Overgangsklachten. het einde of een nieuw begin?

Overgangsklachten …. het einde of een nieuw begin?

Behandelplan voor Shiatsu-therapeuten bij overgangsklachten

Corine Hofland & Ingrid Olsthoorn

Afstudeerproject in opdracht van de Dutch Shiatsu Academy Corine Hofland & Ingrid Olsthoorn Studiejaar 2011 scriptie begeleidster: Renske de Jong Baarn, Juni 2015

2

Voorwoord Ruim 4 ½ jaar geleden zijn we begonnen met de opleiding aan de Dutch Shiatsu Academy (DSA) in Baarn. Op het moment dat we hoorden dat we als afronding van onze studie een scriptie moesten schrijven hadden we niet lang nodig om een onderwerp te kiezen. Elke vrouw komt een keer in de overgang, de één heeft weinig klachten en de ander ervaart de overgang als rampzalig. Van januari 2015 tot en met juni 2015 zijn wij bezig geweest met het onderzoek en het schrijven van deze scriptie. De hoofdvraag voor deze scriptie luidt: “Hoe kunnen we de bestaande Shiatsu hormoonreceptbehandeling, voor vrouwen met overgangsklachten, combineren met kennis van de TCG om zo deze behandeling effectiever te maken?”. We hebben onderzocht wat nu overgangsklachten zijn en wat de verschillen zijn tussen de Oosterse en Westerse geneeskunde. Dit resulteerde in een behandelplan voor collega shiatsu therapeuten dat als aanvulling op de bestaande Shiatsu hormoonrecept-behandeling ingezet kan worden bij overgangsklachten. Wat ons erg bezig hield is de eenzijdigheid van de hormoonrecept-behandeling die ons gedoceerd werd tijdens onze studie. Wij (twee vrouwen) zijn al verschillend van aard en daardoor ook de klachten die een ieder op haar eigen manier ervaart. Dit heeft ons doen besluiten om onderzoek te doen naar deze therapie. Het onderzoek wat wij hebben uitgevoerd tijdens de stage was vrij intensief voor onze cliënten. De cliënten raakten bijna allemaal emotioneel uit balans, dit was voor hen niet altijd even positief. Onze dank gaat daarom ook in eerste plaats uit naar onze cliënten voor hun tijd, geduld, openheid en bereidwilligheid om de behandelingen te ondergaan. Ook speciale dank voor het begeleiden van onze stage aan Yvonne Hansen, op een aantal punten heeft zij samen met Carstien Nijeboer ons tips en bijsturing gegeven. Voor het schrijven van deze scriptie bedanken wij Renske de Jong hartelijk, menig keer stelde zij de kritische vragen wat het onderzoek zeker tot een hoger niveau gebracht heeft. Onze dank gaat ook uit naar alle docenten van de DSA. We hebben groot respect voor de wijze waarop zij ons inzicht hebben gegeven in Shiatsu, de Traditionele Chinese Geneeswijze, Natuurgeneeskunde, medische kennis en alle andere vakken die een HBO studie als deze, waardig maken. Als laatste, maar zeker niet het minste, danken we onze partners voor hun geduld en hun mentale steun bij het volgen van deze studie. Wij wensen u veel leesplezier toe! Ingrid Olsthoorn en Corine Hofland Baarn, juni 2015

3

Samenvatting Overgangsklachten komen maar liefst 80% bij de vrouwen voor. De klachten variëren van opvliegers, wisselend humeur tot depressiviteit. Er wordt op twee manieren naar de overgang of menopauze gekeken. Vanuit de Westerse geneeskunde wordt de menopauze gezien als de overgang van een vruchtbare periode naar een onvruchtbare periode, een aftakeling die hoort bij het ouderdomsproces. Vanuit de Traditionele Chinese Geneeskunde (TCG) gezien is de menopauze een transformatie naar een nieuwe periode op emotioneel en spiritueel niveau en zeker geen gynaecologisch falen. Tijdens onze studie leren we één hormoonrecept-behandeling, terwijl de klachten uiteen lopen en erg persoon specifiek zijn. Dit was voor ons aanleiding om de volgende hoofdvraag te formuleren: Hoe kunnen we de bestaande Shiatsu hormoonrecept-behandeling, voor vrouwen met overgangsklachten, combineren met kennis van de Traditionele Chinese Geneeskunde om zo deze behandeling effectiever te maken? De daarbij behorende deelvragen voor het literatuuronderzoek zijn: 1. Wat zijn de meest voortkomende klachten die gepaard gaan met de overgang? 2. Wat is de overgang vanuit de Westerse geneeskunde gezien? 3. Welke westerse therapieën zijn er tegen overgangsklachten? 4. Wat is de overgang vanuit een TCG gezien? 5. Wat is een hormoonrecept-behandeling en hoe effectief is deze behandeling? De daarbij behorende deelvragen voor het praktijkonderzoek zijn: 1. Helpt de hormoonrecept-behandeling voldoende bij vrouwen met overgangsklachten? 2. Kunnen wij de bestaande hormoonrecept-behandeling effectiever maken door er specifiek klacht gerelateerde punten vanuit de TCG aan toe te voegen? Het praktijkonderzoek bestond uit het behandelen van 10 cliënten die allen overgangsklachten hadden gedurende 5 weken. Om tot een goed behandelplan te komen hebben we de cliënten gevraagd om van te voren een vragenlijst in te vullen waarin zij konden aangeven in welke mate (op een schaal van 0 tot 3) zij last hebben van overgangsklachten. Per cliënt zijn de hoofdklachten in het bijzonder behandeld door middel van extra punten. Deze punten voegden we toe aan de bestaande hormoonrecept-behandeling. Van de 22 hoofdklachten die we behandeld hebben met extra punten waren 9 hoofdklachten met een positief resultaat, 1 hoofdklacht met een negatief resultaat, 3 hoofdklachten gaven geen verbetering, 1 hoofdklacht was niet te meten door de korte duur van het onderzoek en 5 hoofdklachten waren erg uitlopend met de resultaten. 3 hoofdklachten hadden een positief resultaat bij cliënten zonder hormoongebruik maar een onveranderd resultaat bij cliënten met hormoongebruik. Vanuit de theorie hebben we een goed behandelplan kunnen maken, maar we hebben het niet goed kunnen toepassen in ons praktijkonderzoek. De onderzoeksperiode was relatief kort en daarnaast werd elke week een behandeling door veel vrouwen als te heftig ervaren. Ondanks het korte praktijkonderzoek zijn er goede resultaten gehaald met de behandeling met extra punten.

