ; desnoods had P. Kustos de macht om degenen die er reeds vroeger verbleven weg te halen, zo hij het nuttig vond. Hij wilde dus dat allen broederlijk werden opgenomen ; wie bezwaar maakte of vooral daarover bij leken durfde kla gen, zou streng worden bestraft (2). Bij de opheffing van vijf Nederlandssprekende kloosters op Luiker gebied, was het natuurlijk onmogelijk ze allen te Geldern op te nemen. Bij de uidrijving waren er niettemin in dit huis niet minder dan 35 (3). Het schijnt dat vooral ouderen en zieken er een schuilplaats zochten en dit verklaart dan ook waarom de sterfgevallen er betrekkelijk talrijk waren (4). (1) M aasgouw , D l. X X I I I , 1901, (2) A C B . I I , 3190, p p. 73-74. (4) A ld u s stie rv e n er L e o p o ld u s N icep h o ru s v a n B erin g en , A d ju tu s G eu l, m isschien o o k L o n gin u s v a n E x u p e r a n tiu s v a n M erville, a llen in

b lz. 47. (3) D l. V , blz. 409. v a n B o k ste l in 1798 ; C osm as v a n G eldern, v a n G oorle, A rc h a n g e lu s v a n S ch in -op W iech en en ste llig o o k d e v lu c h te lin g 1799 ; L u c a s v a n E k s e l in 1800 ; L a m -

332

IV. N IEUW LEV E N . A. VELP

In 1802 werd het klooster officieel opgeheven, doch het volgende jaar werd de kapel weer als hulpkerk geopend en door de Kapucijnen bediend. Toen echter in Juli 1802 Gedeon van Helvoort, Assistent en vikaris te Geldern, voorstelde één en ander te verkopen, werd het hem op 20 Juli 1802 dooi' de Sekretaris, Antonius van Kerkom, namens P. Kust os verbo den (1). Op 10 April 1806 werden gebouwen en tuin aan een zekere rentenier Jac. Tops uit Hédomont bij Malmedy (2) verkocht ; deze vermaakte het, wellicht hetzelfde jaar, aan Ch. Maffet uit Aken, aangezien Fridericus van Geldern het reeds op 28 Juni 1806 voor 5075 fr. van Maffet terugkocht (3). Misschien was het klooster toen een tijdlang weer door religieuzen bewoond. Daar de kerk voor de eredienst diende, verzocht de maire zijn kollega’s uit de omliggende dorpen, de Kapu cijnen te steunen, want ook de boerenbevolking had er belang bij dat de inrichting werd gered (4). Op 28 Juni 1808 vermaakte Br. Fridericus het kloosterbezit aan de armen van Geldern ; doch deze schenking zou slechts van kracht worden wanneer de laatste Kapucijn uit de Kus todie was overleden en het klooster ondertussen niet was hersteld. Ook moest de bedienaar van de kerk steeds een gewezen Kapucijn zijn (5).

Kustodie of Kommissariaat. — Zonder nadere uitleg vernemen we dat de religieuzen te Velp in Oktober 1799 werden lastig gevallen (6). Het klooster bleven ze niettemin bewonen en we kennen de namen van allen die er in 1805

b e rtu s v a n H e rk -d e -S tad , S erap h in u s v a n S .-T ru id e n en S ilv e ste r v a n T essen derlo in 1802. In 1807 o v e rle e d n og te G eld ern C aesariu s v a n V e n ra a i en in 1809 de o n d erp asto o r G a u d e n tiu s v a n ’s-H erto gen b osch . (1) A C H ., Conv. Geld. (2) D it g e h u c h t b e h o o rt t o t de g e m een te B e v e rcé , m a a r v o o r h e t g e e ste lijk e t o t de p a ro ch ie M alm ed y. (3 ) K a m p s , S. 24-25 ; A C H ., Conv. Geld. (4 ) A C B . I, 20.235. (5) A C B . I, 20.236-37 ; A C H ., Conv. Geld. (6) l 'L ., D l. X X , 1937, b lz. 152.

G ELDERN. KUSTODIE OF KOMMISSARIAAT

333

verblijf hielden (i). Hier ook kwamen veel sterfgevallen voqr (2). In de moeilijke omstandigheden die men doormaakte, was er geen mogelijkheid om een Kustodiaal Kapittel te houden. Ook de betrekkingen met Rome waren zeer moeilijk ; doch op 1 Maart 1797 had de Duitse Definitor Generaal Maximus van Freiburg namens P. Generaal aan P. Honorius laten weten, dat men de veranderingen van Oversten mocht uit stellen, totdat de omstandigheden het houden van een Kapit tel zouden toelaten ; ondertussen bleven alle Oversten in hun bediening bekrachtigd (3). Praktisch zag men geen andere oplossing. In 1807 eindelijk kon men P. Generaal, Michael Angelus van Sansepolcro, bereiken. Deze stemde er wel in toe, dat Honorius nog 6 maanden in bediening b leef; doch dat hij tot nadere schikking Kustos bleef, vond hij niet goed. En daar er niet méér dan één klooster overbleef, stelde de hoge Overste op 8 Juli 1807 voor, na overleg met zijn Definito rium, in plaats van een Kustos, liever een Kommissaris te benoemen, zoals ook elders gebruikelijk was. Daarom vroeg hij Honorius hem de namen mede te delen van de Paters die voor dit ambt in aanmerking kwamen, alsook voor dit van Gardiaan en Vikaris. Eventueel zou men naast P. Kommis saris één of twee Assistenten kunnen benoemen. Aangaande heel het plan vroeg hij de mening van Honorius. Natuurlijk viel het voorstel uiterst hard, daar het zoveel betekende als

(1) Prov. Genootschap N .-B . N ieuw e catalogus van oorkonden. Eerste supplem ent (’s-H erto gen b osch 1915), b lz. 419. (2) E r sta a n v ee l n am en in Taxandria, D l. X X , 1 9 3 7 , blz. 1 5 2 , d o ch de lijs t is n ie t v o lle d ig . Z iehier deze die w ij kenn en : D id a cu s v a n R h e u rd t in 1 7 9 7 ; G erard u s v a n ’s-H erto gen b osch en P ip p in u s v a n M a a stric h t in 1 7 9 8 ; B a rn a b a s v a n S tra elen en M arcu s v a n B e v e rlo in 1 7 9 9 ; V in c en tiu s v a n V e lp in 1 8 0 0 ; M atth ias v a n K e rk o m in 1 8 0 1 ; L u d o v ic u s v an A ld e k e rk en V ic to rin u s v a n U erd in gen in 1 8 0 2 ; A th a n a siu s v a n U den , C leop h as v a n M aas tr ic h t, C y p ria n u s v a n Z o n en F ra n ciscu s v a n G ra v e in 1 8 0 3 ; W in n ocu s v a n O v e ra sse lt en V a le riu s v a n K em p en in 1 8 0 6 ; A n ice tu s v a n R o tte rd a m en J o an n es v a n B e s t (Oorschot) in 1 8 0 9 ; A n to n iu s v a n K e rk o m , H on oriu s v a n R a v e n ste in en Iren aeus v a n M aaseik in 1 8 1 0 ; M edardus v an A ld e k e rk in 1 8 1 1 en B a rth o lo m a e u s v a n O o sth a m in 1 8 1 2 . (3) A C H . I, 1053.

334

IV. N IEU W L E V E N . A. VELP

de opheffing van de Kustodie (i). In een brief van 26 Decem ber 1814 en een andere van 22 Maart 1822 zullen de Oversten later de zaken voorstellen (2) alsof Honorius regelmatig door Rome opnieuw was benoemd of bevestigd ; doch ze moesten bekennen dat hij in 1808 totaal onbekwaam was geworden om verder het bestuur in handen te houden. Ze stelden de zaken voor alsof P. Generaal op 28 Augustus 1808 daarom Firmus van S.-Truiden tot « Pro-Kustos » had benoemd, wat echter bezijden de waarheid is, daar de nieuwe Overste slechts de titel van Kommissaris kreeg, wat niet hetzelfde is als ProKustos. Zoals reeds in vooruitzicht was gesteld, kreeg hij ver lof om één of twee Assistenten naar eigen goeddunken aan te stellen. Tijdens dit Kommissariaat werd de reeks van de Kustodiale Kapittels op 21 Augustus 1809 door een Konventueel Kapittel onderbroken, om te Velp een nieuwe Gardiaan aan te stellen in de plaats van Laurianus, die reeds in 1803 was benoemd. Er waren 27 stemgerechtigden. In het eerste scrutinium kregen Paulus van Geetbets en Eleutherius van Zichen elk 9 stem men ; in het tweede had Paulus er 12 en Eleutherius 13 ; en eindelijk in het laatste, Paulus 12 en Eleutherius 15. Van uit Boksmeer bekrachtigde Firmus deze keus (3). De religeuzen konden het moeilijk verkroppen dat ze nu onder een Kommissaris en niet meer onder een Kustos leefden. Gedeon van Helvoort, Assistent van P. Firmus, wendde zich tot P. Generaal. Onverhoopt, alhoewel met tegenzin, liet deze van uit Florence op 3 September 1809 toe, weer een Kustos te kiezen. Hij stond zelfs toe dat religieuzen, die noodgedwon gen het kleed hadden afgelegd, ook voor de verkiezingen in aanmerking zouden komen, zo ze maar de geest van de Orde hadden bewaard (4). Honorius overleed op 4 Juli 1810. Volgens het verlof van P. Generaal werd dan te Velp op 30 Juli, onder voorzitterschap van P. Firmus, Kustodiaal Kapittel gehouden. 29 Stemgerech tigden waren aanwezig. Als Assistenten werden reeds in het (1) A C H . I, 1045 ; U T ., D l. V , 1936-39, blz. 3 7 1. (2) G A B ., V , § Conventus V e lp ; A C B . I I , 3190, p. 101. (3) A C B . I I, 3190, p p . 96-97. (4) A C B . II, 3190, p. 97.

KUSTODIE OF KOMMISSARIAAT. UITDRIJVING

335

eerste scrutinium Gedeon met 25 en Firmus met 17 stemmen gekozen, terwijl Bernardinus van Meerhout er eveneens 4 en Eleutherius van Zichen 8 kreeg. In het volgende scrutinium werd Gedeon dan Kustos met 23 stemmen, terwijl Firmus eveneens 4 stemmen behield. Voor de laatste Assistent waren de stemmen tamelijk verdeeld ; Eleutherius en Bona ventura van Schulen kregen er eerst elk 9 en de tweede maal werd Eleutherius met 17 stemmen gekozen, terwijl Bonaventura en nog 9 behield. Wegens de onzekere omstandigheden, was er geen moge lijkheid om uit Rome bekrachtiging van de keuze te krij gen (1).

Uitdrijving. — In 1800 was Velp definitief bij de Bataafse Republiek ingelijfd. De Paters bleven echter zo optimistisch gestemd, dat ze het op 11 November 1811 waagden om een priester als novice in te kleden, nl. een zekere Gerardus van Amstel, geboren op 3 September 1782, die de naam kreeg van Franciscus van Reek. Op 17 April 1812 werd de eerste stemming voor hem gehouden (2). Jammer genoeg, waren ondertussen op 3 Januari 1812 alle kloosters in dit gewest van rechtswege afgeschaft. Reeds op 12 Februari werd door een ambtenaar de kloosterbibliotheek verzegeld ; op 25 Februari gebeurde dit eveneens met kerk en sakristie. Op 2 Maart kwam de ontvanger der domeinen de inventaris opmaken ; tevens stelde deze een leek als bewaker van de kerk aan, doch het gebouw bleef geopend. Op 25 Juni riep N. Smits, maire van Velp, alle religieuzen in de spreekkamer samen, om hun een pensioen aan te bieden en de eed te laten afleggen ; allen weigerden echter het éne zowel als het andere. Begin Juli zorgden de Paters en Broeders toch voor wereldlijke kleding, doch ze wachtten zich wel, ze reeds aan te trekken. Op 3 Augustus kregen ze officiëele brieven van de burge meester en op 14 Augustus het bevel om het klooster te ont ruimen en ieder naar zijn geboorteplaats terug te keren (3). Daar ze het niet deden, werden de 27 religieuzen op 20 Augus(1) Ib id ., p p . 97-98. (2) A C B . I I , 7 10 1, p. 4 4 ; 7295, p. 11. (2) A C H ., O ud archief Velp, V , I I , a-b.

336

IV. N IEUW L E V EN . A. VELP

tus door de gendarmen buiten het klooster gedreven. Ze waren nog in habijt, baden een ogenblik vóór de kerkdeur, kregen de zegen van P. Kustos, Gedeon van Helvoort, en trokken dan, onder het geween van de toeschouwers, naar Bronkhorst, thans Redemptoristinnenklooster, toen echter eigen dom van D. Gerritz uit Grave, vlak achter de parochiekerk gelegen. De volgende dag werden ze gedwongen om wereld lijke kleding aan te trekken. Ze probeerden nog om het Officie in koor te zingen. Doch spoedig werden ze daar ook verdreven, behalve P. Kustos, met Br. Valenus van Nieukerk en de knecht Jan ; later voegden zich nog bij hen de Broeders Clemens en Antonius, beiden van Maastricht. De overigen gingen hier of daar een onderkomen zoeken. Laurianus ves tigde zich te Grave bij de Jff. Malingrez en later bij pastoor Ramakers, te Ledeakker, waar hij einde 1813 overleed. Quintinus van Hasselt was een tijdlang huiskapelaan bij de zieke lijke Mevr. Wwe Isendoorn te Grave. Ondertussen werd de inventaris van het kloosterbezit op 27 Juli 1813 opgemaakt en 3 dagen later werd alles naar Den Bosch gevoerd (1). Naarmate de Fransen aftrokken en vooral na de opheffing van het beleg van Grave, bezette P. Kustos méér en méér het klooster ; het schijnt zelfs dat hij geen enkele nacht elders heeft geslapen (2).

Terug in het klooster. — Op 13 Mei 1814 stuurde de Kustos (P. Gedeon) Br. Clemens van Maastricht naar alle verspreide religieuzen van Velp, om ze dringend weer naar het klooster uit te nodigen. Men zou er het kloosterleven her vatten. Iedereen werd verzocht, zijn meubeltjes en gerief mee terug te brengen. In de Pinksterweek zou Kapittel worden gehouden. Doch voorzichtigheidshalve moest men zoveel mogelijk één voor één ongemerkt naar Velp terugkeren. Op de nog bewaarde konvokatiebrief (3) leest men de handteke(1) (2) F L ., (3)

Ib id ., V , i i , c-d, en 12. A C B . I I , 3190, p. 98 ; Godsdienstvriend, D l. X X X , 1833, b lz. 356-58 ; D l. X X X V , 1952, b lz. 91. A C H ., Prov. I, 1083 ; A C B . I, 20.085.

UITDRIJVING EN TERU GKEER

337

ningen van Augustinus van Vechel, Matthias van Tessenderlo, Bonaventura van Schulen, Martinus van Aalst, Eleutherius van Zichen, Firmus van S.-Truiden, Leonardus van Maaseik, Seraphinus van Geistingen, Quintinus van Hasselt, Paulus van Geetbets en Ferdinandus van Amstenrade, die allen trouw zouden terugkeren. Slechts de gewezen Assistent Servatius van Maastricht bleef wegens ouderdom te Maaseik. Ook de priester-novice Franciscus van Reek kwam niet terug. Hij was ergens kapelaan geworden en stierf later als pastoor te Baaksem, in Nederlands-Limburg (i). Eveneens had men de lekebroeder Franciscus van Maaseik teruggeroepen, omdat hij in 1796 was ingekleed ; hij had nooit professie gedaan, maar was in zijn geboortestad kloosterknecht gebleven ; nu bleef hij voorgoed weg. Men beweert dat men geen gelegenheid had gevonden om te Rome voor het houden van een Kapittel verlof aan te vragen. Dit schijnt echter verkeerd ; op 4 Maart 1814 moet er uit Rome een brief van P. Generaal verstuurd zijn, met een algemeen verlof om op tijd en stond Kapittel te houden. Tevens hechtte de hoge Overste zijn goedkeuring aan alles wat tot hiertoe in de Kustodie was gebeurd, zoals de reeds vermelde brief van 22 Maart 1822 later ook deed (2). Op Vrijdag 3 Juni 1814 werd dan deze belangrijke verga dering gehouden. 24 Stemgerechtigden waren aanwezig. In het eerste scrutinium werd Bernardinus van Meerhout met 13 stemmen tot eerste Assistent gekozen ; ook Eleutherius kreeg er 10, Firmus 9 en Bonaventura 4. Voor de tweede Assistent waren echter drie scrutinia nodig ; uiteindelijk werd Eleuthe rius met 16 stemmen gekozen, nadat hij er eerst slechts 9 en 12 had gekregen ; ook Firmus had er 6, 5 en 3 en Paulus 6, 6 en 4. Voor de bediening van Kustos waren eveneens drie scrutinia nodig. Bernardinus werd het met 12 stemmen, na er eerst 10 en 9 te hebben behaald ; Eleutherius kreeg er 6, 5 en 6, Paulus 4, 5 en 4 en Firmus de tweede maal 3. De nog te verkiezen Assistent werd echter in de eerste stemming aan(1) [ L a m b e r t u s a V e l p ] Necrologium seraphicum (T ilb u rg i [1897]), p . 149. (2) G A B . V , Conventus Velp. O o k in 1815 k w a m z o ’n algem en e b e k ra c h tig in g (A C B . I I , 3190, p . 104).

338

IV. NIEUW LE V E N. A. VELP

geduid, nl. Paulus van Geetbets, met 13 stemmen, terwijl Bonaventura er ook 8 kreeg. Men had dus een Kustos die nog nooit Gardiaan of Assis tent was geweest en eerst sedert 5 jaar uit de Luikse Provincie was overgekomen. Wegens de ongunstige omstandigheden wachtte men een tijdje om naar Rome voor de bekrachtiging te schrijven. Eindelijk op 26 December 1814 deed men het uitvoerig, om meteen P. Generaal grondig over de toestand van de K us todie in te lichten. Op 1 Maart 1815 werd alles door Marianus van Alatri bekrachtigd. Tevens wees deze erop, dat een klooster tenminste 6 religieuzen moest tellen, waaronder 4 priesters. Ook P. Gedeon had te Rome de uitslag van het Kapittel gemeld en meteen gevraagd of het toegelaten was, uitgedre ven religieuzen eenvoudig weer in het klooster op te nemen. Op 4 Maart 1815 antwoordde P. Generaal dat dit stellig toe gelaten was. Zelfs had men te Velp reeds vernomen dat uit gedreven religieuzen, wanneer ze naar het klooster terug keerden en weer het kleed aantrokken, een volle aflaat kon den verdienen (1). Natuurlijk was het een andere vraag die P. Gedeon te Rome stelde, toen hij verlangde te weten of de religieuzen eigenlijk verplicht waren naar het klooster terug te keren, waar de mogelijkheid daartoe bestond ; dit durfde P. Generaal niet beslissen, daar hij de omstandigheden alhier niet goed genoeg kende (2). M aaseik opnieuw bezet. — Sommige religieuzen, die za gen hoe Velp weer werd bewoond, koesterden in hun opti misme reeds de hoop, alle nog niet afgebroken kloosters op dezelfde wijze weer te zien herleven ! Voor Maaseik alleen bleek deze hoop gewettigd. Reeds hoger vernamen we dat sommige weldoeners het kloostererf hadden teruggekocht en dat de grijze Servatius van Maastricht er nog woonde. Het Kapittel van 1814 besliste nu, daar weer een kloostergemeente te vesti(1) A CB . I I , 3190, p. 103. (2) Ibid., pp. 99-X02 ; A C B . I, 20.428.

TERU G T E V E LP EN TE MAASEIK

339

gen. Gardiaan werd Eleutherius van Zichen, Assistent van P. Kustos, en Vikaris de gewezen lektor Firmus van S.-Trui den. De Paters waren Servatius van Maastricht en Beda van Berlingen, beiden 74 jaar oud, Leonardus van Maaseik en Quintinus van Hasselt ; de enige lekebroeder was Seraphinus van Geistingen. Reeds op 8 Juni deden ze in hun kloosterpij te Maaseik hun intrede. De jongelingen hadden nog nooit een Kapucijn gezien ; en de kinderen die hen ontmoetten, vluchtten schreiend weg ! Bij het bericht dat het klooster weer was bezet, kwamen verschillende nieuwe konfraters er eveneens hun intrek nemen, nl. Andreas van ’s-Hertogenbosch, Elisaeus van Maaseik en beide Broeders Angelinus van Hasselt en Felix a Cantalicio van Lummen. Men beweert dat de Maaseikse Kapucijnen de enige reli gieuzen waren, die in België openlijk het kloosterkleed droe gen. Midden Augustus 1816 verplichtte de Regering hen echter om het kleed af te leggen. Ze konden in het klooster wonen, doch de kapel werd verzegeld, zodat ze slechts in vreemde kerken konden celebreren, ofwel in het koor, dat ook nog beschikbaar bleef. Dadelijk wijdden ze zich aan het apostolaat ; aldus predikte Leonardus van Maaseik nog en was hij een tijdlang deservitor van de parochie Heppeneert. Doch de dood haalde ongenadig de religieuzen weg. Achter eenvolgens overleden Servatius van Maastricht en Elisaeus van Maaseik in 1816, Angelinus van Hasselt in 1820, Eleu therius van Zichen en Felix a Cantalicio van Lummen in 1821, Beda van Berlingen en Andreas van ’s-Hertogenbosch in 1822, Quintinus van Hasselt in 1825, Firmus van S.-Truiden in 1828 en eindelijk Seraphinus van Geistingen in 1831. Volgens de herhaaldelijk geciteerde brief van 22 Maart 1822 woonden er in dit jaar nog één Broeder en vijf Paters, waaron der één van 82 jaar en een andere die bijna heel blind was. Het volgende jaar was het getal gedaald tot één Broeder en drie Paters (1). De toekomst scheen weinig bemoedigend ! (1) A C B . II, 3190, p. 114 ; v g l. Revue eccl. de Liége, t. V I , 19 10 -11, p. 322.

340

IV. NIEUW LEVEN. A. V E L P

In 1817 werd Firmus nog wel tot Gardiaan benoemd, doch een Vikaris wordt niet vermeld ; de bediening werd door de Senior, Beda van Berlingen, waargenomen. In 1820 vinden we Andreas van ’s-Hertogenbosch als Gardiaan, doch, zoals juist gezegd, stierf hij 2 jaar later ; Vikaris was toen P. Firmus. In 1823 benoemde men geen Gardiaan meer, doch Leonardus van Maaseik bleef President en Firmus van S.-Truiden Vikaris. Op 25 Juni 1823 had P. Vikaris Generaal van uit Rome toch laten weten, dat een kommuniteit van 3 Paters en één Broeder nog als een klooster mocht worden aanzien (1). Op 28 November 1817 liet de H. Stoel toe, in de gegeven omstandigheden te Maaseik als wereldgeestelijke gekleed te gaan, zelfs binnen het klooster, zoals uit Rome op 3 December werd medegedeeld (2). Tot dan toe bleef men in het klooster steeds in het habijt. Telkens als men echter in de stad moest celebreren of zieken bezoeken, moest men van kleding veran deren, wat vooral voor ouden van dagen weinig aantrekkelijk was (3) ; daarom had P. Eleutherius op 16 Augustus 1817 deze dispensatie aangevraagd. Op 10 April 1822 drong P. Generaal, Erasmus van Bemhardzell, er nog op aan, om te allen prijze het klooster zo moge lijk te behouden (4). Dit was echter moeilijk uit te voeren ! Op 25 Mei 1823 schreef de Kustos, P. Paulus van Geet bets, naar de Syndica mej. Huysmans, om haar de uitslag van het Kapittel en de benoeming van P. Leonardus tot President mede te delen (5). We vernemen meteen dat de tuin te Maaseik goed werd bewerkt en veel vruchten opleverde, waarmee men desnoods een tweede knecht kon onderhouden. Bij gebrek aan bekwamere kandidaten, werd Quintinus van Hasselt voorlopig biechtvader voor de religieuzen, alhoewel hij door het bisdom niet was goedgekeurd ; doch met nadruk wees men hem op zijn plicht om goed te studeren ; daaren(1) A C B . I I, 3190, p . 114 . D it is h e t a n tw o o rd op de a a n v r a a g A C B . I, 20.438. D e tit e l v a n G a rd ia a n w erd v erm ed en , o m d a t de R e g e rin g zo ïets v e r d a c h t zou v in d en (A C B . I, 2o.266bis). (2) G A B . V , Convent. Velp. (3) Ib id . ; o o k b rief v a n H o n o riu s v a n O lm en, n Ju n i 18 17. (4) A C B . I, 20.424 ; A C H ., P rov., 116 7 . (5) A C B . I, 20.273 ; v g l. A C H ., Prov. I, 117 8 .

MAASEIK BEZET. TOESTAND TE VELP

341

boven zou men verlof vragen om te Maaseik bij wereldgees telijken te mogen biechten (1). Daar de Syndica geschreven had dat de finanties van het klooster heel voorspoedig waren (veel beter dan te Velp !), liet P. Paulus haar op 13 Mei 1827 toe, de kleding en het ondergoed van de religieuzen beter te verzorgen en deze bejaarde religieuzen ook nu en dan een glas wijn te laten drinken (2). Verder komen we op de lotgevallen van dit uit stervend klooster terug. T oestand te V elp. — Tot Gardiaan en Vikaris werden te Velp in 1814 Paulus van Geetbets en Bonaventura van Schulen aangesteld. Moeilijkheden zouden hun echter niet ontbreken. Toen het klooster in 1814 opnieuw werd betrok ken, had P. Kustos er op gewezen, dat men zou zorgen dat dit niet te veel werd opgemerkt. Het kon echter niet geheim blijven en in de Staatscourant van 18 Juni verscheen een artikel uit Leuven, om het aan de lezers mede te delen (3). Op 2 September 1814 werd een dekreet van Willem I afgekondigd, waarbij de suppressie van de kloosters gehandhaafd bleef (4). Op 24 December werd de tekst ter uitvoering te Velp medegedeeld. Men stond voor de keus : het klooster verlaten en een pensioen trekken, ofwel voorlopig blijven waar men was, zonder geldelijke steun. Men verkoos dit laatste, daar men geen moeite had om te bestaan. De gelovigen waren de Paters innig genegen en zelfs Protestanten brachten hun aal moezen (5). Ondertussen had Bernardinus van Meerhout het zelfs gewaagd om op 30 November 1814 twee clerici in te kleden, nl. Hendrik van den Bichelaer, gedoopt te Bokstel op 3 Juli 1793, en de bekeerde Engelsman Christiaan Krebs, afkom stig uit Usby (?). Deze laatste kreeg de naam van Fr. Joseph, doch na drie dagen legde hij reeds het ordekleed af. De andere, Fr. Franciscus, wilde echter volharden ; doch toen op 8 Februa ti) A C B . I, 2 o .2 6 6 b is; A C H . I, 1178 . (2) A C B . 1. 20.274. (3) F L ., D l. X X I V , 1941, blz. 229. (4) A C H ., Oud archief Velp, V I , 10. (5) G A B . V , ze lfd e b rie f v a n 1822, reeds h e rh a a ld e lijk geciteerd .

342

IV. N IE U W LE V E N.

A. VELP

ri 1815 een verbod om novicen te aanvaarden op straffe van uitdrijving werd afgekondigd, moest de frater op 21 Februari het klooster verlaten (1). Bij het burgerlijk bestuur moesten de Paters voor hun handelwijze hun ekskuus maken (2). In 1817 moest weer Kapittel worden gehouden ; dit gebeur de op 30 Mei. Wegens de gespannen toestand had men het echter gevaarlijk gevonden, eerst te Rome verlof te vragen. Zo de Regering immers vernam dat men verkiezingen had gehouden, zou dit stellig het einde van beide kloosters Velp en Maaseik hebben medegebracht. Om alle opspraak te voorkomen, vroeg P. Kustos dat er van de zes religieuzen te Maaseik, zo ze erin toestemden, niemand zou komen, behalve Eleutherius die Gardiaan en Assistent was, en een reisgezel; hij kwam dus met Leonardus van Maaseik en de overigen bleven thuis. Aldus waren er niet méér dan 19 stemgerechtigden. De verkie zingen wezen op een treurige verdeeldheid, zoals men nog nimmer had beleefd. Voor de eerste Assistent moest men viermaal stemmen en toen werd Eleutherius met nauwelijks 11 stemmen gekozen (3). De tweede Assistent werd toch in het tweede scrutinium aangeduid, nl. Honorius van Olmen met 10 stemmen (4). Als Kustos werd Eleutherius de derde maal met 10 stemmen gekozen (5). De laatste Assistent, Pau lus van Geetbets, kreeg echter reeds in het eerste scrutinium 15 stemmen, wat méér dan voldoende was (6). De uitslag werd naar Rome gestuurd en op 18 Juli werd alles bekrach tigd. Zoals reeds vroeger was gebeurd, werden 50 misintenties voor P. Generaal geëxonereerd en deze aanvaardde het dank baar (7). (1) A C B . II, 7295, p p . 11-12 . (2) U T ., t. V I , 1939-42, p. 14 1. (3) In de drie v o o rg a a n d e sc ru tin ia h a d hij er te lk e n s slech ts 9 g e k r e g e n ; P a u lu s h a d er v ie r m a a l 8 ; H o n o riu s v a n O lm en d e eerste en d e la a ts te m a al 7, de tw ee d e en de d erd e m a al 8 ; o o k B o n a v e n tu ra k re e g er te lk e n s 7 en de derd e m a a l ze lfs 8 ; M a tth ia s v a n T esse n d e rlo h a d er e erst tw e e m a a l 4 en d a n tw e e m a a l 3 ; ze lfs L a m b e r tu s v a n R e e k k re e g er de eerste m a a l 3. (4) E e r s t h a d hij er slech ts 8 g e k regen ; B o n a v e n tu ra h a d er 6 en 5 en M a tth ia s 3. (5) E e rs t h a d hij er 8 en 9 ; P a u lu s v eren igd e er 7 en tw e e m a a l 8 op z ijn n aam . (6) B on aventura kreeg er 3. (7) A C B . I, 20.428; I I , 3190, p p . 106-08; A C H ., I, 110 7.

TOESTAND T E VELP

343

Te Velp werd Honorius van Olmen Gardiaan en Bona ventura van Schulen Vikaris. Uit het stille leven van de kloostergemeente valt er in deze jaren niets te vermelden, behalve enkele sterfgevallen : Benedictus van Uden in 1815, Joannes Gualberti van Altforst in 1817 en Archangelus van Os in 1819. Voor het Kapittel van 26 Mei 1820 kwam Eleutherius van Zichen speciaal uit Maaseik naar Velp, alhoewel hij zich erg ziek voelde ; de overige religieuzen uit dit klooster kwamen niet, behalve misschien een reisgezel wiens identiteit we niet kennen. Ditmaal waren er slechts 16 stemgerechtigden, doch men toonde méér éénsgezindheid dan 3 jaar vroeger. Paulus van Geetbets werd reeds in het eerste scrutinium met 10 stemmen tot Assistent gekozen, terwijl Bernardinus er 8, Matthias 6 en Bonaventura en Gedeon er elk 3 kregen. Voor de tweede Assistent moest men tweemaal stemmen ; dan werd Matthias met 9 stemmen gekozen, terwijl hij er eerst slechts 7 had gekregen ; Bernardinus had er 5 en 6 en Bonaventura de eerste maal 3. In het volgende scrutinium werd Paulus Kustos met 11 stemmen en daarna Bernardinus Assistent, met 8 stemmen, naast 4 voor Bonaventura. Weer werden 50 misstipendiën aan P. Generaal geschonken. Het klooster te Velp werd nu door Matthias van Tessenderlo en Bernardinus van Meerhout bestuurd (1). In 1821 scheen het dat de kloostertuin zou te koop worden gesteld. Daar men hem van de Goeverneur moest huren, vroeg men op 10 Juli te Rome verlof om hem eventueel door de Syndicus te mogen kopen. Op 22 Augustus werd dit gaarne toege staan (2). Men dacht er dus nog niet aan, om ooit het klooster te verlaten of te zien uitsterven ! Wie er toen Syndicus was, weten we niet. In 1827 was hij waarschijnlijk overleden, daar op 16 Juli Adriaan Mosman uit Den Bosch werd benoemd (3). Toen de nieuwe titularis naar Duitsland was uitgeweken (4), werd hij op 1 Mei 1834 door de historicus, Rektor J. A. Cop-

(1) (2) (3) (4)

A C B . I I, 3190, p p . 108-10. A C B . I, 20.428-30; A C H . 1, 1 1 3 6 ; G A B . V , Conventus Velp. M in u u t in A C B . I, 20.448 ; o rigin eel A C H ., Convent. Velp, n ° 126. V g l. F L ., D l. X X X V , 1952, blz. 90.

344

IV. N IEUW L E V E N . A. VELP

pens uit Handel, vervangen (i) ; in 1842 was het A. van Vugt, pastoor te Herpen (2). Men verneemt dat de Paters zich in de omtrek nog nuttig maakten in de zielzorg en ook naar best vermogen de nood lijdenden hielpen (3). Met de Orde bleef men in verbinding en een omzendbrief van Erasmus van Bemhardzell werd zorgvuldig in het Nederlands overgezet (4). De dood van deze Overste werd later aan P. Kustos aangekondigd (5). Ook voor het terugvinden van het gebeente van S. Franciscus interesseerde men zich (6), evenals voor de jongste kerkelijke Officies (7). Twijfels over liturgie werden in 1826 aan de Vlaamse kartabellist Norbertus van Westerlo en in 1827 aan Rome voorgelegd (8). Het getal kloosterlingen verminderde op een treurige wijze. Wel had men geen spijt van de afreis van de wispelturige Aloïsius van Bakel, die op 19 Februari 1820 met een vervalste obedientiebrief naar Italië was vertrokken (9). Doch men was blij om de aankomst van Remaclus van Maastricht, die zich in 1821 van uit zijn geboortestad te Velp kwam vestigen (10). Hij overleed echter reeds in 1823, hetzelfde jaar als Marcel lianus van Nijmegen en Gedeon van Helvoort, die reeds lang ziek was ; Antonius van Maastricht volgde in 1824. In 1823 moest er wederom Kapittel worden gehouden. Wegens de speciale omstandigheden en het kleine aantal religieuzen, vroeg men te Rome op 22 Maart 1822, met alge mene instemming, dat de aftredende Oversten ook herkies baar zouden zijn ; doch om de observantie in stand te houden, vond men het raadzaam dat de Oversten en gewezen Over sten niet meer de vrijheden zouden genieten, die in de Kustodie vroeger gebruikelijk waren. Erasmus van Bernhardzell keurde alles goed. Daarom vond hij beter de Paus het uitstel van het Kapittel en de bekrachtiging van de Oversten aan te

(1) A CB . II. 7 ii7 b is . (2) A C H . Conv. Geldern. (3) F L ., Dl. X X X , 1936, blz. 343-44. (4) A CB . I, 20.431. (5) A C B . I, 20.433. (6) A C B . I, 20.426. (7) A C B . I, 20.435. (8) A C B . I, 20.445-47. (9) Dl. V II , § 164 ; F L „ D l. X I X , 1936, blz. 342. (10) F L ., Loc. Cit., blz. 342-44.

TOESTAND TE VELP

345

vragen ; doch op 7 Augustus schreef men hem dat hij de zaken slecht had begrepen ; op tijd en stond wilde men in tegendeel wél Kapittel houden, om de schijn niet te hebben dat de Oversten zich in hun ambt trachtten te bestendigen. Doch wegens het kleine getal Paters, verlangde men dat P. Kustos voortaan ook Gardiaan van Velp zou zijn en dat er geen Vikaris zou worden benoemd, daar de eerste Assistent deze bediening best kon vervullen. Dit alles werd gaarne toe gestaan (1). Aan het Kapittel van 23 Mei 1823 nam slechts één religieus uit Maaseik deel, zodat de vergadering 14 leden telde (2). In het eerste scrutinium werd Paulus met 12 stemmen tot eerste Assistent verkozen, terwijl Bonaventura en Matthias er elk 5 kregen ; de tweede Assistent, Matthias van Tessenderlo, werd slechts in het derde scrutinium gekozen (3) ; als Kustos echter had Paulus reeds in het eerste scrutinium 11 stemmen, wat méér dan voldoende was ; ook de laatste Assistent, Bona ventura, werd in het eerste scrutinum met 12 stemmen geko zen (4). In 1826 kwam geen enkele van de 3 Maaseikenaars zich hij de 11 stemgerechtigden uit Velp vervoegen. In 1829 en 1832 waren er respektievelijk 9 en 8 stemgerechtigden, allen uit Velp ; de scrutinia van de jaren 1826, 1829 en 1832 werden niet bewaard (5) ; slechts weet men dat Paulus steeds werd herkozen en tot aan zijn dood de bediening van Kustos en Gardiaan vervulde. Op 20 Oktober 1832 had hij nog naar P. Generaal geschre ven, dat er te Maaseik nog één Pater en te Velp 6 Paters en 2

(1) A CB . I, 20.432, 20.434, 20.436; A CH . I, 1169, 1174 > G A B ., L.oc. Cit. (2) Aldus A CB . II, 3190, p. 114, die terzelfder tijd zegt d at er te V elp a l leen reeds 14 religieuzen woonden ; hier is dus een verwarring, ofwel heeft één van de religieuzen niet meegestemd. (3) Met 8 stemmen en na openen van zijn stem bulletin, zoals was voorge schreven ; eerst had hij tweem aal 7 stemmen gehad. Bonaventura kreeg er tweem aal 5 en daarna 4. (4) A C B . II, 3190, pp. 114-15 ; vgl. over d it K ap ittel A C B . I, 2o.266bis, 20.438-41 en de bekrachtiging A CH . 1, 1178 en 1181. (5) A C B . II, 3190, pp. 113-17. V oor de K ap ittels van 1826, 1829 en 1832, zie A C H . I, 1213, 1217, 1222, 1227, 1233.

346

IV . N IE U W

LEVEN . A. VELP

Broeders leefden (i). Onlangs waren immers de sterfgevallen voorgekomen van Mauritius van Turnhout in 1825, Ferdinandus van Amstenrade in 1826, Augustinus van Vechel in 1827 en Bernardinus van Meerhout in 1831. Paulus stierf in 1833 (2), Honorius van Olmen en Clemens van Maastricht in 1834. Bonaventura bleef in leven tot 1850, doch was in 1833 en 1844 herhaaldelijk bedlegerig. Op 10 April 1833 kondigde deze te Rome het overlijden van P. Kustos, Paulus van Geetbets, aan en vroeg meteen om hem te vervangen door Matthias van Tessenderlo, totdat het tijd zou zijn om weer Kapittel te houden. Daar het antwoord, dat men naar de E. H. Daniëls te Kevelaer had laten sturen, lang uitbleef, schreef Bonaven tura een tweede maal op 18 Juni 1833 (3), en nu kwam einde lijk het nodige verlof uit Rome, dat toch reeds sedert 2 Mei was verstuurd (4). Toen de Oversten spoedig weer moesten veranderen of bevestigd worden, vroeg P. Generaal op 15 November (5) 1834 aan de Vice-Kustos P. Matthias de nodige inlichtingen; en daarna benoemde hij op 26 Maart 1835 Matthias zelf weer tot Kustos, zonder Kapittel te moeten houden ; hij mocht zich zelf vrij een Assistent uitkiezen ; als dusdanig werd Bonaventura benoemd (6). Op 22 Oktober 1834 en 8 Oktober 1835 schreef de dwaze Aloïsius van Bakel, die in 1833 uit Italië in de Provincie was teruggekeerd, dat Matthias niemands gunst genoot en dat niemand hem bij zijn benoeming had gefeliciteerd (7). We betwijfelen of dit waar is ; in ieder geval was er niet veel keus ; en de briefschrijver moest toch bekennen dat het een ijverig man was en dat de kommuniteit iedere nacht opstond voor het Officie. P. Kustos weigerde Aloïsius daarvan te dispenseren en nu vroeg deze dit voorrecht rechtstreeks aan P. Generaal, omdat hij beweerde aan een erge borstkwaal te

(1) A CB . II, 7 11 4 . (2) Lees het doodsbericht in Godsdienslvr., DI. X X X , 1833, bl. 294-96. (3) G A B . V, Conventus Velp. (4) A C B . II, 7 1 1 5 ; A C H . I, 1239. (5) Aldus A C B . II, 7 1 1 8 ; II, 3190, p. 1 1 7 schrijft echter 15 O ktober. (6 ) A C B . II, 3190, p p . 1 1 7 - 1 8 ; A C H . I, 1244, 1248, 1255.

(7) G A B . V, Conventus Velp.

TE VELP. GOEDE VOORUITZICHTEN

347

lijden. Doch Rome antwoordde koelweg, zo hij waarlijk ziek was, dat de Overste wel zou dispenseren ; en indien deze wellicht bij sommigen minder in de gunst stond, vermoedde men dat het wegens zijn ijver voor de observantie was. Ove rigens liet men Aloïsius opmerken, dat zijn schrijven liet ver moeden dat hij nog nooit de Konstituties van de Orde had gele zen !

Goede vooruitzichten. — Te midden van moeilijkheden en sterfgevallen, die men te Velp zo dikwijls moest beleven, kende men er ook dagen van broederlijk samenzijn, bij gele genheid van het jubilee der weinig talrijke overlevenden. Zo’n gelegenheid kwam voor op 12 Augustus 1830, wanneer Br. Clemens van Maastricht zijn 50 jaar kloosterleven herdacht. Een onbekende dichter, die M. v. d. H. tekent (1), huldigde de drie geloften en het geluk van het kloosterleven ; hij voor zag dat de herboren vrijheid wellicht spoedig een nieuwe schaar religieuzen naar Velp zou voeren. Op 19 Maart en 23 April 1833 vierde eveneens Honorius van Olmen zijn gouden jubilee (2). In 1836 bezong Lesage ten Broek bij zo’n gelegenheid Matthias van Tessenderlo op 30 Augustus en Martinus van Aalst op 22 September (3). Deze feesten werden door de geestelijkheid ingericht en bekostigd ; dit toont de goede verstandhouding die onder beide klerussen heerste (4) : Als ook de Priesters zoo elkanders arbeid schragen, Om ’t even of ze een Toog, of Monniks-Kappen dragen,... (1) A CB . I, 20.449. (2) Godsdienstvriend, Dl. X X X , 1833, blz. 294, 357. (3) A C H ., Conv. Velp, N ° 129 ; F L ., Dl. V II , 1924, blz. 25-27, 49-53. (4) Deze eensgezindheid b lijk t nog uit de delegatie die door de pastoor van G rave werd gegeven, om op 6 Novem ber 1811, in de kloosterkerk het huw elijk in te zegenen van Theodoor Tlielen en Joanna L ots ; dit werd door P. Leonardus gedaan, m et als getuigen P. Lam bertus en Br. Antonius (R K V .j. O f het bezoek van Mgr. van W yckerslooth, Bisschop van Curium, op 17 Juni 1835 (Godsdienstvriend, Dl. X X X V , 1835, blz. 55), méér dan een beleefdheidsof vriendschapsbezoek was, is ons onbekend. W e weten dat dezelfde Bisschop ook te Brugge in 1850, tijdens het grote jubilee, bij de K apucijnen aan tafel verscheen, samen m et Mgr. Zwysen, die in het klooster logeerde. N og andere Bisschoppen kw am en het Brugse klooster bij dezelfde gelegenheid bezoeken (ACB. II, 9231, p. 3).

34 «

IV. N IEUW L EV EN . A. V ELP

Dan zal de sluwste list den gang van ’t werk niet stooren : De vijand tracht vergeefs geledren te doorboren, Die dicht gesloten zijn en, onder storm en vuur, Zo pal staan als een muur. Dat de wereldheren de Kapucijnen aldus op eigen kosten feestelijk vierden, toont duidelijk dat het geen ijdele woor den waren, toen de Godsdienstvriend in 1830 schreef (1), dat de Velpse religieuzen «in den geheelen omtrek zoo uitstekend bemind zijn en, toen zij talrijker waren, zoo vele diensten aan de eerw. heeren pastoors bewezen hebben ». Bij het feest van Br. Martinus werd de hoop nog eens uit gesproken, dat jonge Broeders het klooster spoedig weer zou den komen bevolken. Te Velp verlangde men niets zozeer als de Orde te zien heropbloeien. Doch men moet eerlijk bekennen dat men dade lijk na 1830 een enige gelegenheid heeft laten ontsnappen, om de volledige godsdienstvrijheid uit te baten, die nu in het onafhankelijk geworden België heerste. Had men te Maaseik een noviciaat gevestigd, dan ware de Kustodie veel vroeger tot nieuwe bloei gekomen, dan nu is gebeurd ; dan zou ook het klooster te Maaseik gered zijn geweest, terwijl het nu onherstelbaar is verloren gegaan. Toch was het niet zo moeilijk om het huis weer te bevolken. Voor een noviciaat heeft men een familie van enkele geprofeste religieuzen nodig ; P. Leonardus was er nog en P. Kustos verzekerde in 1835 (2) dat de brave P. Philippus van uit zijn geboortestad S.-Truiden desnoods naar Maaseik zou komen, zo Leonardus er bleef. Te Brugge had men lekebroeders genoeg om er één of zelfs twee te kunnen afstaan (3). Er ontbrak dus niets anders dan een Novicenmeester, voor welke bediening men wel Matthias van Tessenderlo, Paulus van Geetbets of Bonaventura van Schulen had kunnen aan duiden ; het zou ons verwonderen zo geen van deze drie daar voor te vinden zou zijn geweest, vooral daar ze te Maaseik dichter bij hun geboortestreek waren dan te Velp. In 1830 (1) Dl. X X V , 1830, blz. 140. (2) In een brief, w aarover straks.

(3) F L ., Dl. X V I I I , 1935, blz. 154.

HOOP OP N IEUW LEVEN

349

had men toch nog méér volk beschikbaar dan later, toen men te Velp novicen begon aan te nemen. Terwijl P. Kustos in 1835 naar Brugge schreef, dat hij van uit Velp in België niet kon optreden, dacht hij niettemin aan Maaseik als toevluchtsoord, voor het geval dat het aan nemen van novicen hem te Velp moeilijkheden zou berokke nen ! Hij was overigens een geboren Belg, zowel als alle Kustoden van 1814 tot 1844. In 1830 en de eerstvolgende jaren was er niets tegen het samenwerken van Noord en Zuid. Eerst nadat in 1834 Mgr. Corselis voor het toezicht over alle Zuidnederlandse Regulie ren was aangesteld, had deze bezwaar tegen zo’n samengaan en was het slechts wegens het mislukken van alle andere po gingen, dat hij uiteindelijk zijn toestemming gaf om Brugge met Velp te laten samenwerken. Nu we voor het eerst de naam van deze verdienstelijke priester hebben genoemd, moeten we zeggen welke goede oplossing het was, toen Rome, wegens de nood van de uit stervende kloosterorden en op voorstel van het Belgische Episkopaat, deze regeling trof. De Regulieren, althans de Kapucijnen, was hij innig genegen ; en het moet hem veel hoofdbrekens hebben gekost, om de geest en eigen organi satie van iedere Orde te bestuderen. Hij bezat uitgebreide vol machten, zoveel als de Generaals van de verschillende Orden zelf, al zocht hij ook veelal met hen in verbinding te treden. Voor de Belgische Regulieren vertegenwoordigde hij de Paus in persoon, zodat zelfs de Nuntiatuur zich met zijn aangele genheden niet mocht inlaten (1). Zo we in veel opzichten de hoger vermelde briefschrijverij van Aloïsius van Bakel naar Rome afkeuren, toch menen we dat hij gelijk had, er tot tweemaal toe, alhoewel wat laat (op 20 Februari en 22 Oktober 1834) op te wijzen, dat men te Maaseik een noviciaat had moeten vestigen; en hij betreurde het dat Matthias en Bonaventura liever niet daarheen gingen en te Velp verlangden te blijven. (1) Mgr. d e T ’ S e r c l a e s , Le pape Léon X I I I , t. I (Paris-Lille 1894), pp. 121-23. V an Corselis hingen alle Regulieren af, behalve de Redemptoristen, die men voor wereldgeestelijken hield, en d e Jezuïeten, die steeds autonoom willen blijven.

350

IV. NIEUW

L EV EN . A. VELP

Toestand te M aaseik. — Uit een brief van P. Paulus (i) vernemen we op 3 Mei 1828, dat men Rome zou moeten raad plegen en dispensatie aanvragen voor belangrijke zaken die de Syndica en P. Leonardus te Maaseik aan P. Kustos hadden voorgesteld ; waarschijnlijk heeft dit betrekking op het ver kopen van dingen die men niet meer nodig had. Door een brief van Paulus van Geetbets aan dezelfde Syn dica Huysmans (2) vernemen we op 14 Februari 1830 dat het bisdom Luik wellicht het klooster, voor één of ander niet nader aangeduid doel, had willen gebruiken ; doch P. Kustos wees er op dat goed bepaald bleef, dat het aan de Kapucijnen moest terugkeren, zohaast de Orde hersteld was. Het duurt nu tot 1835 voordat we er weer iets over verne men. We weten niet of de nieuwe Kustos Matthias wellicht met Corselis over Maaseik had gekorrespondeerd. Vast staat echter dat deze er op 30 Januari 1835 aan dacht, om daar een novi ciaat te beginnen en Brugge als studiehuis in te richten. Hij kende ook het bestaan van P. Philippus en zou deze tot Novicenmeester willen benoemen. Luik vond dat deze het inderdaad goed zou doen, al zou men hem te S.-Truiden ongaar ne missen. Men had er echter bezwaar tegen dat de Kapu cijnen te Maaseik terugkeerden, daar de geestelijkheid dit niet verlangde ; naar men te Luik beweerde, waren slechts de geringe lieden of het klein volk de Paters genegen (3). Zo P. Matthias met Corselis niet reeds had gekorrespon deerd, toch moet hij wel iets aangaande zijn plannen hebben vernomen. Daar hij zelf geen kans zag om het klooster te bezetten, schreef hij op 12 September 1835 dan ook over de aangelegenheid (4), om het klooster aan de Overste te Brugge aan te bieden. Doch gelijk zoveel andere brieven uit deze tijd, bleef deze lang onderweg ; de afzender had immers vergeten op het adres «België » of « West-Vlaanderen » te vermelden ; eerst op 28 September kwam de brief terecht. Na zijn vreugde over het heropleven van de Orde lucht te (1) A C B . I, 20.275. (3 ) F L ., D l. X V I I I , 1935, blz. 150.

(2) A C B . I, 20.276.

(4) B A B ., Doss. Corselis. O ok veel van de volgende stukken, w aarbij geen vin dp laats is verm eld, berusten bij deze papieren.

TOESTAND

TE

M AASEIK

351

hebben gegeven, zegt de schrijver dat er te Maaseik slechts één Pater meer is, dat de gebouwen in goede staat zijn en officieel aan de Geestelijke Moeder Mej. Huysmans toebeho ren. Zo het klooster niet wordt hersteld, verlangt zij echter dat het met een andere bestemming aan het bisdom wordt overgedragen, met de bepaling dat de Kapucijnen het moeten terugkrijgen, zo ze het ooit verlangen. Dan wijst P. Kustos erop, dat hij er uit Velp niemand heen kan sturen ; want daar zijn niet méér dan 6 religieuzen, één lekebroeder en vijf priesters ; en nog altijd is er geen hoop om novicen te mogen aanvaarden. Daarom verlangt hij dat Paters uit Brugge het klooster zouden gaan bevolken. De zaak moet dringend worden geregeld, daar Mej. Huysmans de last niet langer verlangt te dragen. Het is overigens niet goed dat P. Leonardus te Maaseik gans alleen blijft, daar men verneemt dat hij méér werelds dan religieus wordt. Overigens zijn er leken en geestelijken genoeg, die de gebouwen graag zouden o ver nemen. Het is wel treurig dat op dit prachtige aanbod niet kon worden ingegaan. Hoe kon men immers Paters sturen, als er te Brugge zelf slechts twee waren ? Ware men een paar jaren verder geweest, toen verschillende fraters reeds priester waren, dan zou men voorzeker niet hebben geaarzeld ; doch nu was het totaal onmogelijk, de zaak aan te pakken ! In een tekst die P. Matthias op 7 Januari 1836 naar Mej. Huysmans schreef (1), verneemt men dat er op zijn brief zelfs geen antwoord is gekomen ! De uitleg is eenvoudig, dat P. Justus, Overste te Brugge, het schrijven aan Mgr. Corselis had doorgegeven, omdat hij alleen niets kon beslissen ; en de Visitator ook kon de zaak niet doordrijven, omdat hij op Luik moest wachten. Niettemin kwam het plan te Brugge wel verlokkelijk voor en hoopte men er eensdaags te kunnen op in gaan. Doch ondertussen bleef Mej. Huysmans te Maaseik erg ongeduldig en verlegen. Ze vreesde dat haar erfgenamen bij haar dood moeilijkheden konden maken en ook voor hoge erfenisrechten was ze benauwd. (1) A C B . I, 20.277.

352

IV. N IEU W L E V E N . A. VELP

We weten dat ze reeds sedert lang het plan koesterde om het klooster aan het bisdom af te geven, behoudens de rech ten der Paters. Op 25 November 1835 antwoordde de Bisschop op een dergelijk voorstel van harentwege, dat ze alles aan het seminarie kon afstaan ; doch de Bisschop eiste er het vrije gebruik van op, gelijk hij het zou willen en verlangen ; niette min ging hij de verbintenis aan om alles later aan de Kapu cijnen af te staan, «si leur ordre se rétablit convenablement dans le diocese, mais sans préjudice des intéréts du séminaire ». De woorden die we kursief drukken, geven aan heel de overeen komst een andere betekenis dan de Syndica en de Kapucijnen hadden gehoopt en verlangd. Wat verstond men door «se rétablir convenablement » ? Overigens zijn de Kapucijnen in het bisdom Luik eerst in 1894, bij de stichting te Verviers, teruggekeerd ; en ook wegens de belangen van het seminarie kon altijd moeilijkheid worden gemaakt. Men kon dit in deze zin uitleggen, dat de Kapucijnen konden terugkeren, mits de koopsom te betalen die het seminarie zou vaststellen ! We weten niet of P. Kustos dadelijk deze tekst kende. Niet temin koesterden de Kapucijnen, zowel te Brugge als te Velp, plannen voor Maaseik. Corselis wilde er novicen en P. Kustos studenten of jonggeprofesten plaatsen (1). P. Philippus ver klaarde zich bereid om zich te Maaseik te vestigen. Corselis drong dus te Luik aan, om het nodige verlof te krijgen, gelijk hij reeds mondeling te Mechelen op de vergadering van de Bisschoppen had gedaan. Doch Z. Hoogwaardigheid vond het ogenblik nog niet gekomen, om te Maaseik het klooster op nieuw te bezetten (2). Ondertussen zocht P. Kustos ook elders religieuzen voor Maaseik, niet enkel te Brugge, maar ook in de omstreken van Geldern, nl. Hieronymus van Amsterdam, die omstreeks deze tijd overleed, en Joachim van Weeze, die vroeger de klooster kerk te Geldern bediende, doch nu moest antwoorden dat hij wegens ongemakken en ziekte niet meer in staat was om nog enige dienst te bewijzen (3). (1) A C B . I, 20.277. (2) F L ., Loc. Cit., blz. 154-55. (3) B rief van P. K ustos aan. P. Leonardus, 29 Decem ber 1837, in het A rch ief van de Zusters te Maaseik.

TOESTAND TE MAASEIK

353

Onvoorziens namen de zaken echter een andere wending. Volgens een brief die Mej. Huysmans op 9 December 1837 naar P. Kustos schreef (1), kwam midden November een aanvraag vanwege de Regering binnen, om het klooster te kopen en er een « Maison pénitentielle de détention » in te richten. Dringend vroeg men antwoord en de Juffrouw meende dat er geen tijd was om eerst naar Velp te schrijven. Daarom raadpleegde ze de Bisschop, die haar voor de Regering een ontwerp van antwoord bezorgde, dat ze inderdaad afschreef en verstuurde, om het voorstel te weigeren ; doch nu zou de overgave aan het bisdom doorgaan. De Bisschop zegde dat er in de definitieve akte geen melding van de Kapucijnen zou worden gemaakt, zogezegd om met de Regering geen moeilijk heden te krijgen ; de juffrouw aanvaardde deze uitleg. Ze vond dat P. Kustos alle vertrouwen in de Bisschop mocht en moest hebben, daar de Paters toch zonder bisschoppelijke toestemming niet konden terugkeren (2). Toen ze dit alles op 9 December 1837 aan P. Kustos schreef, schijnt ze de officiële akte nog niet te hebben ondertekendj daar ze eerst de goedkeuring vroeg. Noodgedwongen berustte men maar bij deze oplossing, die zoveel was als een volledige afstand. Het was ook verloren moeite, van de Brugse Gardiaan, Bernardus van Ronse, om de Bisschop van Luik ter gelegen heid van een bezoek te Brugge in 1838 in het bisschop pelijk paleis te smeken, om te Maaseik een noviciaat te mogen openen. Corselis en Mgr. Boussen waren bij het onderhoud tegenwoordig en steunden het verzoek, doch niets konden ze bekomen (3).

Een noviciaat te Velp. — In Noord-Brabant bleef het nog altijd ten strengste verboden novicen te aanvaarden. Iedereen was er echter van overtuigd, dat men het zou hebben gekregen, als men daarvoor een smeekschrift had ingediend. Doch (1) A C B . 1, 20.450. (2) D it werd te dien tijde in het Regulier R echt b e tw is t; zie P i a t u s M o n t e n s i s , Praelectiones Juris Regularis, t. II (Casterman 1890), pp. 462-63. (3) A CB . II, 9115.

354

IV. N IE U W LEV EN . A. V ELP

P. Paulus durfde niet, uit vrees dat men het kwalijk zou nemen en wellicht als straf de religieuzen buiten hun klooster zou drijven. Nauwelijks was hij echter op 17 Maart 1833 overleden, of een dergelijk verzoekschrift werd, niet door de Paters, maar door twee hoogstaande priesters ingediend, nl. A.Borret, Apostolische Vikaris van Ravenstein en Megen, en G. Hermans, Vikaris Generaal over de Noordnederlandse distrikten van het voormalige bisdom Roermond. Dit gebeurde reeds vóór 10 April 1833, daar Bonaventura van Schulen het op deze datum te Rome mededeelt, terwijl hij het over lijden van P. Kustos, Paulus van Geetbets, aankondigt (1). Een andere tekst, die reeds lang klaar lag, werd in April 1834 ondertekend en naar de Regering gestuurd. Op 20 Novem ber 1834 voegde Bonaventura van Schulen daar nog zijn Car men Votivo-Gratulatorium aan toe, dat hij liet drukken, voor afgegaan van een eerbiedige smeekbede (2). Op 21 April 1835 bood zich een nieuwe gelegenheid aan, om Kroonprins Willem te feliciteren, toen hij van een zware ziekte was genezen. Bonaventura liet weer een heilzang in het paleis aanbieden. Men zegt dat dit gunstig door de Koning werd aanvaard, doch een antwoord kreeg hij niet (3). Eerst op 28 November 1840 werd het verbod om novicen te aanvaarden officieel opgeheven (4). Doch reeds in 1835 was men er toch mee begonnen, alhoewel met angst en vrees. Men had echter zijn plan gereed. Had men de Paters moe ten buitenzetten, zoals vroeger voor het aanvaarden van novicen was gedreigd, dan hoopte men wel te Maaseik, in het vrije België, een veilig schuiloord te vinden (5). Het tekort aan personeel was erger geworden dan ooit te voren. Wilde men niet geheel uitsterven, dan vonden Matthias van Tessenderlo en Bonaventura van Schulen dat men niet meer mocht dralen. Behalve P. Leonardus, die praktisch buiten het ordesverband leefde, had men te Velp enkel nog Br. (1) G A B . V , Conventus Velp. (2) Beide teksten berusten ook in A C B . I, 20.444 en 7 117(3) A C B . II, 7 117 ; vgl. ook I, 20.444 •' Godsdienstvriend, DI. X X X , 1833, blz. 361-62 ; AOM C., t. X I I , 1896, pp. 57-61 ; U T ., t. V I, 1939-42, pp. 172-78. (4) A C H . I, 1333. (5) F L ._ Loc. Cit., blz. 154.

E EN NOVICIAAT TE VELP

355

Martinus van Aalst (f 1843), gans versleten ; Matthias van Tesfenderlo zelf (j 1845), d. d. Kustos, die een dubbele breuk had ; en Bonaventura van Schulen (f 1850), die ook ver op en half doof was. Lambertus van Reek (f 1851) was nog de beste, samen met Aloïsius van Bakel (f 1859) > doch deze laatste was een eigenaardig mens, zonder gezond oordeel en weinig observant (1). Nu zou men met het inkleden van novicen beginnen en naast zijn bedieningen van Kustos en Gardiaan, zou Matthias van Tessenderlo nog Novicenmeester zijn. In 1835 deed men dus twee inkledingen ; doch één van beide novicen, een lekebroeder wiens naam we niet kennen, moest wegens ziekte op 27 December het kleed weer afleggen. De andere, die volhardde, was Augustinus van Boekel (2), ingekleed op 12 November I ^35- Daar hij reeds priester was, zou hij bijna dadelijk na zijn professie dienst kunnen bewijzen. Priester was eveneens Ambrosius van Uden (3), die op 15 Februari 1836 werd inge kleed. Ditzelfde jaar 1836 kwam nog een lekebroeder, Clemens van Weeze (4), die op 19 Maart het habijt ontving. Het intreden van twee priesters en van andere die spoedig zouden volgen, toont wederom hoe goed de Kapucijnen bij de wereldklerus stonden aangeschreven. Waarschijnlijk uit eer bied voor oude voorschriften, die eisten dat men na de pro fessie niet aanstonds zich aan de zielzorg mocht wijden, hadden beide priesters op 29 December 1837 nog geen jurisdiktie (5). Het afleggen van de geloften durfde men niet dadelijk toe laten. Vooreerst had men de nieuwelingen zonder Romeins verlof aanvaard en men was niet zeker, dat dit met het Kerkelijk Recht in orde was. Op 10 Februari 1837 werd te Rome uitleg gevraagd en een gunstig antwoord volgde op 28 van (1) B rief van M atthias aan Leonardus, 29 December 1837 (Maaseik, Archief der Zusters van Liefde). (2) Gerardus van den Broek, gedoopt 27 Septem ber 1807, zoon van Henricus en Cornelia van de B urgt, beiden uit Boekel. (3) Martinus Hendriks, gedoopt i Bte Novem ber 1802, zoon van Joannes en Theodora de Man. (4) W illem Kusters, gedoopt 9 M aart 1807, zoon van Joannes Henricus en Hendrin Valkeiser, beiden uit Weeze, (5) Maaseik, Archief Zusters van Liefde.

356

IV. N IE U W LEV EN . A. VELP

dezelfde maand (i). Van de andere kant vreesde men, zoals gezegd, dat er vanwege de Regering protest, verbod of straf maatregelen konden komen. Wegens beide redenen werd de professie van de drie religieuzen uitgesteld ; Augustinus moest zelfs bijna een half jaar wachten, «propter incertitudinem gubernii », zoals hij in zijn professieakte zegt (2). Toen de Regering echter geen moeilijkheden maakte, deden Augustinus en Ambrosius beiden op 25 April en Clemens op 20 Juli 1837 hun professie. Daarmee was de toestand gered en kon men gerust nog méér novicen inkleden. Het begon goed, doch 1837 was een ongelukkig jaar. Op 29 November schreef Aloïsius naar Rome, dat er op dit ogen blik slechts één novice was en dat vijf anderen reeds het noviciaat hadden verlaten (3). We weten niet, wie deze mislukte kandidaten waren ; degene die, volgens Aloïsius, er nog bleef, heeft echter evenmin volhard ; doch onder de vijf die het noviciaat reeds hadden verlaten, is waarschijnlijk ook degene, die in 1835 uittrad, medegerekend. Doch spoedig zou de toestand verbeteren. Op 25 April 1838 werden alvast vier novicen ingekleed, die allemaal volhardden : Basilius van Wiechen (4), Petrus van Uithoorn (5), Paulus van Bergharen (6) en Felix van Uden (7) ; op 15 Mei kwam Antonius van Lit (8) daar nog bij. Voor de twee volgen de jaren hebben we slechts de namen te noemen van Bernardus van Gent (Gelderland) (9) en Joannes van Gemert (10) (1) A C B . II, 3190, p. 118. (2) A l deze akten, m eestal dubbel, staan in de registers A C B . II, 7102 en 7103. (3) G A B . V , Conventus Velp. (4) Herman Fornar, gedoopt 7 O ktober 1813, zoon van Joannes en Maria Ariens. (5) M atthias K ooy, gedoopt 10 Juli 1814, zoon van W illelm us en Cornelia van Rijn. (6) Joannes W illem s, gedoopt 6 M aart 1807, zoon van Petrus en Joanna Jansen. (7) Theodorus van den H euvel, gedoopt 17 O ktober 1809, zoon van Joannes en A nna Maria van Zeland, beiden uit Uden. (8) Joannes van de Voort, gedoopt 4 Decem ber 1807, zoon van Arnoldus, u it Dreumel, en Christina Piek, uit L it. (9) M atthias Bernardus Seegers, gedoopt 26 Januari 1810, zoon van M atthias en Bernardina Huybers. (10) W illem van Houdt, gedoopt 16 Septem ber 1819, zoon van Antonius, u it Boekel, en Catharina van H oudt, u it Gem ert.

NOVICIAAT TE VELP. KAPITTEL 1 8 4 1

357

in 1839, Joseph van Herpen (i) en Honorius van Venlo (2) in 1840 en eindelijk Galenus van Geldern of van Straelen (3) in 1841.

Kapittel van 1841. — Toen de Kapucijnen te Velp in 1840 officieel van de Regering verlof hadden gekregen om novicen in te kleden, gebeurde het op 27 Juni 1841 dat Koning Willem II te Grave zijn intrede hield. De Paters hadden gehoopt dat hij ook hun klooster met een bezoek zou vereren ; doch toen dit onmogelijk bleek, ging de stokoude Matthias hem persoonlijk groeten ; en zijn gezel, Lambertus van Reek, wiens broer in de Provinciale Staten van Noord-Brabant zetelde, las hem een kort, maar krachtig gedicht voor, dat hij zelf had gemaakt, naar men beweert (4), al zou het ons niet verwonderen als het het werk van Bonaventura was. Op 6 Februari 1841 schreef P. Matthias naar Rome (5), dat Velp nu twee novicen en 9 jonggeprofesten telde ; onder deze laatsten had men 2 lekebroeders, 4 subdiakens en 2 priesters met jurisdiktie. Voor de fraters had Bonaventura van Schulen weer de bediening van lektor op zich genomen, die hij in zijn jonge jaren, in 1796-97, eveneens had vervuld. Dit wordt op zijn bidprentje vermeld (6) ; men voegt erbij, dat hij ook Novicenmeester zou zijn geweest. Dit laatste aanvaarden we niet, althans niet voor de eerste tijd nadat men het noviciaat opnieuw had ingericht, daar Aloïsius uit drukkelijk naar Rome schreef, dat Matthias deze bediening waarnam. Wellicht kan men veronderstellen dat beiden elkaar daarin hielpen en de zorg voor de jonge religieuzen broeder lijk samen deelden. Dat Bonaventura voor zijn theologische kennis goed stond aangeschreven, blijkt hieruit, dat Mgr. Zwijsen, de toekomstige Aartsbisschop, hem in 1842 tot (1) W illem van den Anker, gedoopt 14 Juli 1814, zoon van Thom as, uit Berchem, en Petronilla van Hees, uit Schaaik. (2) Gerardus Hubertus Daniels, gedoopt 8 Decem ber 1816, zoon van Petrus Jacobus en Jacoba Luycars, beiden uit Venlo. (3) Joannes Theodorus van de L aack, gedoopt 21 Januari 1817, zoon van W illem , uit Straelen en Maria Agnes W uerder, uit Nieukerk. (4) Godsdienstvriend, Dl. X L V I I, 1841, blz. 50. (5) G A B . V , Conventus Velp. (6) A C B . II, 7135.

358

IV. N IE U W LEV EN . A. VELP

examinator synodalis benoemde en dat hij het bleef totdat hij wegens ouderdom in 1846 voor deze bediening bedankte, zoals op hetzelfde bidprentje gedrukt staat. We weten dat Honorius van Venlo in September 1841 naar Roermond reisde, om er diaken te worden gewijd. Br. Felix van Uden vergezelde hem tot Weerd, van waar ook verschil lende jonge Minderbroeders de reis zouden meemaken. De Broeder zou tot na de wijding in dit klooster blijven en er ondertussen leren hoe men Kapucijnenkoorden moest vlech ten (1). In 1838 was P. Matthias (daar het onmogelijk was om Kapittel te houden) opnieuw voor 3 jaar tot Kustos benoemd, met verlof om zich zelf een Assistent te kiezen (2). Hij verkoos Bonaventura van Schulen. Begin 1841 was zijn termijn dus verstreken. Op 12 November 1840 schreef Bonaventura daar om naar Rome (3) en vroeg hij het nodige verlof voor het houden van een Kapittel. Velen verkozen deze regeling boven een eenvoudige herbenoeming. Niettemin zou de aftredende Kustos herkiesbaar moeten zijn. Dit voorstel laat duidelijk horen, dat een deel van de reli gieuzen Matthias liever door een andere Overste had zien vervangen. Het is overigens niet te verwonderen, nu hij reeds 6 jaar in bediening bleef, dat niet iedereen tevreden over hem w a s ; het kon moeilijk anders. De jongeren hadden natuurlijk andere opvattingen en zagen nieuwe behoeften, die misschien een man van 74 j. zo niet opvielen. Toch moeten we hoge achting hebben voor deze verdienstelijke man die, niette genstaande zijn lichaamskwalen, in moeilijke omstandighe den de heropbloei van de Orde heeft moge lijk gemaakt. Bonaventura stelde aan P. Generaal voor, dat de nieuwe Kustos weer tegelijkertijd Gardiaan zou kunnen zijn of naar keuze deze bediening aan een andere religieus kon toever trouwen. Ook stelde hij voor dat, vanwege het kleine aantal

(1) A C B . I, 20.268. W e weten niet o f men het w aagde om onderweg de pij aan te houden ; reeds op 28 Mei 1838 had P. Generaal in d it geval voorzichtig heidshalve toegelaten ze gerust a f te leggen (ACB. II, 7119). (2) A C H . I, 12 59 ; A C B . II, 7119, 3190 pp. 118-19. (3) A C B . I, 7120.

KAPITTEL 1 8 4 1 . BERNARDINUS VAN UDEN

359

religieuzen, ook de lekebroeders en clerici, die 4 jaar klooster leven hadden voltooid, aan de verkiezingen zouden mogen deelnemen. Men voorzag dat Leonardus, wegens de grote afstand en het ongunstige seizoen, liever uit Maaseik niet zou komen. In dit geval zouden er volgens deze regeling slechts 8 stemgerechtigden zijn, nl. vier Paters en één Broeder op gevorderde leeftijd, alsmede twee Paters en één Broeder in de laatste jaren te Velp ingekleed. P. Generaal stond toe een Kapittel te houden en aan vaardde de regeling, door Bonaventura voorgesteld (1). Op 25 Februari 1841 werd Leonardus in Maaseik dringend naar het Kapittel te Velp uitgenodigd. Men verlangde spoedig te weten, of hij zou komen of niet (2). Zo ging dan op 8 Maart 1841 het Kapittel door en werd Matthias herkozen. Hij zelf licht ons hierover in (3), doch het aantal scrutinia die nodig waren en de stemmen die op zijn naam werden uitgebracht, deelt hij ons niet mede. Hoog stens kan hij er 5 van de 8 hebben gekregen, daar P. Generaal, toen hij hem op 16 Mei 1841 voor 3 jaar bekrachtigde, oordeelde dat hij een « voldoende » aantal stemmen had verworven. Van een Assistent wordt niet gesproken, doch het is zogoed als zeker dat Bonaventura het verder b leef; hij tekent immers ook als Vikaris (4), terwijl Matthias de titel van Gardiaan bleef voeren.

Bernardinus van Uden. — De eerste religieus die na dit Kapittel werd ingekleed, is Bernardinus van Uden, de eigenlijke herinrichter van de Kapucijnen in Nederland en België. Over hem moeten we wat nadere gegevens verstrekken. We herinneren er vooreerst aan, dat zijn geboorteplaats onlangs reeds P. Ambrosius aan de Orde had geschonken. Vooral vinden we het merkwaardig, dat omstreeks dezelfde tijd de «tweede stichter » van de Kruisheren, de Hr. van de Wijmelenberg, eveneens uit Uden afkomstig was... Joannes van der Voort, die nu P. Bernardinus werd, was (1) A C H . I. 1344. (2) A C B . I, 20.267. (3) A C B . II, 3190, p. 121. (4) A C B . II, 7102, p. io2 ; A CH . I, 1348-49.

36 0

IV . N IE U W LEV EN. A. V ELP

op 14 September 1815 geboren, uit Joannes en Anna Maria Verkuylen, beiden uit dezelfde gemeente. Wannéér hij zijn theologische studies heeft begonnen, weten we niet. Toen echter te Velp van 30 Augustus tot 3 September 1837 de eerste priesterretraite in Nederland werd gehouden, volgde hij ze als diaken (1) ; en daar moet dan zijn verlangen naar het Kapucijnenleven zijn ontstaan. Priester werd hij op 22 September 1838 en het volgende jaar was hij te Leuven, om er zijn theologische vorming te vol tooien. Dat hij aldus in de Universiteit kwam, gebeurde voor zeker door de invloed van Marianus Verhoeven, professor en sekretaris van de fakulteit van theologie, die 7 jaar vóór Bemardinus eveneens te Uden werd geboren. Als professoren vond de student er voor het kerkelijke recht de Rektor Mgr. De Ram en twee Verhoeven's (2), voor de geschiedenis Wou ters, voor de H. Schrift en de Oosterse talen Beelen, voor de Moraal Verkest en voor de dogmatiek eveneens A. J. Verhoe ven en Malou, de toekomstige Bisschop van Brugge ; vóór zijn komst naar Leuven had deze laatste reeds een tijdlang bij de Brugse Kapucijnen les gegeven (3). In het H.-Geestkollege, waar alle studerende priesters verbleven, woonde in 1838-43 E. H. Loiseaux (4), die kerke lijk recht studeerde. Zo Bernardinus toen misschien reeds aan het Kapucijnenleven dacht, kon hij onmogelijk vermoeden dat zijn Waalse studiemakker later eveneens deze Orde zou intreden, onder de naam van Piatus van Bergen ; deze dacht toen echter nog niet aan een kloosterroeping. Men heeft geschreven dat Bernardinus te Leuven de graad van Licentiaat zou hebben behaald. Dit is echter verkeerd. In 1840 werd slechts één student tot Baccalaureus in de theologie en één tot Licentiaat bevorderd en we kennen beider (1) Studiën, Dl. L X X V I I I , 1912, blz. 526-34. (2) B ehalve Marianus, onderwees daar als professor nog A . J. Verhoeven ; we weten echter niet, of d it w ellicht een broer van eerstgenoemde was. (3) Zie de verschillende traktaten die Bernardinus te L euven heeft ge zien, A n n u a ire de l ’ université catholique de L o uv ain , t. IV , 1840, pp. 29-30, 37 - 38 . (4) P r o s p e r d ’ E n g h i e n , ( G e m b l o u x 1 9 2 6 ) , p. 1 0 .

T ravaux et p ub licaiions d e...

P ia t

de

M on s

BERNARDINUS VAN UDEN. UITBREIDING

361

naam (i). Om deze titel te behalen, bleef Bernardinus overi gens niet lang genoeg te Leuven ; en zo hij wellicht de vier jaar theologie had doorgemaakt, die daartoe werden vereist, dan zal hij zich toch wel gewacht hebben 170 fr. uit te geven, zoals toen voor het diploma van Baccalaureus moest worden betaald (2). In 1840 werd de student uit Leuven weggeroepen en tot kapelaan te Wessem benoemd. Op 17 September 1841 werd hij te Velp als Kapucijn ingekleed en juist een jaar later deed hij professie. Wegens zijn veelzijdige gaven, kreeg hij reeds °P 5 September 1842 zijn predikatiebrieven, samen met aktief en passief stemrecht in alle verkiezingen f3). We weten niet of hij wellicht tot lektor werd aangesteld ; het schijnt wel dat de grijze Bonaventura altijd zijn lessen heeft voortgezet, alhoewel hij soms door ziekte werd verhinderd.

Uitbreiding en m issiew erking. — Het zal wel in het begin van 1843 zijn dat de termijnbroeder Valenus van Nieukerk zijn jubilee vierde. We bezitten nog de feestpreek ter ere van S. Apollonia en... de jubilaris (4) ! Reeds het jaar tevoren, in 1842, werd Didacus van Ravenstein (5) ingekleed ; doch het getal religieuzen verminderde weer, toen de afge leefde Br. Martinus van Aalst overleed. Op 15 Mei 1843 werden echter op dezelfde dag Matthaeus van Reek (6), Marcus van Uden (7), Lucas van Schalkwijk (8) en Alfonsus van Grave (9) ingekleed ; alle vier volhardden en legde het volgende jaar hun geloften af. Zoals men ziet, gaf men hun de namen van de vier Evangelisten, behalve aan Alfonsus ; de reden daarvoor (1) Annuaire de l ’ université, Op. Cit., t. V, 1841, p. 3 5 Ibid., t. III, 1839, pp. 178, 183. (3) A C H . I, 1412 en 1423. (4) A C B . III, 6126. (5) Gerardus Velthuysen, geboren 14 Mei 1810, zoon van Gerardus en A ntoinette Petronilla de Maré, beiden uit Ravenstein. (6) Theodorus Bernards, geboren en gedoopt 30 Januari 1821, zoon van W alterus en Petronilla Huibers, beiden uit Beek en Donk. (7) Franciscus van Geelkerken, gedoopt 22 Septem ber 1819, zoon van Joannes en M argarita W illelm ina van Zeeland, beiden uit Uden. (8) Joannes Heym inck, gedoopt 19 Januari 1820, zoon van Henricus, uit Seppenrade (W estfalen), en Henrica van den Brink, uit W erkhoven. (9) Lam bertus van den H euvel, geboren 9 O ktober 1814, zoon van Petrus en Com elia Bertrand, beiden u it Grave. (2)

3Ó2

IV. N IE U W LEV EN. A. VELP

-zal wel zijn, omdat men reeds een Br. Joannes (van Gemert) in het- klooster had. We bezitten nog een brief van P. Matthias, dezelfde 15 Mei 1843 geschreven (1), waarin hij zegt dat men nu 5 novicen heeft ; en één daarvan is natuurlijk Didacus, die eerst op 28 Augustus professie zal doen. De brief voegt erbij dat de kommuniteit nu uit 25 leden bestaat en dat drie jonge Paters onlangs op 10 Mei jurisdiktie hebben gekregen. Daar kunnen we nog bij voegen dat ook Gregorius van Millingen (2) op 12 November 1843 werd ingekleed. Wegens de voorspoedige rekrutering, vond men nu de moge lijkheid om ook aan missiewerking te gaan doen. In 1842 was Curaâo Apostolisch Vikariaat geworden, onder de leiding van Mgr. Niewindt. Het volgende jaar bracht deze een bezoek aan Velp en dit was de aanleiding tot de afreis, in December 1843, van de PP. Basilius van Wiechen (f 1884) (3) en Paulus van Bergharen (f 1888). Toen hij het vertrek van beide reli gieuzen vernam, volgde Gregorius van Breda, uit het kloos ter te Brugge (f 1875) in 1844 hun voorbeeld ; hij had daartoe wettig verlof, alhoewel hij zijn studies nog niet had voltooid. De Syndicus betaalde hem 317, 84 fr. voor zijn reiskosten (4). Later, in 1849, vertrokken uit Velp naar hetzelfde missiegebied Honorius van Venlo (f 1895) en Didacus van Ravenstein (f 1880). De eerste werd kapelaan op S. Rosa en de andere op S. Joseph, beide op Curagao. We weten echter niet, ten gevolge van welke omstandigheden beiden reeds einde 1852 te Velp terug waren. Honorius werkte later nog, van 1860 tot 1870, in Engeland (5). Ook Petrus van Uithoorn was in 1848 naar Java afgereisd en bleef er tot in 1851 (6). (1) B A B .. Doss. Corselis. (2) R odulfus Janssen, gedoopt 3 1 Mei 18 19, zoon van Christianus en Joanna Ebben, beiden u it Millingen. (3) G edachtenisprentje bij zijn afscheid in 1843, A C H ., Person. A ls katechist ging m et hem mee A . K . T h. van der Meulen, zoon van W . W . van der Meulen, notaris te Reek, wiens trouw - en doopregister in A C H . berust, I, 00180, n° 10. (4) A C B . I, 7498, p. 110. (5) Bijdr. v. Haarlem, Dl. X L V I I , 19 3 1, blz. 388 ; Dl. L I , 1933, blz. 223-24 ; F L „ Dl. X V . 1932, blz. 122-33. (6) A . J. H. v a n d e r V e l d e n , De R. K . M issie in Nederlandsch Oost-Indië (Nijmegen 1908), blz. 297. Zie over P . Petrus een brief van Bernardinus van Uden aan P . Generaal, 8 Augustus 18 5 1, in G A B , V , Cust. S S . Trinit.