4

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1

Inleiding ...................................................................................................................... 7

Hoofdstuk 2

De overgang .............................................................................................................. 9

2.1

Menopauze en overgang ....................................................................................................... 9

2.2

Verschillende fases rondom de overgang............................................................................. 9

2.3

Tijdstip van de overgang ...................................................................................................... 10

2.4

Fysiologie van de vrouw ...................................................................................................... 10

2.4.1

Werking van de hormonen betreffende de overgang ................................................... 11

2.4.2

Schommelingen van de hormonen ................................................................................. 11

Hoofdstuk 3 .......................................................................................................................................... 12 De meest voortkomende klachten die gepaard gaan met de overgang ......................................... 12 3.1

Overgangsklachten .............................................................................................................. 12

3.1.1

Typische overgangsklachten ........................................................................................... 12

3.1.2

Atypische overgangsklachten ..................................................................................... 13

3.2

De ervaring van de overgangsconsulenten ........................................................................ 14

Hoofdstuk 4

Westerse therapieën voor overgangsklachten .................................................... 15

Hoofdstuk 5 .......................................................................................................................................... 16 De overgang vanuit de Traditionele Chinese Geneeskunde bekeken ............................................. 16 5.1

Korte uitleg definities TCG ................................................................................................... 16

5.2

Wondermeridianen .............................................................................................................. 18

5.3

Verklaring van de overgang vanuit de TCG gezien ............................................................. 19

Hoofdstuk 6 .......................................................................................................................................... 21 De overgangsklachten vanuit de Traditionele Chinese Geneeskunde bekeken ............................. 21 Hoofdstuk 7 .......................................................................................................................................... 24 De Shiatsu-behandeling voor overgangsklachten ............................................................................ 24 7.1

Het ontstaan van Shiatsu ..................................................................................................... 24

7.1.1

De voornaamste kenmerken van Shiatsu ....................................................................... 24

7.1.2

Shiatsu in Nederland ........................................................................................................ 25

7.1.3

DSA opleiding ................................................................................................................... 25

7.2

De Hormoonrecept-behandeling ........................................................................................ 25

7.3

Wetenschappelijk onderzoek naar de behandeling van overgangsklachten ................... 26

7.4

Ervaringen van Shiatsu therapeuten met de behandeling van overgangsklachten......... 27

Hoofdstuk 8 .......................................................................................................................................... 28 De aanvulling op de hormoonrecept-behandeling ........................................................................... 28 8.1

De hormoon- en de HSA-recept behandeling in de praktijk .............................................. 28

8.2

De nieuwe toevoeging aan de huidige hormoonrecept-behandeling .............................. 28 5

8.2.1

Extra Punten ................................................................................................................. 28

8.2.2

De nieuwe behandeling ............................................................................................... 29

8.3

Resultaten na aanleiding van de behandeling tijdens de beroepsstage ........................... 29

8.4

Bevindingen van de cliënten ................................................................................................ 32

8.5

Bevindingen van de aankomende therapeuten ................................................................. 32

8.6

Conclusies vanuit het praktijk onderzoek ........................................................................... 33

Hoofdstuk 9

Conclusies en aanbevelingen .................................................................................. 35

Begrippenlijst ....................................................................................................................................... 36 Literatuurlijst ....................................................................................................................................... 39 Bijlage 1

De Glychemische index.................................................................................................... 41

Bijlage 2

De vragenlijst ................................................................................................................... 42

Bijlage 3

De Hormoon/Schildklier/Allergie-receptbehandeling .................................................. 45

Bijlage 4

Extra punten ..................................................................................................................... 46

Bijlage 5

Uitwerking hoofdklachten van praktijkonderzoek....................................................... 47