U ITBREID ING . M ISSIE. K APITTEL 1 8 4 4

363

Mgr. Niewindt moet brieven uit Rome hebben gekregen, om alle missionarissen aan te werven die hem dienstig schenen. Wellicht heeft men daarover dus de Oversten van de Orde niet geraadpleegd, ofwel was het archief te Rome niet goed op de hoogte, toen P. Generaal op 4 Oktober 1849 heel ver wonderd was te vernemen, dat er drie Paters als missionaris sen waren afgereisd. Dringend vroeg hij hun naam en inlich tingen over hun missiegebied (1).

Het Kapittel van 1844. — In het begin van 1844 liep het derde triënnaat van Matthias van Tessenderlo ten einde. Op 16 December 1843 werd dan, voorzeker wederom door Bona ventura, het verlof om Kapittel te houden te Rome aange vraagd en op 4 Januari werd dit toegestaan. Op 8 Maart zou het plaats hebben en een Kustos en twee Definitoren of As sistenten zou men er kiezen. De aftredende Oversten bleven herkiesbaar ; doch, zoals de vorige maal, werd wederom bepaald dat alle religieuzen, die vier jaar kloosterleven telden, stem recht zouden krijgen, de lekebroeders echter slechts aktief. Met nadruk werd herhaald, zoals reeds vroeger was toege staan, dat Bernardinus ook stemrecht had, alhoewel hij slechts 2 1 / 2 jaar in het klooster was ; dit liet Rome voorzeker toe wegens de speciale toestand in de Kustodie, het grote talent van de Pater en natuurlijk omdat men het aldus had aange vraagd. Maar men voelt genoeg dat P. Generaal daar slechts noodgedwongen in toestemde. Van de andere kant ontzegde hij P. Leonardus alle stemrecht, omdat hij de geest van de Orde had verloren, zonder de minste verontschuldiging buiten het klooster leefde en het ordeskleed niet terug aannam. Zijn gedrag was eerder werelds en herhaaldelijk had men hem vriendelijk verzocht om naar Velp terug te keren, doch hij ging daar niet op in (2). Deze noodlottige beslissing werd door de Kustos Matthias aan Leonardus niet medegedeeld, daar hij toch wel wist dat hij niet naar het Kapittel zou komen. Hij was overigens (1) A C H . I, 1745. (2) A C B . II, 3203 ; II, 3190, pp. 120-22 ; ACH . I, 1437 ; U T ., t. V , 1936-39, PP- 352-5 3 .

364


erg ziek geweest en, gezien zijn hoge leeftijd, verwachtte men wellicht dat hij niet lang meer zou leven... Op 18 Februa ri 1844 kondigde Matthias hem eenvoudig het Kapittel aan en beloofde hem de uitslag mede te delen. Verder ontsloeg hij hem van de vasten en troostte hij hem, omdat hij dit jaar, volgens zijn gewoonte, de Quadragesima niet kon prediken (1). Van dit Kapittel bezitten we nog de verschillende scrutinia en we zien dat er ditmaal 15 stemgerechtigden waren. Bij de eerste keuze voor de Assistenten waren de stemmen sterk verdeeld ; niettemin werden Bernardinus met 9 en Ambrosius van Uden met 8 stemmen gekozen ; daarenboven kregen Bona ventura, Aloïsius en Lambertus er respektievelijk 5, 4 en 3. Het bleek echter moeilijk om een Kustos te vinden, omdat men tegen de jonge jaren van Bernardinus blijkbaar bezwaar maakte. Niettemin werd hij met 8 stemmen in het derde scru tinium gekozen ; volgens de voorschriften werd zijn stembriefje geopend, om zeker te zijn dat hij niet op zich zelf had gestemd. In beide eerste scrutinia had hij telkens 7 stemmen, wijl er iedere maal vier naar Bonaventura en naar Ambrosius van Uden gingen ; doch de derde maal kwam één stem van deze laatste naar Bernardinus over. De tweede Assistent echter, Bonaventura van Schulen, werd reeds in het eerste scrutinium met 9 stemmen aangeduid. Aldus kreeg men twee jonge elementen, terwijl Bonaventura de ordestraditie moest ver persoonlijken... Toen men te Rome om bekrachtiging van het Kapittel verzocht, vroeg men meteen dat P. Kustos ook Gardiaan zou mogen zijn en dat men een Tertiaris zou mogen aanvaarden, die namens de Syndicus de geldaalmoezen die men ongevraagd aanbood, zou mogen ontvangen. Ook voor Bernardus van Gent verlangde men de vereiste predikatiebrieven. Op 1 April werd alles goedgekeurd en toegestaan. En daar de nieuwe Oversten aan P. Generaal 100 g. hadden aangeboden, dankte hij vrien delijk, daar hij weinig behoeften had ; doch de aalmoes zou hij liever voor het onlangs gestichte S.-Fidelis-missiekollege gebruiken, waar men veel nodig had (2). (1) A C B . I, 20.270. (2) A C B . I I , 3190, p p . 122-23 • A C H . I, 1444.

KAPITTEL 1 8 4 4 . KANDIDATEN

365

Verschillende kandidaten. — Bernardinus was dus Kustos en Gardiaan te Velp, terwijl de eerste Assistent, Ambrosius, er als Vikaris optrad (1). De verdienstelijke Matthias van Tessenderlo stierf te Velp op 25 februari 1845. Ondertussen kwamen er nieuwe krachten zich bij de op bloeiende kommuniteit voegen, zoals Seraphinus van Grave (2) en Franciscus van Uden (3), beiden op 24 April 1845. Reeds vóór hen had de Prior van de Trappisten te Westvleteren, Dositheus Kempeneers, zijn opneming in de Orde ver langd. Hij vond de Kapucijnen volmaakter dan de Trappis ten en waardeerde vooral dat ze geen zorgen hadden voor stoffelijke zaken of tijdelijk bezit. Van zijn jeugd af had hij deze Orde willen binnentreden ; doch daar ze opgeheven was, had hij zijn verlangen, althans voorlopig, moeten opgeven. Reeds in 1841 werkte hij om nu toch het oude plan door te zetten. Te Brugge zowel als te Velp had men gaarne zo’n voor name kandidaat opgenomen. Ook Corselis had hem te Brugge willen binnenloodsen, daar hij de aangewezen man scheen om daar de leiding te nemen. Doch uit al zijn krachten werkte de Abt van Westmalle dit tegen ; hij was er immers van over tuigd, dat zijn afreis voor Westvleteren een echte ramp zou zijn ; ook hoopte hij wel Corselis voor zijn opvatting te winnen, gelijk eveneens van uit Brugge op de Abt van Westmalle in tegenovergestelde zin werd gewerkt. In November 1844 wilde Kempeneers niet meer wachten en op eigen hand vluchtte hij uit Westvleteren naar Velp. De Kapucijnen namen hem op en onderhandelden met Rome over het eigenaardige geval. Doch daar vond men dat hij zich eerst met zijn Oversten moest verstaan en terugkeren van waar hij gekomen was ; voor zijn opname was overigens verlof van de H. Stoel vereist. In deze omstandigheden kon er van inkleding geen sprake zijn. In 1847 werd hij wel als Prior vervangen, doch in 1856 was hij weer in bediening (4). (1) A C B . I I , 7102, pp. 104, 105, 107. (2) Leonardus van Hooren, gedoopt 20 Juni 1825, zoon van Cornelius, uit Reek, en W illelm ina Aben, uit Velp. (3) Martinus van der R y t, gedoopt 21 Mei 1818, zoon van Joannes en Henrica Spierings, beiden uit Uden. (4) A C H . I, 14 5 7 ; É F ., t. X L V I I I , 1936, pp. 354-56.

366

IV . N IE U W L E V E N . A . V E L P

Nieuwe pogingen om Maaseik terug te krijgen. — Eén van de grootste bekommernissen van Bernardinus, nadat hij Kustos was geworden, was het pogen om de huizen te Maaseik en te Geldern terug te krijgen ; doch alle moeite zou jammerlijk mislukken. Hoger hebben we vernomen hoe de Geestelijke Moeder mej. Huysmans in 1837 het klooster noodgedwongen aan het bisdom afstond, op voorwaarde dat de Kapucijnen het zouden terugkrijgen, zo gauw ze het weer vroegen. Ze deden het feitelijk reeds het volgende jaar, van uit Brugge, zoals we hoger hebben vernomen ; doch Mgr. van Bommel was niet te bewegen. In 1840 vestigde hij er de Zusters van Liefde uit Tilburg in. Toen de eerste Zusters er aankwamen, was Leonardus van Maaseik, de énige Pater die er nog woonde, niet thuis en men begrijpt dat de knecht de nieuwgekomenen niet te vriendelijk onthaalde (1). Maar ook de bevolking was ontstemd, zoals de Zusters in hun archief hebben aangete kend ; men had liever Kapucijnen gehad, al had men ook gehoopt dat ze onderwijs zouden hebben gegeven, zoals vroe ger te Munsterbilzen. P. Leonardus bleef in het klooster wonen ; maar hij moest zich wel in het onvermijdelijke schikken en las mis voor de Zusters. Zelfs na de komst van deze religieuzen, hoopte men nog altijd dat ze zich elders zouden vestigen en de gebouwen aan de wettige eigenaars teruggeven. Doch reeds in 1845 begonnen ze te breken en te bouwen, alsof ze er nooit meer zouden weggaan. Herhaaldelijk deden de Paters aanvragen om hun eigendom terug te krijgen (2) en nooit heeft men geantwoord dat dit niet kon. Het gebeurde dat men zich niet gewaardigde te antwoorden ; zo men het wél deed, schreef men altijd dat het te vroeg was en dat men moest wachten. Ook de bemiddeling van Corselis werd op 15 Mei door de Kustos Matthias van Tessenderlo ingeroepen (3). Deze steunde erop, dat het kloos (*) FL-, D l. X V I I I , 1935, blz. 157. (2) A C B . I, 20.267, 20.451, 20.454; II» 7120-22, 712 8 ; A C H . I, 1500; B A L ., Ê ta b l. relig. (3) B A B ., D ossier Corselis.

POGINGEN OM MAASEIK TERUG T E KRIJGEN

367

ter van rechtswege aan de Kapucijnen toebehoorde en dat zij het op hun kosten na de opheffing hadden teruggekocht. De Bisschop van Luik had de teruggave aan mej. Huysmans beloofd, doch geweigerd het te schrijven. Daarop was de juf frouw een advokaat gaan raadplegen en deze had haar verze kerd, dat ze op het woord van een Bisschop evengoed als op een geschreven tekst mocht vertrouwen. Op 28 Mei 1845 getuigde mej. Huysmans dit schriftelijk (1). Ook Jac. Kümmel, de énige nog levende van de vier personen die het klooster hadden teruggekocht, verklaarde uitdrukkelijk op 4 Augustus 1847, dat alles door de Paters zelf was betaald en dat het eigen dom voor hen was weergekocht (2). Dit ook mocht niet baten. We kennen een tekst, waarin Mgr. van Bommel bij Corselis zijn houding zoekt te rechtvaardigen door een beroep op de inzichten of de mening van de H. Stoel. Dat was ook een middel om zijn geweten gerust te stellen. Naar die «mening » had hij echter nooit gevraagd ; en het is wel zeker, had hij Rome een objektief verslag moeten voorleggen, dat hij niets zou heb ben bekomen, voordat men naar het standpunt van P. Gene raal of van Corselis zelf had geïnformeerd. Op 5 November 1846 werd P. Leonardus te Luik ontboden ; hij kreeg bevel om het klooster te ontruimen en naar Velp te vertrekken, wat hij dan ook op 8 November uitvoerde (3) ; m 1850 stierf hij in dit klooster. Het verlies van hun wettig eigendom, was voor de Kapu cijnen een onherstelbare schade. Waren ze er kunnen blijven, dan is te denken dat de Orde zich van daaruit zowel in Neder lands* als in Belgisch-Limburg zou hebben verspreid, zoals °ok bij de Minderbroeders is gebeurd ; terwijl ze thans in beide gebieden bijna onbekend is. Iedereen voelde toch dat de zaak van het klooster niet zui ver was. Als vergoeding werd aan de Kapucijnen het gewe zen seminarie te ’s-Heerenberg (op de Duitse grens, bij Emmerich) aangeboden ; doch de Paters antwoordden dat zo'n (1) A C B . I, 20.453. (3) Volgens een aantekening van gesuspendeerd zijn « propter excessum over aangetekend ; doch men kon het

(2) A C B . II, 32i7bis-ter. Caelestinus van W ervik zou de Pater in potu ». T e L uik staa t daar niets incident ook mondeling afhandelen.

3 68


nieuwmodisch kasteel hun niet paste (i). Ook Mgr. Zwijsen was wellicht niet gerust, daar het zijn Zusters uit Tilburg waren die het klooster hadden bezet. Misschien als vergoe ding ( ?) liet hij de Kapucijnen te Handel (Gemert) een stich ting beginnen ; doch zo’n onbeduidend plaatsje was natuurlijk veel minder aantrekkelijk dan het stadje Maaseik. Overigens moesten ze het nieuwe klooster geheel op hun kosten bouwen, terwijl Maaseik hun wettig toekwam. Daar ze geen hoop meer hadden om het klooster te bezetten, haalden ze de kelken en het schamele gerief dat er nog was op en brachten het naar Brugge en Handel (2).

Geldern. — Te Geldern waren veel Kapucijnen achter gebleven. We kennen de namen van verschillenden die er in deze jaren overleden, zoals Paulus van Maastricht in 1825, Fridericus van Geldern in 1826 en Bertinus van Zeeland in 1828. Hier ook werden veel pogingen gedaan om het klooster te redden, doch men had niet méér sukses dan te Maaseik. We weten reeds dat Br. Fridericus alles voor de Kapucijnen had teruggekocht en het aan de armen gaf, nadat de laatste re ligieus uit de Kustodie zou overleden zijn en het gewezen klooster ondertussen niet was hersteld. Ook moest de bedie naar van de kerk steeds een gewezen Kapucijn zijn. In 1825 was het Joachim van Weeze (3). Wanneer deze nu in 1839 was overleden, legde het armbestuur dadelijk op het klooster beslag, zoals blijkt uit een akte van deurwaarder Schiester uit 18 Juli 1839 (4). De rechten van de Kapucijnen waren echter absoluut niet vervallen, daar er nog verschillende andere leden van de Kustodie overbleven. Ook vertrouwden de Paters de verdediging van hun belangen toe aan de nota rissen van der Marck te Grave en N. van Ham te Geldern. Op (1) A CB . I, 20.269 ; 11. 7128. (2) A C B . II, 3190, p. 141 ; F L ., Loc. Cit., blz. 167 ; vgl. U T ., t. IV , 1933-36 blz. 254-256, 451-453. (3 ) A CB . I. 20.442. (4 ) A C B . II, 3627-28. B ijn a a l deze stukken vin d t men ook in A C H ., Conventualia, Geld. ; zelfs berusten daar nog andere, die in het A C B . o n t breken.

MAASEIK EN GELDERN

369

13 April 1840 gaf deze laatste veel hoop, het klooster opnieuw te kunnen bezetten (1). Doch de Bisschop van Münster, Droste zu Vischering, wilde Zusters in het klooster plaatsen. Daarom schreven Matthias van Tessenderlo en Bonaventura van Schulen op 22 April 1840, dat de nog levende religieuzen, die recht op het vrucht gebruik hadden, daarvan afstand wilden doen, als het kloos ter voor de Zusters van Barmhartigheid werd gebruikt (2). Later zal men betreuren deze toezegging te hebben gedaan. Op 22 Mei 1840 antwoordde de Bisschop dat het armbestuur reeds het vruchtgebruik onder de gestelde voorwaarden genoot. Dit recht hield voor de Kapucijnen op, door de afstand die ze daarvan deden. Doch nu de Zusters het klooster zouden bezetten, bleef de voorwaarde van kracht dat het moest worden teruggegeven, zo de Orde er werd hersteld. Voor het overige verwees hij de Paters naar de direkteur van het cen traal instituut van de Zusters, de heer deken Kellermann, te Münster. Een ontwerp van de brief voor deze deken werd dus op 12 Juni 1840 door notaris van der Marck opgemaakt. Meteen handelde men over de mogelijkheid om de Orde in Pruisen te herstellen, daar kloosterstichtingen in dit gebied officieel niet waren toegelaten. Op 17 Juni werd de brief inderdaad aan Kellermann gestuurd (3). Het duurt nu een tijdje voordat we nog iets over de zaak vernemen. Op 27 Juli 1841 schreef de Bisschop dat het niet mogelijk bleek om bij de Regering stappen te doen om het klooster terug te krijgen ; en weer wees hij erop, dat Matthias en Bonaventura op 22 April 1840 van het vruchtgebruik af stand hadden gedaan, zo Ziekenzusters er zich kwamen ves tigen ; nog op 17 Juni 1840 hadden ze aan Kellermann ver klaard, dat ze de Zusters geen last zouden berokkenen zo de Orde werd hersteld. Nu was er een vereniging gesticht, om de vestiging van de Zusters te Geldern voor te bereiden (4). Ondertussen hadden de Paters te Velp ook op advokaat

(1) A CB . II, 7i i 9bis. (3) A C B . II, 7i28bis.

(2) A CB . II, 7i28bis. (4) A CB . 11, 7i22bis.

370

IV. N IE U W LEV EN . A. V ELP

N. F. Sassen in Den Bosch een beroep gedaan en de nodige stukken waren hem ter hand gesteld en ter inzage voorgelegd. Op 20 Januari 1842 schreef deze dan aan van der Marck dat de Kapucijnen van de Kustodie op het vruchtgebruik van Geldern recht hadden. Het was wel waar, dat men het aan een instituut van Zusters had afgestaan of aangeboden ; doch dit maakte daar nog geen gebruik van. Niettemin wilde het armbestuur het klooster nu publiek verhuren en daartegen moesten de Kapucijnen protesteren ; het armbestuur ging stellig zijn rechten te buiten. In deze zin werd inderdaad gehandeld en de tekst zou worden ondertekend door de Syndicus E. H. van Vugt en de nog overlevende Kapucijnen Matthias van Tessenderlo, Bona ventura van Schulen, Aloïsius van Bakel, Lambertus van Reek en Valenus van Nieukerk (1). Op verzoek van notaris van Ham protesteerde dus de deur waarder Schiester te Geldern op 27 Januari 1842 tegen het armbestuur, dat het klooster openlijk in pacht g a f ; hij han delde namens E. H. van Vugt, als Syndicus van de Paters te Velp (2). Doch dit protest kon niet beletten dat het kloos ter toch werd verhuurd ; men moest zich tevreden stellen met daartegen in een plaatselijk blad bezwaar te maken. N. van Ham oordeelde nog altijd dat het aanbod van Matthias en Bonaventura in 1840 niet was aanvaard, daar een ander gebouw voor de Zusters was ingericht. Reeds in 1841 en 1842 had men eraan gedacht om zich tot de Koning van Pruisen te wenden, in de hoop om aldus het klooster terug te krijgen en de Orde in Pruisen te herstellen. In 1843 dacht men daar weer aan (3) en men zou meteen op de grote priesternood in Pruisen wijzen. Op 13 Juli 1843 oordeelde van Ham echter dat men ’t best de aangelegenheid door P. Generaal te Rome aan de Duitse Gezant kon aanbeve len, alhoewel men voldoende wist dat de Pruisische Regering nauwelijks religieuzen op haar gebied duldde... Nu duurt het tot 1847 voordat we weer van de zaak verne men. Om te beletten dat de Zusters het klooster zouden bezet (1) A CB . I I, 7i22ter, 7123. (3) A C B . II, 7127.

(2) A C B . II, 3215, 7124-25.

GELDERN

371

ten, stelde van Ham aan Bernardinus van Uden op 4 Januari 1847 voor, er Paters uit Velp, Brugge of uit Tirol heen te sturen. Of, daar verteld werd dat Nicolaus van Amsterdam (f 1855) naar Velp verlangde terug te keren, had men er deze ook kunnen plaatsen, daar hij er toch bij de opheffing woonde (1). V ijf dagen later wist men echter met zekerheid dat de Zusters het klooster zouden betrekken ; daarover had van Ham reeds naar de Overste te Münster geschreven. Hij had het echter goedgevonden, dat Bemardinus zich eveneens tot de Bisschop wendde (2). Op 19 Januari deelde van Ham nog mede, dat Lambertus van Reek naar de Graaf van Hoensbroek zou schrijven, daar deze eigenaar van het klooster was ; doch weer wees hij er op, dat Bernardinus zich met de Bisschop in verbinding zou moeten stellen (3). Op 10 Maart berichtte van Ham weer aan P. Kustos, dat hij van de Overste der Zusters een antwoord had ontvangen. Nogmaals wees hij er op, dat men zich tot de Koning van Pruisen zou moeten richten, daar de Minderbroeders op deze wijze veel voordeel hadden gekregen (4). De laatste tekst, eindelijk, die we kennen, is deze waardoor van Ham op 14 Juli 1847 bericht dat de Zusters hadden be slist, het klooster voor 20 jaar, tegen 60 Thaler jaarlijks, in huur te nemen... Daarmee was alle hoop verdwenen. De kloosterkerk was en bleef een hulpkerk voor de parochie, tot heden toe. Onze uiteenzetting aangaande Velp moeten we hier echter onderbreken, om te zien hoe de toestand ondertussen te Brugge was, om dan later te verhalen hoe dit klooster in 1845 met Velp begon samen te werken. (1) A C B . II, 3209. (3) A C B . II, 3212.

(2) A C B . II, 3210-11. (4) A CB . II, 3213-

B. BRUGGE

Toestand te Brugge. — Het klooster te Brugge telde in 1796 vóór het Kapittel 24 Paters en 8 lekebroeders (1). Na de driejaarlijkse veranderingen bleef het getal Broeders onge wijzigd, doch er waren twee Paters méér en daarenboven kwamen er nog drie uit andere kloosters (2). Indien verder sommige religieuzen bij de uitdrijving al elders een onder komen hebben gevonden, hebben zich velen uit andere opge heven huizen naderhand te Brugge gevestigd ; sommigen bleven er tot aan hun dood. In deze stad was de toestand echter heel anders dan te Velp. Men had nog wel een eigen klooster, doch de religieuzen moes ten zich in België als wereldgeestelijken kleden, van af het ogenblik dat het dragen van een kerkelijk kostuum weer werd toegelaten ; en zolang het kloosterleven niet mocht worden heringericht, moesten ze leven onder de gehoorzaamheid van de Bisschop. Buiten het klooster leefden te Brugge Augustinus van Tielt(3) en misschien ook Franciscus van Zwevegem (f 1805), Ludovicus van Dendermonde (f 1810) en Bavo van Ruiselede (| 1826). Sommigen bekleedden in de stad een kerkelijke bediening, zoals Casimirus van Pottes (f 1800), Fledericus van Sinaai (f 1811), Pippinus van Aalst (f 1828) en Philibertus van Moen (f 1833). Enkelen woonden bij vrienden of familieleden of hadden de mogelijkheid gevonden om zelf een eigen woning te huren of te kopen. Dit was het geval met Laurentius van Lo (f 1805) (1) Dl. V, blz. 224, n. 6. (2) A C B . II, 9018, pp. 16-17 > Annuarium , fase. IV , pp. 94-95. (3) In Dl. V II geven we zijn portret. Br. Stanislaus van Brugge heeft het zien schilderen en hij vertelde d at de kunstenaar te Heule woonde, naar hij meende, en stellig een fam ilielid van Br. Bernardinus van Ledegem was. H et is getekend J. D. S., w at wel dezelfde naam zal zijn als die van de Broeder, nl. D e Stoop.

TOESTAND TE BRUGGE. KLOOSTERERF

373

en Ignatius van Tielt, die eerst in 1819 wegens ziekte naar het klooster kwam (1). Bonosus van Sas-van-Gent woonde waarschijnlijk bij mej. Isabella van Houtte, daar deze in 1826 per doodsbrief zijn overlijden aankondigde. Dit alles was geheel in orde en niets verplichtte hen om naar het klooster terug te keren. Dit gebouw was overigens geen klooster meer, daar er geen regulier leven werd geleid. Zelfs de ijverige Kustos Seraphinus van Oostende, die zo aan zijn Orde was gehecht, woonde op 20 Januari 1804 nog ten huize van de Hr. Maertens, biersteker, bij de Karmersbrugge (2) ; later keerde hij naar het klooster terug.

Het kloostererf. — Hoger hebben we vernomen dat het klooster sedert 1797 officieel het eigendom was van de timmer man de Ryckere, die eenvoudig de mandataris van de Paters en de Syndicus was. Op 11 Ventose X (2 Maart 1802) werd het eigendom nu door deze de Ryckere en zijn vrouw Teresia Verhuist aan Joseph van Huerne, Frangois van Hamme, Maria Dominica van Zuylen van Nyevelt en Guilliam Deys voor de geringe som van 7619,04 fr. afgestaan. Dit akkoord gold voor de tijd van 70 jaar. Zo alles ondertussen niet was weergegeven aan wie het behoorde (de Paters natuurlijk, doch dit durfde men niet duidelijk zeggen), zou het na die tijd door de erfgenamen van de nieuwe eigenaars aan de Dis of het Armbestuur van de S.-Salvatorsparochie te Brugge moeten worden geschonken. Dezelfde dag werd het klooster gepacht door Joannes Baptista Verbruggen van Erembodegem, de Gardiaan, voor hem en de religieuzen die bij hem zouden willen komen wonen ; desnoods mocht hij ook delen van het klooster door verpachten. Ook dit kontrakt was voor 70 jaar geldig. De jaarlijkse pachtsom beliep 320 fr., doch dit bedrag zou hele maal tot onderhoud en herstelling der gebouwen worden gebruikt (3). (1) Deze woonde eerst te Menen, samen m et 5 konfraters ; daarna te T ielt. m et zijn gebroers P P . Hermenegildus en Sigismundus, en eindelijk te Brugge, eerst Meersch IV , 1, daarna Dw eersstraat 22 en sedert 12 O ktober 1819 in het klooster, althans volgens het bevolkingsregister. (2) A C B . II, 9037, 9018 p. 24. (3) A C B . I, 7498, pp. 107-08; II, 9028-29, 9018 pp. 20-21.

374

IV. NIEUW LEVEN. B. BRUGGE

Dit waren natuurlijk prachtige voorwaarden. Men ziet ten overvloede hoe de weldoeners voor de kloosterlingen zorgden en hoe alles ten beste werd geschikt, om het voortbestaan van de geestelijke gemeenschap te verzekeren. De eigenaars verklaarden uitdrukkelijk, ook namens hun erfgenamen, dat ze alles wel en degelijk in pacht gaven aan de leden van de opgeheven Kapucijnenorde, die zich daar toe zouden aanbieden. Zoals gezegd, telde het akkoord voor 70 jaar, tenzij ondertussen geen leden van de Orde meer bestonden of aanspraak op het goed maakten. In dit geval moest het eigendom openlijk worden verkocht, ten bate van de armen der S.-Salvatorsparochie te Brugge. En zolang er pachters (dat is Kapucijnen) waren, mochten de eigenaars het goed ook niet verkopen, zonder hun toestemming. Het is merkwaardig dat de tekst nergens een voorkeur laat blijken voor religieuzen die vroeger te Brugge hadden gewoond, zelfs niet eens voor Vlaamse of Belgische Kapucijnen, maar dat er sprake is van Kapucijnen in het algemeen. A l wie er dus komt wonen, kan evenveel recht laten gelden en dezelfde aanspraken op grond en gebouwen maken. Toch wordt P. Gardiaan uitdrukkelijk genoemd, omdat hij de besprekingen en onderhandelingen zal geleid hebben. En praktisch bleef hij de Overste voor allen die zich in de gebouwen kwamen vesti gen. Deze gelukkige regeling werd aan P. Provinciaal Gode fridus van Aalst medegedeeld ; en nog in Januari 1804, bij zijn aftreden als Provinciaal, was zijn laatste aanbeveling aan Seraphinus van Oostende, dat hij toch wél voor het kloos ter zou zorgen (1) ! Blijkbaar had hij dus nog hoop, dat de Orde vroeg of laat zou kunnen herleven.

Terug in het klooster. — In 1802 betrokken de Kapu cijnen weer hun klooster ; ze heropenden de kerk en op 8 December van dit jaar celebreerden ze er plechtig de eerste H. Mis. De maire liet de bidplaats echter weer sluiten en eerst het volgende jaar werd ze voorgoed geopend (2). Intussen hadden de Fransen het klokje gestolen ; toen het later weer (1) A C B . II, 9037, 9018 pp. 24-25.

(2) A C B . I, 7498, p. 108.

KLOOSTERERF. TERUG IN H ET KLOOSTER

375

werd gegeven, keerde het niet meer ter plaatse terug, maar gebruikte men het in de kerk van S. Anna. In 1810 kochten echter de buurlui er een nieuw voor de Kapucijnen (1). Van de religieuzen die zich in 1802 aanstonds in het kloos ter vestigden, bezitten we geen betrouwbare lijst. We hebben er slechts een uit 1813-15 (2) ; ze vermeldt slechts twee biechtvaders : P. Gardiaan Joannes Baptista van Erembodegem (f 1821) en de Kustos Seraphinus van Oostende (f 1822) ; er waren vijf Paters zonder jurisdiktie : Raphael van Kortrijk (t 1815), Matthaeus van Hansbeke (j- 1817), Hugo van Ardooie (f 1818), Sulpitius van Deerlijk (f 1822) en Humbertus van Oostwinkel (f 1829) ; en zes lekebroeders : Stephanus vanS.Stevens-Woluwe (f 1818), Candidus van Maldegem (f 1829), Cornelius van Asse (f 1833), Franciscus van Kersbeek (f1841), Carolus van Westouter (f 1842) en eindelijk Antonius van Belle. Deze laatste werd vermeld, alhoewel hij in 1811 was afgereisd ; men verwachtte blijkbaar nog dat hij zou terug keren ; dit gebeurde echter niet ; hij overleed in 1825 in een klooster van Slowakije. Vóór het opmaken van deze lijst, waren echter reeds sedert 1802 de volgende religieuzen in het klooster overleden : Marinus van Kortrijk en Bavo van S.-Baafs-Vijve in 1805, Wenceslaus van Lokeren in 1806, Gedeon van Kalken in 1811, Fabianus van Diksmuide in 1812 en waarschijnlijk ook Arse nius van leper hetzelfde jaar. Het is best mogelijk dat ook Fledericus van Sinaai en Julianus van Tielt in het klooster woonden, totdat ze in 1809 en 1810 in de stad een geestelijke bediening konden krijgen. Kort na het opmaken van de lijst moet ook Felix van Geraardsbergen naar het klooster terugge keerd zijn, daar hij er in 1816 overleed. Deze gegevens tonen dat beide Oversten, Seraphinus en Joannes Baptista, zich in het klooster vestigden, waarschijn lijk om het goede voorbeeld te geven en ook uit ijver voor het kloosterleven. De overigen die er kwamen waren meestal lekebroeders, die niet voldoende bestaansmiddelen hadden, (1) A C B . I, 7498, p. 108 ; II, 9018, p. 25. (2) A C B . II, 9030. Ten onrechte w ordt ze in Annuarium , fase. IV , pp. 10809, uit 1800-02 gedagtekend.

376

IV. N IEUW LEV EN . B. BRUGGE

of ouden van dagen en ziekelijken ; ook Paters zonder juris diktie, die wisten dat de gelovigen hen daar van alles over vloedig zouden voorzien. Zonder stoffelijke zorgen konden ze aldus hun oude dag doorbrengen. In 1830 was Brugge het énige klooster dat in het land nog aan de Orde bleef toebehoren, daar Maaseik praktisch reeds was verloren. Het is dus niet te verwonderen dat er in latere jaren nu en dan religieuzen uit anderen huizen onderdak kwamen vragen. Te Velp hield men koorofficie, ook ’s nachts, en dit zelfs toen men het uitsterven nabij was en geen novicen mocht aanvaarden. Hoe de toestand te Brugge in dit opzicht was, weten we n iet; toch vermoeden we dat men in het begin ook daar het koorofficie onderhield ; hoe het stond met de armoede en het gemeenschappelijk leven is echter onbekend. Velen zul len wel persoonlijk geld bezeten hebben, vooral wanneer ze een lijfrente trokken. En toen P. Gardiaan en P. Kustos overleden waren en het getal kloosterlingen, vooral Paters, aanhoudend verminderde, zal er geen middel meer geweest zijn om nog koor te houden. Overigens was men daartoe niet verplicht, daar Rome zelf in ons land het kloosterleven offi cieel had afgeschaft. Te Velp had men in 1812 het klooster moeten ontruimen; doch toen men aldus werd uitgedreven, had men zich reeds aan de nieuwe toestand aangepast. De bepalingen die in België waren afgekondigd, golden overigens niet te Velp. Toen men het in 1814 waagde om weer terug te keren, hield men alle kloosteroefeningen, zoals vroeger in een echt klooster. Hiervan was te Brugge echter geen sprake meer op het ogenblik dat .men er het kloosterleven weer zou gaan inrichten.

Franciscus van Kersbeek. — De gebouwen bleven over ’t algemeen bewaard. Maar daar de Paters in 1802 van de eige naars verlof hadden gekregen om, als ze het begeerden, er gedeelten van te verhuren, werd van dit recht méér dan ééns gebruik gemaakt. Aldus werd er in 1804 een lyceum in geves tigd (1). Later, toen de kloosterlingen niet meer zo talrijk (1) A . D u c lo s , Bruges (Bruges 1910), p. 294.

IN H ET KLOOSTER. FRANCISCUS VAN K ER SBEEK

377

waren, werden nog gedeelten van de gebouwen en de tuin aan leken verhuurd. Aldus bezitten we een kwijtbrief van 4 November 1820, waarbij de schoenmaker Willem Thuyns vol doet voor huishuur en landpacht, alsook voor bomen die hij heeft gekocht ; bij de vereffening levert hij aan de Paters nog een paar schoenen (1). Op 15 November van hetzelfde jaar 1820 verpachtte men voor 9 jaar een muur aan een zekere Joseph de Meyer, bleker, die achter de kloostertuin grond had gekocht ; doch de uitweg aan de Westmeers bleef voor het klooster behouden (2). Dit stuk draagt de handtekeningen van P. Gardiaan, P. Kustos, Ignatius van Tielt en Br. Franciscus van Kersbeek. Dat ook deze lekebroeder zijn naam zet, terwijl de overige Paters en Broeders het niet doen, is te verklaren om dat hij, evenals Ignatius, in 1796 te Brugge woonde en aldus wellicht méér aanspraken op het eigendom had kunnen maken dan de anderen. Doch hoger hebben we reeds gehoord dat alle Kapucijnen, waar ze ook vandaan komen, in dezen gelijk berechtigd zijn. Uit het feit dat de Broeder zijn handtekening mocht zetten, volgt geenszins dat hij eigenaar van het kloos ter was, zoals hij later moet hebben beweerd. Men kan ver moeden dat zijn aanspraken hierop steunden, dat hij, als termijnbroeder, het nodige geld had ingezameld, om het eigen dom terug te kopen (3). Op een stuk van 1836 (4) tekent hij overigens eenvoudig als pachter en gebruiker, volgens de akte van 1802, samen met de PP. Justus, Natalis en Isidorus. Over zijn persoon worden allerlei legenden verhaald, die (1) A C B . II, gosgbis. (2) A CB . II, 9060. Deze uitw eg m oet dezelfde zijn, als het zogenoemde Ijz e re n H ekken, w aarvoor eveneens een akkoord werd gesloten (ACB. 1, 749«. P- 108). In 1836 kwam dan nog een nieuwe regeling (ACB. II, 9089). V an de andere kan t berust in A CB . II, 9068-78 nog een reeks stukken uit 1826-28 aangaande een huis in de Beenhouwersstraat, n° 57, toebehorend aan Franciscus Van Loo en destijds aan de Engelsman H artley Hodson ver huurd ; o f d it op enige w ijze de Paters betreft, weten we niet. (3) Franciscus ging dikw ijls samen m et Carolus van W estouter. Om het gebedelde bij te halen, hadden ze een ezel staan in de afspanning H et Pannenhuis, buiten de Sm edenpoort (getuigenis van P. Joseph van W aardam m e aan Mgr. Tanghe). (4) A C B . II, 9089.

37 «

IV. N IEUW L EV EN . B. BRUGGE

nergens op steunen. Een eigenaardig staaltje daarvan leveren een paar bladzijden in een historisch tijdschrift (i), waarin beweerd wordt dat hij Pater en Minderbroeder was, geenszins lekebroeder en Kapucijn ! Hij zou het klooster herbouwd heb ben nadat de Fransen het hadden gesloopt en het als Overste hebben bestuurd ! Er wordt eveneens beweerd (2) dat op een zeker ogenblik alle religieuzen te Brugge het ééns zouden geweest zijn, om de gebouwen aan een E. H. Deken af te staan, om er scho len in te vestigen en dat slechts de tegenstand en onwil van Br. Franciscus het plan hadden verijdeld ; aldus zou het feitelijk aan hem te danken zijn, dat de Orde daar nog kon herleven. Het jaar waarin dit zou gebeurd zijn wordt niet vermeld, evenmin als de naam van de Deken. Volgens inlichtingen echter ons door Br. Koenraad, Assistent bij de Broeders van Liefde te Gent, verstrekt, is deze deken niemand anders dan Corselis, die ijverig heeft gewerkt om te Brugge scholen te vestigen. Dit kan gebeurd zijn tussen 5 Mei 1822, dag waarop het verzoek om novicen te aanvaar den werd verworpen, zoals we straks zullen horen, en 28 Augustus van hetzelfde jaar, wanneer de Broeders werkelijk aankwamen. Nog waarschijnlijker zou het in 1828 kunnen gebeurd zijn, wanneer de Kapucijnen bijna waren uitgestorven, en de Broeders van Liefde, wegens nijpend plaatsgebrek, een nieuw verblijf moesten zoeken.

Seraphinus van Oostende. — Toen België in 1815 met Nederland werd verenigd, begon men hier en daar op de moge lijkheid te rekenen, om het kloosterleven weer te herstellen. De Koning was wel Protestant, doch de overwegende meer derheid van het nieuwe rijk was uitgesproken Katholiek. Daarenboven werd de godsdienstvrijheid officieel erkend. Waarom zou dan ook het kloosterleven niet weer kunnen op bloeien, als een natuurlijk verschijnsel in de Katholieke Kerk ? Ook Seraphinus van Oostende moet deze hoop hebben gekoesterd. Hij ontveinsde zich echter de moeilijkheden (1) B G ., Dl. II I, 1904, blz. 582-83.

(2) A C B . II, 9161, blz. 4-5.

FRANCISCUS V. KERSBEEK. SERAPHINUS V. OOSTENDE

379

van de toestand niet. Sedert 1812 was de laatste Provinciaal van Vlaanderen, Godefridus van Aalst, te Dendermonde over leden. Drie van zijn vier Definitoren waren vóór hem gestor ven : Illuminatus van Leuven in 1800, Guido van Brussel en Theodulfus van Vorst in 1810. Seraphinus van Oostende alleen was nog in leven en voerde nog immer de titel van Kustos. Als de Provinciaal tijdens zijn ambt komt te overlij den, dan is in de Konstituties van de Kapucijnen voorzien, dat de eerste Definitor hem opvolgt, daarna de tweede, derde en zelfs ook de vierde, zo’t nodig mocht zijn. Nu er wellicht kans was om de Orde herin te richten, begreep Seraphinus dat deze taak bijgevolg op hem zou rusten. Einde 1815 of begin 1816 moet hij bezoek hebben gehad van de vermaarde missionaris Karei Nerincx, die in België hulp en steun kwam zoeken voor Amerika. Hij was de eigen broer van de heldhaftige novice Robertus van Ninove en samen hadden ze in 1797 in de pastorie te Everberg-Meerbeek gewoond en gewerkt. Seraphinus onderhield hem over de eventuele mogelijkheid om de Orde in België te herstellen. De missionaris reisde vervolgens naar Rome en zette daar, waarschijnlijk op verzoek van P. Kustos, de toestand aan de Vikaris Generaal van de Orde, Marianus van Alatri, uiteen. Het gevolg was, dat hij naar België terugkeerde met een brief en een patent, gedagtekend van 17 April 1816, waarbij de grijze Seraphinus tot Kommissaris Generaal voor gans de Vlaamse Provincie werd benoemd. Dit vernemen we uit het antwoord van Seraphinus, op 21 Maart 1817 (1). Hij zegde overigens dat er weinig kans bestond dat de Protestantse Koning de herinrichting van kloosters zou toelaten. De benoemingsbrief zelf bezitten we niet en we weten ook niet hoeverre de volmachten juist strekten. Voorzeker was de bedoeling niet om de gesupprimeerde kloosterlingen te dwingen hem als Overste te erkennen. Dezen mochten zich immers wettig als wereldgeestelijken gedragen ; slechts zij die uit vrije keus het kloosterleven weer zouden willen om helzen, konden in hem hun wettige Overste vinden. Vooral

(1) G A B . V , Bruges.

380

IV. N IEUW L EV EN . B. BRUGGE

was de bedoeling, dat de nieuwe Kommissaris zou trachten novicen aan te werven en op te leiden, om aldus een nieuw geslacht te vormen. Praktisch was hij vooral op Brugge aan gewezen, waar hij woonde en er nog een kloostergemeente bestond.

Herinrichting m islukt. — In zijn brief van 21 Maart 1817 deelde Seraphinus aan P. Vikaris Generaal mede, dat men bij de Protestantse Koning een aanvraag had gedaan, om de verschillende kloosterorden te mogen herinrichten. Men wachtte het antwoord af. Maar feitelijk kon men niets beko men (1). De Hollandse Regering hield nog grotendeels aan de vijandigheid van het Franse regime tegenover de klooster orden. Een dekreet van 1818 verdeelde de religieuzen in drie klassen : dezen die zieken verpleegden, anderen die onderwijs gaven en eindelijk de overigen, die een zuiver beschouwend leven leidden. Heel willekeurig werden onder deze laatste kategorie ook de Rekollekten en Kapucijnen begrepen. Ziel zorg, biechthoren, zieken bezoeken, prediken enz. werd niet als een werk van naastenliefde aanzien. Dergelijke kloosters waren van geen nut en veroordeeld om uit te sterven. Voor lopig mochten de leden wel samen blijven wonen, doch novicen zouden ze hoegenaamd niet mogen aanvaarden. Ook de Trappisten werden onder de beschouwende Orden gerangschikt. Doch te hunnen opzichte waren de Hollandse Protestanten tamelijk verdraagzaam, omdat ze buiten de steden bleven en geen betrekkingen met het volk zochten. Men aanzag ze eerder voor godvruchtige boeren, die gans onschadelijk waren, omdat ze aan geen zielzorg of apostolaat deden. Niettemin aanvaardde de abdij te Westmalle enige kinderen, om de schijn te vestigen dat ze tot een onderwij zende Orde behoorde ; aldus heeft ze haar bestaan kunnen redden (2). Voor de Kapucijnen was de toestand echter heel anders, omdat men wist dat ze betrekkingen met het volk zochten en er ook veel invloed op hadden. (1) V gl. S . S t o k m a n . De politieke geschiedenis van het lager onderwijs in Nederland (’s-Gravenhage 1935). passim. (2) Geschiedenis der abdij van Westmalle (W estm alle 1904), blz. 106-08.

HERINRICHTING MISLUKT

381

Ziekenverplegers en onderwijzers konden onder zekere voor waarden worden erkend. Zo moesten ze van de Bisschoppen afhankelijk zijn ; op 17 Januari 1820 werd door het stads bestuur, op hoger bevel, aan de Brugse Kapucijnen het verbod om geloften af te leggen herinnerd, behalve zo een afgevaardig de van het bisdom daarbij aanwezig was (1). Om jeugdige leden te kunnen opnemen, dienden de Paters in het begin van 1819 een aanvraag in, om in hun klooster een bejaardenhuis te mogen inrichten. Deze « bejaarden » waren natuurlijk de Kapucijnen z e lf; men zou novicen zoeken aan te werven om hen te verplegen, in afwachting dat men later dichter het gewone Kapucijnenleven kon benaderen. Eerst zou men slechts zes zieke oude mannen verplegen, doch later wel méér, wanneer de beschikbare middelen het zouden toe laten. We bezitten nog de brief waarbij burgemeester en sche penen op 3 April 1819, op bevel van hogerhand, nadere inlich tingen vragen, samen met de tekst van de voorschriften die men zou onderhouden (2). De beslissing liet lang op zich wachten. Ondertussen schreef Seraphinus op 4 December 1819 nog naar Rome (3), dat zo’n verpleging van bejaarden en zieken wel met de levenswijze in de Orde moeilijk te verenigen was, doch dat men geen andere oplossing vond. Eindelijk werd op 5 Mei 1822 van hogerhand beslist en op 20 Mei werd het door het stadsbestuur aan de Paters mededeeld, dat de aanvraag was verworpen (4). Daarmee was de schone droom verzwonden...

Benedictus van T estelt. — Toen deze beslissing viel, was Seraphinus sedert 25 April reeds overleden. Geruime tijd was hij al lijdend en in de geciteerde brief aan P. Vikaris Generaal spreekt hij op 4 December 1821 over zijn ongenees bare kwaal « circa opus urinandi ». Hij was 81 jaar oud en, naar het schijnt, de Senior van de Vlaamse Provincie. Na zijn dood zal het lang duren voordat Brugge weer een Kapucijn op de kansel ziet. De Paters immers die nog in het klooster (1) A C B . II, 9058-59. (3) G A B . V, Bruges.

(2) A C B . II, 9054. (4) A C B . II, 9061.

38 2

IV. N IEUW LEVEN. B. BRUGGE

verbleven of er zich naderhand kwamen vestigen, hadden geen jurisdiktie of waren ziek en versleten. Het is niet te ver wonderen dat men op 8 Augustus 1832, in de brief die Br. Carolus van Westouter persoonlijk naar Rome bracht, zoals we verder zullen zien, Paters vroeg om te prediken en biecht te horen ; het verwondert ons evenmin, dat Rome hier voor niemand beschikbaar had. Tot op zijn sterfbed was Seraphinus met de herinrichting van de Provincie bekommerd en zocht hij een religieus aan wie hij zijn macht als Kommissaris kon delegeren. Doch er was niet veel keus. In het klooster zelf woonden samen met hem enkele Broeders en slechts drie Paters ; de jongste was Humbertus van Oostwinkel, 70 jaar, die nooit juridisktie had gehad. Twee anderen. Ignatius van Tielt en Sulpitius van Deerlijk, waren zo ellendig gesteld, dat ze zelfs hun brevier niet konden bidden. Seraphinus zocht iemand die nog in zijn volle kracht was, een ijverig religieus, die voor het herinrichten van de Orde iets voelde en die hij nu in zijn stervensuur kon bereiken. Aan de poort van de stad woonde Julianus van Tielt (f 1824), pastoor te Koolkerke ; doch deze was 70 jaar oud en we weten niet of hij ook de overige vereiste hoedanig heden had ; wellicht w é l; doch Seraphinus, die hem goed moest kennen, liet toch zijn voorkeur gaan naar Benedictus van Testelt, die slechts 53 jaar oud en dus in zijn volle mannen kracht was. We weten niet hoe Seraphinus hem speciaal kende, daar we niet vernemen dat ze ooit te Brugge of elders in hetzelfde klooster samen zouden hebben gewoond. Wellicht kwam hij soms voor zaken naar Brugge, sedert hij in 1817 pastoor was geworden te Aarsele, een parochie waar hij de beste herinnering heeft gelaten (1). Ook is het niet bekend of Benedictus bij Seraphinus’ dood toevallig te Brugge was, ofwel of Seraphinus hem speciaal heeft laten ontbieden. Waarschijnlijk heeft hij hem tot zijn plaatsvervanger aan gesteld, zonder dat hij ter plaatse was, omdat hij zijn ijver kende. We vermoeden het, omdat Aarsele toch 40 of 45 km. (1 ) E . D e C l e r c q , Geschiedenis van Aarseele (Brugge 1 8 8 1 ) , b l z . 2 3 - 2 4 . T e Aarsele overleed op 3 Mei 1 8 1 7 Br. Marcellianus van Oudenaarde. W as hij er w ellicht samen m et de nieuwe pastoor aangekom en ?

BENEDICTUS VAN TE STELT

383

van Brugge ligt en Benedictus tot 7 Mei heeft gewacht, om naar Rome te schrijven. Ware hij bij het afsterven tegenwoor dig geweest, dan zou het normaal geweest zijn dat hij dadelijk van uit Brugge Rome verwittigde. Doch nu kwam hij bijna 14 dagen later in het klooster beraadslagen. Naar P. Vikaris Generaal schreef hij dat Seraphinus overleden was, doch hem op zijn sterfbed tot zijn opvolger had aangesteld. Meteen vroeg hij bekrachtiging van deze beschikking, vooral, voegde hij erbij, omdat er veel hoop was dat de Koning de Orde te Brugge zou laten herinrichten (4). Eerst 14 dagen later vernam men echter dat dit was geweigerd. Het antwoord uit Rome bezitten we niet meer ; doch we weten dat de beschikkingen van P. Seraphinus werden goed gekeurd en bekrachtigd. Benedictus kreeg dezelfde macht die een Provinciaal bezit. Aldus werd hij de wettige Overste van de samenwonende Kapucijnen en vooral werd hij met het inrichten van een noviciaat en het aan werven van nieuwe leden belast, zohaast de omstandigheden het zouden toelaten. Hij vormt de schakel, die in de hiërarchie van de Vlaamse Provincie Godefridus van Aalst en Seraphinus van Oostende met de Oversten, na 1830 aangesteld, langs wettige wijze verbindt. De hiërarchie heeft voortbestaan en het is dus verkeerd dat de officiële Catalogus van de Belgische Provincie, in 1894 gedrukt, de lijst van de hedendaagse Provincialen laat beginnen met Ambrosius van Maastricht in 1782 en de anderen die de Kustodie en Velp hebben bestuurd. De Bel gische Provincie is toch de voortzetting van de Vlaamse en niet van het afgescheurde gebied van 1782.

Het kloosterleven heringericht. — Het bestuur van P. Benedictus begon weinig bemoedigend. Niet alleen werd het verlof om novicen in te kleden door de Regering geweigerd en kon er dus voor het herinrichten van de Provincie niets worden gedaan, doch ook het Brugse klooster scheen het uit sterven nabij. Lekebroeders had men nog welen later kwamen (1) G A B . V , Bruges.

384

IV. N IEU W LEV E N . B. BRUGGE

er nog enkele bij, nl. Engelbertus van Nederokkerzeel in 1828, Gerulfus van Merendree in 1829, Angelus van Mechelen in 1830 en Ivo van leper in 1831. Doch toen Humbertus van Oostwinkel en Ignatius van Tielt beiden in 1829 stierven, zou men zonder Paters zijn, indien Natalis van Tielen in 1828 niet er bij was gekomen (1). Van nog veel méér belang was de komst van Joannes Evangelista van Aarschot op 31 Maart 1831. Hij was voorbestemd om een zekere rol te gaan spelen bij de herinrichting van de Provincie. In 1830 was België onafhankelijk geworden. Van nu af aan kon men vrij novicen aanvaarden. Zo kleedde Benedictus van Testelt op 4 Oktober 1831 Justus van Tielt (2) als eerste novice in. Deze was 30 jaar oud en had reeds de wijding van sub diaken ontvangen. Een ramp was het echter dat P. Kommissaris op 7 Januari 1832 overleed. Hij scheen er ernstig aan te hebben gedacht, om voor zijn pastorie te bedanken en zich in het klooster te vestigen, opdat hij aldus zich geheel aan de herinrichting van de Provincie zou hebben kunnen wijden (3). Dit klinkt des te waarschijnlijker, daar we weten dat hij te Aarsele eerst van wege de Hollandse Regering en later nog van enkele kwaad willige parochianen veel onaangenaamheden ontmoette (4). In feite is hij echter te Aarsele gebleven. Dat men het evenwel ernstig meende met de herinrichting van de Provincie, blijkt hieruit dat men reeds in 1832 ten

(1) Op 3 Juni 1828 schreef de V ikaris Generaal J. Forgeur, namens A artsbischop de Méan, een aanbeveling voor de Pater, samen, m et het verlof om naar het bisdom G ent (waartoe Brugge behoorde) over te gaan (ACB. II, 9080). (2) Petrus Coussens, geboren 22 Februari 1801, zoon van Joannes, land bouwer, en Caroline de W itte. (3) A CB . II, 9018, p. 28. (4) D e C l e r c q , L o c . Cit. O nverklaarbaar is het, d a t de kartabel van de K apucijnen het overlijden van Benedictus n iet verm eldt, zoals men voor alle overige religieuzen doet. D e opsteller, Joachim van Brugge, moest het toch weten, daar hij pastoor was te Eernegem, op slechts 35 K m . afstand van Aarsele en m et de Paters te Brugge in drukke betrekkingen leefde. W at schuilt daar achter ? Zou hij system atisch de P ater doodgezwegen hebben ? W e weten het niet en kunnen slechts gissingen maken ; doch het is m oeilijk te aanvaarden d a t het een eenvoudige vergetelheid is.

KLOOSTERLEVEN HERINGERICHT. CAROLUS VAN W ESTOUTER 3 8 5

gerieve van de novicen een derde uitgave van de Geestelycke Oeffeninghe (i) te Brugge bij Felix De Pachtere liet drukken. Ook een nieuwe uitgave van Regel en Testament werd, met allerlei bijvoegsels, zonder jaartal door dezelfde drukker bezorgd ; de Officia propria van de Orde verschenen eerst in 1841. Intussen werden in de loop van 1832 nog twee leke broeders ingekleed : Vincentius van Brugge (2) en Arnoldus van Roksem (3), naast verschillende anderen, die niet volhard den of moesten worden doorgestuurd. Doch nu P. Kommissaris overleden was, kon niemand de professie afnemen, daar er geen wettige Overste meer was. Men schreef dus naar Rome om het Generalaat van het over lijden van P. Kommissaris te verwittigen en het benoemen van een plaatsvervanger te vragen. Dit moet reeds in het midden van Januari 1832 gebeurd zijn. Met groeiend onge duld verwachtte men antwoord uit Rome ; maar later zou blijken dat de brief onderweg was verloren geraakt en nimmer aangekomen.

Carolus van Westouter naar Rome. — Wachtensmoe besloot men een beter en zekerder middel te gebruiken. De grijze Br. Carolus van Westouter, die lange jaren in Italië had gewoond, verklaarde zich, niettegenstaande zijn 67 jaar, bereid, om de verre reis naar Rome te ondernemen en persoon lijk met de hogere Overheid de hangende zaken te gaan rege len. Dankbaar werd het voorstel aanvaard. Op 8 Augustus 1832 werd te Brugge, na gemeenzaam over leg, een brief door Aurelius van Voormezele, pastoor te Mannekensvere, opgesteld. De schrijver herinnerde aan P. Generaal, dat Joannes Evangelista en Natalis naar Rome hadden ge schreven, zonder antwoord te mogen ontvangen. Nu schreef hij in hun beider naam en de brief zou door Carolus naar Rome worden gebracht. Hij vroeg dat P. Generaal Paters zou sturen (1) Dl. V II I, blz. 478-79. (2) Georgius V an Thournout, geboren 1812, uit Joseph en Regina Van Thournout. (3) Franciscus Joseph H ollevoet, geboren 19 A ugustus 1808, 2. v. E dw ard en Jeanne Claire D e L eye, landbouwers.

386

IV. N IEUW L E V E N .

B. BRUGGE

om te prediken en biecht te horen, ook een Provinciaal, een Gardiaan en een lektor. Voor het ogenblik waren te Brugge 7 novicen (1) en nog anderen kwamen zich aanmelden. Voor één van beide Paters te Brugge, of desnoods voorde schrijver van de brief, vroeg men wettige delegatie, om professies te mogen aanvaarden. Hoe Carolus de reis ondernam, vernemen we niet ; waar schijnlijk wel per boot. Want vertrokken na 8 Augustus was hij reeds vóór 4 September aangekomen. Volgens aantekeningen op 4-6 September op Aurelius’ brief en volgens het origineel antwoord van 6 September (2), was het onmogelijk Paters naar Brugge te sturen ; doch Joannes Evangelista werd tot Kustos en Natalis tot Assistent benoemd. P. Kustos mocht dan de professies aanvaarden. Ten spoedigste moest men het ordeskleed weer aannemen. P. Generaal liet toe, geld te aanvaarden, op voorwaarde dat men het aan de Syndicus of desnoods zelfs aan de Overste afgaf. Verder vroeg hij spoedig een lijst van kloosters en religieuzen, met de naam van het klooster waar men het noviciaat wilde vestigen. Dit laatste verzoek toont duidelijk dat de Broeder niet recht streeks met P. Generaal heeft gesproken, maar slechts met een sekretaris of een andere tussenpersoon ; anders had Carolus zelf al deze inlichtingen kunnen bezorgen. Lang zal de Broeder te Rome niet gebleven zijn, daar hij voorzeker haastig was om het goede nieuws te Brugge mede te delen (3). In het begin van December was hij terug en men kan zich indenken met welke uitbundige vreugde hij door zijn (1) V an deze zeven, kennen we slechts de hoger genoemde, alsmede een clericus W arlop, een Broeder Am andus B eil (geboren te Ingelm unster in 1783, doch toen misschien reeds vertrokken, tenw are hij als huisknecht in het klooster was gebleven ; vgl. A C B . III, 2092). W e vinden later nog een Br. Pieter Vermeire, te Adegem op 15 Decem ber 1792 geboren en op 6 N o vem ber 1832 te Brugge aangekom en ; de d ag van zijn vertrek kennen we niet (ACB. II, 9143 ; III, 2092). A l deze namen en andere méér stonden vroeger A C B . II, 7296, tussen blz. 454 en 455 ; doch later heeft men deze bladen er u it gescheurd. (2) G A B . V , § Bruges; A C B . II, 9082. (3) In A CB . II, 9077 en 9081 bewaren we uit deze tijd nog twee instrukties aangaande het Agnus Dei (uitg. van 1828 en 1832), voorzeker door Carolus m eegebracht.

CAROLUS V. W ESTOUTER. JOANNES EV. V. AARSCHOT 3 8 7

medebroeders werd onthaald ! Nu was alles gered en kon men zonder vrees de heropbloei van de Provincie te gemoet zien !

Joannes Evangelista van Aarschot was aldus Kustos geworden en dit moest tot algemene vreugde stemmen. Hij was door allen bemind en toonde zich godvruchtig en vol ijver voor observantie en regeltucht. Zijn strenge levenswijze was des te merkwaardiger, omdat hij 35 jaar buiten het klooster had moeten leven. Zijn ijver voor de koordienst ging zo ver, dat hij méér dan ééns op het luiden van de klok, met de echels die de dokter op zijn benen liet leggen, naar het koor liep. Later, toen hij wegens ziekte en hoge jaren niet meer naar de nachtgetijden kon komen, heeft men hem zien staan vóór een O.-L.-V.-beeld, om samen met zijn oppasser in de zieken zaal drie rozenhoedjes te bidden. Tijdens zijn laatste ziekte wilde hij ’s nachts na 12 u. geen medicijnen meer nemen, omdat hij altijd hoopte misschien nog de H. Mis te kunnen opdragen (1). Sedert 1832 was Vlaanderen aldus wettig in de reeks van de Kustodieën opgenomen. Officiële berichten kwamen voort aan geregeld bij P. Kustos uit Rome aan ; aldus kondigde P. Generaal Sigismundus van Ferrara op 29 Oktober 1832 het overlijden van P. Prokurator Clemens van Civitella aan (2) ; doch door de stempel kan men zien dat het tot 15 januari 1833 duurde, voordat de brief te Brugge aankwam. Vooral sedert 1842 ontving men veel officiële mededelingen (3). De andere van de twee enige Paters die te Brugge in het klooster woonden, Natalis van Tielen, was veel minder sym pathiek dan Joannes Evangelista. Hij schijnt zich vernederd en gekrenkt te hebben gevoeld, omdat hij nu onder het gezag van zijn konfrater stond. Toen de benoeming van P. Kustos plechtig in de refter werd afgekondigd, beweerde hij dadelijk dat Joannes Evangelista de biecht van de medebroeders niet mocht horen, daar dit niet uitdrukkelijk werd vermeld. Deze bewering schijnt ook bij anderen onzekerheid te hebben gewekt ; de nieuwe Overste begon zelf aan zijn macht in dit (1) A C B . II, 9161, p. 6. (2) A C B . II, 9083. (3) Zie b. v. A C B . II, 9117-18, 9120, 9122, 9124 enz.

388


opzicht te twijfelen en een jaar later vroeg hij te Rome uitleg. In een brief van 4 December 1833 vermeldt hij vooreerst dat vijf novicen toen in het klooster hun proefjaar deden, doch dadelijk daarop vroeg hij een oplossing aangaande de twijfel van P. Natalis (1). Op 28 December antwoordde Rome echter dat hij stellig biecht mocht horen en zo hij wilde ook nog andere biechtvaders kon aanstellen. P. Generaal voegde daar zelfs dreigend bij, zo Natalis halsstarrig bleef, dat men hem op één of andere wijze het stilzwijgen zou opleggen. Op 11 Januari 1834 kwam de brief te Brugge aan. Te Rome had P. Generaal er slechts de plaatsnaam Brugghe op ge schreven, zonder aanduiding van land of provincie. De post beambten hadden er bijgeschreven : Voir en France, près d ’Agen ; doch een volgende wist het beter en zette : Voir Bruges, Belgique. P. Generaal wist zelf niet goed waar hij zijn korrespondent moest zoeken, want bij het sluiten van zijn brief vroeg hij hoe de Kustodie van Joannes Evangelista eigen lijk heette en onder het gebied van welke vorst ze gelegen was (2). Joannes Evangelista had een gemakkelijk karakter. Doch Natalis ging wel eens zijn rechten te buiten. Zo had hij Br. Felix van Antwerpen in het klooster binnengesmokkeld en ingekleed, alhoewel dit uitsluitend het recht van P. Kustos was. Op deze kandidaat zinspeelde Joannes Evangelista op 18 Mei 1835, toen hij aan P. Generaal vroeg, of het nuttig was aldus een schoenmaker van 50 jaar te aanvaarden. Men had immers gelegenheid genoeg om jongere kandidaten te krijgen. Op 6 Juni liet P. Generaal de beslissing aan P. Kustos over (3) ; inschikkelijk als hij was, liet deze de nieuweling dan maar professie doen. Als gevolg van de aanstelling van de nieuwe Kustos, mocht Justus van Tielt, die sinds twee maanden zijn noviciaat had voltooid, eindelijk op 8 December 1832 zijn eeuwige geloften in de handen van de nieuwe Overste uitspreken. Dit was de eerste professie sedert de opheffing van de Orde in ons land. Doch Rome had ook voorgeschreven, onverwijld de ordes(1) G A B . V , Byuges. (3) A CB . II, 9088.

(2) A CB . II, 9085.

JOANNES EVANGELISTA VAN AARSCHOT

389

kleding wederom aan te trekken en dit deed men op dezelfde heuglijke 8 December. Aldus verschenen de religieuzen weer in het openbaar. Ze waren echter niet de eersten van het land die het deden ; want de Ieperse Karmelieten waren daarmee reeds op 18 Oktober 1830 begonnen en de Rekollekten volgden in het klooster te Tielt op 4 Oktober 1833 (1). Behalve de reeds genoemde Felix van Antwerpen (2), kwamen nog verschillende lekebroeders binnen, nl. in 1833 Cornelius van Dudzele (3), Antonius van Bekegem (4) en Livinus van Oudenburg (5), alsook Bernardinus van Ledegem in 1834 (6). Van méér belang voor de toekomst waren de stu denten in 1833 binnengekomen : Isidorus van Sleidinge (7), Henricus van Nijkerk in Gelderland (8) en Anselmus van Tielt (9) ; het volgende jaar kwamen nog Bernardus van Ronse (10), Judocus van Doornik (11) en Petrus van Hooge-

(1) P. A n d r e a s v a n d e H . M a r i a , De Orde van O. L . V. van den berg Karmel (B rugge-K ortrijk [1914]), blz. 160 ; E . V a n B e r l o , L ’ordre des FrèresM ineurs en Belgique (Malines 1908), p. 38. (2) Joseph Lauwers, geboren 15 M aart 1787 uit Cornelius en Maria Schoots. (3) Bernardus Rotsaert, geboren 23 Septem ber 1810, uit Dominicus, landbouwer, en Isabella V an den Brouck. (4) Henricus Joannes Van den Berghe, geboren 5 Januari 1810, zoon van A m andus, u it Bekegem , en Isabella Samoeye, uit Eernegem. (5) Franci. Leop. H ollevoet, timmerman van v a k ; geb. 5 Dec. 18 11, 2. v , Macarius, uit W estherke, en Joanna Comeille, uit Klem skerke. (6) Henricus A lexander De Stoop was eveneens timmerman van beroep. Hij was geboren op 4 Juli 1815 uit Louis en Isabella Constantia Verhaeghe. (7) Hij kw am binnen na twee jaa r studie te S.-Niklaas. Zijn wereldlijke naam was Petrus Franciscus De Clercq, geboren in het Meulenstraatje, op 10 Septem ber 1805, uit Petrus Franciscus, landbouwer, en Maria Catliarina V an de Voorde. (8) Joannes Jansen, geboren 15 Februari 1801, zoon van Bernardus, bakker, en A nna van Esveld. (9) Henricus Clarysse, geboren op 20 Septem ber 1803, zoon van Antonius, u it Meulebeke, en B arbara Staes, uit Tielt. (10) Joannes V an den Daele, geboren op 28 Novem ber 1797, zoon van Joannes B aptista en Catharina Joseplia Lenoir, beiden uit Ronse. (u ) Jacques Fran?ois Courtecuisse, geboren en gedoopt 17-19 Febr. 1804 in de voorstad A llain (S.-Jean), zoon van Cassiodore Marie Joseph en Sophie Rose Claire Pottier. Hij behoorde to t de vrom e fam ilie die in 1792 de PP . Justus van K am erijk en Philibertus van Lezennes in haar huis opnam (Dl. IV , § 2236, 2936) ; deze herinnering moet n atuu rlijk op zijn roeping invloed hebben gehad. Hij was reeds priester vóór zijn intrede.

39°

IV. N IEU W LEV EN . B. BRUGGE

Zwaluwe (i). Onder hen waren er dus twee Noordnederlanders en dit zou later de toenadering tot Velp vergemakkelij ken. Ze kwamen natuurlijk naar Brugge omdat dit te Velp nog niet mogelijk was. Petrus van Hooge-Zwaluwe deed het overigens te gemakkelijker, omdat hij bij zijn familie te Turn hout was opgevoed (2). Aldus groeide het aantal klooster lingen aanhoudend. Vanwege de hogere kerkelijke Overheid genoot het klooster veel belangstelling ; vooral aan Mgr. Corselis is het ontzag lijk veel verschuldigd. In 1833, toen Mgr. Boussen op 27 Janua ri tot Bisschop werd gewijd, hield hij eraan om het klooster te komen bezoeken, vergezeld van de kerkvoogden van Gent en Doornik (3). In die tijd was een mannenklooster iets nieuws, te méér daar de religieuzen eerst sedert 7 weken het eigenaar dige ordeskleed weer hadden aangenomen. Ook de bevolking toonde zich heel sympathiek. In 183233 woedde te Brugge een soort van cholera en om gespaard te blijven plaatsten de buurlui op de hoek van de Houwersstraat een O.-L.-V.-beeld, geschonken door de ijzergieter Dumery. Dagelijks brandde daar licht en in de kloosterkerk werd een Broederschap van O. L. V., Hulp der Christenen, geves tigd (4).

Visitatie van Mgr. Corselis (1835). — In het Bisschop pelijk Archief te Brugge bezitten we een reeks voorschriften, door Corselis voor de Kapucijnen uitgevaardigd. Dikwijls staat er geen datum op, maar over het algemeen is het gemak (1) Jacobus Josephus van Oorschot, geboren op 23 A ugustus 1810, zoon van Nicolaus Franciscus, u it Den Bosch, en Josepha Soeffers, geboren T urn hout 1780 en aldaar in 1845 overleden. In R K V ., p. 270, noemt hij zich Petrus van Turnhout. (2) H et zal w el door h et voorbeeld van Petrus zijn, d a t een zekere J. B . Tielem ans (geboren T urnhout 19 Juni 1812) zich eveneens als kan didaat cle ricus kwam aanbieden op 2 Juli 1834 (ACB. III, 2092) ; hij werd ingekleed, doch volhardde niet. Tw ee andere fraters die het n oviciaat weer verlieten, waren Louis O vaert (geboren H eestert 10 M aart 1810) en Carolus Bauw ens (geboren A alst 6 Februari 1812) (ACB. II, 9143 ; II I, 2092). (3) A C B . I, 7498, p. 108. Ze bezochten eveneens de K oletinen, vergezeld va n Aartsbisschop Sterckx (Het leven van de Eerw. Moeder... Berlamont [Brugge 1875], blz. 32). (4) A C B . II, 9018, p. 210 ; Annuarium , fase. IV , p. 48.

JOAN NES EVANG. V ISITATIE VAN MGR. CORSELIS

391

kelijk ze te dateren. Het dossier bevat ook een reeks Vota of reklamaties van de kloosterlingen z e lf; rekening houdend met hun éénzijdig karakter, helpen deze stukken ons om een tame lijk volledige kijk op mensen en toestanden te krijgen. Op 9 Maart 1835 kwam Corselis naar het klooster, om na te gaan of er geen beletsels waren voor de professie van de fraters Bernardus van Ronse en Judocus van Doornik, die beiden door de religieuzen waren aanvaard. Het verslag over dit onderzoek berust nog in BAB., ondertekend door de Visi tator en beide fraters. Men ziet er o. a. in, dat ze nog maar mediocriter het Brevier konden bidden, een teken voorzeker dat hun vorming niet te best was verzorgd geworden. Treffend is het, dat juist omstreeks dezelfde tijd P. Generaal Sigismundus van Ferrara eveneens naar P. Kustos Joannes Evangelista schreef, om hem de zorg voor novicen en studen ten met nadruk aan te bevelen. D it bezoek nam Corselis gretig te baat, om de toestand in het klooster grondig te onderzoeken. Samen met zijn medevisitator Kanunnik Simons, onderhoorde hij alle religieuzen afzonderlijk. In het BAB. berust aldus een uitvoerig verslag : Capita inquisitionis habitae in conventu Ordinis Fratrum M in o rum Capuccinorum B rugis ; het draagt geen jaartal, maar dat

het wél uit Maart 1835 dagtekent, volgt uit de statistiek van de kloosterlingen die er in opgegeven wordt : 3 Paters, 3 geprofeste en 4 ongeprofeste clerici, 5 oudere en 4 jongere geprofeste en 3 ongeprofeste Broeders, samen 22 religieuzen. Daarin worden de heersende mistoestanden aangegeven. Als besluit werden in April een reeks voorschriften afgekondigd, om aan de misbruiken een einde te stellen. Afschriften er van berusten in ACB. (1), terwijl verschillende redakties en klad den, ook een exemplaar met zegel, in BAB. berusten. Aan veel punten meende de Visitator met nadruk te moeten herinneren. Dispensaties en verzachtingen, door de tijdsom standigheden ingevoerd, diende men zo spoedig mogelijk weer af te schaffen. Deze voorschriften moesten de drie eerstvolgende maan(1) A C B . II, 9087, 9018 pp. 29-34.

392


den telkens ééns worden voorgelezen en ook later weer, na de tekst van de Konstituties. Behalve de eigenlijke voorschriften, vindt men in hetzelf de dossier ook verschillende aantekeningen uit hetzelfde jaar 1835. Daarin ziet men dat het Officie en het lof nooit in het Gregoriaans werden gezongen, doch recto tono gepsalmodieerd; Corselis vond dit goed. Uitdrukkelijk wordt getuigd, dat men voor de zieken goed zorg droeg. Doch ’s Woensdags at men vlees, tegen de voorschriften van de Konstituties in. Daar het klooster slechts 3 Paters telde, werd de Konventuele Mis niet in de eigen kerk gelezen ; maar ieder jaar liet men door andere priesters een zeker aantal HH. Missen tot hetzelfde in zicht opdragen ; later echter, in 1842, getuigde P. Natalis dat de Konventuele Mis regelmatig (natuurlijk in de kloosterkerk) werd gelezen. Dat het silentium beter kon onderhouden worden, blijft een eeuwige waarheid. Over de novicen wordt ook gehandeld, doch daar komen we elders op terug. In de verordeningen getuigt men dat er wel niet te veel betrekkingen met leken worden onderhouden, doch aan één van de Broeders (zijn naam wordt niet genoemd) heeft men toch het uitgaan moeten verbieden, wegens gevaar voor drankmisbruik. Als men het klooster verlaat, heeft men na tuurlijk altoos wettig verlof en een gezel nodig. Een tiental kloosterlingen zijn zeer stipt om ’s nachts naar het koor te komen en om in de voorgeschreven overweging tegenwoordig te zijn. Anderen, vooral lekebroeders, zijn voor beide punten soms nalatig ; men zegt niet of het ouderen zijn of jongeren, die wegens hun drukke bezigheden zich zelf ont slaan.’s Avonds duurt de meditatie tot 6,30 u. De Franciskaanse armoede brengt natuurlijk veel moeilijk heden met zich mee. Wél heeft men dit voordeel, dat het klooster te Brugge met geen fundaties is belast ; doch sommige oude kloosterlingen trekken een pensioen ; het bewaren of onafhankelijk gebruiken van deze gelden kan natuurlijk niet worden geduld. Vaste renten of pensioenen moeten bij Cor selis worden aangegeven, totdat men daarover uit Rome een officiële verklaring kan krijgen ; doch ondertussen zal alles trouw aan de Overste worden afgegeven.

V ISITATIE VAN MGR. CORSELIS (18 3 5 )

393

Corselis eist dat er voortaan méér toezicht over het behan delen van geld wordt gehouden dan tot hiertoe is gebeurd. Daar P. Generaal toelaat dat het aan de Overste of de Syndi cus wordt afgegeven en daar er te Brugge nog geen Syndicus is benoemd, zal de Overste drie religieuzen aanduiden, die hierin een rol hebben te vervullen: één om geld te ontvangen, een andere om het te bewaren en een derde om het uit te geven. Iedere maand zullen ze aan de Overste en enkele vooraan staande Paters over ontvangsten en uitgaven rekening en verantwoording geven. Doch ten spoedigste zal men een eigen Syndicus trachten aan te stellen, aan wie dan alle penningen zullen worden afge geven. Later zullen we vernemen dat het nog tot 1842 heeft geduurd voordat het kon worden uit gevoerd. Ondertussen wilde Corselis absoluut niet, dat iemand nog met geld naar markt of winkel zou gaan, om één of ander te halen of te kopen. Men zou trachten één of méér knechten of boodschappers te hebben, die zich met deze zorg belastten. En daar de Visitator vond dat er reeds te veel lekebroeders in het klooster waren (5 oude en 5 jonge), stelde hij voor, de twee novicen die men had ingekleed (Felix van Antwerpen en een andere die niet volhardde) het habijt weer te ontne men, hun wereldlijke kleding te geven en ze als « oblaten » te beschouwen. Ze zouden dan de dienst van knecht kunnen waarnemen... Doch op dit voorstel werd niet ingegaan, alles zins niet voor Br. Felix.

Justus van Tielt. — Waar Corselis op mistoestanden wees, moest Joannes Evangelista voorzeker goed inzien hoe gegrond de opmerkingen waren. Hij begreep dat hij, die 75 jaar oud en steeds bedlegerig was, de man niet meer was om kracht dadig in te grijpen waar het nodig bleek, of overal bij te zijn, waar de tegenwoordigheid van de Overste wordt gewenst. Hij besloot zich te laten helpen door de oudste onder de nieuwgeprofesten, Justus van Tielt. Deze was een jaar vroe ger priester gewijd, de eerste Kapucijn sedert de opheffing ! Hij was 34 jaar oud, doch nog student en zonder jurisdiktie. Hij was slechts 2 1 /2 j. geprofest, maar in deze buitengewone

394

IV. NIEUW LEV EN . B. BRUGGE

omstandigheden bleek dit geen bezwaar. Natalis schijnt niet in aanmerking te zijn gekomen. Zoals gezegd, was Joannes Evangelista altijd ziek. Persoon lijk nam hij slechts de professie af van P. Justus (8 December 1832) ; voor alle overigen delegeerde hij Natalis, wat slechts door zijn gezondheidstoestand te verklaren is. Op 18 Mei 1835 schreef Joannes Evangelista een nog be waarde brief naar P. Generaal (1), om uiteen te zetten dat hij 75 jaar oud was en het goed zou vinden dat P. Justus dezelfde jurisdiktie kreeg als hij z e lf; uitdrukkelijk vroeg hij niet hem Kustos te benoemen en dit lag stellig ook niet in zijn be doeling ; dit scheen hem voorzeker onmogelijk, daar de Pater nog student was. Op 6 Juni antwoordde P. Generaal dat ouderdom en ziekte inderdaad een genoegzame reden waren, om jongere krachten met de zorg voor de Kustodie te belasten. Hij verzekerde Joannes Evangelista dat de Heer met zijn goede wil en be wezen diensten tevreden was en dat S. Franciscus voor hem bij God zou tussenkomen. Alle macht en gezag droeg hij aan P. Justus over ; deze werd aldus in feite de énige Kustos, aan wie allen stipt moesten gehoorzamen. Deze oplossing en zijn eigen afzetting had Joannes Evan gelista stellig niet verwacht. Zijn bedoeling schijnt eenvou dig te zijn geweest, de moeizieke P. Natalis onschadelijk te maken en te verkrijgen dat Justus de zorg over alles kon o vernemen, zo gauw hij zelf kwam te sterven. Naar de letter genomen, vroeg hij echter het onmogelijke ; er kunnen toch terzelfder tijd geen twee gelijkberechtigde Kustoden in bediening zijn ! Rome, dat niet wist dat Justus nog student was, was er slechts op bedacht om het geldende gebruik te handhaven, dat een Kustos over het algemeen slechts drie jaar in bediening blijft. Voor dit schrijven had P. Sekretaris te Rome het adres opgemaakt op de naam van P. Joannes Evangelista, Kustos van de Belgische Kapucijnen ; doch hij stuurde de brief naar (1) G A B . V , Bruges.

JUSTUS VAN TIELT

395

Velp, met verzoek om hem dan aan het goede adres te bezor gen, in het gebied van de Vlaamse Provincie. Brugge werd niet genoemd en aldus heeft de tekst een hele omweg gemaakt, over leper en Kortrijk, om eindelijk op 23 Juni 1835 te Brugge aan te landen. Er is hier dus sprake van de «Belgische » Kapucijnen. Een vaste officiële naam was voor de jeugdige Kustodie nog niet aanvaard. Veelal heette men ze Vlaanderen, Provincia Flandriae of Flandro-Belgica ; en feitelijk was het Brugse kloos ter alles wat van de eens zo machtige Provincie nog overbleef. Als men de hier gebruikte titel van Belgische Kustodie naar de letter neemt, kon men het toen reeds als mogelijk aanzien, van Brugge uit, kloosters over gans het land te stichten, ook bij de Walen en in het gewezen Luikse gebied. En zo zullen we feitelijk zien, dat men er spoedig aan dacht om weer Edingen te gaan bezetten, in de oude Waalse Provincie, en dat men ook op Maaseik aanspraken maakte, daar dit volgens de opvattingen van Mgr. Corselis aan de Belgen moest ko men ; gelijk we hoger hebben vernomen, ging Velp daar overigens noodgedwongen, althans voorlopig, mee akkoord. Na aankomst van de brief, werd er op 29 Juni door Corse lis een officieel afschrift van gemaakt en echt verklaard (1) ; tevens belastte hij er zijn medevisitator kanunnik Simons mee, de brief uit te voeren en officieel aan de Brugse Kapu cijnen mede te delen. Op de keerzijde van het afschrift staat dan het getuigenis van Simons, dat hij op 30 Juni, omstreeks 4. u. namiddag, bij het ziekbed van Joannes Evangelista is gegaan en hem de brief heeft voorgelezen ; de gewezen Overste erkende het afschrift voor echt en gelijkluidend. Daarna werd dezelfde tekst voor alle religieuzen voorgelezen en allen er kenden P. Justus als Kustos. Daarna ging de nieuwe Overste bij zijn voorganger de originele tekst in ontvangst nemen en zorgvuldig droeg hij hem naar zijn cel. Aan de lekebroeders gaf kanunnik Simons een Nederlandse vertaling (2). Aldus bekwam Joannes Evangelista eervol ontslag. Hij stierf

(1) Thans in B A B ., Dossier Corselis. (2) Zie tek st A C B . I, 7498, pp. 217-18.