6

Hoofdstuk 1 Inleiding Overgangsklachten komen maar liefst bij 80%1 van de vrouwen voor. Deze klachten kunnen per vrouw sterk variëren. Anno 2015 weten we dat opvliegers en depressies voorkomen bij de overgang, lastig…. Maar wat houdt de overgang eigenlijk nu in? En welke klachten komen er bij kijken en nog belangrijker: wat is er tegen te doen? In de praktijk zien wij veel vrouwen met verschillende overgangsklachten. Zo heeft de ene vrouw last van een wisselend humeur terwijl de andere vrouw last heeft van opvliegers en hartkloppingen. Niet alleen de klachten verschillen maar ook de duur en hevigheid. De aanleiding van ons onderzoek is drieledig:  Wij zijn zelf vrouwen en worden op enig moment ook geconfronteerd met overgangsklachten;  Zowel in de praktijk van Corine als van Martien (de echtgenoot van Ingrid) komen vrouwen met overgangsklachten voor;  In onze privé omgeving horen we veel vrouwen over overgangsklachten. Tijdens onze opleiding worden wij onder andere onderwezen in de Traditionele Chinese Geneeskunde (TCG) en Shiatsu, deze twee staan eigenlijk los van elkaar. De TCG leert ons de acupunctuur/acupressuur punten om in te zetten tegen klachten. Voor de Shiatsu bestaat er slechts één Shiatsu behandeling (een hormoonrecept-behandeling) tegen overgangsklachten, terwijl de klachten in de overgang sterk variëren. Wij gaan onderzoeken of we aan deze behandeling punten vanuit de TCG kunnen toevoegen om zo de bestaande hormoonreceptbehandeling persoonsspecifieker te maken. Het doel van ons onderzoek is om een behandelplan te maken voor Natuurkundig-Shiatsu therapeuten om vrouwen met overgangsklachten een betere en vooral persoonsspecifiekere behandeling te kunnen geven. De doelgroep zijn onze collega’s (Natuurgeneeskundig-) Shiatsu-therapeuten, voor hen willen we een behandelplan schrijven om vrouwen met overgangsklachten beter te kunnen helpen. De hoofdvraag van onze scriptie is: Hoe kunnen we de bestaande Shiatsu hormoonrecept-behandeling, voor vrouwen met overgangsklachten, combineren met kennis van de TCG om zo deze behandeling effectiever te maken? De daarbij behorende deelvragen voor het literatuuronderzoek zijn: 1. Wat zijn de meest voortkomende klachten die gepaard gaan met de overgang? 2. Wat is de overgang vanuit de Westerse geneeskunde gezien? 3. Welke westerse therapieën zijn er tegen overgangsklachten? 4. Wat is de overgang vanuit een TCG gezien? 5. Wat is een Hormoonrecept-behandeling en hoe effectief is deze behandeling? In het eerste hoofdstuk staat beschreven wat de overgang is. Termen als ‘overgang’ en ‘menopauze’ worden door veel mensen door elkaar heen gebruikt maar betekenen zeker niet hetzelfde. We beschrijven de verschillende fases gedurende de overgang. Het tijdstip en de duur van de overgang zijn zeker niet voor elke vrouw gelijk en om dat te begrijpen leggen we de fysiologie van de vrouw uit met daarbij de werking- en de schommelingen van de hormonen gedurende de overgang. Na de beschrijving van de overgang gaan wij in het tweede hoofdstuk 1

Onderzocht door het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis in Amsterdam; www.olvg.nl d.d. 19-2-2015

7

nader in op de meest voorkomende klachten tijdens de overgang. Door interviews met overgangsconsulentes kwamen we er achter dat veel vrouwen niet op de hoogte zijn van de diversiteit van klachten welke toegeschreven kunnen worden aan de overgang. In het derde hoofdstuk staat de rol van de huisarts beschreven. Wat doet een huisarts met overgangsklachten? Wanneer een vrouw met overgangsklachten naar de huisarts gaat, kan hij of zij hormoonvervangende therapieën voorschrijven. Deze zijn echter niet zonder risico’s. Wij gaan hier in hoofdstuk drie nader op in. De Traditionele Chinese Geneeskunde heeft een heel andere kijk op de overgang zo beschrijft hoofdstuk vier. De overgang is een transformatie naar een ander niveau in plaats van de degeneratie zoals beschreven in het vorige hoofdstuk. Op de Japanse site van Namikoshi staat letterlijk: “het vieren en omarmen of verwelkomen van een nieuwe periode”. In hoofdstuk vijf worden de overgangsklachten verklaard aan de hand van de beschrijving vanuit de TCG. In hoofdstuk zes is het ontstaan en de werking van Shiatsu beschreven en eindigen wij met een beschrijving van de bestaande hormoonrecept-behandeling welke ingezet kan worden tegen overgangsklachten. Hier interviewen we ook de Shiatsu therapeuten. Zij geven allen aan geen extra punten te gebruiken maar wel extra toevoegingen als voetreflexologie of lymfedrainage. In hoofdstuk zeven combineren we de overgangsklachten met de TCG punten. De punten uit de TCG die niet overeen kwamen met de bestaande hormoonrecept-behandeling hebben we toegevoegd aan deze nieuwe behandeling. Door ons praktijkonderzoek laten we zien dat er op deze manier gericht op persoonsspecifieke overgangsklachten gewerkt kan worden. De daarbij behorende deelvragen voor het praktijkonderzoek zijn: 1. Helpt de hormoonrecept-behandeling voldoende bij vrouwen met overgangsklachten? 2. Kunnen wij de bestaande hormoonrecept-behandeling effectiever maken door er specifiek klacht gerelateerde punten vanuit de TCM er aan toe te voegen? We hebben voor tien cliënten (die momenteel in de overgang zijn) een persoonspecifiek behandelplan geschreven. Dit behandelplan is tot stand gekomen nadat ze een vragenlijst hadden ingevuld met daarop hun meest voorkomende klachten. We hebben de cliënten 5 behandelingen gegeven, ieder in onze eigen praktijk, gedurende vijf weken. In de tussentijd hielden zij zelf een dagboek bij, waarin alle veranderingen werden bijgehouden. De verdere uitwerking wordt in hoofdstuk acht beschreven. Hoofdstuk negen wordt gevormd door de conclusies en de aanbevelingen. Daarna volgen de bijlagen.