396

IV. N IEU W L EV EN . B. BRUGGE

ten andere reeds op 26 Augustus van hetzelfde jaar. Op zijn sterfbed mocht hij toch met zelfvoldaanheid op het verleden terugblikken. De grondslag van een nieuwe ordesprovincie was gelegd ; en niettegenstaande tekorten en schaduwzijden, zou het begonnen werk later toch overvloedig gedijen. De titels van Gardiaan en Kustos gingen over op P. Justus. P. Natalis, die drie jaar lang op de professieakten als Vikaris had getekend, werd nu vervangen door Isidorus van Sleidinge, nog student ; als Vikaris tekende deze reeds bij de professie van Felix van Antwerpen, op i 8te September 1835 (1). Het was natuurlijk ongehoord, dat aan het hoofd van het klooster een Pater stond, die zijn theologische studies nog niet af h a d ! Doch daar Rome niemand anders kon sturen, was dit wel de enige uitweg. Justus was stellig met goede wil bezield, doch ervaring had hij niet. Nooit had hij echt kloosterleven gekend ; de band met het verleden was verbroken en de reli gieuze traditie uitgestorven. Tijdens zijn bestuur ging het Brugse klooster in ledental weinig vooruit. Lekebroeders begeerde men niet, daar men er genoeg had ; en studenten verbood Corselis te aanvaarden, behalve mits examen en nadat ze hun humaniora geheel had den voltooid, alhoewel men vroeger soms zo streng niet was. Op 18 Mei 1835 had Joannes Evangelista aan P. Generaal deze opvatting van de Visitator medegedeeld. Deze antwoordde op 6 Juni dat de professie van zo’n kandidaten wel geldig zou zijn, doch dat het beter was zich naar de verlangens van de Visitator te voegen, om de goede verstandhouding met hem te bewaren (2). Aldus was er geen enkele inkleding tussen 1835 en 1837. In dit laatste jaar kwamen er echter twee fraters binnen, twee buitenlanders : Bonaventura van Amiens, ook van Parijs geheten (3) en Gregorius van Breda of van Ginneken (4), die misschien nooit van Velp had gehoord, maar stellig de Vlaamse Paters te Meersel had gekend. (1) A CB . II, 7303, p. 8. (2) G A B . V , Bruges. (3) Louis Pierre Plé, geboren 27 Juni 1799. (4) Joannes Antonius van G astel, gedoopt 19 Decem ber 1806, in de Brugstraatse kerk (thans Tolbrugstr.) te Breda, zoon van Stephanus, u it Ginneken, en Francisca Anna Robs, uit Breda (gehuwd Breda 18 A ug. 1805).

JUSTUS V. TIELT. RETR AITE. GEMEENSCH. LE V EN

397

In 1836 schonk Mgr. Boussen voor het hoogaltaar een schil derij dat vroeger bij de Dominikanen had gehangen. Hetzelfde jaar hernam men de oude gewoonte om op Vrijdag vóór Palmzondag het beeld van O. L. V. van Smarten uit de Paters kerk naar de S. Salvator te brengen, waar het uitgesteld bleef, totdat men het de volgende Zondag in de namiddag met een plechtige stoet naar de Kapucijnen terugbracht (i).

Retraite en gemeenschappelijk leven (1 8 3 6 ). — Toen P. Justus het bestuur reeds een tijdlang in handen had, vroeg de Visitator hem in 1836, of hij aangaande de voorschriften van April 1835 geen opmerkingen had te maken ; de ervaring kon inderdaad geleerd hebben, dat de verordeningen voor verbetering vatbaar waren. In BAB. bezitten we aldus een ongedateerd Votum, dat Justus daarop aan Monseigneur liet geworden. Met enkele van zijn verlangens werd rekening gehouden, zoals men ziet in het klad van de nieuwe voorschrif ten, in zes artikelen, die kort na de retraite werden afgekondigd. Want in dit jaar 1836 voerde Corselis de jaarlijkse retraite in en daarna vestigde hij de aandacht van de reli gieuzen op verschillende punten. Zo schreef hij voor, dat de Broeders zoveel mogelijk in het klooster al het werk zelf moesten verrichten en zelden op leken of knechten beroep mochten doen. Natuurlijk mocht men niet uitgaan zonder verlof noch zonder gezel ; niettemin, zo men de jonge fr. Seraphinus van Brugge mag geloven, zou het nog in 1842 voorgekomen zijn, dat één of andere het klooster buiten weten van de Overste verliet. In de stad mocht men niets eten of drinken. Justus vroeg echter dat de Paters die buiten het klooster mis gingen lezen, alleen zouden mogen vertrekken ; dit werd toegestaan, doch dan moesten ze spoedig, zonder ontbijt, terugkeren. In 1842 werd dit punt herhaald ; men voegde er zelfs bij, dat Paters die lof moesten gaan doen, steeds een gezel moesten meenemen. P. Justus verlangde dat de termijnbroeders onderweg van (1) A C B . I, 7498, p. 108 ; Rond den Heerd, Jg. III, 1867-68, blz. 140.

398

IV. N IEUW L E V E N . B. BRUGGE

elkaar zouden mogen scheiden en in verschillende huizen overnachten, om de mensen niet tot last te strekken ; maar dit schijnt Corselis niet hebben toegestaan. Wereldlingen moesten zoveel mogelijk uit het klooster wegblijven. In de refter mocht men ze nooit toelaten, behalve bij uitzondering soms een priester. Om 4 u. zouden de reli gieuzen er samenkomen voor een kwartier, om in stilte een kroes bier te gebruiken. Zonder uitdrukkelijk verlof gingen de kloosterlingen nooit op eikaars cel. De deuren waren op slot, maar P. Gardiaan had een sleutel waarmee hij overal binnen kon. Doch in 1839 beweert Gregorius van Breda dat de Overste tot verschillende plaatsen geen toegang had. De kelders waren steeds op slot en slechts één Broeder had er de sleutel van. Later, in 1842, werd bepaald dat er twee sleutels zouden zijn, één voor de refterier en één voor de portier ; van de wijnkelder echter mocht alleen P. Gardiaan de sleutel bewaren. In sommige opzichten waren de opvattingen nogal streng. Zo horen we P. Justus vragen, of bijzondere giften, voor één of andere religieus in het bijzonder gegeven, werkelijk ook voor hem alleen zouden worden gebruikt. Maar dit kon Cor selis niet toestaan ; alle giften moesten ten goede komen aan de gemeenschap. Nog werd er aan herinnerd, dat men wel het nodige mocht bédelen, maar niets overtolligs. Geldomhalingen, die tot hiertoe regelmatig werden gedaan, werden nu verboden en men ver zocht de mensen, liever «in natura » te geven. Een speciale moeilijkheid was het regelen van de misstipendiën. De Paters celebreerden volgens de intentie van de Overste ; doch iedereen beschikte over enkele vrije missen, die hij naar eigen devotie kon toepassen. P. Justus drong bij de Visitator aan, om aan de Paters twee vrije missen per week te gunnen en toe te laten dat daarvoor een honorarium werd ontvangen, b. v. om boeken te kopen. Doch daarop kon Corse lis niet ingaan. Slechts één vrije mis werd iedere week toege staan en hoegenaamd geen vergoeding mocht daarvoor wor den aanvaard. In het BAB. bezitten we nog de minuut van een brief door

R ETR AITE EN GEM EENSCH APPELIJK LEV EN

Corselis op 30 Mei 1837 naar p - Justus geschreven, om eraan te herinneren hoe hij in 1836 het gemeenschappelijk leven weer had ingevoerd. Doch nu begonnen enkelen weer van de goede weg af te wijken en wilden weer eigen geld bezitten,. Het was de plicht van P. Kustos daar een einde aan te stellen en alle verslapping tegen te gaan. Te vergeefs wachtte men nog altijd op een Syndicus voor de geldzaken en een knecht voor de aankopen in de stad. Daarom vroeg P. Justus, daarmee onverschillig welke Broeder te mogen belasten, gelijk de omstandigheden zouden mee brengen. Dit wilde Corselis echter niet toestaan. Hij wilde inte gendeel dat voortaan noch Overste noch onderdaan geld zou behandelen. Een Syndicus zou worden aangesteld, of liever zouden èr twee zijn : een Oppersyndicus en een helper. Over zijn zaken zou deze laatste iedere maand rekenschap afleggen. P. Koster zou de misintenties aantekenen, doch het geld diende aan de Syndicus te worden afgeleverd. Aldus ziet men het plan aangaande het benoemen van een Syndicus geleidelijk rijpen en praktisch reeds vastere vorm krijgen ; maar verwezenlijkt werd het nog niet. Een onvoor ziene omstandigheid zou hierin verandering brengen. Toen een deel van het klooster voor het aanleggen van de spoorweg moest worden onteigend, waren er natuurlijk veel geldzaken te regelen ; en alzo kwam het dat eindelijk op 10 April 1838 de WelEdele Heer van Zuylen van Nyevelt, pastoor van het hospitaal, tot deze bediening werd benoemd (1). Deze god vrezende man was de Paters zeer genegen ; hij behoorde tot de familie die vroeger het klooster had helpen terugkopen. Met veel zorg en toewijding vervulde hij zijn taak ; op 20 Februari 1841 verneemt men (2) dat het Brugse klooster een uitmun tende Syndicus heeft... Z orgen van P . J u stu s. —■ P. Justus had zijn bediening noch voorzien noch verlangd ; ook zou hij er weinig vreugde aan beleven. Goede wil had hij genoeg, doch zijn positie was uiterst kies, daar hij toch maar een beginneling was en nu aan (1) D e m inuut van zijn aanstelling berust in B A B ., Dossier Corselis. (2) A C B . II, 9109.


4o o

het hoofd gesteld werd, ook van religieuzen die ver in jaren waren gevorderd. Niets verlangde hij zo vurig als van zijn verantwoordelijkheid te worden ontslagen. Noodzakelijk moest er hier en daar misnoegen opduiken en zouden de klachten niet uitblijven. Te goeder trouw en met de beste bedoeling, had Corselis een systeem van kontrool over de geldverrichtingen ingevoerd, dat enkel door zijn onervarenheid in het kommuniteitsleven is te verklaren. Volgens de regeling die we hoger hebben uiteen gezet, wist heel het klooster praktisch welke aalmoezen binnen kwamen en wat er werd uitgegeven en waarvoor. Iedereen beoordeelde dit op zijn manier. Aldus bewaart men te Rome (i) een Nederlandse brief, door beide lekebroeders Bernardinus en Vincentius ondertekend. Vincentius, die de pen voert, beweert dat er te Brugge geen observantie is, vooral inzake armoede ; de aalmoezen komen er veel te overvloedig binnen. Beiden vragen verlof om P. Generaal te gaan spreken en naar een ander klooster te verhuizen, liefst in Italië, waar de levens wijze strenger is, zoals ze menen. Ze voegen erbij, dat ze schrijven zonder verlof, wijl dit hun werd geweigerd. Te Rome heeft men natuurlijk van de Nederlandse brief niets begrepen; er kon dus ook geen gevolg aan worden gegeven, zelfs zo men het nodig had geoordeeld. We weten overigens niet, of beide lekebroeders wel een duidelijke opvatting van de armoede hadden ; dat er veel aalmoezen binnenkomen, is nog zo erg niet, zo er maar een goed gebruik van wordt gemaakt... Deze lekebroeders waren echter de enigen niet om over P. Justus te klagen, al vonden de anderen het niet altijd nodig daarvoor Rome lastig te vallen. Dit vernemen we uit de brie ven van de Kustos zelf. Op 19 Augustus 1837 schreef deze naar P. Generaal, om dringend het zenden van twee vreemde Paters te vragen ; de één kon Kustos en de andere Novicenmeester worden. Hij verzocht de Overste meteen, niet te antwoorden op de brie ven van Petrus van Hooge-Zwaluwe, daar de man erg scru(1) G A B . V , Personalia.

ZORGEN VAN P. JUSTUS

401

puleus was. Vier dagen later, op 23 Augustus, voorzeker in een vlaag van moedeloosheid, schreef hij een tweede brief (1). Zo er niemand kon komen, zegde hij, kon men in zijn plaats Bernardus van Ronse benoemen. Hij voegde erbij, dat het klooster toen 22 religieuzen telde, waaronder 8 priesters, één diaken en één novice. Nog verzocht hij P. Generaal het zwij gen op te leggen aan zijn misnoegde onderdanen : Petrus, Augustinus en Livinus. Deze Augustinus van Tielt, van wie Justus vroeger zoveel had verwacht, omdat hij als een heilige bekend stond en die men hoopte tot novicenmeester te kunnen promoveren, viel dus feitelijk tegen. Petrus was scrupuleus beweert men en Br. Livinus had een lastig karakter ; zijn verder gedrag zal duidelijk tonen dat hij, in plaats van voor strengere observantie te ijveren, reeds werk genoeg zou hebben gehad om zich zelf wat te béteren ; verder komen we op hem terug (2). Het antwoord op beide brieven werd eerst op 9 September 1837 verstuurd (3). P. Generaal laat enkele dingen systema tisch onbeantwoord, zoals de klachten van de misnoegde reli gieuzen. Voor de rest verwijst hij eenvouding naar de Visi tator, die ter plaatse is, dus beter kan oordelen en ten andere alle nodige macht bezit. Naar hem stuurt hij Justus eveneens om het verhandelen van geld te kunnen bekomen ; ook voor zijn eventueel ontslag en het benoemen van een plaatsver vanger. Niemand kan hij sturen, zoals wordt gevraagd. De Visitator heeft overigens zelf, langs de Kongregatie voor de kloosterlijke regeltucht om, om enkele religieuzen verzocht, doch eveneens zonder gevolg. Men moet dus voortsukkelen, zogoed het gaat... Of Justus bij Corselis zelf zijn ontslag heeft aangeboden of fgesmeekt, weten we niet ; maar dit zal wel. Op 17 Novem ber 1837 stuurde hij een nieuwe brief naar Rome (4), om een Overste in zijn plaats te vragen. Men mocht zenden wie men wilde, zelfs iemand die geen Nederlands kende ; het zou al-

(1) G A B .

V,

Bruges.

(2) V a n z ijn h a n d b e z it t e n w e in h e t D ossier Corselis n o g e e n a a n t e k e n in g a a n g a a n d e m is b r u ik e n in h e t k l o o s t e r ; h ij m o e t z e a a n d e V is it a t o r h e b b e n a fgegeven . (3) A C B . II, 9090.

(4) G A B . V , A cta Superiorum .

402

IV. NIEUW LEV EN .

B. BRUGGE

thans beter zijn dan zoals het toen ging. Hij voelde zelf dat hij te jong was en hij ondervond dat verschillende religieuzen hem niet wilden gehoorzamen. De laatste maanden van zijn reglementaire 3 jaar, schijnt P. Justus minder te hebben aangedrongen, hetzij dat hij het hopeloze van zijn pogingen inzag, hetzij dat hij hoopte dat er Spaanse Paters zouden komen, gelijk we verder zullen zien. Ook de kwestie van het station zou hem spoedig hoofd brekens genoeg geven. Gelaten droeg hij zijn last. Zijn drie jaar eindigden, enkele dagen na het overlijden van de grijze Br. Ivo van leper.

M eersel, 1836-46. — Onder het bestuur van P. Justus begonnen de pogingen om het verlaten klooster te Meersel terug te krijgen. In 1805 had men voor het bezit van het eigendom gezorgd en na de dood van de langstlevende religieus uit het klooster, zou alles aan de armen van Meersel komen. Daar men echter zag hoe weinig kans er was om er spoedig weer Kapucijnen te kunnen vestigen en toen het getal over levende religieuzen aanhoudend verminderde, verving men dit akkoord in 1823 door een nieuw (1), waarin van geen reli gieuzen uit het klooster te Meersel meer werd gesproken, maar over Kapucijnen in het algemeen. Het eigendom werd aan de gemeente Meerle geschonken, met de bepaling dat de opbrengst ervan zou dienen om ter plaatse een priester te onderhouden, om de diensten te verrichten en voor de kinderen katechismus te geven. Na het vertrek van de laatste Pater, Willelmus, in 1830, werden daarvoor priesters uit het vikariaat Breda aangesteld, nl. A. van Dingen en na hem Rutten. In de schenkingsakte was echter een bepaling ingelast, nl. « dat de geefsters willen en verstaen, dat ingevalle dat het Order zoude worden hersteld, dezelfde kloosterlingen alsdan wederom zouden treden in het vollen [sic] gebruik van alle deze goederen, alswanneer zij zouden bevoegd zijn van zich te Meersel te vestigen ». (1) A CB . II, 8297 PP- 123-29, 9364-69.

H ET KLOOSTER T E MEERSEL, 1 8 3 6 -3 7

40 3

Als deze eindformule van hogerhand moeilijkheden voor de terugkeer te Meersel schijnt mogelijk te achten, dacht men natuurlijk aan bezwaren vanwege de burgerlijke macht, vooral daar men onder een niet-Katholieke Regering leefde. Dat het kerkelijke gezag dit had kunnen beletten, zal men voor zeker niet hebben verondersteld ; en toch zou dit lange tijd het geval zijn. In 1836 heeft Corselis geprobeerd om het klooster terug te krijgen, aangezien hij op 30 Oktober van dit jaar aan Mgr. Neven te Luik schreef, dat hij kans zag om daarin te slagen (1). Op 3 Januari 1837 schreef rektor J. Rutten uit Meersel een nog bewaarde brief naar P. Gardiaan Justus. Drie maanden vroeger had hij twee Brugse religieuzen ontvangen, die het oude klooster kwamen bezichtigen, al waren ze ook daartoe niet gestuurd. Hij zou blij zijn, zo de Paters de gebouwen weder om kwamen betrekken. En het ware het beste niet te lang te dralen, omdat hij wist dat Noordbrabantse Broeders werk ten om ze te krijgen. Daarenboven had een Hollandse Kerkvoogd hem zelf gezegd, dat het beter ware het klooster te herstellen en dat het in Holland voorzeker veel bijval zou vinden. Een derde reden was, dat het klooster anders te veel verviel. Komt dus, zo drong hij aan, al was het om te beginnen slechts met tweeën of drieën ; en hebt Ge misschien niemand die mijn werk dadelijk kan overnemen, dan zou ik desnoods, zolang nodig, nog bij U blijven. Dit was dus een prachtig voorstel. Corselis heeft onderaan geschreven : Scripsi ad Archiepiscopum Mechliniensem, 9 Februari 1837. Wat van daaruit werd geantwoord, weten we niet. Doch op i ste Juni schreef Corselis een nieuwe brief naar Mechelen, om het klooster te Meersel te mogen herinrichten ; en op de i3 e van dezelfde maand antwoordde Kardinaal Sterckx dat hij de zaak liet onderzoeken en dan bescheid zou geven. De kwestie was toch zo moeilijk niet en de schenkings akte was duidelijk genoeg. Doch de Trappisten van West malle vroegen om er zich te vestigen en dit liet de Kardinaal niet blijken. (1) B A L .,É a W . relig., 1830-1900.

404


In een eigenhandige brief, die Sterckx op 6 Maart 1838 naar deze abdij stuurde, waar hij nog wordt bewaard, schrijft hij dat de zaak rijpelijk met de Vikarissen Generaal en de andere leden van de Raad werd behandeld. Volgens onze indruk echter, kende niemand onder hen iets van Regulier Recht en, alhoewel het niet wordt gezegd, schijnt Sterckx, die weinig studies had gedaan, zijn licht bij de kanonisten van Westmalle te zijn gaan opsteken. Eigenlijk was er hier overigens geen Regulier Recht mee gemoeid, maar gewoon Burgerrecht. Principes van Regulier Recht, die hier worden bijgesleurd, dienen slechts om verwarring te stichten. In de geciteerde brief, noemt de Kardinaal de voorwaarde waaronder het klooster aan de gemeente werd overgedragen. Doch ziehier op welke wondere wijze hij de vervelende vijfde voorwaarde ten gunste van de Kapucijnen zoekt te ontwij ken : « De grootste moeyelijkheyd is gelegen in de 5e stipulatie. Hoe moet dezelve verstaen worden ? Hebben de geefsters willen spreken van Capucienen, welke zy mogen zyn, of alleen van diegene van welke de goederen voortkomen ? Volgens de Canonieke stellingen, is ieder klooster eenen persoon op zyn eygen en het één heeft geen regt tot de erffenis van het ander. Ook zien wy dat wanneer Innocentius X in het jaer 1652 de klyne kloosters van Italiën supprimeerde, hy uydrukkelyk bepaelde dat derzelver goederen zouden geappliqueerd worden tot pieuse gebruyken in de plaetsen, waer de kloosters gesup primeerd wierden of in andere plaetsen van hetzelve bisdom. Vervolgens hadden eertyds de Capucienen van Brussel, Gend of Brugge geen hoegenaemd regt tot de goederen van Meersel. Hebben de geefsters hun eenig regt willen geven ? W y peyzen dat zy daer van niet het minste gedagt hebben gehad. Zy hebben alleenlyk de Capucienen van Meersel zelve bedoeld, welkers belangen den Heer Christianus Schrieckx, hunnen man en vader, had willen waernemen, wanneer hy deze goederen van de Fransche Republiek heeft afgekogt in ’t jaer 1798. Dewyl nu sedert het jaer 1823 byna alle de alsdan nog levende Paters van het klooster van Meersel zyn gestorven, zoodanig dat het aen de overblyvende onmogelijk is geworden hun

HET KLOOSTER TE M EERSEL,

18 3 8

405

order door het ontfangen van novitiën te herstellen, zoo peyzen wy dat de vyfde conditie van de donatie ook geen beletzel moet stellen aen UEerw. voorstel. » Deze uiteenzetting vraagt wat opheldering. Het treft voor eerst, dat de schrijver van de Geschiedenis der abdij van West malle (1) juist op dezelfde manier redeneert als de Kardinaal. Natuurlijk heeft hij dit schrijven gelezen, doch we menen dat Sterckx ook, reeds voordat hij dit schreef, met Westmalle over de juridische kant van de zaak had gehandeld. Waar de begiftigingsoorkonde spreekt van het herstel der Kapucijnenorde, begrijpt men ten onrechte dat dit betekent het herstel van het klooster te Meersel. Volgens de schrijver uit Westmalle, had de geefster ( ?) bepaald, dat, « mocht het Capucienenklooster van vroeger wederom tot stand geraken, hetzelve aanstonds terug in het bezit zijner goederen zoude hersteld worden ». Men verstaat moeilijk hoe het klooster kon hersteld worden, zolang de Paters er niet mochten gaan wonen ! Volgens deze opvatting, hadden de Kapucijnen als dusdanig niet het minste recht, maar slechts de leden van de gewezen gemeenschap te Meersel. Juist het tegenovergestelde staat in de akte van 1823 en we weten dat ze juist werd op gemaakt om de bepaling ten gunste van de religieuzen uit Meersel zelf, zoals het in de vorige tekst stond, te niet te doen. Te Mechelen zowel als te Westmalle beeldt men zich in, dat alle kloosterorden ingericht zijn op de leest van de Trap pisten, waar ieder klooster op zich zelf staat en waar men levenslang hetzelfde huis blijft bewonen. Bij de Kapucijnen vormt niet het klooster de eenheid, maar de Provincie ; het klooster aanvaardt geen novicen, terwijl de Kardinaal het op het einde van zijn uiteenzetting als een tekort aanziet, dat Meersel dit niet zou kunnen ! Voor heel de Provincie samen worden de novicen in een of ander huis opgeleid en de geprofesten worden regelmatig verplaatst. De Kardinaal beroept zich op de regeling in een speciaal geval, uit het jaar 1652. Daar was echter sprake van de op(1) W e s t m a lle 19 0 4 , b lz . 13 9 -4 4 .

40 6

IV. NIEUW LEVEN. B. BRUGGE

heffing van kloosters door Rome zelf, niet door het onrecht vaardig ingrijpen van de burgerlijke macht, zoals te Meersel. We vermoeden overigens dat de regeling uit 1652 iets was dat in de algemene wetgeving niet was voorzien en dat daarom in dit geval speciaal moest worden voorgeschreven, zonder dat men hetzelfde daarom op eigen gelegenheid in andere gevallen mag toepassen. Waar de Kardinaal beweert dat de Kapucijnen te Brussel enz. geen recht hadden op het bezit van een ander klooster, moeten we goed onderscheid maken. Zeer zeker kan geen enkele Kapucijn op zich zelf recht doen gelden op het bezit van een klooster. Maar P. Provinciaal beschikt wel degelijk abso luut over alle kloosters en hun bezit. Na de Omwenteling was het klooster te Brugge wettig heringericht ; het aanvaardde novicen en werd bestuurd door een Pater die van Rome juris diktie over gans het land had gekregen, zogoed als een Provin ciaal. Wanneer P. Provinciaal goed van Meersel naar elders wilde laten overbrengen, had daar niemand iets tegen te reklameren. Even verkeerd is wat de Kardinaal schrijft over de familie Schrickx, die het kloosterbezit had teruggekocht. Hij weet niet dat deze mensen slechts voor de wet, niet in konscientie, eige naars waren ; ze handelden in opdracht van de enige bezitters, de Paters, die, zoals we hoger gezien hebben, heel de koop som hadden betaald. De familie Schrickx had dus hoegenaamd het recht niet om eigenmachtig over het bezit te beschikken en ze deed het ook niet ; slechts de Kardinaal handelde alsof hij dit recht had. Daarom was het geheel onrechtvaardig, toen het klooster aan zijn wettige eigenaars werd ontnomen, om het ten dienste van de Trappisten te stellen, zoals in 1838 werd gedaan (1). Deze beslissing werd door de Kardinaal op 10 Maart 1838 aan Corselis medegedeeld, met de opmerking : « Re mature exa minata, deprehendimus fratribus Capucinis Brugensibus jus ad illa bona non competere ». De Trappisten droegen voortaan de H. Mis op voor de gelo(1) A C B . II, 8202.

HET KLOOSTER T E M EERSEL, 1 8 3 8 -4 6

407

vigen en hielden katechismus voor de kinderen, zoals hun was voorgeschreven. In Nederland kent iedereen de bloeiende Kongregatie van de Fraters van Tilburg (O. L. V. van Barmhartigheid), met haar 1100 leden en 42 huizen, ook in België, Indonesië en WestIndië. Doch weinigen weten dat, door de aktiviteit van Mgr. Zwijsen, de drie eerste leden (1) te Meersel, van AugustusSeptember 1844 tot September van het volgende jaar, hun noviciaat hebben gedaan, of wat daarvoor moest dienen. Behalve deze novicen waren dus reeds veel vroeger de Trappisten te Meersel gekomen. Op 22 September 1863 deelde P. Delcour, S. J., aan de Kapucijnen een briefje mee van één van zijn biechtelingen (2), die verschillende malen Meer sel had bezocht en die dit jaar van de onderpastoor Schevelenbos (3) had vernomen, dat pastoor Lambreghts aanhoudend had gewerkt om de Trappisten weg te krijgen. Daarover schrijft ze : «Malheureusement plusieurs abus ont eu lieu dans ce couvent, qui est devenu pour ainsi dire une maison de correction. De toutes parts on y envoyait des prêtres qui s’étaient mal conduits, qui avaient manqué a leurs devoirs etc. Ceci fut bientót connu dans le village et dès lors les railleries et les sentiments de mépris ont succédé aux louanges et aux marqués de respect qu’on avait pour ces religieux ; de sorte qu’ils n ’eurent plus aucune influence sur les ames... » De schrijfster begaat wel enkele verwarringen en meent b. v. dat deze religieuzen Karmelieten waren in plaats van Trappis ten, die ze niet kende ; doch wellicht zijn de hoofdzaken juist. In 1846 vertrokken de Trappisten naar A ch e l; doch tame lijk veel boeken van de Kapucijnen werden naar Westmalle gebracht en zijn er nog. Toch bleven er voorlopig nog twee Paters, om dienst te doen. Spoedig kwam daar ook de E. H. Hasendonckx, die er tot in 1854 dienst deed. (1) Petrus van de Ven u it Vechel, Laurentius Klaassen uit T ilburg en Joan nes van Drunen u it B aard w ijk (Mededeling van fr. M. T h a r c i s i o H o r s t e n , O verste van het huis Petrus Donders, 14 Juli 1939 J v gl. zijn boekZte Fraters van Tilburg, D l. I (Tilburg 1946)* blz. 55-56. (2) ACB. II, 8217.

(3) D eze was m aar ju ist in 1863 te Meerle aangekom en. H et is een druk fout, w aar P. J. G o e t s c h a l c k x , Geschiedenis van het bisdom van Antwerpen, D l. IV (Eekeren-D onk 1910), blz. 464, h et jaa rta l 1868 drukt.

408

IV. N IE U W LE V E N. B. BRUGGE

Tijdens hun verblijf te Meersel hadden de Trappisten aan het klooster veel veranderingen aangebracht en ook vlak vóór de refter een grote schuur opgetrokken, die de Kapucijnen later weer hebben moeten af breken (i).

Meersel in 1846-48. — Tot hiertoe vonden de Kapucij nen geen kans om hun wettig eigendom terug te krijgen. Doch toen Velp in 1845 met Brugge was verenigd, zagen de Paters er reikhalzend naar uit, daar het, bijna op gelijke afstand tussen beide gelegen, een prachtig verblijf bood bij de reizen van het één klooster naar het ander. Te Meersel zelf gaf men ook de moed niet op. Toen men vernam dat de Trappisten zouden vertrekken, wendden de beheerders van het kloostergoed zich reeds op 4 Januari 1846 tot Mechelen, om de terugkeer van de Kapucijnen aan te vragen (2). De Kardinaal, die weinig patersgezind was, vroeg weer naar bewijzen van het recht der Orde. Op 20 Februari schreef de Kustos Bernardinus van Uden dan naar Corselis, dat alle nodige papieren op het aartsbisdom waren bezorgd (3). Nu begon men hoop te krijgen en begin Mei 1846 kondigde Bernardinus aan pastoor Lambreghts zijn bezoek aan, met één of méér gezellen, om over de belangen van het klooster te spreken (4). Hij ging feitelijk met Bernardus van Ronse, Overste te Brugge, en later zal men vernemen welk een goede indruk beiden te Meerle maakten (5). Van Meerle moet Ber nardinus zelf verderop naar Mechelen gereisd zijn, om monde ling met de Kardinaal te onderhandelen, daar hij begin Juni schreef dat Sterckx mondeling veel méér hoop gaf dan later in zijn brieven (6). Met de eventuele bezetting van het klooster ging Rome natuurlijk akkoord (7). Doch op 14 en 20 Mei schreef de Kardinaal naar de beheerders van het goed (8) en op 23 Mei (1) A C B . II, 8297, blz. 132. (2) A C B . II, 8204. (3) A CB . II, 3205. (4) A C B . II, 32o6bis. (5) A CB . II, 3223. Ze kw am en’s avonds te Meersel, doch om dat het reeds avond was, gingen ze de pastoor eerst de volgende dag bezoeken (ACB. II, 32o6bis). (6) Annuarium , fase. IV , pp. 115-16. (7) A C B . II, 3206, 32o6ter. (8) A C B . II, 8205-06.

HET KLOOSTER T E MEERSEL,

1 8 4 6 -4 8

409

naar Bernardinus, dat men nog moest wachten, daar hij eerst antwoord moest hebben uit Rome, waar hij enkele inlichtingen had gevraagd ; en hij meende dat dit nog een hele tijd kon duren (i). Hij herinnerde ook aan redenen die hij op 26 Februari tegen de terugkeer van de Kapucijnen naar voren had gebracht ; deze brief werd echter niet bewaard en we weten niet wat het was. In Juli 1846 was de Kardinaal te Rome, voor de verkiezing van Paus Pius IX . P. Vice-Procurator Generaal nam de gele genheid te baat om hem over Meersel te gaan onderhouden ; doch hij liet niets los en nam de schijn aan, alsof hij nooit over de aangelegenheid had gehoord (2) ! Daar men te Meersel geen bescheid kreeg, schreef men op 13 Januari 1847 weeral naar Mechelen. Men zette uiteen dat de Trappisten zoveel hadden gebouwd, dat er geen voldoende geld meer voorhanden was om een priester te betalen en de gebouwen in stand te houden (3). Van deze aanvraag werden de Paters op 25 Januari verwittigd en te Meersel was men vol hoop (4). Doch in Mei 1847 weigerde de Kardinaal weder om (5). Niettemin drongen de Meerselaars op 13 Juni nog eens aan en weeral wezen ze op de slechte toestand van de kas, door dezelfde oorzaak als hoger (6). Het volgende jaar vroeg Bernardinus op 12 November 1848 de tussenkomst van pastoor Lambreghts (7). Zelf wendde P. Kustos zich nog tot Mechelen einde April en in November 1848 (8). Op 27 November 1848 schreef de E. H. Lambreghts naar Bernardinus (9), dat, indien het van hem afhing, hij dadelijk het klooster zou teruggeven. Toch bekende hij dat hij een tijd lang de Paters weinig genegen was geweest, vooral wegens de handelwijze van Petrus van Hooge-Zwaluwe, tijdens zijn bezoek aan Meersel. Doch hij was gunstig gestemd, sinds hij op 5 Mei 1846 Bernardinus en Bernardus van Ronse in zijn huis had ontvangen. Hij had echter niet gewild dat de

(1) A C B . (2) A C B . (4) A C B . (6) A CB . (8) A C B .

II, 3206-07 ; 8297, PP- I 3 2_3 3 II, 3208. (3) A C B . II, 3 i i 2 b i s ; 8297, p. 135. (5) A C B . II, 8208. (7) A C B . II, 3222. (9 ) A C B .

II, II, II, II,

8297, PP- 134-353213WS ; 8297, P- I 363221. 3223.

4 io

IV. N IE UWE LE VEN.

B. BRUGGE

priester die toen Meersel bediende, E. H. Hasendonckx, zou vernemen dat hij de Paters zou terug willen. Hij raadde eveneens aan, zo men nog ooit de Kardinaal moest gaan spreken, kousen en schoenen aan te trekken en als wereldgeestelijke gekleed te gaan, daar hij aan religieuze kleding een hekel had. Hij voegde daarbij, dat de andere Orden gewoonlijk eveneens geen religieuze kleding droegen. We weten dat Sterckx en de overige Bisschoppen (i) in deze tijd over het algemeen weinig patersgezind waren. Kloosterzusters verlangden ze wel, wegens de diensten die ze bewezen ; doch tegen Paters (behalve de Trappisten) was men vooringenomen, omdat er met de Jezuïeten moeilijkheden waren voorgekomen. Onder voorwendsel van eenheid in het apostolaat, was men tegen de exemptie gekant en in 1832 vroeg Sterckx, alle Regulieren aan de Bisschoppen te onder werpen. Nog in 1862 was deze mentaliteit weinig veranderd. De Nuntius Fornari vond echter dat ons land dringend de werking van religieuzen nodig had. Op het schrijven van pastoor Lambreghts antwoordde Ber nardinus op 6 December 1848, dat de Pater waarover werd geklaagd, stellig nooit naar Meersel zou worden gestuurd. Wat echter het kloosterkleed aanging, droeg men het altijd te Brugge ; te Gent deden de Rekollekten dit eveneens. Een jaar vroeger was Bernardinus in de pij naar Rome gereisd, omdat men het hem anders niet wilde toelaten ; doch onderweg had hij nergens moeilijkheden ontmoet (2). Einde 1848 wilde Lambreghts nog eens te Mechelen aan dringen ; doch daar de Kardinaal zelf in het begin van het volgende jaar naar Meerle zou komen, vond hij beter het mondeling te doen. Weer liep hij echter een weigering op. De Kardinaal vreesde dat de Kapucijnen wel alles zouden beloven, maar eens dat ze ter plaatse waren, wellicht geen woord houden (3). (1) A . S i m o n , Le Cardinal Sterckx, t. II (W etteren 1950), pp. 50, 92 ; R H E . t. X L I X , 1944, p. 823, n. 3. D e Paters konden overigens nog n iet veel dienst bewijzen, daar meest alle beschikbaar personeel voor het vorm en van nieuwe kandidaten moest worden benut. (2) A C B . II, 3224. (3) A C B . II, 8209.

M EERSEL,

18 4 6 -4 8 . BERNARDUS VAN RONSE

4 II

Eerst nadat Sterckx de Paters te Brussel en te Antwerpen aan het werk had gezien, vertrouwde hij het, om ze ook te Meersel te aanvaarden. Een grote rol werd daarbij gespeeld door de E. H. Mertens, die te Meersel dienst deed in 1854-64 ; toen hij dit laatste jaar pastoor werd te Meerle, wist hij voor de Kapucijnen het verlof te bekomen om Meersel weer te bezet ten. Na deze uitweiding, komen we naar Brugge terug.

Bernardus van Ronse. — Op 6 Juni 1838, werd te Brugge een verkiezing gehouden, waarover geen details bekend zijn, behalve dat Bernardus van Ronse er tot Overste of Gardiaan werd aangesteld. De titel van Kustos bleef echter aan Justus voorbehouden en deze tekende eveneens als Vikaris. Bernar dus genoot veel sympathie en ook Justus kon het best met hem vinden. Over hem heeft men geschreven (1) : « C’était un religieux d’un calme, d’une simplicité et d ’une innocence de moeurs remarquables, très dévoué a son ordre et d’une dou ceur a toute épreuve. Sur son lit de mort, la dernière parole qu’il pronoâ le dépeint tout entier : Mon père, disait-il a son confesseur, j ’ai pu avoir mes erreurs ; mais Dieu m’est témoin qu’en toutes choses je n ’ai eu que de bonnes intentions ; je n’ai voulu que le bien de l’ordre ». Te Rome heeft men ditmaal voor de verandering van Over sten noch verlof noch bekrachtiging meer gevraagd, daar P. Generaal daarvoor zelf naar de Visitator had verwezen. Over het kortstondig bestuur van Bernardus vernemen we dat de Paters, zo gauw de omstandigheden en het kleine getal beschikbare krachten het toelieten, niet enkel in hun eigen kerk, maar ook daarbuiten dienst bewezen. Vroegtijdig, reeds vóór 1839, lazen ze regelmatig mis bij de Kapucinessen en de Koletinen ; in deze laatste kapel hoorden ze zelfs biecht op Zon- en feestdagen en daags te voren (2). Visitatie van 1839. — We vernemen niet dat Corselis in 1838 Visitatie heeft gehouden ; wel deed hij het in Juli 1839 (1) A C B . II, 3190, p. 362. (2) Getuigenis van de student Gregorius in Dossier Corselis.

412

IV. N IEU W L EV EN . B. BRUGGE

en onderhoorde alle religieuzen. Zogoed als alle klachten die hij vernam kwamen van Gregorius van Ginneken, die toen nog geen jaar professie had gedaan. Een uitvoerig Memorandum leverde hij in, in veel artikelen verdeeld (i). Gaarne beriep hij zich daarbij op het oude Caeremoniale van 1759 en in zijn klachten ligt de aanleiding tot de verordeningen die werden afgekondigd, al kon de Visitator hem ook niet in alles volgen. Gregorius klaagde dat de portier soms Paters uit de medita tie naar de spreekkamer riep (2) ; hij vond overigens dat de knecht of de stoeltjeszetter tijdens het gebed de portier had moeten vervangen, om deze eveneens zijn meditatie te laten doen ; doch eerst in 1842 zou Corselis hieraan toegeven (3) ; sedert dit jaar mocht men slechts voor dringende zaken, b. v. om een stervende te biechten, een Pater uit het gebed wegroepen. Gregorius stelde nog voor dat de Paters die in de stad mis hadden gelezen, om 8 u. thuis moesten zijn, om dan met hun studie te beginnen. Volgens hem was het eveneens verkeerd dat men daartoe meestal dezelfde Paters uitstuurde ; wat afwisseling scheen gewenst, weeral om iedereen zoveel moge lijk tijd voor het gebed te laten. Vooral voor de armoede kon er gevit worden. Zo vond de frater het verkeerd, dat met de afval van de keuken een var ken werd gemest ; drie jaar later zou Isidorus van Sleidinge dit eveneens als een misbruik aanklagen. Corselis had daar echter geen bezwaar tegen ; zelfs wilde hij de offerblokken en de geldomhalingen in de kerk niet verbieden ; eerst drie jaar later zou hij daartegen opkomen, doch het varken werd met rust gelaten ! We weten overigens dat Sigismundus van Ferrara, op een vraag om uitleg vanwege Justus, op 9 September 1837 had geantwoord (4), dat het ontvangen van geldaalmoezen stellig tegen de Regel was ; doch dat men zich voor eventuele dis pensatie tot Corselis kon wenden. (1) H et stuk berust nog in B A B ., Dossier Corselis. (2) D e m editatie duurde to t 18 ,3 0 u. ; daarna kon men weer naar de spreek kam er gaan. (3) 1n 1842 had men twee knechten, A C B . I I , gogo.

(4)

VISITATIE

(18 39 ).

HET

STATION

413

Gregorius wees erop, dat religieuzen, zelfs wanneer ze met verlof gaan, steeds met tweeën moeten reizen. Dit schijnt inder daad, althans naderhand, de gewoonte te zijn geweest ; want telkens als men verneemt dat Brugse religieuzen te Westvleteren, Meersel of Velp geweest zijn (i), worden twee namen genoemd. Wat Gregorius echter inzake maaltijden en het nuttigen van vlees en vis bij hetzelfde maal wilde zien veranderen, liet Corselis voor zijn rekening. Niets dan kleinigheden werden dus feitelijk aangeklaagd. Slechts één punt kon tot nadenken stemmen, dat de Visita tor nl. vernam dat er in het klooster twee partijen waren ; en alhoewel dit tot geen moeilijkheden of botsingen aanlei ding gaf, heeft Corselis dit misschien dramatisch opgenomen. In alle geval staat het vast, dat hij, na met zijn Medevisitator Simons te hebben beraadslaagd, zonder verkiezing te houden, op eigen hand, op 29 Juli 1839 Bernardus door Justus ver ving (2). Corselis stelde de zaken voor, alsof Bernardus van het begin af slechts voor één jaar zou zijn aangesteld ; nu was deze tijd verstreken en krachtens zijn gezag benoemde hij voor 3 jaar Justus tot Kustos en Gardiaan. Dezelfde dag werd de benoeming door Kan. Simons afgekondigd, zoals op het stuk staat aangetekend. Natalis voerde nu de titel van Vikaris. Petrus van HoogeZwaluwe tekende i 8te Augustus 1841 als novicenmeester (3). en Gregorius droeg de titel van Rubriekmeester.