8

Hoofdstuk 2 De overgang Zowel in de Westerse als in de Oosterse geneeskunde is de overgang voor elke vrouw een feit en komen de klachten overeen. Het grote verschil zit in de benadering van de overgang: In de Westerse geneeskunde wordt de overgang gezien als een overgang van een vruchtbare periode naar een onvruchtbare periode, een aftakeling die hoort bij het ouderdomsproces. Vanuit de Oosterse geneeskunde wordt de overgang gezien als een nieuwe periode in het leven: een groei. In dit hoofdstuk zullen we het verschil tussen de menopauze en overgang beschrijven en ook de verschillende fases betreffende de overgang en het tijdstip wanneer de overgang begint. Om een goed beeld te krijgen leggen we kort de fysiologie uit van de vrouw, hoe de hormonen werken en welke schommelingen er zijn rond de overgang. We zullen eerst de overgang vanuit de Westerse invalshoek beschrijven en in hoofdstuk 4 verklaren we de overgang vanuit de TCG. De overgang is een periode van een veranderend menstruatiepatroon en de eerste menstruatievrije jaren, waarin een vrouw symptomen en klachten kan ervaren. Deze symptomen en klachten hebben een relatie met een veranderende ovariële functie (vruchtbaarheidsfunctie). Dit is een complex, deels nog onopgehelderd fysiologisch proces, vaak samengaand met de gevolgen van veroudering en sociale veranderingen2.

2.1

Menopauze en overgang

Allereerst moeten de termen “Menopauze” en “Overgang” worden onderscheiden. In de praktijk worden ze vaak door elkaar gebruikt maar ze hebben een verschillende betekenis: Menopauze: de laatste menstruatie in het leven van een vrouw. Het tijdstip van de menopauze wordt retrospectief (terug kijkend naar het verleden) bepaald, na een jaar amenorroe (niet optreden van periodiek menstrueel bloedverlies). Overgang (als medische term wordt ook climacterium3 gebruikt) is de periode van een veranderend menstruatiepatroon en de eerste menstruatievrije jaren, waarin een vrouw symptomen en klachten kan ervaren die een relatie hebben met een veranderende ovariële functie4.

2.2

Verschillende fases rondom de overgang

De overgang is een proces wat bestaat uit drie fases. Hoe lang elke fase duurt, verschilt per vrouw. -Premenopauze: ‘pre’ betekent ‘voor’. Dit is de periode voor de menopauze, in deze fase ontstaat vaak een onregelmatig menstruatiepatroon. Zowel in lengte van de menstruatiecyclus als in de heftigheid van de bloedingen. -Perimenopauze: ‘peri’ betekent ‘rond’ of ‘in de buurt van’. Dit is de periode wanneer de eerste overgangssymptomen beginnen tot een jaar na de menopauze. In deze fase komen ook de meeste vasomotorische klachten (klachten met betrekking op het vernauwen en verwijden van de bloedvaten) voor zoals opvliegers, nachtzweten en hartkloppingen. -Postmenopauze: ‘post’ betekent ‘na’. Dit is de periode na de laatste menstruele bloeding. Bij deze fase krijgen vrouwen te maken met een verminderde botdichtheid.

2

Bron: http://www.henw.org/archief/volledig/id4906-nhg-standaard-de-overgang.html d.d. 18-2-2015 Gezien de onbekendheid van de naam ‘climacterium’ hanteren wij voor deze scriptie de naam ‘overgang’. 4 Bron: Heineman M.J., Obstetrie en Gynaecologie, De voortplanting van de mens. 3

9

2.3

Tijdstip van de overgang

De overgang van de fase van vruchtbaarheid naar onvruchtbaarheid is voor iedere vrouw anders. Niet alleen qua klachten maar ook van tijdstip en duur. Deze veranderingsfase betreft meerdere jaren. Gemiddeld genomen kunnen we stellen dat terugrekenend de overgang begint 5 jaar voor de laatste menstruatie tot 5 á 10 jaar daarna. De eerste tekenen en of klachten beginnen rond het 40ste levensjaar. De Nederlandse vrouw heeft haar menopauze doorgaans rond haar 51 jarige levensjaar5. Er bestaat ook nog een premature menopauze. Premature betekent voortijdig. De premature menopauze kan op natuurlijke of kunstmatige manier voorkomen: De voortijdige overgang: start rond het 30e levensjaar en met een duur van gemiddeld 1 tot 3 jaar. De oorzaak kan zijn een auto-immuunziekte, langdurige stress of ondervoeding. (Vrouwen die roken komen ongeveer twee jaar eerder in de overgang terwijl overgewicht juist het omgekeerde effect lijkt te hebben. Obesitas geeft bij vrouwen gemiddeld een jaar later pas overgangsverschijnselen. De menopauze begint ook iets later bij vegetariërs en bij vrouwen die dagelijks meer dan twee glazen alcohol drinken (tussen hun 25e en 49e levensjaar) en bij fanatieke sporters. Dit blijkt uit een onderzoek van Britse Institute of Cancer Research gepubliceerd in de nieuwe editie van American Journal of Epidemiology6). De kunstmatige overgang is het gevolg van een medische ingreep, waardoor de hormoonproductie door de ovarium (eierstokken) afneemt of stopt. (Bijvoorbeeld verwijdering van ovarium, chemotherapie of radiotherapie van het bekken. Het verwijderen van de uterus stopt de menstruatie maar veroorzaakt geen menopauze want het ovarium blijft functioneren7).