Het station. — Op i ste Mei 1834 had het Belgische parlement een wet gestemd, waarbij op staatskosten een spoorlijn zou worden aangelegd naar Gent en Oostende, over Brugge. Dit ontwerp, dat een grote ekonomische betekenis had, werd op zulkdanige wijze uitgevoerd, dat het de Paters op de Vrijdag markt veel angst en moeilijkheden berokkende. Het liberaal

(1) D e bezoeken te Meersel en te Velp komen verder ter sprake ; voor W estvleteren, zie É F ., t. X L V I I I , 1936, p. 205. (2) In B A B ., Loc. Cit. berust de m inuut en de officiële tek st van het geno men besluit. (3) A C B . II, 7303, p. 8.

414

IV.

NIEUW LEVEN.

B. BRUGGE

stadsbestuur wilde gaarne van de gelegenheid gebruik ma ken, om het klooster geheel te doen verdwijnen. Zo dit opzet in 1838 al niet gelukte, toch moesten de Paters een derde deel van hun erf afstaan, in afwachting dat ze toch in 1865 hun klooster geheel zouden zien verdwijnen (1). Nu het station sedert jaren buiten de stad is aangelegd op de plaats, waar de Paters in 1863 reeds zegden dat het de beste ligging was, is het niet zonder belang er even aan te herinneren, hoe in 1838 de prachtige en grootse Vrijdagmarkt, waar de stad te recht fier op mocht zijn, geschonden en verminkt werd, zodat kanunnik E. R e m b r y durft schrijven, dat deze beslissing van de gemeenteraad de grofste misslag is, die hij ooit in de loop van de eeuwen heeft bedreven (2). Omstreeks Oktober-November 1837 was men voorgoed met de plannen van het station bezig. Al spoedig bleek dat men het op het klooster had gemunt. Ook schreef Mgr. Boussen reeds op 23 Oktober 1837 naar een paar ministers, om het te beletten (3). In eigen persoon kwam de Minister van openbare werken het klooster bezoeken. Tegenover de Paters was hij heel vriendelijk ; hij beloofde zelfs dat kerk en klooster zouden gespaard blijven en dat slechts enkele bijgebouwen zouden moeten verdwijnen (4). Gerust waren de Kapucijnen echter niet, te méér daar er spoedig polemieken ontstonden. Een liberaal kopstuk vond het een schande, dat de schoonste uitvinding van de eeuw op een stuk Kapucijnenmuur dreigde dood te lopen (5) ! Op 24 Maart 1838 werd een koninklijk besluit ondertekend, dat de zaak voorgoed aan de gang bracht. Reeds op 12 April maakte de Ingenieur-direkteur De Ridder het plan van de percelen op, die tot openbaar nut moesten worden onteigend en op 16 April werd voorgeschreven, de stukken voor de belang(x) Door een samenloop van om standigheden en het w ijze beleid van de toenmalige Provinciaal Caelestinus van W ervik, kregen de Paters te Brugge dan twee kloosters in p laats van één ; zoals we verder zullen zien. (2) D e bekende pastors van S . G illis te B rugge (Brugge 1890-96), blz. 606. (3) B A B . (4) A C B . II, 3190, pp. 343-44(5) C é l e s t i n d e W e r v i c q , U ne page d ’histoire de l'a n eien couvent des F F . M M . C ap u cin s de B ruges (Bruges 1867), p. 15.

HET STATION

4 15

stellenden ter inzage te leggen. Op 27 April keurde het Brugse schepenkollege alles ne varietur goed. Enkel werd ten gunste van de Kapucijnen een kleine wijziging aan het oorspronkelijke plan gebracht (1). Ondertussen waren de Paters immers niet werkeloos geble ven. Kort na het ter inzage leggen van de plannen, hadden ze een smeekschrift tot Koningin Ludovica van Orleans gericht en een beroep op haar vrome gevoelens gedaan, om het be staan van het klooster te redden. Eveneens richtten ze zich tot de Minister van openbare werken. Beide teksten zijn ons bewaard (2). Vooral wezen ze er op, dat de aangeslagen strook 11 m. breder was dan eerst gezegd ; en voor dit punt hoopten ze, gedeeltelijk althans, voldoening te krijgen. Uit dezelfde tijd bezitten we een fragment van het ont werp ener petitie der buurlui (3) ; maar het is niet zeker dat dit ooit werd aangeboden. Handtekeningen komen er niet op voor. Men wees er vooral op, dat het station niet minder dan 4000 mensen van de stad zou afzonderen. Het waren vooral kleine lieden, die daar zonder pastoor, dokter of vroed vrouw zouden blijven ; en als ze ’s nachts voor dringende zaken naar de stad zouden moeten komen, zouden ze de bare len gesloten vinden... Men beweert dat het oorspronkelijke plan de volledige verdwijning van het klooster voorzag en dat dit dreigende gevaar slechts door het optreden van de jeugdige Bonaventura van Parijs werd bezworen. Deze goedbespraakte religieus zou persoonlijk bij de Ministers en staatsingenieurs de zaak zijn gaan bepleiten. Zijn optreden zou des te beter zijn gelukt, omdat de Koningin, na het ontvangen van de petitie, voor de Paters zou zijn tussengekomen ; dank zij deze invloeden, zou het klooster gered gebleven zijn, mits het derde van zijn erf af te staan (4). (1) V an Sektie C, n° 1400, 1401 en 1403 van het kadaster, percelen die aan het klooster behoorden, zou slechts een strook van 8 m. breed onteigend worden, ten O. van de spoorweglijn. D it b lijk t uit een stu k door de p ro vin ciale griffier op 3 Mei 1838 ondertekend (ACB. II, 9094). (2) A C B . II, 3190, p. 343-44 ; 3200, pp. 12-13 ; 9092 ; Annuarium , fase. IV , PP- 123-25. (3) A C B . II, 9093. (4) C É L E S T IN D E W E R V IC Q , Op. Cit., p. 15.

4 16

IV. NIEUW LE V E N. B. BRUGGE

Dat de Koningin hierin een zekere rol heeft gespeeld, staat vast. In een brief van P. Justus van 29 April 1838 (1) wordt immers uitdrukkelijk bevestigd, dat ze ten voordele van het klooster is tussengekomen en zijn opheffing heeft belet. In de buurt werden 87 gebouwen afgebroken en 3000 mensen van de kerk en het klooster afgesloten, zodat men misschien beter zou vinden, het klooster geheel te verlaten... Dit laatste klinkt wel erg pessimistisch. Misschien werd de toon stelselmatig wat hoog aangeslagen. Doch dat de Paters met veel kommer zaten, kan men best begrijpen ! Voor de onteigening die nu onvermijdelijk moest komen, moest men tijdig een schatting van de schade opmaken. Aldus bezitten we onderrichtingen voor hen die daarmee zouden worden belast (2). Op 9 Mei was door de landmeter Lucq zo’n stuk opgemaakt, ten verzoeke van de wettelijke eige naars, Baron de Pélichy van Huerne en de Heer en Mevrouw van Zuylen van Nyevelt (3). Ook de staat liet op 26 Mei 1838, door notaris Claerhoudt, landmeter Cierckens en aanne mer Sioen, zo’n stuk klaarmaken (4). In dit laatste dokument zien we dat de belangen van het klooster niet alleen door M. Lucq, doch ook door de advokaten Beernaert en Van Caneghem werden behartigd. Op 23 Juli werd eindelijk het eigen domsrecht aan de Staat overgedragen. Hier moeten we opmerken, dat het klooster te dien tijde officieel geheel aan beide genoemde eigenaars toe behoorde (5). Wat onteigend werd, werd afgestaan voor een bedrag van 35.000 fr. Maar dan bleven nog de rechten van de klooster lingen onverminderd. Volgens de overeenkomst van 1802, mochten dezen toch het klooster bewonen en er volledig over beschikken. Aan de voornaamste gebruikers, Justus, Bernar-

(1) B A B ., Loc. Cit. (2) A C B . II, 9095-96. (3) A C B . II, 9097. (4) A C B . II, 9098. (5) Baron van Huerne had er 1 /4 van gekocht op 11 Ventose X en een ander 1/4 overgenomen op 26 Mei 1803 van W illem D eys ; ook Baron van Zuylen had in het jaa r X 1 /4 gekocht, terw ijl hij h et laatse I /4 had verkregen door zijn huw elijk m et Mej. van Hamme, die het van haar vader, Fran5ois van Hamme (f 1820) had geërfd (ACB. II, 9099).

HET STATION

417

dus en Bonaventura (1), werd dan ook een vergoeding van 20.000 fr. betaald. In de schatting van 28 Mei geeft men verschillende bedra gen aan, volgens dat een strook van 8 m., ofwel zelfs van 15, wordt onteigend (2). In de definitieve verkoopakte (3) ziet men nu dat er wel degelijk een breedte van 15 m. werd afge staan. Uiterst plechtig werd het station op 12 Augustus 1838 in tegenwoordigheid van de Koning en de Koningin geopend. Een eretrein van 60 wagens, door vier lokomotieven getrok ken, kwam onder het spel van de beiaard, het gebrom van de zegeklok en het donderen van het kanon het nieuwe sta tion binnen (4). Als we de verschillende schattingen, smeekschriften en eigenlijke verkoopakte vergelijken, zien we duidelijk welke delen van erf en gebouwen werden onteigend. Behalve de grond die voor het station nodig was, werd nog een groot stuk van de tuin in de Boeveriestraat onbruikbaar, daar het door de spoorlijn van de rest werd afgesneden. Het omvatte een derde van de tuin, met ontelbare fruitbomen, waarvan we de lijst bezitten en die moesten worden vervangen. De inrijpoort, die men vroeger in deze straat bezat, moest nu langs de kant van het Kapucijnenreitje (5) worden herbouwd. De Kalvarieberg (of de Grot, gelijk men hem heette), bij de ingang, moest eveneens verplaatst worden, evenals de grote waterput tussen klooster en markt. Een nieuwe omheiningsmuur van 7 m. hoog en een halve meter dik, moest worden opgetrokken en door pilaren gesteund. Ook een groot stuk van het klooster moest herbouwd worden : het spreekhuis, de ziekenzaal, de paardestal, het houtkot, de bergplaats van Br. (1) Hier w ordt Br. Franciscus dus volkom en uitgeschakeld. D a t Justus en Bernardus verm eld staan, verw ondert niemand, daar ze de w ettige O ver sten waren. W onderlijk echter dat ook de nauw elijks geprofeste student B on a ven tura voor één van de voornaam ste gebruikers w ordt erkend ; dit w ijst er wel op, d a t hij bij deze onderhandelingen een overwegende rol heeft gespeeld. D it is te verklaren door zijn aangeboren redenaarstalent en zijn vaardigheid in het Franse taalgebruik. (2) A C B . II, 9098. (3) A C B . II, 9099. (4) B . J. G a i l l i a r d , K ronyk... der stad Brugge (Brugge 1849), blz. 379. (5) Thans overwelfd.

418

IV. NIEUW LE V E N. B. BRUGGE

tuinier enz. Men nam de gelegenheid te baat, om ook het aantal spreekkamers te vermeerderen. Eerst zou men de nieuwe gebouwen optrekken in een verlen ging van de vleugel met de refter en de bakkerij ; en op het origineel van het plan dat we in Dl. V, blz. 215 afdrukken, staan deze ontworpen gedeelten reeds aangegeven, nl. vier kamers en een gang. Op onze reproduktie hebben we dit echter weggelaten, omdat het plan toch niet werd gevolgd. Om méér vrijheid te hebben, bouwde men nu langs de spoorlijn. Daar kwamen ook cellen, vanwaar men binnen in het station kon zien. In 1842 woonden in deze kamers P. Kustos, P. Bernardus en Br. Engelbertus. Daar de PP. Isidorus en Gregorius dit echter als een misbruik aanklaagden, verbood de Visitator in gezegd jaar deze cellen nog te bewonen. Met de vergoeding die men had getrokken, schijnt men ruim schoots toegekomen te zijn, daar men hetzelfde jaar 1838 ook kerk en klooster opnieuw kon witten en de altaren schilde ren (1). Dit alles werd uitgevoerd onder de leiding van de Gardiaan, Bernardus van Ronse. Daar de tuin nu merkelijk kleiner was geworden, trachtte men hem weer te vergroten. Op 12 Maart 1840 kochten beide eigenaars een strook grond achter de oude tuin, om er fruit bomen te zetten (2). We weten reeds dat duizenden Bruggelingen in het vervolg slechts langs een grote omweg het klooster en de drukbezochte kerk konden bereiken. In 1840 werd beslist onder de sporen een viadukt te maken, dat er inderdaad kwam en al spoedig de naam van « Kapucijnengat » kreeg (3). Aldus had men weer toegang, ook tot de eigenlijke stad. Voor de Paters was dit een goede oplossing, doch wederom moesten ze een perceel grond afstaan. Behalve de Kalvarieberg, die we reeds hebben (1) A CB . I, 7498, pp. 108-09. (2) De strook had een oppervlakte van 14 aren 74 centiaren en 56 milliaren en werd 4000 fr. betaald (ACB. II, 9103). D e eigenaar was de reeds verm elde rentenier De Meyer. O ok m et de huurder, J. V an H ollebeke, werd op 20 Juli van hetzelfde jaa r een akkoord gesloten (ACB. II, 9106). D e nieuwe boom gaard strekte to t aan een gracht, die men later door een muur kon vervangen . Op het plan draagt d it erf de naam van P e tit Jardin. (3) Zie A C B . II, 9068 en 9070 en onze reproduktie, hiernaast.

H

et

K

lo o ster

te

B

rugge

m et de nieuwe gebouwen en het « Kapucijnengat», getekend door Anselmus van Tielt, A pril 1840 (ACB. II, 9268).

420

IV. NIE UW LEVEN.

B. BRUGGE

vermeld, moest nu ook het «Speyte-Huyzeken » of «la loge pour abriter la pompe a incendie » elders worden herbouwd; een nieuw stuk afsluitingsmuur was er eveneens nodig. De toegang tot het klooster bleef nu wel op het uiteinde van een steegje weggeborgen, maar men kon het toch bereiken. Voor dit « Kapucijnengat » werd op 29 Juni 1840 door de stad een schatting gemaakt, aangaande de vergoeding aan de Paters te betalen (1), terwijl de kloosterlingen, van hun kant, ook zo’n berekening maakten (2), natuurlijk wat hoger. Op i ste December werd dan de nodige grond eindelijk verkocht (3).

Noviciaat en studies. — Toen Brugge weer novicen begon aan te nemen, had men daar slechts twee afgeleefde Paters ; geen van beiden was een sterke persoonlijkheid, die de jeugd de nodige leiding en vorming had kunnen geven. Het is dood jammer, dat de verdienstelijke Lucas van Belle, die tot de Vlaamse Provincie behoorde (4), in Spanje, het Zuiden van Frankrijk en Noord-Italië is gebleven en in geur van heilig heid te Genua overleden. Elders heeft hij veel dienst bewezen en hier had men hem zo goed kunnen gebruiken ! In 1830 dreef de Revolutie hem uit Frankrijk naar Italië. Voorzeker kende hij de toestand en de nood in zijn eigen Provincie niet. Even treurig is het, dat de strenge Augustinus van Tielt te Brugge buiten het klooster is gebleven en gewacht heeft om er terug te keren tot 1836, toen Corselis er hem, op verzoek van P. Justus, dringend toe uitnodigde. Hij is er wel geen novicenmeester geworden, zoals men het plan had voorop gezet ; doch zijn strenge deugd was voor novicen en studenten toch een aanmoedigend voorbeeld. In de stad heette men hem « het heilig Patertje ». Heel verstorven, at hij bijna niets dan brood en aardappelen. Nooit nam hij een kollatie. Van Witte Donderdag tot Paasmorgen at en dronk hij niets. Dat deed hij 40 jaar lang, alhoewel hij ondertussen in de S. Salvator als kantor met zijn prachtige tenorstem alle diensten meemaakte. In het klooster teruggekeerd, bleef hij er regelmatig 3 of (1) A C B . II, 9104. (3) A C B . II, 9107.

(2) A C B . II, 9105. (4) DI. V II , § 3 14 1.

NOVICIAAT EN STUDIES

421

4 u. in het koor, ook toen hij bijna 90 jaar oud was. Hij droeg een boetekleed in paardshaar. Nooit sprak hij een ijdel woord en streng onderhield hij het stilzwijgen ; doch in de rekreatie was hij opgewekt en gezellig, ook met de studenten, die er in zijn oude dag hun pleizier in vonden, hem het Gloria of de Prefatie te laten zingen. Zo’n strengheid kon natuurlijk door gewone religieuzen niet worden nagevolgd. Doch ze stichtte iedereen, vooral in een tijd toen er onder de ouderen verschillenden waren, die wegens ziekte en ongemakken veel verzachtingen en dispensaties nodig hadden. Daarin kon niemand geërgerd zijn. Doch van het hoogste belang was het, dat zo’n verslappingen door de jongeren niet werden overgenomen ; zij toch waren de hoop van de toekomst en voor het komende geslacht zou van hun opleiding veel afhangen. Door tekort aan het nodige personeel, was de opleiding niet wat ze had moeten zijn. Herhaaldelijk vroeg men te Rome een Novicenmeester, een lektor en een Overste, doch steeds werd geantwoord, o. a. reeds als antwoord op de brief van 8 Augus tus 1832, dat men niemand beschikbaar had. Men moest zich dus zoeken te behelpen zogoed het ging. In 1835 schreef Cor selis voor, een Novicenmeester aan te stellen ; deze kon zich laten helpen door een student, die reeds één of andere wijding had ontvangen. Over de zorg voor de lekebroeders was hij echter tevreden. Voor de novicen werd er stellig te weinig gedaan en dit zal wel uitleggen dat er tamelijk veel het klooster weer verlieten. Justus vond dat men de zorg over hen best aan P. Natalis kon toevertrouwen, daar hij alleen wat gezag over de jeugd had. In 1839-42 heeft Petrus van Hooge-Zwaluwe deze bediening vervuld. Ook een lektor had men eerst niet beschikbaar. Justus zal wel afzonderlijk zijn theologische studies begonnen zijn. Zeker ten onrechte heeft men na zijn dood Joannes Evangelista tot lektor in de Theologie en de H. Schrift gepromoveerd (1). Dat hij dit nooit geweest is, blijkt uit de brief die hij op (1) A C B . II, 9161, p. 6 ; Annuarium, fase. IV , pp.

i o o -o i .

422

IV. NIEUW L EVEN B. BRUGGE

18 Mei 1835 naar Rome schreef. Hij deelt mede dat Corselis nu voor een beste lektor heeft gezorgd en dat de studenten er tevreden over schijnen. Ware dit niet het geval geweest, voegt hij er met een tikje grootspraak bij, dan zou ik het zelf hebben gedaan en meteen mijn theologie herhaald !

W ereldgeestelijken als lektor. — In Mei 1835 had men te Brugge 7 fraters, die op een lektor wachtten. Doch reeds in Januari had Corselis aan de toekomstige Bisschop van Brugge, Malou, sedert drie maanden uit Rome teruggekeerd, het lektoraat in de dogmatiek en de H. Schrift bij de Kapucijnen aangeboden. Deze aanvaardde het ambt gaarne en begon zijn lessen in Mei 1835 (1). We bezitten nog de schriftelijke antwoorden op de vragen die hij aan de fraters op 28 Januari 1836 stelde, over zijn lessen aangaande de Eucharistie als Sakrament. Henricus van Nijkerk werd echter voor de lagere wijdingen uitgesteld, wegens tekort aan kennis en religieuze geest. Malou bleef slechts één jaar in bediening (2) ; het jaar daar op werd hij tot hoogleraar te Leuven gepromoveerd. Daar de finanties van het klooster zeer voorspoedig waren, is te denken dat de lektor goed werd betaald. Ook vond men gemak kelijk de nodige opvolgers. In Januari 1843 getuigt Bernardus van Ronse in een brief naar Rome (3), dat na Malou de lessen drie jaar lang werden gegeven door een Licentiaat in de Theo logie en een kanunnik van de kathedraal, die terzelfder tijd Officiaal van het bisdom was. Hij noemt geen namen, doch we weten dat de Officiaal J. J. De Keyser was en de Licentiaat waarschijnlijk L. De Costere, onderpastoor op S. Salvator. Een lektor uit een vreem de Provincie ? — Toch was het een mistoestand dat de Orde zelf geen lektor kon leveren. Daar Rome er geen beschikbaar had, zocht men zelf met één of andere buitenlandse Provincie te onderhandelen. Een brief (1) D e brief geciteerd Collat. Brug., t. X X X I V , 1934, p. 299, n. 1, w ordt va n *5 Januari 1836 gedateerd ; d it m oet echter 1835 zijn, daar M alou’s lektoraat stellig in Mei van d it ja a r een aan vang nam. (2) ACB. II, 9018, p. 34. (3) ACB. II, 9115.

LEKTO REN : W ER ELD G EESTELIJK EN OF VREEM DEN

423

uit Brugge naar P. Generaal in 1840 verstuurd, verhaalt dat men er omstreeks 1836 in Zwitserland een heeft gezocht ; doch nadere gegevens ontbreken. Beter ingelicht zijn we aan gaande de onderhandelingen met Katalaanse religieuzen, in het Zuiden van Frankrijk gevlucht. Namens de Bisschop van Brugge, had Corselis naar het aartsbisdom Toulouse geschreven ; van het antwoord (Toulouse 20 April 1837) bezitten we een Nederlandse vertaling (1). Daarin verhaalt de Aartsbisschop dat hij, om Brugge te vol doen, de Provinciaal van de Katalaanse Kapucijnen en zijn sekretaris Joseph van Mataró, heeft aangesproken. Hij heeft hun gevraagd of er, onder de medebroeders onlangs uit Spanje aangekomen, ook mannen zijn, die voor de bedieningen van Overste, lektor en Novicenmeester in aanmerking kunnen komen. Al deze religieuzen zijn van goed gedrag en strenge observantie ; onder hen zijn er ook enkelen die Frans kennen. Eén of twee zouden dus naar Brugge kunnen komen ; en als ze voldoening geven en zich in België kunnen voegen, zouden er nog méér kunnen worden gestuurd. Op 12 Februari 1838 schreef Justus een nieuwe brief naar de Aartsbisschop ; en uit het antwoord, op 2 Maart door de Kerkvoogd en P. Joseph geschreven, verneemt men dat er eigenlijk twee of drie Paters gevraagd waren. Na het ont vangen van Justus’ nieuwe brief, liet de Aartsbisschop de Provinciaal en zijn sekretaris roepen. Toen werd beslist dat deze laatste zou komen als Overste en twee anderen als lektor en Novicenmeester. Ze zouden zich op reis begeven, zohaast ze het nodige voor hun reiskosten ontvingen. Op hetzelfde blad schreef de Aartsbisschop nog een woord van lof voor P. Joseph en zijn konfraters. Alles verliep dus voorspoedig. De verdere gebeurtenissen kennen we door een nieuwe brief van Justus op 29 April 1838. Om zeker te zijn dat iedereen met het voorstel akkoord ging, werd de zaak aan de 9 Paters en de 12 geprofeste Broeders voorgelegd. Drie onder hen waren van oordeel dat Spanjaar

(1) A lle verm elde stukken, waarbij geen andere verw ijzing voorkom t, berusten steeds in B A B ., Dossier Corselis.

424

IV. N IEU W L E V E N . B. BRUGGE

den nooit ons koud klimaat zouden gewoon worden, doch de overigen keurden het plan goed. Ook aan de Bisschop en de Visitator werd de zaak voorgelegd. Deze laatste zou de vreem delingen tot Oversten promoveren, zo gauw hij dit nuttig oordeelde. Men schreef naar de Spanjaarden dat er in het kloos ter bestaansmiddelen genoeg waren en er op dat ogenblik twee fraters novicen aanwezig waren. Men stond dus op het punt om geld voor de reiskosten te sturen, toen de kwestie van het station alle plannen kwam verijdelen. Men zag dat men een groot deel van klooster en tuin zou verliezen en angstig stelde men zich de vraag, of men in de gegeven omstandigheden, het klooster misschien niet beter geheel zou verlaten. Daarom vroeg men uitstel en later zou men zien wat er kon gedaan worden. We weten niet of de kwestie van het station wel de diepste oorzaak was. Was men wellicht benauwd voor vreemde Over sten ? Of regelde men liefst de zaken die met de vergoeding van de geleden schade verband hielden, alleen ? Dit zijn vragen die we kunnen stellen, doch waarop we niet kunnen antwoorden. In alle geval hoort men naderhand van geen Spanjaarden meer spreken.

Studenten naar S.-Truiden. — Méér dan een jaar later zocht men nu redding in het sturen van studenten naar S.Truiden, waar de Rekollekten reeds een tamelijk bloeiende Theologie hadden ingericht, onder de leiding van de bekwa me P. Dirix, lektor en Gardiaan. Einde 1839 werden de jeug dige PP. Anselmus, Isidorus, Bonaventura en Petrus er heengestuurd ; doch de eerste kon het er niet gewoon worden. Uit een brief door gezegde Dirix op i ste Januari 1840naar Corselis gestuurd, vernemen we dat Anselmus Zaterdag avond was aangekomen en reeds de volgende dag het plan had opgevat om terug te keren. Hij vertrok op Nieuwjaarsdag om 9 u. en dreigde te voet te gaan, zo men zijn « vapeur »niet betaalde. Als reden van zijn besluit gaf hij slechts aan, dat hij met Petrus en Isidorus ruzie voorzag. Daar hij zich zo koppig toonde, gaf men hem 20 fr. voor reiskosten en beloofde hij als vergoe ding 16 missen te lezen. Bonaventura van Parijs was fel onder

STUDENTEN

NAAR

S.-TRU ID EN .

N IEUW E

REGELING 4 2 5

de indruk van dit noodlottige besluit... In een postscriptum voegde P. Gardiaan er nog bij, zo Bernardus van Ronse wel licht van zins was eens naar S.-Truiden te komen, dat het beter was een poos te wachten. Op i 8te Juli 1840 zond dezelfde lektor dan een getuigschrift voor Isidorus en Petrus, die daar negen maanden vlijtig hadden gestudeerd ; hij gaf zelfs de lijst van de traktaten die ze hadden gezien en vond hen «sufficienter capaces »; hun gedrag was «honesta, pacifica ac vere regularis ». Bonaventura wordt niet vermeld en moet reeds vroeger vertrokken zijn. Omstreeks dezelfde tijd vroeg Corselis zelfs dat een Rekollekt zich te Brugge als lektor in het klooster zou vestigen ; doch dit kon men niet toestaan (1).

Nieuwe regeling. — Men kan misschien verwonderd zijn, dat men er nooit aan schijnt te hebben gedacht, om te Velp de lessen van de grijze Bonaventura van Schulen te gaan vol gen ; dan had men zich tot geen andere Orde hoeven te rich ten, want we vernemen dat P. Gregorius dit als een verne dering aanzag. Te Brugge moet men toch nu en dan iets over de Paters te Velp hebben vernomen. De Godsdienstvriend, die regelmatig één en ander over Velp mededeelde, moet in de stad toch ook lezers hebben gehad. Maar wellicht zou Corselis er bezwaar tegen hebben gemaakt, dat men verbinding met het Noorden wilde zoeken. Bijna gelijktijdig met Bonaventura te Velp overigens, vervulde P. Judocus te Brugge eveneens, ten laatste sedert 1842, de bediening van lektor. Vóór zijn intrede had hij een paar jaar de lessen in het seminarie van zijn geboortestad ge volgd. En daar hij te Brugge, wegens zijn Frans taalgebruik, toch weinig dienst kon bewijzen, wist hij zich op deze wijze zeer nuttig te maken. Bij zijn schielijke dood in 1846 betreurde Bernardinus van Uden ten zeerste dit sterfgeval ; het was een zware slag voor de Kustodie. Hij vond Judocus een zeer be kwaam man, van ieder geacht; ook treurde heel Brugge om zijn heengaan (2). Dit laatste laat vermoeden dat hij er toch ook ( 1 ) V a n B e r l o , Op. Cit., p . 2 0 4 . (2) A C B . r, 20.272. O ok in A C B . II, 9018, p. 49 herhaalt men dat Judocus, "wegens zijn aangenaam karakter, door allen werd bemind.

426

IV. N IEUW LE V EN B. BRUGGE

biecht hoorde. We weten inderdaad dat hij reeds vóór 1843 te Brugge jurisdiktie had (1). Niettemin had de Staatssekretaris op 5 Juli 1842, op verzoek van de Brusselse Nuntius, bij P. Generaal Paters gevraagd om te Brugge Overste, Novicen meester en lektor te worden. Dit gebeurde op aandringen van Corselis. Weer op 31 Aug. 1843 (2) vond deze laatste nog altijd dat het klooster geen bekwame Paters had om de jeugd op te leiden ; dit bewijst wel, niettegenstaande de lofspraak van Bernardinus, dat hij Judocus niet overdreven waardeerde. Met de goedkeuring van Corselis, deed Isidorus op 23 Januari 1844 te Rome weer een dergelijke aanvraag.

Justus en Bernardus weer aan de leiding. — Hoger hebben we verhaald hoe P. Justus in 1839 weer tot Overste was aangesteld, in plaats van Bernardus. Toen Justus’ jaren om waren, kwam laatstgenoemde echter weer aan het bestuur, na een kanonieke verkiezing op 19 Juli 1842 ; voor drie jaar werd hij door Corselis als Overste bekrachtigd ; de titel van Kustos komt voortaan weinig voor. Op 3 Januari 1843 werd de verkiezing, samen met een historische schets over het klooster, aan P. Generaal medegedeeld ; er waren toen 11 Paters, één clericus en 9 Broeders ; samen 21 religieuzen (3). Voor de verkiezing van de nieuwe Overste, waren er in 1842 18 stemgerechtigden ; doch twee hadden slechts aktieve stem : Justus als aftredende Overste en Seraphinus van Brugge omdat hij te jong was. Reeds bij het verhoor van de reli gieuzen, had Corselis op voorhand vastgesteld hoe ze onderling verdeeld waren. Petrus had veel aanhangers, wegens zijn ijver voor de observantie (Augustinus, Felix en Livinus) ; van Bernardus vond Felix dat hij te veel zijn eigen gemak zocht. Justus was niet herkiesbaar ; als aanhangers had hij anders Henricus, Antonius en Angelus ; doch Petrus, Anselmus, Augustinus, Gregorius en Vincentius oordeelden dat hij wei nig gezag had en te schuchter was, zodat ze hem daardoor als medeplichtig aan de heersende misbruiken aanzagen. Anto(1) ACB. II, 9115. (2) GAB. V, Bruges. (3) Ibid. Een eerste ontwerp van de brief berust in ACB. II, 9115 en een ander in BAB., Dossier Corselis.

J USTUS EN BERNARDUS W EER AAN D E LEID IN G

427

nius vond Justus nog de beste ; hij had wel zijn fouten, doch de anderen hadden er nog méér. Ook Angelus had hem terug gewild ; doch daar het niet mocht, verkoos hij dan Bernardus. Henricus had Justus eveneens willen behouden, alhoewel hij eveneens de bekwaamheid van Bernardus erkende. Toen men nu de verkiezing zou beginnen, werden Justus en Isidorus tot stemopnemers aangesteld. Er werd niet minder dan zesmaal gestemd. Bernardus en Petrus kregen telkens 8 stemmen en Gregorius één ; één van de stemgerechtigden stemde de eerste maal niet of niet geldig, doch gaf daarna zijn voorkeur eerst aan Judocus en daarna tot viermaal toe aan Bernardus. Daar niemand de absolute meerderheid kreeg, maakte Corselis van zijn recht gebruik en benoemde hij Bernardus, die 9 stemmen had, tegen Petrus 8. Voor beide ambtsperioden van 1839-42 en 1842-45 valt er weinig te vermelden. We weten reeds dat advokaat Isidoor Hye in 1840 een schilderij uit Gent aan Brugge afstond (1). In de kerk bestond nog altijd de Broederschap van de Onbe vlekte Ontvangenis, onder de titel van de Oude Eed ; en ook voor de godsvrucht van Donatus, Franciscus en Antonius werd wederom geijverd (2). Het ministerie van de biechtstoel kon eveneens worden hernomen. Eén der eersten die te Brugge jurisdiktie kregen, was Isi dorus van Sleidinge. Volgens zijn nog bewaarde jurisdiktieboekje (3), werd hij de eerste maal op 29 Juli 1840 voor de gewesten Brugge en Gistel goedgekeurd, twee jaar lang. In 1841 werden twee biechtstoelen in de kerk geplaatst (4) en voorzeker werden ze bezet door dezelfde Pater en zijn konfrater Petrus ; want op 3 Januari 1843 verneemt men (5) dat Justus en Bemardus wel de biecht van de kloosterlingen mogen horen, doch voor de gelovigen mochten het slechts Isidorus, Petrus en Judocus. Nog op 23 Januari 1844 waren er te Brugge slechts twee biechtvaders in de kerk, dezelfde

(1) D l. V , blz. 206, n. 2. (2) A C B . II, 7498, pp. 109-10. (3) I n B A B ..L o c .C it. (4) A C B . II 9018, p. 109. (5) A C B . II, 9 115. In B A B ., Loc. Cit., bew aart men nog de antwoorden van Petrus en Isidorus bij het schriftelijk jurisdiktie-exam en van 1 8 4 4 ; zo ook deze van Judocus en Franciscus v a n Uden in 1845.

42 8


als hoger. Al spoedig begonnen de Paters ook te prediken. Anselmus schijnt voor de kansel jurisdiktie te hebben gehad ; doch in Januari 1846 mocht hij nog geen biecht horen.

Verordeningen van 1842. — Corselis bleef dus nog altijd Visitator. In 1841 was hij te Rome en er werd verteld dat hij zou worden vervangen, zodat Eugenius van Rumilly op 20 Februari van dit jaar naar P. Justus schreef, dat hij zich met zijn opvolger zou moeten verstaan (1). Voor de Kapucijnen was het echter een geluk dat hij in bediening bleef. Toen hij einde Juli 1842 alle religieuzen had onderhoord, wachtte hij tot 11 Oktober om zijn verordeningen af te kon digen. Hij schreef voor, ze viermaal in het jaar in de refter voor te lezen (2). Dank zij zijn pogingen en de onloochenbare goede wil van de religieuzen, was de tucht in het klooster tamelijk goed. Iets nieuws was het voorschrift dat P. Gardiaan een raad moest hebben, die hij bij alle belangrijke beslissingen te raadplegen had ; hij bestond uit de 4 oudste Paters en de 2 oudste Broe ders, volgens orde van de professie. Als we hoger gezien hebben dat er in het klooster verschil lende richtingen werden vastgesteld en zo Corselis nu tot vrede en overeenkomst vermaande, volgt daaruit niet dat er misverstand of ruzie heerste ; Petrus getuigde uitdrukkelijk dat de liefde goed werd onderhouden, behalve o. a. door An selmus, meende hij. Isidorus klaagde dat er aan de Broeders geen onderricht werd gegeven. Corselis schreef dus voor, him iedere week over de christelijke lering en de observantie te onderwijzen. Nu had men ook een paar knechten aangeworven; zij waren het blijkbaar die als helpers van de Syndicus dienst (1) A CB . II, 9 1 0 9 . L ater scheen de N untius Pecci te Brussel, de toekom stige Paus Leo X III , Corselis w einig te waarderen. V gl. Mgr. d e T ’ S e r c l a e s , Le pape Léon X I I I , t. I (Paris-Lille 1 8 9 4 ) , pp. 1 2 1 - 2 3 '• A . S i m o n , Le Card. Sterckx, t. II (W etteren 1 9 5 0 ) , p. 5 2 en n. 6 . Men vergeet te gem akkelijk hoe m oeilijk de taak van de V isitator was, daar hij zelf nooit in een klooster had gewoond en praktisch de speciale organisatie van iedere Orde had moeten kennen. (2) Zie de tek st in B A B . en A C B . II, 9 0 1 8 , pp. 3 8 - 4 7 .

VERORDENINGEN VAN

1842

429

deden. Alhoewel ze overigens in het klooster allerlei werk verrichtten, klaagden Bernardus en Engelbertus dat men nog te veel op de hulp van andere leken beroep deed. Onder de Broeders was Antonius ziekenverpleger ; doch eveneens hielp hij de termijnbroeder en de tuinier, die waar schijnlijk een van de jongere religieuzen was. Termijnbroeder was toen Cornelius ; doch deze hielp ook de kok. Deze laatste was een Pater ; zijn naam wordt niet genoemd, doch stellig was het Henricus. Bernardus wees op het ongerijmde van de toestand ; de Pater deed beter het prediken te leren en hij kon zich door een Broeder laten vervangen. Petrus vond dat Cornelius best de keuken kon doen ; doch deze, daarover ondervraagd, antwoordde dat hij niemand kende die kok kon zijn behalve de Pater die het nu was ! Niettemin schreef de Visitator voor, dit ambt door een lekebroeder te laten vervul den. Vincentius was refterier, kleermaker en koster ; doch voor dit laatste ambt had hij tijd te weinig. Bernardus raadde aan, een Pater met deze zorg te belasten, wat Corselis dan ook voorschreef. Voor de missen die in de stad moesten worden gelezen, stelde Petrus voor dat iedere Pater dit op zijn beurt zou doen. We weten reeds dat men terugkeerde zonder eerst te ontbij ten ; Justus vond dat het voorschrift goed werd onderhouden. We hebben hoger reeds vernomen dat van dit jaar af één van de knechten onder de meditatie portier moest zijn en slechts voor dringende zaken iemand uit het koor mocht roepen. De grijze Augustinus klaagde over de nalatigheid van enkele religieuzen bij Officie en meditatie ; ook Natalis sprak in deze zin. De regelmatigsten waren nog Augustinus zelf en Justus. Felix vertelde dat P. Kustos soms moest luiden, als de Broe ders niet op hun post waren. Hij deelde mede dat ook Anselmus dikwijls uit het koor wegbleef, vooral ’s nachts. Judocus kwam gewoonlijk te laat ; misschien was het uit ziekte, doch Felix voegde er achterdochtig bij, dat men zich soms gemak kelijk inbeeldt ziek te zijn. Ook P. Kustos klaagde over de nalatigheid van Anselmus. Voor het overige oordeelde hij dat de meditatie nogal goed werd gevolgd. De Paters die bij

430

IV. N IEUW L EV E N . B. BRUGGE

de Kapucinessen en de Koletinen mis moesten gaan lezen, waren noodzakelijk ten dele van het gebed ontslagen. De schuldbekentenis was in het begin niet in gebruik ; méér dan ééns sprak men over de noodzakelijkheid om ze in te voeren ; in 1842 werd ze ten minste ééns in de week, b. v. ’s Vrijdags, verplichtend. Na het middagmaal ging men in de keuken koffie drinken, doch ondertussen werd er gepraat, althans volgens Felix. Daarop werd verboden dat nog iemand in de keuken zou komen. Ook onder het ontbijt werd er veelal gesproken, wat Justus als een misbruik brandmerkte ; Natalis had in het klooster iemand zelfs horen zingen ! Justus bekende dat hij de sleutels van de verschillende cellen niet bezat. Daarom werd nu in de voorschriften voorgehouden dat niemand het recht had om kisten of koffers gesloten te houden. Daar er echter sloten aan de deuren waren, mochten ze er aan blijven, maar overal moest de Overste binnen kunnen. Uit de mond van Petrus en Isidorus verneemt men dat Henricus en Vincentius met wereldlingen te familiair waren. Henricus kreeg overigens van de Visitator verbod om nog ergens binnen te gaan, wanneer hij in de stad mis had gelezen. Een ergerlijk misbruik was het, dat het klooster ’s Zondags op een herberg begon te gelijken, volgens de uitdrukking van Petrus. Mannen en vrouwen, vooral de leden van de broeder schappen, kwamen er drinken ; het was overigens de gewoonte dat al wie in het klooster kwam, op bier werd onthaald. Bernar dus en de grijze Angelus klaagden eveneens over deze mistoe stand. Ook op de marktdagen kwamen er velen iets gebruiken. De Visitator verbood daarom uitdrukkelijk, van af begin 1843 voor de leden van de broederschappen nog maaltijden op te dienen ; zelfs bier mocht men hun niet meer schenken. Voor de spreekkamers moest voortaan de bovenste helft van de deur in glas worden gemaakt. Gregorius, de man van het oude Caeremoniale, had reeds in 1839 verlangd, dat men op de dagen van « grote penitentie » op de knieën at, zoals het vroeger de gewoonte was, en dat men op Goede Vrijdag slechts brood en vruchten met bier zou eten. Eveneens verlangde hij dat men het oude gebruik weer

VERORDENINGEN VAN 18 4 2

431

zou invoeren, om dagelijks reeds om 11 u. te middagmalen en ’s morgens niet te ontbijten. Daar ook Augustinus dit ver langde, schreef Corselis het voor ; slechts voor ouden en zieken kon men een uitzondering maken en hen 's morgens ook iets laten gebruiken. Volgens de jeugdige Seraphinus gebeurde het dat klooster lingen in het geheim wijn dronken. Isidorus klaagde dat men een voorraad wijn had gekocht en dat er juist twee vaten waren binnengekomen. Dezelfde Pater vond het overigens een misbruik, aldus voorraden aan te leggen, ook van hout. In 1842 werden eindelijk schaal en offerblokken in de kerk afgeschaft. Doch op 13 Februari 1843 eiste Kardinaal Sterckx dat men de omhaling voor de hogeschool van Leuven ook in de kloosterkerken zou houden (1) en op 12 April van hetzelfde jaar kwam een dergelijk voorschrift vanwege Bisschop Boussen (2). In de diensten vanwege één of andere broederschap, in de Kapucijnenkerk gecelebreerd, werd er voor de onkosten, met verlof van Corselis, een omhaling gehouden ; maar dit ging de Paters niet aan. Het nodige werd zoveel mogelijk « in natura » gebedeld. Het voorschrift tegen alle geldgebruik werd goed onderhouden, behalve door Franciscus van Kersbeek, die zijn geld niet afgaf. Toen hij op 15 November 1841 was overleden, noteerde Cor selis, 12 dagen later, dat iedereen nu het verbod onderhield. Als gesupprimeerde religieus had de Broeder natuurlijk in geweten het recht om geld te ontvangen en te bewaren ; doch als hij te Brugge in het klooster wilde wonen, moest hij zich toch aan de voorschriften van het huis onderwerpen. Wél hoort men Isidorus, Petrus en Seraphinus klagen dat de Overste nog geld bezat en dat Natalis, Augustinus en Engelbertus er in hun eigen cel of bij de Overste bewaarden ; doch Justus verklaarde aan de Visitator dat er in het klooster geen geld berustte, behalve bij beide knechten. Corselis vergenoegde er zich mee, in de voorschriften nog eens te herhalen, dat niemand het recht had om geld te bezitten. Eveneens werd het verbod herhaald om iets voor vrije

(1) A C B . II, 9121.