2.4

Fysiologie van de vrouw

Om de overgang van vruchtbare periode naar de onvruchtbare periode te begrijpen zullen we eerst de fysiologie van de vruchtbaarheid van de vrouw uitleggen. Bij de geboorte heeft een meisje gemiddeld genomen vijfhonderd duizend tot twee miljoen follikels (eiblaasjes), welke opgeborgen liggen in het ovarium. Op het moment van de eerste menstruatie is er nog de helft over. Wanneer de vrouw begint met de eerste menstruatie worden voor het eerst het ovarium in werking gesteld. Bij elke ovulatie (eisprong) wordt er een eicel rijp gemaakt. Dit proces wordt gereguleerd door verschillende hormonen. De menstruatiecyclus is een samenspel tussen hypofysehormonen (FHS: Follikel Stimulerend Hormoon en LH: Lutuiniserend Hormoon) en de ovariële geslachtshormonen (progesteron en oestrogeen). Hormonaal gezien kan de cyclus van de vrouw in twee delen verdeeld worden. Tijdens de folliculaire fase geeft de hypofyse het FHS hormoon af dat een follikel stimuleert tot groei. De follikels zelf produceren het hormoon oestrogeen. Oestrogeen zorgt voor groei van het endometrium (baarmoederslijmvlies). FSH zorgt er ook voor dat het ovarium het hormoon oestradiol gaat produceren. Zodra het oestradiol concentratie in het bloed boven een bepaalde drempelwaarde komt, geeft de hypofyse het LH hormoon af. Tijdens de piek van het LH hormoon in het bloed vindt de ovulatie plaats. De tweede fase, de luteale fase genoemd, begint na de ovulatie. De follikel is gesprongen en de eicel is op weg naar de uterus (baarmoeder). De overblijfselen van het follikel wordt corpus luteum (geel lichaam) genoemd. Dit gaatonder invloed van LH, het hormoon progesteron 5

Bron: http://www.henw.org/archief/volledig/id4906-nhg-standaard-de-overgang.html d.d. 18-2-2015 Bron: http://www.gynaecologica.nl/2012/04/rokers-komen-eerder-in-de-overgang.html d.d. 27-2-2015 7 Bron: http://www.merckmanual.nl/mmhenl/sec22/ch243/ch243a.html d.d. 27-2-2015 6

10

produceren. Progesteron zorgt net als oestrogeen voor een verandering van het endometrium. Wanneer het corpus luteum stopt met de hormoonproductie (en er geen bevruchting van de eicel plaatsvindt) zal het endometrium afgebroken worden en een bloeding geven.

2.4.1 Werking van de hormonen betreffende de overgang Door het verouderingsproces wordt het steeds moeilijker om de follikels te stimuleren. De hoeveelheid maar ook de kwaliteit neemt af. Er is steeds meer FSH nodig om de follikels te laten groeien en rijpen. De productie van FSH neemt bij vrouwen in de overgang toe. Er zal niet elke maand meer een ovulatie zijn en op een moment, per vrouw is dit verschillend, zijn er geen follikels meer en blijft de ovulatie uit. De productie van progesteron neemt als eerste af en daarna zal ook het oestrogeen afnemen. Dit betekent, dat er verandering aan het endometrium plaatsvindt en dat houdt weer in dat er geen menstruatie meer is.

2.4.2 Schommelingen van de hormonen Nu er niet elke maand een ovulatie is, heeft dit ook invloed op de rest van het lichaam. Hoe reageert het lichaam op een dergelijke verandering? In de Westerse geneeskunde is de precieze oorzaak van opvliegers, depressie, angst en andere psychische klachten nog niet gevonden. Ook een duidelijke associatie tussen de overgang en gewrichtsklachten of artrose ontbreekt8. Na de menopauze wordt oestrogeen nog wel geproduceerd maar in kleine hoeveelheid door de bijnierschors en door vetweefsels. Uit het vetweefsel kunnen opgeslagen androgeen omgezet worden naar oestrogenen. Het lichaam zal proberen de verminderde oestrogeenspiegel te compenseren door meer vet op te slaan, vandaar dat vrouwen in de overgang ook vaak gewichtstoename ervaren. (Zwaardere vrouwen kunnen hierdoor ook minder last hebben van hormoonschommelingen en de daarbij horende overgangsklachten). Oestrogeen beschermt tegen hartinfarcten, vanwege de positieve invloed op het vetgehalte in het bloed. Ook verwijdt oestrogeen de bloedvaten, hierdoor lopen veel vrouwen na de overgang een hoger risico op hart- en vaatziekten. Daarnaast zorgt oestrogeen voor sterke botten, wanneer deze werking wegvalt lopen vrouwen ook het risico op botontkalking. Progesteron wordt na de menopauze niet meer aangemaakt. Het lichamelijke en geestelijke welzijn van de vrouw hangt voor een gedeelte af van de progesteronhuishouding. Progesteron stimuleert de vochtafscheiding en heeft een positieve invloed op de stemming. Het stimuleert namelijk de productie van endorfine (lichaamseigen stoffen voor pijnstilling, welbevinding en geluk) in de hersenen. Ook zorgt het progesteron voor de stevigheid van de bloedvaten en het neemt deel aan de opbouw van het myelinebed (bekleding van het merg) wat de zenuwen voedt.