(2) A C B . II, 9123.

432

IV. NIEUW LEV EN . B. BRUGGE

missen te aanvaarden. Slechts voor Bernardus werd een uit zondering gemaakt. Om zijn studies vóór zijn intrede te kunnen voltooien, had deze destijds 300 fr. moeten lenen ; hij zou het bedrag pogen terug te geven ; doch zo hij ’t niet kon, werd het hem kwijtgescholden. Tot dit doel mocht hij nu het hono rarium van zijn vrije missen gebruiken ; en wanneer alles vereffend zou zijn, zou hij zogoed als de anderen de algemene voorschriften onderhouden. Zelf bewaarde hij overigens het geld niet. En alhoewel Isidorus dit bij de Visitator als een mistoestand brandmerkte, verklaarde Justus dat alles in orde was. Voor de misintenties werd het geld, niet door een Pater, maar door een knecht aangenomen.

Personeel. — In 1839-45 waren de roepingen uiterst schaars. De énige die geprofest werd, nl. in 1841, was Sera phinus van Brugge (1). Een goed religieus, die echter geen dienst kon bewijzen behalve het goede voorbeeld geven, was de Spaanse missionaris Willelmus van Ugar, die op 19 Mei 1841 te Brugge aankwam en er een jaar verbleef (2). Te Velp hebben we herhaaldelijk religieuzen hun jubilee zien vieren. Te Brugge echter horen we daar niets van. Slechts P. Joachim, die pastoor was te Eernegem, kwam (als geboren Bruggeling) in het klooster zijn jubilee in 1842 uiterst plechtig vieren ; enkele dagen daarop deed hij het eveneens in de parochie waar hij pastoor was (3). Onder de sterfgevallen, hebben we vooreerst Franciscus van Kersbeek in 1841. Deze brave Broeder had wel de pretentie eigenaar van het klooster te zijn en daar er niemand van de oude kloostergemeenschap meer leefde om dit te betwijfelen, (1) Jan. V an Dam m e, geboren 14 O ktober 1820, zoon van Jan B ap tist en Teresia Hoest, beiden uit Brugge. Een andere Bruggeling volhardde niet, nl. F elix Pira, geboren 14 Mei 1823, wonend C. 9, n° 53 ; hij was clericus van M aart to t N ovem ber 1841 (ACB. II, 9144). L ater hoopte men op i st« M aart 1843 de kloosterknecht als Broeder in te kleden (G A B. V , Bruges, B rief van Bernardus 3 Jan. 1843). W e weten niet of hij novice werd, doch stellig heeft hij geen professie gedaan. (2) E l Mensajero Serafico, t. II, 1884-85, p. 325 ; I l d e f o n s o d e C i A u r r i z , Capuchinos ilustres, vol. II (Pam plona 1926), pp. 417-19 ; É F ., t. X L V I II, 1936, PP- 477 . 488 . 4 9 2 . (3) A C B . I, 7498, p. 109.

B e r n a r d in u s

van

U

den

,

D o e k te V e lp (1854) van C. J. G rips uit G ra v e. Litho te Keulen gedrukt.

F

r a n c is c u s

van

K

e r s b e e k o p z iin d o o d s b e d

.

PERSONEEL

433

heeft men dit goedwillig aanvaard. In het klooster hield hij termijn tot het einde van zijn leven ; maar wanneer hij dood moede thuiskwam, zuchtte hij : «Broertjes, Broertjes, mijn hart is nog jong, doch mijn benen deugen niet meer ! » Voor zijn deugd stond hij in de stad, ook bij rijken en machtigen, in hoog aanzien (i). We geven hier zijn portret op zijn doods bed ; het berust thans te Leuven, in 1925 door zijn naneven aan het klooster geschonken. Vanonder rechts stond de naam van de schilder, doch later heeft men hem doen verdwijnen. Carolus van Westouter overleed in 1842. Uit Belle was hij in 1792 naar Kortrijk en later naar Gent overgekomen. Na de opheffing van dit laatste klooster, vluchtte hij naar Italië en bleef, naar ’t schijnt, lange jaren in verschillende steden ; later kwam hij te Rimini en bleef er tot dit klooster eveneens werd opgeheven. Naar zijn land terug gekeerd, kwam hij te Brugge terecht. Als termijnbroeder scheen hij uit door een wondere eenvoudigheid, zodat hij dikwijls de pastoors waar hij logeerde tot pleizier diende. Oud en stram geworden, wilde hij eens de trappen afkomen, doch viel zo ongelukkig, dat hij aan het hoofd werd gekwetst. Nog twee jaar heeft hij aldus veel uitgestaan, eer hij het einde van zijn lijden vond (2). Na hem stierven nog Natalis van Tielen in 1843 (3) en Engelbertus van Nederokkerzeel in 1844 (4).

Een paar lastige m edebroeders. — Het klooster telde en kele elementen die last meebrachten en op 31 Augustus 1843 schreef Corselis naar Rome (5), dat alles veel rustiger was geworden en dat er veel méér vrede heerste, sedert dat drie lastige religieuzen verwijderd waren. De eerste was Arnoldus van Roksem. Daar hij in het kloos ter onverdraaglijk was, schijnt men eerst het plan te hebben gehad, hem tegen wil en dank uit de Orde te zetten. Aan een (1) (2) (3) (4) (5)

A CB . A CB . A CB . ACB. GAB.

II, 9161, pp. 4-5 ; Annuarium, fase. IV , pp. 102-03. II, 9161, p. 1 ; Annuarium, fase. IV , p. 101. II, 9161, pp. 3-4 ; Annuarium, fase. IV , pp. 105-06. II, 9161, p. 2 ; Annuarium, fase. IV, pp. 103-04. V, Personalia.

434

IV. N IEU W L E V E N . B. BRUGGE

zekere Vanhecke te Brussel vroeg Mgr. Boussen immers of een buitengezette religieus het recht had, om van zijn klooster een pensioen te eisen. Het antwoord was ontkennend ; maar de briefschrijver (31 Juli 1840) aarzelde toch ; hij had het zekerder gevonden, de zaak aan Rome voor te leggen (1). Gelukkig vroeg de Broeder zelf zijn sekularisatie, omdat hij oordeelde dat hij in het klooster zich zelf en anderen tot last diende. Reeds op 29 April 1841 schreef P. Generaal naar Justus dat de zaak aan de H. Kongregatie was voorgelegd (2). Op 10 Mei liet Rome de beslissing aan Corselis ; deze kon hem toelaten, buiten het klooster in wereldlijke kleding te leven, doch aan de essentialia van de drie geloften bleef hij gebonden. Op 19 Mei werd het antwoord door P. Generaal aan Justus medegedeeld (3) en op 9 Juni voerde Corselis dit uit (4). Men beweert (5) dat Arnoldus op 2 Juli naar Rome zou getrok ken zijn, doch elders vindt men daar geen bevestiging van. Hij reisde naar zijn geboortedorp en ging weer bij zijn familie wonen. Een andere lastige konfrater was Bernardinus van Ledegem. Op last van P. Generaal verbleef hij in 1841 in een kloos ter van Beieren (6). Omstreeks Nieuwjaar 1842 vroeg hij om van Provincie te veranderen ; daarop schreef P. Generaal op 22 Januari 1842 naar Justus (7), dat de Broeder zelf een aanvraag moest indienen en goed bepalen waar hij juist heen wilde ; Justus moest er, ten teken van toestemming, zijn handte kening op zetten. Onvoorziens, omstreeks Juni 1842, kwam hij te Brugge terug ; doch men weigerde hem te aanvaarden, omdat hij zich vroeger méér dan ééns openlijk weerspannig en opstandig had getoond. Persoonlijk wilde hij daarop met P. Generaal te Rome gaan spreken (8). Vóór het einde van het jaar was hij te Velp (9). In 1847 mocht hij als reisgezel Bernar(1) D it antwoord berust in B A B ., Loc. Cit., samen m et andere stukken aangaande Arnoldus. (2) A C B . II, 9110. (3) A CB . II, 9131 ; de tek st zelf berust in B A B ., Loc. Cit. (4) A C B . II, 9112, 9018, pp. 36-37. (5) A C B . 1 1 ,9 1 4 4 . (6) A C B . II, 9115. (7) A C B . II, 9114. (8) G A B . V, Bruges : brief van Corselis aan de Nuntius, om streeks Juni 1842. (9) A C B . II, 9115.

LASTIGE

MEDEBROEDERS. BONAVENTURA

V.

AMIENS 4 3 5

dinus van Uden naar het Generaal Kapittel vergezellen. Waar om hem dit voorrecht werd verleend, weten we niet ; wellicht wegens zijn talenkennis. Duits moet hij alleszins gesproken hebben en wie weet of hij in zijn geboortestreek geen beetje Frans had geleerd ? Of misschien was het eenvoudig om hem wat afleiding te geven en aldus tot betere gevoelens te bren gen ? Het was echter verloren moeite, want op 29 Juli 1850 schreef P. Generaal weer aan P. Kustos over zijn misdragingen en gaf als raad, hem naar een andere Provincie te sturen (i). In Januari 1851 trok hij dan met een wettige obedientie naar Lyon, doch van daar werd hij naar S.-Étienne verplaatst (2). Uit Frankrijk vroeg hij herhaaldelijk om naar België terug te mogen keren (3). Op 16 November 1853 kreeg hij eindelijk een obedientie voor Hazebroek en kwam er inderdaad (4). Hij leefde tot in 1875 en overleed te Brugge, in de Boeverie.

Bonaventura van A m iens. — De derde lastige konfrater, wiens vertrek aan Corselis veel genoegen had gedaan, zoals we hoger vernamen, was Bonaventura van Amiens. In 183940 studeerde hij een tijdje te S.-Truiden en in een brief van i 8te Januari 1840, door Dirix aan Corselis gestuurd, hoopte deze Pater dat God de student op de goede weg mocht bewaren. Deze bedenking voorspelde niets goeds en de toekomst zou bewijzen dat de ervaren P. Dirix juist had gezien. In Augustus 1840 was Bonaventura in zijn klooster te Brugge. Ondertussen had hij met Mgr. Dupuch, Bisschop te Algiers, onderhandelingen aangeknoopt, om in dit gewest te gaan arbeiden. We bezitten nog een brief van de Kerkvoogd, om te melden dat hij gaarne de gedane voorstellen aanvaardde. De bestemmeling, die wel Bonaventura blijkt te zijn, zou hij gaarne onder zijn priesters opnemen. Met deze brief kon de Pater te Toulon gratis op de staatsboten naar Algiers over komen. (1) A C H . I, 1800, 1807, 1831. (2) B rief van Bernardinus van Uden, 28 Januari 1851, in G A B . V , Cust. S S . Trin. (3) A C H . 2031, 2041, 2045. 4) A C H . I, 2207; I, Prov., 001, pp. 313, 317-18.

436

XV. N IEU W L E V EN . B. BRUGGE

Op 25 Augustus 1840 gaf Corselis hem het nodige verlof, samen met een aanbeveling (1). Hij werd ontslagen van het gezag van de Belgische Oversten, doch bleef onder de rechts macht van P. Generaal. Als wereldgeestelijke gekleed kon hij te Lyon naar het Kapucijnenklooster gaan, om de obedientiebrieven van P. Generaal af te wachten. Op 27 Augustus vertrok hij inderdaad uit Brugge (2). Op 17 November schreef hij uit Algiers naar Corselis, dat hij te Lyon bij de Paters de obedientiebrieven uit Rome gevonden had. In de eerste dagen van Oktober was hij reeds in Afrika. Hartelijk bij Monseigneur onthaald, mocht hij in zijn paleis wonen. Sedert 12 November was hij aalmoezenier voor twee militaire hospitalen, waar méér dan 4.000 zieken lagen, waaronder ook een 50-tal Belgen. Doch op 10 Mei 1841 schreef P. Dirix uit S.-Truiden aan Corselis dat, volgens een bericht van Mgr. Dupuch, aan Bona ventura het verblijf in het bisdom was ontzegd en alle priester lijke bediening verboden. Zijn misdrijf werd niet nader aan geduid, doch Dirix vermoedde dat er van drankzucht sprake moest zijn. Ondertussen kwam het uit, dat hij zonder wettig verlof naar Algiers was gereisd. Uit Lyon had hij wel geschreven dat hij daar brieven van P. Generaal had gevonden ; doch op 20 April 1841 schreef Eugenius van Rumilly (3) dat dit alle maal gelogen was ; hij moest als apostaat worden behandeld en men zou hem buiten de Orde zetten (4). Zo hij het waagde om te Brugge te verschijnen, moest men hem namens P. Gene raal mededelen dat hij gesuspendeerd was en geen voet meer buiten het klooster mocht zetten. Uit een brief van Bernardus van Ronse, Gardiaan, aan P. Generaal, op 3 Januari 1843 (5), vernemen we dat Bonaven(1) M inuut in B A B ., Loc. Cit. (2) Journal hist. et litt., t. V II , 1840-41, pp. 307, 472. Toen hij zou ver trekken, schreef de Bisschop hem d a t hij zoveel misintenties m ogelijk zou meebrengen, daar er ginder bijna geen te krijgen waren. D e Paters te Brugge hadden er te veel en we zien d at P. Generaal op 16 N ovem ber 1841 en 22 J a nuari 1842 bedankt voor het zenden van 400 en 940 intenties (ACB. II, 911314). (3) A C B . II, 9110. (4) A C B . II, 9114. (5) G A B . V , Bruges.

BONAVENTURA VAN AMIENS. BRUGGE

437

tura naar Amerika had willen reizen; doch het verlof kon hij niet krijgen, bij gebrek aan aanbevelingen en getuigschriften. Nu woonde hij in een burgerhuis te Lyon. Te Brugge hoopte men wel dat hij er nooit zou terugkeren... Op 22 Mei 1843 werd hij eindelijk gesekulariseerd (1). Wat er verder van hem is geworden, weten we niet. Dat Gregorius van Breda naar de missie van Curagao is afgereisd, hebben we reeds hoger vernomen ; doch dit was geheel in orde. Ook de Paters die later in Engeland zouden arbeiden, moesten in deze jaren bijna voor echte missionarissen worden gehouden. Terwijl dit alles in verre landen gebeurde en de Kapucijnen te Brugge ook wat moeilijkheden ontmoetten, bleven ze er toch altijd heel populair. Toen reeds was volle waarheid wat men in 1867 bij hun verhuizing naar de S.-Clarastraat op een zegeboog zou schrijven (2) : Kapucijntjes, bij de statie Waart Gij toch zo geern gezien, Om uw goedheid en bezorgdheid, Zo van arme als rijke liên. Kapucijntjes, blij van herten Is’t dat we U den Welkom biên. In ons streken, rijken, armen Zullen U nog liever zien ! Nu we hier de verplaatsing van het klooster in 1867 vermelden, moeten we er bij voegen dat de plechtige proces sie, die de Paters van de Vrijdagmarkt naar de S.-Clarastraat geleidde, een echte triomftocht was, waaraan verschillende duizenden mensen deelnamen, volgens G . G e z e l l e , die mede in de stoet stapte. De dichter vond dat bij de Kapucijnenpreek het voorbeeld nog méér sprak dan het woord, door hun

(1) Ibid., Personalia. e r v i c q , Op. Cit., p. 5 6 . Zonder scrupule liebben we op eigen hand in het tweede vers het woordje Toch bijgevoegd, om de versm aat te verbeteren ; om dezelfde reden hebben we in de 6 e regel W ij door W e vervangen.

(2) C é l e s t i n D E W

438


sprakeloze lessen van gelatenheid en « patientie met de Kapucijntjes » (i). Te Brugge zou het gevaarlijk geweest zijn, in het openbaar van de Kapucijnen kwaad te vertellen, gelijk men het ook laat opmerken voor Spa (2) en zoals de ongelukkige van Criekinge het te Brussel moest ondervinden (3). (1) Rond den Heerd, D l. II, 1866-67, blz. 228-31, ook herw erkt to t een boekje : S. Franciscus en de Capucijntjes te Brugge (Brugge [1867]); de tweede uitgave draagt de m elding : Tweede duist. — Voor het patientiekruid, zie Dl. IX , blz. 572. (2) D l. II, blz. 290. (3) D l. IX , blz. 297-99.

C. KUSTODIE EN PROVINCIE

Tekorten te Brugge. — Voor ieder was het duidelijk dat de herleving van de Belgische Kapucijnen niet wilde vlot ten. Terwijl de Rekollekten reeds in 1842 een Belgische Pro vincie konden inrichten, zaten de Kapucijnen nog altijd met het énige klooster te Brugge. In hun rangen telden ze geen sterke persoonlijkheid om leiding te geven, gelijk de Rekollek ten in de bekwame en ijverige P. Dirix vonden. Brugge bleef bijna zonder invloed naar buiten en novicen kreeg men er niet meer. Een gunstige omstandigheid om te komen tot een samen gaan met het veel bloeiender Velp, was vooreerst de aanwezig heid te Brugge van drie Noordnederlanders : Henricus van Nijkerk, Petrus van Hooge-Zwaluwe en Gregorius van Breda. Wanneer deze konfraters bij gelegenheid hun familie mochten bezoeken, zullen ze misschien ook Velp hebben aangedaan. Ook kwamen in 1836 twee Kapucijnen van uit Brugge naar het klooster te Meersel; we kennen echter hun naam niet en evenmin weten we of ze nog verder N.-O.-waarts zijn gereisd. In ieder geval was even vóór 15 Mei 1843 Petrus van HoogeZwaluwe in Velp op bezoek. Hij had daar op de invloed van Corselis gewezen en aangeraden op hem een beroep te doen, om het huis te Maaseik wellicht terug te kunnen krijgen. Later, op 30 September 1844, schreef Bernardus van Ronse een obedientiebrief voor Petrus van Hooge-Zwaluwe en Seraphi nus van Brugge, om de familie van P. Petrus en het klooster te Velp te gaan bezoeken ; ze mochten 20 dagen wegblijven. Het zal wel bij deze gelegenheid zijn, dat Petrus ook Meersel bezocht, waar hij echter, zoals hoger gezegd, een ongunstige indruk maakte. Daar men aldus Velp beter leerde kennen, ontstond het verlangen om ermede verenigd te worden. Te Brugge was er o. a. deze mistoestand, dat men er in het begin geen bekwame lektor had, terwijl Bonaventura van Schulen deze bediening te Velp tot ieders voldoening schijnt

440

IV.

N IEU W

LEVEN.

C.

KUSTODIE

EN

PROVINCIE

te hebben vervuld. In 1847 hadden de Paters te Velp inzake studie zelfs een betere naam, naar het schijnt, dan de Holland se Rekollekten. In een brief van Mgr. den Dubbelden stelde deze dit jaar de vraag, of men te Velp wellicht geen Paters had, « numero, aetate et scientia sufficientes », om een missie op Java te beginnen ; en hij voegde erbij, dat hij dit « apud PP. Franciscanos Minores magis adhuc desiderari suspicor » (1). Bonaventura was echter oud en soms ziek en we vragen ons af, of Bernardinus van Uden hem wellicht soms niet verving. Daarbij kwam dat men reeds in 1839 had vastgesteld, dat er te Brugge twee partijen waren. Nog duidelijker kwam dit bij de verkiezing van de nieuwe Overste in 1842 aan het licht, wanneer Petrus van Hooge-Zwaluwe slechts één stem minder kreeg dan Bernardus van Ronse. Reeds vóór de verkiezing had Judocus van Doornik de aandacht van de Visitator op deze toestand gevestigd ; alhoewel er daarom toch geen ver deeldheid heerste, merkte Br. Livinus te recht als een tekort op, dat men geen tweede klooster bezat, om beide partijen te kunnen scheiden. De vereniging met Velp zou hierin dus een oplossing brengen. De grote reden echter die men hiervoor deed gelden, was dat er te Velp méér observantie heerste dan te Brugge. Op 23 Januari 1844 zien we P. Isidorus van Sleidinge zich tot P. Generaal wenden (2), om naar Velp te mogen gaan wonen, daar de observantie te Brugge niet bloeide. Op dit verzoek schreef Corselis erbij, dat het waar was wat de Pater uiteen zette ; doch zo men hem het gevraagde verleende, was er veel kans dat P. Petrus zijn voorbeeld zou volgen ; en dan zou Brugge zijn twee énige biechtvaders moeten missen. Op dit verzoek kon dus niet worden ingegaan. Doch Corselis nam de gelegenheid waar, om er P. Generaal weerom op te wijzen, hoe dringend nodig het was naar Brugge Paters te sturen, die bekwaam waren om Overste enz. te worden.

Te Velp zal men aangaande de Brugse konfraters slechts vernomen hebben wat reizende Broeders soms kwamen vertel(1) Haarlemse bijdragen, Dl. IL , 1932, blz. 209. W e w eten dat kort daarop Petrus van Uithoorn inderdaad n aar d it gebied vertro k ; doch hij b lijk t m inder voldoening te hebben gegeven. {2) G A B . V , Bruges.

TEKORTEN TE BRUGGE EN TE VELP

441

len. Men had er wel Bernardinus van Ledegem, uit Brugge, op verzoek van Rome moeten opnemen, doch we vermoeden dat deze medebroeder als kennismaking weinig bemoedigend was. Op een toenadering wijst echter dat de kartabel voor 1841-45, blijkens de titel, zowel voor de Kustodie van de Allerh. Drievuldigheid als voor Vlaanderen was bestemd. In 1845 en 1846 verscheen er echter een voor de Kustodie alleen en in 1846 een voor Vlaanderen afzonderlijk. Te Velp was één der redenen voor aansluiting bij Brugge gelegen in het feit, dat men geen plaats meer had om nieuwe novicen aan te nemen (1), terwijl er geen kans meer was om de kloosters te Maaseik en te Geldern terug te krijgen. Geldmiddelen om een tweede klooster te bouwen waren overigens wel voorhanden en de fmanties waren blijkbaar niet slecht. In 1840-41 dacht men er zelfs aan, een vrome Bossche dame, die de zorg voor meer dan 300 arme kinderen op zich had genomen, een gift van fl. 1000 te schenken voor de aankoop van een noodzakelijke woning. 29 Juni 1841 schreef P. Gene raal Eugenius van Rumilly echter dat hij daarvoor geen verlof kon geven en dat ook de H. Stoel niet gemakkelijk de fakulteit daarvoor gaf. Het leek hem beter het geld maar te bewaren voor het klooster van Velp, dat het misschien wel nodig kon hebben, nu de Koning had toegestaan weer novicen aan te nemen ; nog verkieslijker was het een tweede klooster te kunnen openen, hetgeen in de gegeven omstandigheden toch niet zo moeilijk meer zou zijn (2). Ook 18 Oct. 1844 raadde Aloïsius van Bagnaia, als antwoord op een schrijven van 31 Juli van genoemd jaar, nog aan, de beschikbare gelden te bewaren voor het geval men in België of Pruisen een klooster zou kunnen terugkopen (3). In 1849-50 zou men het al kunnen aanwenden, toen men plan had het klooster van Velp, dat na de konfiskatie van de geestelijke goederen eigendom van de Staat was geworden, terug te kopen (4). In feite geschiedde dit eerst in 1893. (1) A C B . II, 3190, p. 12 7 ; Annuarium, fase. IV , p. 113. f2) A CH . I, 1359. (3) A C H . I, 1455. (4) A C H . I, 1745, 1754 ; A CH . Prov. I, 001, pp. 203-05 ; II, 001, pp. 239-40, 262.

442

IV.

N IEU W

L EV EN .

C.

KUSTODIE

EN

PROVINCIE

In alle geval was men in Velp met een aansluiting bij Brugge blij, zoals Bernardinus in zijn aanvraag voor Rome getuigde ; en dus zou men het ook doorvoeren.

De H ollands-Belgische Kustodie. — Op 17 Augustus 1845 schreef Corselis een obedientiebrief voor Anselmus van Tielt en Seraphinus van Brugge, om naar Velp te reizen. Ze mochten 8 dagen afwezig blijven en moesten op 23 Augustus terug zijn. Als doel van de reis wordt enkel aangegeven «ob rationes nobis notas ». Doch we weten dat ze dringend Bemardinus naar Brugge moesten uitnodigen, om alles te regelen. Deze vertrok inderdaad op 20 Augustus naar Vlaanderen, samen met de nog kranige jubilaris Lambertus van Reek (1). Bij zijn aankomst moest P. Kustos eerst met Corselis onder handelen en daarna schreef hij van uit Brugge naar Rome, op 28 Augustus, om de vereniging aan te vragen. Dit was het enige middel, zegde hij, om de Orde uit haar vernederende toestand, vooral in België, te redden. Zijn gezel, Lambertus van Reek, ondertekende als jubilaris mede het dokument, om de echtheid en het instemmen van de religieuzen te waar borgen (2) Te Brugge wist men wel dat daar ook iedereen voor de op lossing was gewonnen. Om zeker te zijn, werd op 31 Augustus een vergadering van alle geprofeste religieuzen belegd, onder voorzitterschap van Corselis ; en nu bleek ten overvloede, dat allen zonder onderscheid, Broeders zowel als Paters, de vereniging met Velp onder toejuiching aanvaardden. Nieu we kloosters, die eventueel in België zouden worden gesticht, moesten tot dezelfde gemeenschap behoren. Op i ste Septem ber was de tekst van de Gardiaan, P. Bernardus, klaar (3). Hij wees erop, dat het klooster te Brugge bleef kwijnen en dat men geen vooruitgang bespeurde ; er meldden zich geen (1) A C B . 1, 20.271. (2) G A B . V, Cust. S S . T rin . ; A C B . II, 20.455-57, 3190 pp. 126-28 ; A CH . I, 001, pp. 141-143 ; Annuarium , fase. IV , pp. 1 12-15. (3) A C B . II, 9129, 3190 pp. 128-29; A C H . I, 1477, 1488, 001 pp. 143-145; Annuarium , fase. IV , pp. 110-12. In deze gedrukte tek st w ordt h et begin, o ver de weinig voorspoedige toestand te Brugge, w eggelaten en door enige puntjes vervangen.

DE H OLLANDS-BELGISCH E KUSTODIE. EERSTE OVERSTEN 4 4 3

novicen aan en niemand was bekwaam om lektor of Overste te zijn. Corselis voegde zijn bekrachtiging bij de aanvraag. Hij prees de bloei van het klooster te Velp, die hij kende «testimoniis omni fide dignis », zoals het in de officiële tekst luidt ; de eerste redaktie was nog uitvoeriger, waar hij sprak van «plurimorum spectabilium sacerdotum, tum regularium tum saecularium, irrefragabili perseveranti testimonio ». Beide aanvragen werden te Rome gunstig onthaald. Op 31 Augustus keurde Gregorius X V I alles mondeling goed en op 30 September 1845 werd de nieuwe Kustodie officieel opgericht (1).

De eerste Oversten. — In de aanvraag, had men Rome verzocht om beide kloosters tot een Hollands-Belgische Pro vincie in te richten (2). Maar men merkte op, dat het aantal kloosters en religieuzen niet voldoende was, om reeds de titel van Provincie te dragen. Men kreeg dus een Kustodie, gelijk men toen een Kommissariaat heette ; doch de klooster lingen werden getroost met de bedenking, dat het verschil in de grond zonder belang was. Eveneens hadden Bernardinus, Bernardus en Corselis ge vraagd, om Kapittel te mogen houden. Voor een nieuwingericht gebied was dit echter ongewoon. Vandaar dat ook Rome ditmaal zelf Bemardinus tot Kustos benoemde, Ber nardus tot eerste Assistent of Definitor, met verlof om zelf nog een tweede aan te duiden ; daartoe werd dan Bonaventura van Schulen uitgekozen (3). In Oktober werd alles aan de religieuzen medegedeeld (4) en meteen kondigde men de benoe ming van de plaatselijke Oversten af : Petrus van HoogeZwaluwe en Lambertus van Reek te Velp, Ambrosius van Uden en Bemardus van Ronse te Brugge. (1) A C B . II, 3203, 3203bis-ter, 3204bis; II, 3 Ï90. PP- 129-31 ; A CH . I, 001 (pp. 145-147) ; 1500, 1503 ; BC., t. X , pp. 140-42 ; Annuarium , fase. IV , pp.

115 -17-

(2) In een ontw erp van 13 Augustus 1845 gebruikte men te Brugge de titel van Belgische Kustodie. (3) A C B . II, 3202-04, 3190 pp. 131. !33 : A CH . I, 001, p. 148. Op 6 Nov. 1845 volgde de bekrachtiging voor Bonaventura (ACH. I, 001, pp. 150-51). (4) A C H . I, 1507.

444

IV -

N IEUW

LEVEN.

C.

KU STOD IE

EN

PROVINCIE

Wegens de verre afstand, liet Rome toe van het één klooster naar het ander per spoor te reizen en daarbij geld te gebrui ken (i). Hetzelfde voorrecht kreeg Bernardinus, toen hij als Kustos in 1847 naar het Generaal Kapittel te Rome moest reizen ; dit was de eerste maal dat onze gewesten in de X I X e eeuw te Rome zouden worden vertegenwoordigd. Met haar 45 religieuzen maakte de Kustodie er natuurlijk een pover figuur ; doch Bernardinus kon zich troosten met de vaststel ling dat het in sommige andere landen nog slechter was ; Galicië telde slechts 37, Kroatië 30 en Ierland 14 religieu zen (2) ! Toen de eerste drie jaar waren verstreken, mocht men Kustodiaal Kapittel houden. Wegens de ongewone toestand, had Rome daartoe een speciale regeling goedgekeurd, die Bernar dinus op 6 Juni had voorgestcld (3). Stemgerechtigden werden beide Gardiaans, de drie leden van het bestuur der Kustodie en daarenboven twee diskreten uit ieder klooster, in plaats van één, zoals in de Konstituties was voorzien. Er zouden dus 9 stemgerechtigden zijn. De drie leden van het hoger bestuur waren herkiesbaar. Te Brugge werden als diskreten Bernardus van Ronse en Seraphinus van Brugge en te Velp Nicolaus van Amsterdam en Justus van Tielt aangeduid. De vergadering werd op 29 September 1848 te Velp gehou den ; men deed het bij voorkeur in dit klooster, officieel omdat daar de oude zetel van de Kustodie was, wellicht ook om de grijze PP. Bonaventura en Nicolaus de verre reis naar Brugge niet te doen ondernemen en vooral om de inmenging van Corselis te voorkomen (4). In het eerste scrutinium werd Sera phinus van Brugge met 6 stemmen gekozen en in het tweede, Bonaventura met 7, terwijl hij er eerst slechts 4 had gekregen ; ook Petrus en Nicolaus kregen de eerste maal elk 3 stemmen. Als Kustos werd reeds in het eerste scrutinium wederom

(1) A C B . II, 3203-04, 3190, p. 133, 9131 ; A C H . I, 1518, 001 pp. 150-51. (2) A C B . II, 1249-52 ; 3190, pp. 134-40, 142-43 ; A C H . I, 1545, 1580, 001 PP- 15 2-59 en 162-09. (3) A C H ., I, 001, p. 196. (4) Volgens P. Joseph van W aardam m e aan Mgr. Tanghe uiteenzette, ga f deze laatste beschouwing de doorslag.

DE EERSTE OVERSTEN

445

Bernardinus met 7 stemmen gekozen ; hij zelf had in deze verkiezing geen aktief stemrecht. Eén stem ging naar Sera phinus (1). Als plaatselijke Oversten kreeg men nu Seraphinus en Ambrosius van Uden te Brugge, Isidorus van Sleidinge en Matthaeus van Reek te Velp. Petrus van Hooge-Zwaluwe werd als Overste of Vikaris met de stichting van het nieuwe huis te Handel belast. Men zou kunnen vermoeden dat Matthaeus te Velp spoedig als Vikaris ontslag zou hebben genomen, daar men op 21 November 1848 te Brugge jurisdiktie voor hem vroeg. Doch daar hij in het Kapittel van 1851 weer als Vikaris van Velp verschijnt, moet men aannemen dat deze mogelijkheid is uit gesloten en hij slechts tijdelijk te Brugge jurisdiktie nodig had. In de verschillende benoemingen, ziet men in ieder kloos ter als Oversten een Hollander naast een Vlaming plaatsen. In 1845 waren het te Velp wel twee Noordnederlanders, doch Petrus van Hooge-Zwaluwe had zijn jeugd en heel zijn kloos terleven in België doorgebracht. Toen de oude Bonaventura in Januari 1850 overleed, liet P. Generaal Bernardinus vrij om zelf een plaatsvervanger aan te stellen. Hij nam dan dezelfde P. Petrus als Assistent, om aldus het nieuwe huis te Handel ook in het hogere bestuur te vertegenwoordigen (2).

Opbloei van Brugge. — Te Velp had men de oude tra ditie trouw bewaard, doch te Brugge was veel nog te her beginnen. Nu kende het klooster een nieuwe bloei, toen er uit Velp predikanten en biechtvaders werden gestuurd, die men dringend nodig had. Voor de kerk maakten de Br. Livinus en Bemardinus in 1846-47 twee biechtstoelen bij. Nu kon men ook apostolaat buiten de stad beginnen. De oude Brugse devo ties werden heringericht ; S. Donatus hebben we reeds hoger vermeld ; doch op 5 Mei 1846 verkreeg men ook aflaten voor

(1) A C B . II, 1249, 9137, 3190 PP- 154-57 ; A C H . I, 1664, 1675, 001 (p. 199). (2) A C H . I, 001, pp. 205-06.

446

IV. N IEUW L E V E N . C. KU STOD IE EN PROVINCIE

S. Antonius (i) en op 3 December 1849 voor O. L. V. van Smarten (2). Voor de Derde Orde echter ontmoette de Gardiaan Ambro sius van Uden een erge moeilijkheid. In de stad bestond een oude vergadering, waarvan in de Franse en de Hollandse tijd Seraphinus van Oostende, sedert de dood van de Rekollekt Hubertus Thienpont, de leiding hield. Toen hij oud werd, was er geen geschikte Pater voorhanden om hem te vervangen, zodat hij reeds in 1819, 3 jaar vóór zijn dood, de taak aan de wereldgeestelijke Karei Pollet overliet. In April 1833 werd deze door Petrus Denis vervangen, die, evenals zijn voorgan gers, alle vergaderingen in de Kapucijnenkerk hield. Einde 1847 weigerde Ambrosius van Uden echter het gebruik van de bidplaats. Waarom hij aldus te werk ging, zal wel niet zijn dat hij tegen zo’n vergaderingen gekant was ; want op 6 November 1845 had Bernardinus voor Gardiaans en Vikarissen de fakulteit gekregen, om vrouwen zowel als mannen in de Derde Orde in te kleden (3) ; ook bestuurden de Paters te Velp in Juni 1846 zo’n vergadering te Grave (4). Het optreden van P. Ambrosius schijnt hierdoor te verklaren, dat hij het on redelijk vond de leiding bij een wereldpriester te laten en toch bij de Kapucijnen te vergaderen. Daar er in de stad geen Rekol lekten waren, had hij het voorzeker passend gevonden, daartoe liever een Pater uit Brugge aan te stellen, toen in 1848 toch een nieuwe direkteur moest worden benoemd. In de stad bleef de Derde Orde niettemin bestaan ; doch daar ze bij de Paters was buitengezet, verhuisde ze naar de kapel van de Iozeiienen en later naar Blindekens. In 1848 werd Ambrosius echter door Seraphinus van Brugge als Gardiaan vervangen. Deze betreurde wellicht de maatre gel van zijn voorganger en trachtte de vergadering weer in de Paterskerk te vestigen ; doch de Rekollekten herinnerden eraan dat de sodaliteit van rechtswege vroeger onder hun (1) A CB . II, 3205bis. V oor de Broederschap bij de Brugse Kapucijnen drukte kanunnik G. F. T a n g h e om streeks deze tijd een niet gedateerd Handboeksken (Brugge). (2) Annuarium, fase. IV , pp. 30-31 ; vg l. A CB . II I, 7003. (3) A C H . I, 1518, 001 (pp. 150-151). (4) U T ., Dl. V I, 1939-42, blz. 315-16.

O PBLOEI VAN BRUGGE. GELIJKSCH AKELING

leiding stond. Seraphinus ijverde dan voor het Koordje van S. Franciscus en stichtte er een afdeling van, waarvoor hij in 1849 een Hand-Boekje liet drukken (1). In 1851 richtte hij zelfs in het klooster, met goedkeuring van het bisdom, een nieuwe fraterniteit van de Derde Orde op (2), die spoedig een hoge bloei bereikte. Velen kwamen van de oude vergadering naar de nieuwe over en in 1893 telde deze bijna 400 leden, terwijl Blindekens er nog 79 hield ; in 1952-53 sloten de overle venden zich meestal bij de Kapucijnen aan (3). De Kapucijnen werden in de stad zo populair, dat ze in het stadshospitaal, waar ze dagelijks dienst deden, al hun medikamenten gratis ontvingen (4).

Gelijkschakeling van beide k lo o sters. — Bij de vere niging woonden te Brugge 15 religieuzen, nl. 6 lekebroeders en 9 priesters, waaronder 3 biechtvaders, 4 predikanten en 2 Paters zonder jurisdiktie. Velp echter telde toen reeds 26 reli gieuzen, nl. 11 priesters, 7 Broeders, 5 subdiakens, 2 clerici novitii en één Tertiaris. Het is merkwaardig dat Velp zoveel later is begonnen novicen aan te nemen en toch reeds zoveel méér religieuzen telde. Bij de vereniging, kenden de religieuzen van beide huizen elkaar natuurlijk niet. Ten dele hadden ze verschillende gewoonten en gebruiken. Ook het dubbel politieke regime kon moeilijkheden meebrengen. Daarbij kwam dan nog de be hoefte om in België, ook te Brugge, min of méér met het Franse taalgebruik vertrouwd te zijn, wat voor de Hollanders een moeilijkheid w a s ; daarom werd voorgeschreven dat 's middags zowel als 's avonds, te Velp en te Brugge, ten minste één lezing in het Frans zou worden gehouden (5). Niettemin merkt men spoedig dat verschillende Paters uit Velp liever in het gemoedelijke Zuiden leefden dan in het stijve Noorden, liever in een stad gelijk Brugge dan in het onbeduidende Velp, liever in een uitgesproken Katholiek gewest dan in een land waar men zo dikwijls op andersdenkenden botst. (1) E xem plaar in A CH . (2) A C B . II, 12.054. (3) Aenteeken-Boeh der vergaedering, (HS. thans bij het bestuur in de B oeveriestraat). (4) A C B . II, 9018, p. 55. (5) A C H . I, 1631.