8

Bron: http://www.henw.org/archief/volledig/id4906-nhg-standaard-de-overgang.html#vn4354 d.d. 16-3-2015

11

Hoofdstuk 3 De meest voortkomende klachten die gepaard gaan met de overgang Overgangsklachten komen maar liefst bij 80%9 van de vrouwen voor. Deze klachten kunnen per vrouw sterk variëren. Circa 50% ervaart klachten als ‘hinderlijk’ en die het levensplezier negatief beïnvloeden. Circa 30% ervaart heftige klachten welke de vrouwen beperken met de dagelijkse bezigheden en waarvoor de huisarts wordt bezocht. In dit hoofdstuk leggen we eerst uit welke klachten tot overgangsklachten behoren en aansluitend komen we bij twee geïnterviewde overgangsconsulentes terecht, die ons vertelden wat hun taak en ervaringen zijn betreffende de overgangsklachten.

3.1

Overgangsklachten

Hoe kunnen we overgangsklachten het beste definiëren? Allereerst verdelen we de klachten in twee groepen10: - Typische overgangsklachten - Atypische overgangsklachten Het verschil tussen deze beide is, dat typische overgangsklachten direct samenhangen met de veranderingen in de oestrogeenspiegel (hormonen) van het bloed. Atypische overgangsklachten zijn klachten die ook optreden buiten de overgang. De (lichamelijke) veranderingen die in de overgang plaatsvinden, kunnen ook klachten met zich meebrengen welke invloed hebben op het welbevinden en de emotionele weerstand van de vrouw. (primair) Typische overgangsklachten: -onregelmatig menstrueel bloedverlies -vasomotorische klachten -urogenitale klachten (secundair) Atypische overgangsklachten: -anemie -verminderd libido -spierpijn en gewrichtspijn -emotionele instabiliteit -huid-, haar-, nagels-, ogen-, mondproblemen -gewichtstoename Niet opgenomen in deze scriptie zijn de overige klachten op langere termijn zoals hart- en vaatziekten, osteoporose, oestrogeengevoelige vormen van kanker en diabetes mellitus 2.

3.1.1 Typische overgangsklachten Onregelmatig menstrueel bloedverlies Vrouwen in de vruchtbare periode van hun leven hebben gemiddeld genomen 1 x per maand bloedverlies. Wanneer er geen conceptie (bevruchting van eicel) is, wordt het endometrium en de eicel afgestoten, wat de bloeding veroorzaakt. Elke vrouw wordt geboren met ongeveer 1 miljoen follikels.11 Gedurende het leven sterven deze langzaam af. Hierdoor raakt de menstruatiecyclus uit balans waardoor er met langere tussenpozen pas een menstruatie plaatsvindt. Ook kan de 9

Onderzocht door het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis in Amsterdam; www.olvg.nl d.d. 19-2-2015 Bron: http://www.nvog-documenten.nl/index.php?pagina=/richtlijn/item/pagina.php&id=24953&richtlijn_id=632 d.d. 19-2-2015 11 Bron: http://energiekevrouwenacademie.nl/energieke-vrouwen/de-menopauze/wat-gebeurt-er-met-je-lichaam-in-de-overgang d.d. 27-02-2015 10

12

hoedanigheid en hoeveelheid bloedverlies wisselen. Rond het 51ste levensjaar van een vrouw sterft de laatste eicel en stopt de menstruatie. Vasomotorische klachten; opvliegers en nachtelijk transpireren en hartkloppingen . Opvliegers zijn spontane hitteaanvallen al dan niet gecombineerd met hartkloppingen welke samen kunnen gaan met een rood gezicht, koortsgevoel en (hevige) transpiratie. Dit kan zowel in de nacht als op de dag gebeuren. De frequentie van deze hitteaanvallen ligt tussen de één en twintig keer per dag. De maximale duur van een opvlieger is drie minuten12. De precieze oorzaak van opvliegers tijdens de overgang is niet duidelijk13. Waarschijnlijk geven de schommelingen van de oestrogeenspiegels dusdanige veranderingen die leiden tot een verstoring van het temperatuurregulatiesysteem van de hypothalamus. Van alle vrouwen die last hebben van de overgang heeft circa 55 % tot 60% vasomotorische symptomen. Dat blijkt uit een onderzoek14, dat gehouden is onder 35.445 vrouwen in de leeftijd tussen de 39 en 65 jaar. Vooral in het eerste jaar van de overgang zijn deze klachten het meest aanwezig. (bij 55% van de vrouwen) In het tweede jaar komen deze vasomotorische klachten nog maar bij 15% van de vrouwen voor. Urogenitale klachten; vaginale klachten en vaginale atrofie Wanneer het oestrogeen afneemt heeft dit direct gevolg voor de vagina. De wand van de vagina wordt dunner en de doorbloeding neemt af. De kans op infecties neemt hierdoor toe. De structuur van bindweefsel en spierweefsel van de bekkenbodem veranderen met mogelijke verzakkingen van uterus of blaas tot gevolg, wat incontinentie kan veroorzaken. De urogenitale klachten nemen vooral toe na de menopauze. (30% van de vrouwen die in de postmenopauze15 zitten hebben last van deze klachten16).

3.1.2 Atypische overgangsklachten Zoals in het hoofdstuk 2.1 staat beschreven kunnen Atypische overgangsklachten het gevolg zijn van de typische overgangsklachten of kunnen ook toegeschreven worden aan ouderdomsklachten. Anemie Het bloedverlies tijdens de menstruatie kan heftiger worden en vaker optreden dan normaal. Deze veroorzaakt anemie (bloedarmoede) waardoor ook vermoeidheid, duizelingen en hoofdpijn kan ontstaan. Ook geeft anemie een minder goede bloedcirculatie wat koude handen en of voeten tot gevolg heeft. Verminderd libido Vaginale atrofie kan verschillende klachten geven zoals; irritatie, droogheid, jeuk, pijn en afscheiding. Deze klachten beïnvloeden de seksualiteit.

12

Bron: http://www.henw.org/archief/volledig/id826-opvliegers.html d.d. 22-2-2015 Bron: http://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang#note-8 d.d. 22-2-2015 14 Bron: https//www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang d.d. 22-2-2015 Cohort onderzoeken en 7 cross-sectionele onderzoeken (waaronder 2 Nederlandse onderzoeken) [Politi 2008]. 15 De postmenopauze is de periode na de laatste menopauze. Def. WHO 1996: zie Hoofdstuk 1.2 16 Bron: https//www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang Prevalentie van vaginale droogheid d.d. 22-2-2015 13

13

Spierpijn en gewrichtspijn Oestrogeen helpt mee in de bouw van collageen. Collageen bepaalt de elasticiteit van de huid, slijmvliezen, banden, pezen, spieren en kraakbeen. Wanneer er schommelingen zijn in oestrogeenspiegel door de overgang kan er spierpijn en gewrichtspijn optreden. Dit kan zich uiten in onrustige en of zware benen. Emotionele instabiliteit Stress of onrust, angst, depressie, wisselend humeur, prikkelbaarheid, lusteloosheid en huilbuien zijn allemaal voorbeelden. Verminderd oestrogeen geeft een minder gevoel van welbevinden. Daarbij kunnen spontane opvliegers leiden tot onzekerheid en of angst en daar kunnen slapeloosheid en somberheid de gevolgen van zijn. Zoals ook nachtzweten kan leiden tot slaapgebrek, wat vermoeidheid, vergeetachtigheid, verminderde concentratie en wisselend humeur kan veroorzaken. Huid-, haar-, nagels-, ogen-, mondproblemen De daling van oestrogenen kunnen net als pijn in spieren en gewrichten ook huid-, haar-, nagels-, ogen- en mondproblemen geven. De elasticiteit van het collageen vermindert maar ook de slijmvliezen raken de elasticiteit kwijt. Gewichtstoename Lichaamsvet maakt ook oestrogenen aan. Doordat de eierstokken nu verminderd oestrogenen aanmaken wordt dit gecompenseerd en slaat het lichaam meer vet op. Daarnaast vertraagt de stofwisseling door het ouder worden wat ook gewichtstoename veroorzaakt.

3.2

De ervaring van de overgangsconsulenten

De VVOC (Vereniging voor Verpleegkundig Overgangconsulenten) is een onafhankelijke professionele organisatie van en voor verpleegkundige overgangsconsulenten17. Een verpleegkundig overgangsconsulent is een Biggeregistreerde verpleegkundige, met een aanvullende opleiding speciaal gericht op de overgang. Zij geeft begeleiding en advies aan vrouwen in de overgang. Nellie van den Berge is overgangsconsulent in ’s Gravenzande. Haar ervaring is dat de meeste vrouwen zich niet direct bewust zijn in de overgang te zijn. Stramme gewrichten, gewichtstoename, hartkloppingen en onrust in het lijf zijn de eerste verschijnselen, maar worden niet direct aan de overgang gekoppeld. Een opvlieger is de meest bekende klacht en wordt dan pas herkend als overgangssymptoom. De gemiddelde leeftijd ligt tussen de 45 en 55 jaar. Zij geeft de volgende adviezen: verander je leefstijl. Dit betekent: minder alcohol, stoppen met roken (door roken sterven de eicellen sneller) en minder snelle suikers gebruiken. Zij adviseert om de Glychemische index te raadplegen om zo bewust te worden van de snelle suikers (zie bijlage 1). Ook geeft zij het advies om meer te bewegen en lekker naar buiten te gaan. Bewegen voor de vetverbranding en naar buiten om meer vitamine D op te doen. Bij vrouwen boven de 50 adviseert zij altijd om vitamine D pillen te slikken in verband met de weinige zonuren in Nederland. Tineke Kuipers is overgangsconsulent in Amsterdam en Hoofddorp en heeft dezelfde ervaring als Nellie van den Berge, ook bij haar in beide praktijken zijn lang niet alle vrouwen op de hoogte van welke klachten gepaard kunnen gaan met de overgang. Zij geeft ook voeding- en bewegingsadviezen. Daarnaast adviseert zij alternatieve zorg zoals yoga, meditatie, psycholoog, piekercursus of slaaptraining. Zij is niet op de hoogte van Shiatsu als alternatieve zorg voor overgangsklachten. 17