448

IV.

N IEUW

L EV EN .

C.

KUSTODIE

EN

PROVINCIE

We hebben reeds gezien, hoe men ernaar streefde om onder beide Oversten van de kloosters de twee nationaliteiten te vertegenwoordigen. Ook de onderdanen liet men samen wonen, om elkaar te leren kennen en waarderen. Te Brugge plaatste men aldus in 1845 verschillende Hollanders, vooral jongeren, zoals blijkt uit het verlenen van jurisdiktie door de Bisschop. Behalve de nieuwe Gardiaan, Ambrosius van Uden, kwamen aldus Petrus van Uithoorn en Honorius van Venlo. In 1845 deed Franciscus van Uden eveneens zijn jurisdiktieexamen (1). Bernardus van Gent kwam wellicht wat later ; voorlopig werd hij goedgekeurd tot het schriftelijk examen van 1848. Er werden voorzeker ook lekebroeders uitgewisseld, doch we kennen geen namen ; ook Paters zonder jurisdiktie, zoals Antonius van Lit, die te Brugge als koster op 6 Januari 1848 overleed. We hebben reeds vermeld dat op 21 November 1848 jurisdiktie voor Matthaeus van Reek werd aangevraagd ; dezelfde dag gebeurde dit eveneens voor Lucas van Schalk wijk, Gregorius van Millingen en Alfonsus van Grave. Augus tinus van Boekel was te Velp biechtvader, toen hij in 1848 naar Brugge werd gestuurd ; daar overleed hij in 1851. We weten niet, of hij er jurisdiktie had, doch dit zal wel. Gelijk aldus Hollanders naar Brugge kwamen, gingen ook Vlamingen naar Velp. We kennen enkele namen door de lijsten in de bevolkings registers op het Brugse stadhuis ; doch soms werd de aan gifte eerst gedaan, nadat de religieuzen reeds een jaar ver trokken waren. Br. Bernardinus van Ledegem woonde nog immer te Velp. In 1845 kwam er als nieuwe Gardiaan Petrus van Hooge-Zwaluwe, samen met de gewezen Kustos Justus van Tielt. In 1848 trok Isidorus van Sleidinge erheen als Gardiaan, samen met Bernardus van Ronse en Br. Corne lius van Dudzele. Ook Anselmus van Tielt werd er in 1850 geplaatst. De observanties en gewoonten waren ten dele verschillend en in het belang van vrede en eendracht moest dit ook gelijk (1) L ater, in 1851, werd hij te Brugge Gardiaan. Zijn portret, geschilderd door Dinnewet, berust in de spreekkam er van de Boeveriestraat ; een ander heeft men te Velp (F L „ Dl. X V II, 1934, bIz- 4 4 1)-

GELIJKSCH AKELING VAN B EID E KLOOSTERS

449

geschakeld worden. Te Brugge schijnt het nodig geweest te zijn, op het strenger onderhouden van het stilzwijgen aan tafel te wijzen (i) ; daar moesten ook de sloten van de cel deuren worden verwijderd. We vernemen niet dat er te Velp tussen beide nationalitei ten ooit botsingen zijn geweest. Op 20 Februari 1846 schrijft Bernardinus hoe blij hij is, dat men te Brugge zo goed overeen komt (2) en nog in 1848 heerste rust en vrede in heel de Kus todie (3). Te Brugge echter moet Br. Livinus van Oudenburg in 1848-49 in een toestand van ziekelijke overspanning ver keerd en aan vervolgingswaanzin hebben geleden. Aan Cor selis schreef hij twee nog bewaarde apokalyptische brieven, om te zeggen dat men hem vervolgde, doch dat hij slechts aan God, zelfs niet eens aan de Paus, rekenschap had te geven en overigens niemands gezag erkende !... In 1852-53 ontstond te Brugge echter ruzie aangaande de novice Bruno Pierret van Veurne, die de Hollanders voor ongeschikt hielden, terwijl de Vlamingen hem trachtten te behouden. Men beriep zich op de E. H. Scherpereel, sekretaris van Corselis en Rome zelf moest er tussenkomen. De Span jaard Willelmus van Ugar, die weer in België vertoefde en de bediening van Socius waarnam, vond de stemming tegen de novice onrechtvaardig. Dit was ook de overtuiging te Rome, nadat Bruno er persoonlijk zijn geval was gaan verdedigen ; niettemin kon hij niet weer worden aanvaard (4).

Het noviciaat. — Einde 1846 was het noviciaat naar Brug ge overgeplaatst (5), alhoewel er de volgende maanden te Velp nog professies werden afgenomen. Seraphinus van Brugge werd novicenmeester in zijn geboor testad ; doch toen hij in 1848 tot Gardiaan werd aangesteld, (1) A C B . II, 1263. (2) A CB . II, 3 i ° 5 (3) A C B . II, 3190, p. 155. (4) A C B . II, 3190, pp. 207-11 ; 7294, pp. I 3_I4 ■A CH . I, 2075, 2086, 2154, 2193, 001 (pp. 268-73). Op 15 A ugustus 1853 was hij te Veurne uit Rome terug. Hij eindigde m et naar het H. Land te trekken, w aar hij in het klooster op de Karm elusberg lekebroeder werd ; hij stierf aldaar op 21 O ktober 1867, onder de naam van Br. Bruno van S. Teresia (volgens een mededeling van zijn neef en petekind, pastoor Benoit Pierret). (5) Zie de dagorde, U T ., Dl. V , 1936-39, blz. 353' 5^-

450

IV.

NIEUW LEV EN .

C. KUSTODIE EN PROVINCIE

kreeg hij als opvolger Alfonsus van Grave. In 1849-50 deed de toekomstige Provinciaal Benvenutus van Rotterdam te Brugge zijn noviciaat. Ook enkele Belgen begonnen zich aan te mel den, terwijl dit vóór de vereniging met Velp niet meer gebeur de. Paschalis van Lochristi deed professie in 1847 '> °P hem volgden Ildefonsus van Brugge en Archangelus van Antwer pen in 1849, alsook Joachim van Antwerpen in 1850 (1). Toen het noviciaat in 1852 naar Edingen zou verplaatst wor den, deden ditzelfde jaar te Brugge niet minder dan vier Bel gen professie : Camillus van Brugge, die reeds priester was, Mauritius van Turnhout en Marcellinus en Norbertus, beiden uit Antwerpen. B e r n a r d u s v a n R o n s e was zo blij om de voorspoedige aangroei van het personeel, dat hij ter ere van de geprofesten te Brugge bij Vandecasteele-Werbrouck een Zegenwensch en aenmoediging van 13 blz. liet drukken. Het gedicht is niet ondertekend, doch stellig is het van zijn hand (2). Op 1 Mei 1848 eindigde een novice de Vlaamse vertaling van de M iroir de la vie religieuse van L u d o v i c u s v a n B o u v i g n e s en onder elkaar lazen de fraters de redaktie en ze verbe terden ze ook samen (3). Daar men dit een « Vlaemsche » verta ling heet, zou men geneigd zijn, ze aan Ildefonsus van Brugge toe te schijven, de enige Zuidnederlander die tot dit noviciaat behoorde ; doch deze titel is van de hand van Seraphinus van Brugge en in de tekst wordt de lange A regelmatig door AA, niet door AE, weergegeven, wat wel op Noordnederlandse oorsprong wijst.

(1) Deze stierf reeds het volgende jaar. Een geschilderd portret, op zijn doodsbed, hangt te A ntw erpen in de tweede sakristie. (2) Toen de tek st klaar was, heeft de dichter er, blz. 10, nog tw ee verzen ter ere van W illelm us van U gar bijgevoegd. D a t dit achteraf werd ingelast, b lijkt hieruit, d a t het gedicht overal een regelm atige afwisseling van twee staande naast twee slepende rijmen vertoont, terw ijl er hier vier slepende op elkaar volgen. W e zeggen dat het gedicht niet is ondertekend ; dit is echter wél het geval m et twee andere gedichten, die Bernardus voor de professie van zijn zuster, Celina Van den Daele, liet drukken. T e Brugge was ze in het klooster van de Potterie ingetreden, onder de naam van Zr. B eatrix ; op 7 Juli 1848 deed ze er professie. De gedichten zijn ondertekend : Cecin. Pat. Fr. Bern., Cap., Def., V ic. Conv. Brug. en werden te Brugge bij C. D e Moor gedrukt (4 blz. 8°). V an deze drie gedichten berusten exem plaren in A C B . (3) A C B . III, 5012.

NOVICIAAT EN STUDIES

451

We weten overigens niet, of de novicen, om tijd te win nen, wellicht ook met theologie bezig waren of lessen volg den ; in 1870 schrijft men, dat er in het noviciaat tot dan toe veel aan studie werd gedaan, doch toen schafte men het af (1). In 1848-49 vernemen we dat Bernardinus aan het bisdom een getuigschrift vraagt, dat Matthias van Groenlo en Ildefonsus van Brugge tijdens hun noviciaat theologie hebben gestudeerd, wat dan later bij de wijdingen voor het vereiste aantal studiejaren van belang kan zijn (2) ; doch dit bewijst niet dat ze werkelijk lessen volgden.

De studies. — Lang heeft de Kustodie (en later ook de Provincie) gesukkeld, omdat men geen bekwame lektoren beschikbaar had. Bonaventura van Schulen overleed te Velp in 1850 ; men gaf hem nog wel de titel van lektor, doch les sen gaf hij niet meer. Onder zijn leiding begonnen de studen ten te Velp nog de Logica op 28 Mei 1844 en het traktaat De actibus humanis op 10 Maart 1845 (3) ; doch spoedig na de vereniging met Brugge, werden allen daarheen gestuurd en onder de leiding van Judocus van Doornik gesteld. Op 11 December 1845 vroeg Bernardinus immers dat Mgr. Boussen de studenten Matthaeus van Reek, Marcus van Uden, Lucas van Schalkwijk en Gregorius van Millingen tot diaken zou wijden, een bewijs dat ze te Brugge woonden ; we weten dat ook Alfonsus van Grave, Laurentius van Reek (4) en alle jongeren te Brugge de lessen volgden. Het was echter een ramp toen Judocus op 5 Mei 1846 onvoorziens overleed. Reeds in Februari moet Corselis erop hebben aangedrongen, om nog een tweede lektor aan te stellen, daar één voor alle vakken te weinig was. Op 20 Februari beloofde Bernardinus dat hij er nog een zou pogen te vinden ; daar hij er echter geen beschik baar had, ook niet eens na de dood van Judocus, bleef er hem (1) A C B . II, 3200, p. 125. (2) Deze tekst, even als bijna alles w at hier en hoger wordt geciteerd, berust in B A B ., Dossier Corselis. (3) A C B . II, 9125. (4) T e Brugge bij Vanhee-W ante, drukte deze een ongedateerd gedicht, opgedragen aan de Heer Martinus Roovers, student te Gem ert (ACH., Personalia).

452

IV. N IEU W LEV EN . C.

KUSTODIE

EN

PROVINCIE

niets anders te doen, dan zelf de bediening te Brugge te gaan vervullen. Reeds op n Mei was hij er ; doch toen hij, kort na 6 Juni 1846, naar P. Leonardus schreef (1), was hij weer te Velp. Niettemin wordt hij in veel teksten uit beide volgende jaren te Brugge gesignaleerd. Nog op 6 Juni 1848 ontmoet men hem in dit klooster (2) en op 8 Augustus 1848 roept hij van daaruit het Kapittel bijeen (3). Dit komt overeen met zijn eigen getuigenis (4), dat hij méér dan twee jaar te Brugge lektor is geweest. Einde 1848 was hij te Velp terug en werd hij er hetzelfde jaar door Mgr. Zwysen tot examinator synodalis benoemd (5). Wie hem te Brugge opvolgde, weten we niet met zekerheid ; we vermoeden Franciscus van Uden of Gregorius van Millingen, of waarschijnlijker beiden samen. Stellig woonden ze toen te Brugge en zijn ze in niet bepaalde jaren lektor geweest ; Gregorius was het stellig in 1851-52 ; we weten overigens dat ook Anselmus van Tielt en verschillende anderen met deze bediening werden belast. In 1851 poogde men uit Tirol een lektor te krijgen (6). Later, in 1869, kwamen twee Italianen om dit gewichtige ambt te vervullen. En zelfs nadat Piatus van Bergen in 1872, dadelijk na zijn professie, zijn lessen in moraal en kerkelijk recht had ingezet (7), begon kanunnik Lahousse te Brugge nog zijn theologische voorlezingen, in de eerste helft van 1874 (8).

(1) A CB . I, 20.272. (2) A C B . II, 3190, p. 155. (3) A C B . II, 1249, p. 4. (4) A C B . II, 3224. (5) A C B . II, 7138. (6) A C B . II, 3190, p. 188. (7) A C B . II, 3190, p. 458. In 1877-78 was er ernstig sprake van, d a t prof. M oulart van L euven het voorbeeld van zijn oud m eester en boezem vriend P. Piatus zou volgen en eveneens K ap u cijn worden. W egens de geweldige beroering rond zijn standaardw erk L ’Église et l ’État werd gevreesd dat Rom e h et zou veroordelen ; en in d it geval w erd zijn professorschap te Leuven onm ogelijk en zou hij religieus zijn geworden. Daarop zinspeelt K an. De Baets, waar hij in zijn lijkrede getuigt, d at M oulart « rêvait le calme austère du cloitre... II v iv a it en moine dans la solitude de sa demeure, aussi fidéle a la règle de vie q u ’il s ’était prescrite, que si elle lui eüt été imposée par l ’obéissance » (Annuaire de l'U n iv . Cath. de Louvain, année L X I X , 1905, p. L X V ). (8) Mededeling van één zijner eerste studenten, L ibertus van Mechelen ( i ,te Jan. 1919).

STUDIES. V ER D ER E ONTW IK KELIN G

453

Verdere ontwikkeling. — Aldus was de grondslag voor een nieuwe Provincie gelegd. Verder verhalen we de gebeur tenissen slechts heel beknopt. De stichting te Handel in 1848 hebben we reeds vermeld. Edingen volgde in 1850, dank zij de mildheid van de adellijke familie van Arenberg, met wie Bernardus van Ronse in 1845 betrekkingen had aangeknoopt, nadat hij op het einde van het vorige jaar de gewezen Kapu cijnenkerk had bezocht (1). Op verzoek van gelovigen en gees telijkheid ontstond Brussel in 1852 (2). Voor de aankoop van het nodige terrein, dat zij overigens als voordelig gelegen had aangeprezen, leende de Hertogin van Arenberg een groot bedrag. Bij de kerkwijding op 19 Januari 1853, hield pastoor Vervloet, van de Miniemen, een feestmaal, waarbij de wel doeners Felix van Merode, Baron de Coulmont, de Syndicus Graaf van Merode-Westerlo en anderen aanzaten (3). De al lereerste Syndicus was de Wouters d’Oplinter (4). Hazebroek volgde in 1853, na een Vlaamse missie in 1851 met ongehoorde bijval door Seraphinus van Brugge en Isido rus van Sleidinge te Morbecque gepredikt. Jammer maar, dat men na enkele jaren het klooster moest opgeven ! Bij de belangrijke stichting te Antwerpen (5) werd door deken Beeckmans de kerk op 21 November 1856 ingewijd. Bij deze gelegenheid hield de Syndicus Graaf Gerard le Grelle een groot feestmaal, waarbij de Nuntius Gonella mede aanzat ; alle pastoors uit de stad en talrijke geestelijken en klooster lingen waren eveneens uitgenodigd (6). Deze voorspoedige ontwikkeling had de verdienstelijke Bernardinus van Uden slechts ten dele mogen beleven, daar hij in 1854 veel te vroegtijdig overleed, door allen betreurd. (1) A CB . II, 9127. H ertog Engelbert van Arenberg (f 1875) was de K a p u cijnen uiterst genegen. Soms kwam hij onvoorziens te Edingen middagmalen, ging regelrecht naast P. Gardiaan zitten en wilde niets anders gebruiken dan w at de religieuzen kregen. Hij vond er zijn pleizier in, m et de Hollanders Frans te praten ! Ignatius van Os nodigde hem eens uit om te komen m iddag malen, « paree cju’on aurait un calcon ». H et woord Dindon kende P . Gardiaan blijkbaar niet (Herinnering van Apollinaris van Edingen, in 1906 door Mgr. Tanghe genoteerd). (2) A C B . II, 7495(3) G A B . V, Cust. S S . Trin. (4) A C B . II, 7503-04. (5) A CB . II, 3241. (6) A C B . II, 1 1.030.

454

IV - N IEUW l e v e n .

c.

k u s to d ie

en

p r o v in c ie

In 1857 werd de Kustodie tot de rang van Provincie ver heven. Rome gebruikte daarbij de oude titel van Provincia Flandro-Belgica. Dit was echter verkeerd, daar men reeds het klooster te Edingen, van de Waalse Provincie, had herin gericht en nog andere dergelijke plannen koesterde. Vooral vergat men te Rome dat het grondgebied thans onder Neder land en België was verdeeld. Toen men dit aan het Generaal Bestuur liet opmerken, kreeg men verlof om de naam naar goedvinden te wijzigen ; en onder de titel van Hollands-Belgische Provincie werd het dekreet hier afgekondigd (1).

Moeilijkheden te Brugge. — In 1865 kreeg men eindelijk Meersel terug. Doch rond dezelfde jaren geraakte men te Brug ge in moeilijkheden met Mgr. Faict. Door de onteigening van het klooster naast het station, waren verschillende duizenden gelovigen veel te ver van de bestaande kerken verwijderd. De Bisschop verlangde daarom dat het nieuwe klooster in de Boeveriestraat kwam. Dit begrepen de Oversten ; doch een geschikt terrein konden ze er niet kopen. Ze verlangden overigens een ruim gebouw, met mooie tuin, zoals ze gewoon waren ; en daar men de gelegenheid vond om een prachtig terrein in de S.-Clarastraat te bemachtigen, zou men zich daar gaan vestigen en dan in de Boeveriestraat met een klein hospi tium tevreden zijn. De meningen kunnen natuurlijk verschil len aangaande de doelmatigheid van twee huizen in dezelfde stad, als het ten minste geen echte grootstad is. De Bisschop was erg misnoegd. Hij was het te méér, omdat hij gemeend had het hoge bedrag dat de Paters voor hun onteigend kloos ter was toegewezen, te kunnen opstrijken en voor hen het schamele verblijf van de Kapucinessen in de Boeveriestraat, naar het schijnt, te doen ontruimen. Ook toen Caelestinus van Wervik hem zocht te winnen voor een tweede Kapucijnenstichting, een hospitium, in de Boeveriestraat, werd dit geweigerd. Hij zou er Passionisten plaatsen. Wegens tekort aan personeel konden dezen het niet aanvaarden. Ook de Redemptoristen en de Rekollekten weigerden ; deze laatsten vreesden dat ze te

(1)

bc

., t. X , p. 3 5 5 ; A C B . II, 1380, 3251, i i . 150 pp. 14-15.

V ERD ERE ONTW IKKELING. M OEILIJKHEDEN TE BRUGGE

455

Brugge niet zouden kunnen bestaan. Later verlangden ze er echter wel degelijk een stichting, doch toen kwam de tegen stand vanwege de bevolking, die de Kapucijnen terugeiste ; ook de geestelijkheid vreesde dat deze Paters te Brugge hun plechtige diensten voor de overledenen, gelijk ze te Tielt gewoon waren, zouden willen invoeren. Noodgedwongen moest de Bisschop dan wel de Kapucijnen aanvaarden. En nu kon den dezen gratis het huidige terrein krijgen, waarvoor men vroeger een overdreven prijs had gevraagd. Terwijl deze moeilijkheden aan de gang waren, moest Caelestinus van Wervik in 1867 als Provinciaal worden vervangen. Daar beide Hollandse Definitoren, Seraphinus van Grave en Willibrordus van Kabauw, oordeelden dat hij alleen be kwaam was om aan het bisdom het hoofd te bieden, wisten ze te Rome verlof te bekomen om hem te mogen herkiezen, wat te dien tijde heel uitzonderlijk was. De Belgische Definitoren, Camillus en Seraphinus, beiden van Brugge, verkozen de aanvraag niet te ondertekenen. Niettemin werd de aftredende Provinciaal reeds in het eerste scrutinium met 15 stemmen, tegen 5 aan Benedictus van Asten, weer voor 3 jaar beves tigd (1), een klaar bewijs dat men over zijn beleid tevreden was. Deze moeilijkheden hebben we uitvoerig uiteengezet, omdat ze voor de Provincie nog andere onaangename gevolgen hadden. Dit ondervond men vooreerst te Roeselare. Daar had men in een volkswijk de huidige O.-L.-V.-kerk beginnen te bouwen, doch de middelen ontbraken om ze te voltooien. Pastoor Syoen verlangde er Kapucijnen te vestigen en graag zouden dezen in de stad een stichting hebben begonnen. Wel hadden ze bezwaar tegen het overnemen van de gebouwen, daar een gedeelte ervan was ingestort en men geen waarborgen had voor de stevigheid van wat nog rechtstond. Ook zou de kerk drie beuken tellen, wat voor Kapucijnen niet paste. Overigens was er naast het gebouw niet voldoende plaats voor klooster en tuin beschikbaar ; doch de volkswijk vonden ze overigens (i) A C B . II, 3190, pp. 372-84 . 387. 4° 9. 4 r 3 -i6 ; 3200, pp. 61-82.

456

IV.

N IEUW

L EV EN .

C.

KU STOD IE

EN

PROVINCIE

gans naar hun verlangen. Dit was in 1866. De Bisschop wei gerde echter daar Kapucijnen te laten komen ; hij zou er Redemptoristen vestigen, wat Syoen eerst radikaal weigerde ; doch voor de Bisschop moest hij wel kapituleren. De Redemp toristen kwamen dus en, zoals te voorzien was, bouwden ze niet in een volksbuurt, doch in het centrum van de stad (2). Had men met het bisdom in betere verhoudingen gestaan, dan had men waarschijnlijk ook Menen kunnen terugkrijgen, waar kerk en klooster nog in stand waren gebleven ; doch in 1873 werd daar een parochie gevestigd. Voor Kortrijk toonde Mgr. Faict zich echter inschikkelij ker. Hij gaf zijn toestemming, toen pastoor-deken Van de Putte in 1874 verlangde dat de Kapucijnen er zouden terug keren, en wél in de buurt van hun oud klooster. Dit was in Overleie, waar daarna de grote kerk van S. Elooi is gekomen. De Broeders die daar school hielden, zouden zich elders vestigen ; de kapel, het klooster en de aanpalende huizen van de hospitiën zouden aan de Paters worden geschonken. Doch alles mislukte, door de onbescheidenheid van een paar onder pastoors, waaronder voorzeker G. Gezelle ; de priesters maak ten het plan voorbarig ruchtbaar, zodat de politiek er zich mee ging moeien (1).

Andere stichtingen. — Ook in Wallonië zocht men uit breiding. Voor Bergen werd door kanunnik Desquesnes in 1853 een bedrag van 73.000 fr. geschonken ; doch Mgr. Labis, Bisschop van Doornik, vroeg uitstel en eerst in 1863 verlangde hij dat er een klooster kwam. Daartoe werd dan het gebouw van de gewezen Kapucinessen aangekocht, waar de Paters thans nog gevestigd zijn. In 1873 was er ook sprake van een stichting te Doornik. De heer Edmond Desclée en familie boden daarvoor gratis een bouwterrein aan, in de faubourg de Morelle, niet ver van de huidige H.-Hartkerk. Meteen zouden ze een eerste bedrag van 30.000 fr. schenken, in deze tijd een grote som. Doch

(2) A C B . II, 3200, pp. 109-10 ; 3190, pp. 414-15. (1) A C B . II, 3190, p. 495.

M OEILIJKHEDEN T E

BRUGGE.

AN D ER E

STICHTINGEN

457

wegens tekort aan personeel en omdat de ligging in een zij straatje niet al te gunstig scheen, moesten de Oversten ervan afzien (i). Zelfs te S.-Ouentin, in Frankrijk, verlangde men in 1873 een stichting van de Provincie (2) ; doch natuurlijk kon men dit nog minder aanvaarden. Het is opvallend dat al deze stichtingen, behalve Handel, steeds in België ontstonden en nooit in het Noorden. De Hol landers hadden het natuurlijk wel anders begeerd. Ook Caelestinus van Wervik, die voorzag dat de Provincie vroeg of laat volgens de politieke grenzen zou worden gesplitst, had dezelfde verlangens. Men heeft geschreven (3) dat Bernardinus van Uden reeds omstreeks 1845 zou hebben geprobeerd, om te Breda en in Den Bosch stichtingen te doen. Dit schijnt niet méér dan een blote veronderstelling, waarvoor we geen geschreven bronnen ken nen. De onderhandelingen, zo er geweest zijn, kunnen ook mondeling gebeurd zijn ; doch wegens de relaties van P. Kustos in kerkelijke middens, schijnt het vermoeden niet ongegrond. In 1871 scheen er wél kans om in Den Bosch binnen te geraken ; doch daar men vreesde dat Mgr. Zwysen er de Paters met de zorg voor het ontworpen Karmelietessenklooster wilde belasten, verlangde men dit niet (4). In 1874-76 ontstond echter het klooster te Langeweg (Terheide), op verzoek van de bevolking, die gunstige voorwaar den aanbood. In dezelfde jaren 1874-76 was er sprake van een klooster voor verbannen Duitse Kapucijnen, in een dorp bij Nijmegen ; doch de ontwerpers eisten dat de Hollands-Belgische Provincie later alles zou overnemen, op voorwaarden die men niet kon aanvaarden (5). De laatste stichting die we hier vermelden is Tilburg, in 1879-82. Daarop volgde dan de splitsing van de Provincie, (1) A C B . II, 3190, p. 484 ; 3200, p. 200 ; 36i2bis-ter. (2) A C B . II, 3614. (3) [ P . P l a c i d u s ] Gouden jubilê van het Capucijnenklooster te Breda (z. pl. [1939]), blz. 12, 13, 15. (4) A C B . II, 3190, p. 3 4 4 .' 32° ° . P- M»(5) A C B . II, 3190, p. 496; 3200, p. 214.

458

IV. NIEUW LEVEN . C. KUSTODIE EN PROVINCIE

in 1882, in een Belgische en een Nederlandse (1). De verdere uitbreiding van beide gebieden laten we hier buiten beschou wing (2). H olland-B elgië in West-Europa. — Ook in het buiten land maakten de religieuzen zich verdienstelijk. Wegens de bloei van de Kustodie en haar geografische ligging, kwam Rome met allerlei eervolle opdrachten af, ten voordele van andere Provincies. Aldus werd het herstel van de Westfaalse Provincie door de Kustodie begonnen, toen ze, op verzoek van Rome, het klooster te Werne in 1851-52 opnieuw ging bezetten. Op het Hollands-Belgische Kapittel werd ook dit klooster vertegenwoordigd. Verschillende religieuzen gingen zich in Duitsland vestigen. Doch op aandringen van ons land, heeft Rome begrepen dat Duitssprekende Paters daar beter op hun plaats waren. Werne hing toch van 1851 tot 1855 van de Hollands-Belgische Kustodie af, zowel als Ottbergen en Mainz, en nog op 14 Augustus 1855 kwam Alfonsus van Grave te Ottbergen op Visitatie. Toen de religieuzen, tijdens de (1) Bij de splitsing had men ook het archief kunnen verdelen, doch men liet het in het Zuiden. Dit kwam wel omdat niemand in het Noorden wist wat daar zoal voorhanden was. A l de Paters die er vóör 1882 in werkten, waren Belgen : Caelestinus van Wervik, Remigius van Antwerpen, Marcellus van S.-Niklaas en wellicht ook Camillus van Brugge (F L ., Dl. X X I I I , 1940, blz. 236-38). Aldus komt het, dat A C H . als oude bescheiden bijna uitsluitend bezit wat te Velp werd bewaard of wat langs Handel uit Maaseik is gekomen en nog een klein doch belangrijk registertje over de Luikse Provincie, door Bernardinus van Meerhout geschonken (Dl. IV , blz. 26). In 1882 regelde men slechts dat moderne stukken, uit Rome bekomen, naar Holland zouden gaan zo de Provinciaal te dien tijde tot deze nationaliteit behoorde, en ook omge keerd (ACB. II, 3200, p. 317 ) ; doch niet altijd werd dit stipt uitgevoerd. Op 14 April 1882 schreef P. Prokurator, Bruno van Vinay (ACH. II, oor, p. 142), dat hij wel hoopte dat men van het archief een trouw afschrift had laten maken, om in beide Provincies alle stukken te bezitten, die men nodig kon hebben. (2) We menen toch de lijst te moeten geven van alle huizen der Orde, die thans in Noord en Zuid bestaan. In België zijn er dus te Aalst, Antwerpen, Banneux (Pepinster), Beemem, Bergen, Boom, Brugge (twee), Brussel, Ciney, Doornik, Edingen, Herentals. leper, Izegem, Leuven, Lommel, Meersel (Meerle) en Verviers. In Nederland te Amsterdam, Babberik (Zevenaar), Breda, Eindhoven, Enschede, Grave (Velp), Handel, Helmond, *s-Hertogenbosch, Langeweg, Nijmegen (twee), Oosterhout, Rilland-Bat, Rotter dam, Sluiskil, Tilburg, Udenhout, Voorburg en IJmuiden-Oost.

HOLLAND-BELGIË

IN

WEST-EUROPA

459

Kulturkampf, elders een schuilplaats zochten, vonden ver schillenden onder hen hier in 1874-77 een onderkomen, totdat ze naar Noord-Amerika konden afreizen. Veel langduriger en veel ingrijpender was de aktiviteit van de Kustodie in Engeland. Het ontstaan van de Orde aldaar is voor een groot deel aan haar te danken en lang hield zij er de leiding in handen. Er waren daar echter ook Italianen werkzaam. Seraphinus van Brugge heeft er sedert 1851 een grote rol gespeeld. Hij heeft er Tilburgse Zusters van Liefde en Vlaamse Koletinen gebracht en aldus onrechtstreeks het klooster helpen stichten, waarvan het heilige fabriekmeisje Margaret Sinclair de roem uitmaakt. Reeds in 1850-51 had Seraphinus te Brugge de leiding van vier Ierse novicen op zich genomen (1). Later werd hij in Ier land Kommissaris Generaal en spoedig Provinciaal, met Victorius van Appeltern en Engelbertus van Huisen als Defi nitoren. Krachtdadig bevorderde hij de opbloei van de kwij nende Ierse kloosters, tot aan zijn dood te Cork, in 1887. Ook Benvenutus van Rotterdam stierf te Dublin in 1874. Onder Seraphinus’ leiding deden eveneens in 1877-78 vijf studenten uit Indië hun noviciaat in de Boeveriestraat te Brugge ; en na hun professie, vergezelde hij ze naar Rome, gelijk men ginder verlangde (2). Ook Caelestinus van Wervik werd in 1882 als Visitator naar Engeland gestuurd (3). Zelfs uit Toronto (Kanada) (4) kwam Bisschop Charbonnel te Antwerpen in 1857 Paters vragen ; doch het heeft bijna een eeuw geduurd, voordat men ginder kon gaan arbeiden. Voor Frankrijk hebben we reeds de stichting van een kloos ter te Hazebroek vermeld. Tijdens de oorlog van 1870-71 kwamen verschillende religieuzen uit de Parijse van Lyon en Toulouse naar België gevlucht ; en later nog hebben veel Fransen hier en in Nederland herhaaldelijk gewoond ; ook de Études Franciscaines en de Parijse bibliotheek waren te Couvin ondergebracht. Van méér belang was het dat P. Generaal 1) A C B . II, 7102, p. 1 2 0 ; 7295, pp. 19-21. (2) A C B . II, 3200, pp. 256, 282-84. (3) ACB . II, 3200, p. 3 2 0 ; I I . 150, p. 8 9 ; AOMC., t. X II , 1896, p. 159. (4) A C B . II, 1 1.15 0 , p- 13-

460

IV. NIEUW LE V EN . C. KUSTODIE EN PROVINCIE

in 1873 Caelestinus van Wervik naar Parijs stuurde, om in de Provincie Visitatie te houden en moeilijkheden te regelen, die bij gelegenheid van het Kapittel waren ontstaan. Als sekretaris en konsultor had hij daarbij Hilarius van Antwer pen en Piatus van Bergen in zijn dienst (1). Twee jaar later werd ook Eleutherius van Edingen als Visitator en Kommissaris Generaal naar Lyon en Toulouse gestuurd, om er rust en vrede te herstellen. Daarover bezitten we veel stukken, o. a. een brief waarbij Aegidius van Cortona Eleutherius op 27 Oktober 1875 dankt en gelukwenst voor al het goede dat hij daar had bewerkt (2). Te Rome stond Holland-België uiterst gunstig aangeschre ven ; en nadat Marianus Ga vasci hier lektor was geweest, verzekerde hij te Rome in 1872 dat België en Holland tot de Ordesprovincies behoorden, waar de observantie het meest bloeide (3). Op het Generaal Kapittel van 1884 werd Ierland door Seraphinus van Brugge vertegenwoordigd. Lambertus van Velp zag zijn naam vermelden in een officieuze lijst van 12 kandidaten voor Delinitor Generaal ; hij kreeg 22 en Eduardus van Turnhout 1 1 en 13 stemmen ; Caelestinus had zijn passieve stem verzaakt, doch samen met Archangelus van Macharen werd hij lid van de kommissie tot herstel van de regeltucht (4). In de loop van de X X e eeuw is het aanzien van de Belgische en Hollandse Provincie in heel de Orde nog gestegen. In de Kuria en de Eeuwige Stad hebben hun leden de eervolle bedie ningen vervuld van sekretaris, archivaris, professor en kon sultor. Gewoonlijk wordt de groep thans door een eigen Definitor Generaal vertegenwoordigd en Donatus van Welle werd zelfs tot Generaal van heel de Orde verkozen ; en we spreken nog niet van allerlei opdrachten die beide Provincies in de X X e eeuw in het buitenland vervulden, noch van hun vruchtbaar apostolaat in de missies. In eigen vaderland hebben de verschillende Provinciaals ruimschoots voor de uitbreiding en betere organisatie van de (1) ACB . II, 3190, p. 466. (2) ACB . II, 3589bis. (3) ACB . II, 7683. (4) AOMC., t. I, 1885, pp. 14, 16, 19.

WEST-EUROPA, ROME EN EIGEN VADERLAND

461

Kustodie en de Provincie gearbeid. Ook de studies kwamen geleidelijk beter op de hoogte. De Belgische Provincie mag fier zijn op twee Paters, die elk in zijn vak een wereldfaam genoten : Victorius van Appeltern voor zijn liturgische uitgaven en Piatus van Bergen voor zijn Nouvelle Revue Théologique en zijn Praelectiones Ju r is Regularis. Voor de opleiding van de jeugd en het vernieuwen van de studies in België moeten we in dank Benvenutus van S.Michiels gedenken, die te Brugge het kollege herbouwde en vergrootte en nieuwe studiehuizen voor filozofie en theologie oprichtte ; vooral had hij de verdienste, zo gauw hij in 1897 Definitor was geworden, te bewerken dat de eerste studenten naar Leuven werden gestuurd. In de X X e eeuw heeft Noord-Nederland in verschillende opzichten België overtroffen, vooral sedert de eerste wereld oorlog, waaronder de rekrutering in België zwaar heeft geleden. Voor de prediking, die steeds het hoofdapostolaat van de Orde blijft, kennen we het Noorden niet zo goed ; doch we vernemen dat onder de Turba Magna Athanasius van Kui lenburg, Raimundus van Oerle, Natalis van Gemert, Cajetanus van Os, Jesualdus van Houten en Gerardus van Nijme gen het hoogst in aanzien stonden (1). Deze laatste had sedert 1866 met de Belgen samengewoond ; en toen we in onze jeugd een retraite van hem volgden, stonden we in bewondering voor het keurige Frans, waarin hij zo vloeiend zijn preken hield ; men zou hem voor een geboren Fransman hebben gehouden, wat men van Hollanders, die zich in deze taal uitdrukken, zelden kan zeggen. Vóór de splitsing van de Provincie werkten beide nationa liteiten met veel bijval overal samen. Reeds bij een grote prachtig gelukte algemene missie te Antwerpen in 1861 door Jezuïeten. Rekollekten en Kapucijnen gehouden, predikte één Kapucijn in de kathedraal, twee in S. Paulus, en drie in S. Jacob, waaronder een franstalige, terwijl in S. Antonius alle predikanten Kapucijnen waren. De Paters uit de stad zelf (1)

P

a n c r a t iu s

blz. 223-25.

van

S

t r ijp

, Overzicht onzer geschiedenis

(Utrecht 1919),

462

IV. NIEUW LE V EN . C. KUSTODIE EN PROVINCIE

hadden uit andere kloosters de hulp gevraagd van Caelestinus van Wervik, Matthaeus van Reek, Dominicus van Schiedam en Lucas van Schalkwijk, die voorzeker voor de beste predi kanten van de Provincie werden gehouden (1). Caelestinus van Wervik was een tijdlang de meestbekende Franse kanselredenaar van het land ; ook ging de vrome Koningin Marie Henriette hem soms met haar hofmaarschalk en een paar eredames beluisteren (2). Hij was eerder een luxepredikant. Dichter bij het volk stond Hilarius van Antwerpen, die vooral in de Kempen en zijn geboortestad optrad ; daar was hij 24 jaar lang, met onverminderde bijval, de predikant van het groot oktaaf in de kathedraal. In Wallonië zowel als in Vlaanderen ontmoeten we Robertus van Brugge en vooral Renatus De Vos van Oostrozebeke. Deze laatste was een on weerstaanbare tribuun, het ideaal van de Kapucijnenpredikant. Een biografie bezorgt ons thans zijn bewonderaar J. G e l d h o f (3). Studiemakker van A. Rodenbach, «vloog» hij wegens zijn Vlaamsgezindheid te Roeselare buiten, zodat men hem « het eerste vliegtuig van Vlaanderen » heeft genoemd. En toch heeft hij, uit gehoorzaamheid en zielenijver, lange jaren evenveel en met dezelfde bijval, in Wallonië gepredikt als in Vlaanderen. B esluit. — Nu we aan het blijde einde van deze uiteen zetting zijn gekomen, zijn we ongeveer in dezelfde stemming als de vrouw, waarvan de Verlosser zegt (4) : Cum pepererit puerum, jam non meminit pressurae propter gaudium, quia natus est homo in mundum. Jaren lang hebben we naar de voltooiing van ons werk getracht, steeds met schrik dat de tijd en de stoffelijke middelen ons daartoe wellicht zouden ontbreken... Nu het ten einde is, hebben we er zelfs een lang hoofdstuk bijgevoegd, zoals ons door velen met nadruk werd gevraagd, (1) ACB. II, 1 1 .15 0 , p. 1 9 ; Précis H ist., t. X , 18 6 1 p. 318. (2) Précis H ist., t. X V , 1866, pp. 209-10. In zijn hoger geciteerd boekjel blz. 24, heet G. Gezelle hem zelfs de biechtvader van de Koningin, wat we, overdreven zal zijn. (3) Vliegt de B lauw voet / Brugge 1956. (4) Joannes X V I , 2 1.

IN

EIGEN

VADERLAND.

BESLUIT

463

om te laten zien hoe moeizaam de herinrichting van de Pro vincie in de X IX e eeuw kon worden verwezenlijkt. Vroeger viel dit buiten ons plan en eerst in 1954 hebben we dit nieuwe hoofdstuk klaargemaakt. Nu we alles aan zoveel onbekende lezers aanbieden, herhalen we wat G . G e z e l l e aangaande zijn gedichten schreef (1) : Hoe zoet is ’t om te peinzen dat, terwijl ik rust misschien, een ander, ver van hier, mij on bekend en nooit gezien, u lezen kan !... Hoe blij en is ’t gedacht niet, als ik neerzitte ende peis, u volgend waar gij loopt op uw gezwinde wereldreis !... We exkuseren ons bij de lezers, dat we overal zo uitvoerig zijn geweest. En zo iemand niettemin hier iets zocht zonder het te vinden, dan kunnen we hem slechts de raad van één onzer voorgangers geven (2) : Quisquis plura desiderat, ut ego feci, ipse faciat : quaerat, legat, notet et scribat... (1) Gedichten, gezangen, gebeden en kleengedichtjes, 6® druk (Amsterdam. 19 13), blz. 136. (2) A C B . III, 6023, p. [3].

u i t g a v e n j. d u c u l o t , N . v . , g e m b l o e r s

(Gedrukt in België).

IN DE NEDERLANDEN EN HET PRINSBISDOM LUIK DE KAPUCIJNEN EINDE EN NIEUW BEGIN ANTWERPEN, ARCHIEF DER KAPUCIJNEN, 1956 DEEL X

Recommend Documents