Bron: http://www.overgangsconsulente.com d.d. 26-3-2015

14

Hoofdstuk 4 Westerse therapieën voor overgangsklachten In dit hoofdstuk zullen we de therapieën beschrijven die de huisarts voor kan schrijven. Zoals eerder beschreven ervaart iedere vrouw de overgangsklachten in verschillende mate. Op veel sites worden tips gegeven hoe het beste met deze klachten om te gaan. De tips lopen veel uiteen: van ademhalingsoefeningen,voedingstips tot het advies van het dragen van ‘laagjeskleding’. Wanneer de klachten dusdanig ernstig zijn, dat de kwaliteit van leven negatief wordt beïnvloed, kan een arts medicijnen voorschrijven in de vorm van een hormoonvervangende therapie. Deze therapie houdt in dat de hormonen oestrogeen en progesteron kunstmatig toegediend worden. Het bloed kan worden onderzocht op de waarden van onder andere: het oestradiol, FSH, progesteron, Lipiden, T4&T3 (schildklierhormonen). Bij navraag bij huisarts dr. Van Gulik te Naaldwijk bleek dat deze waarden kunnen wisselen per moment. Het heeft eigenlijk pas zin één jaar na de laatste menstruatie het bloed te laten onderzoeken om de definitieve overgang te kunnen vaststellen. Voor die tijd zijn de gemeten waardes onbetrouwbaar. Toepassingsvormen van de hormoonvervangende therapie kunnen zijn: - Mono preparaten Deze pillen bevatten oestrogeen en zijn alleen geschikt voor vrouwen die geen baarmoeder meer hebben want oestrogeen alleen vergroot de kans op baarmoederslijmvlieskanker. Daarnaast vergroot het ook de kans op trombose, borstkanker en beroerte. - Combinatie preparaten Dit zijn pillen of pleisters die oestrogeen en progesteron bevatten. Combinatie preparaten werken niet als anticonceptiemiddel maar geven wel een maandelijkse bloeding. Nadelen zijn dat de kans op trombose, borstkanker, hartinfarct en beroerte toeneemt. - Crème of zetpil of ring Deze middelen bevatten oestrogeen, dienen lokaal in en/of rond de vagina aangebracht te worden (vooral gebruikt bij vaginale droogheid). Hiervan zijn geen bijwerkingen bekend. - Anticonceptie pil De pil bevat oestrogeen en progesteron, de dosering hormonen is hoger dan de combinatie preparaten. Nadelen zijn verhoogd risico op hart- en vaatziekten, trombose, baarmoederhalskanker, borstkanker. In de afgelopen jaren komen vrouwen steeds minder vaak met overgangsklachten bij de huisarts. Dat blijkt uit een onderzoek dat in 2010 gehouden is.18 In 2003 gingen 30 van de 1000 vrouwen (in de leeftijd van 45-60 jaar) naar de huisarts. In 2010 waren het er 17 van de 1000 vrouwen. De reden hiervoor is dat in de afgelopen jaren veel publicaties zijn verschenen over de negatieve effecten van hormoontherapieën. (Trombose, embolische complicaties en mamacarcinoom19).

18

Bron: http://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang d.d. 16-2-2015 Overzicht van de belangrijkste absolute risicotoenames op ernstige aandoeningen bij gebruik van hormoontherapie: www.nhg.org d.d. 26-3-2015 19

15

Hoofdstuk 5 De overgang vanuit de Traditionele Chinese Geneeskunde bekeken Alvorens dieper in te gaan op de overgangsklachten vanuit de Traditionele Chinese Geneeskunde is het goed om de TCG begrippen uit te leggen. We zullen dit kort en bondig beschrijven.

5.1

Korte uitleg definities TCG

De TCG (ook afgekort als TCM, van 'Traditional Chinese Medicine') is een verzamelnaam voor een verscheidenheid aan traditionele medische gebruiken uit China, die gedurende duizenden jaren ontwikkeld zijn.20 De oorsprong is te vinden in een unieke veelomvattende systematische theoretische structuur waaronder de theorie van de vijf elementen, het meridiaan stelsel van het menselijk lichaam en het Yin – Yang systeem. Yin en Yang Yin en Yang zijn de basisconcepten in de TCG. Yin en Yang brengen elkaar voort, zijn afhankelijk van elkaar, zijn nooit absoluut en herbergen altijd het andere in zich. Yang is de kleur wit, Yin de kleur zwart, vertalen we dit naar de dag, dan is Yin de nacht en Yang de dag. Yin staat voor de rust, passiviteit, Yang is de actie de beweging. Yin is de maan en Yang de zon. Als we Yin en Yang vertalen naar ons lichaam is Yang het bovenste gedeelte en Yin het onderste. Als het lichaam in balans is, zijn Yin en Yang in evenwicht. Deze toestand komt zeer zelden voor. Er is altijd wel een mechanisme in ons lichaam die Yin en Yang uit balans kunnen brengen. Te denken valt aan het verwerken van emoties en invloeden van buitenaf die op ons inwerken. De vijf elementen (WU Xing) De vijf elementen zijn opgebouwd doormiddel van een cirkel. De cirkel wordt gebruikt om de cyclus van het leven in kaart te brengen (zowel op macro als ook op micro niveau): Hout geboorte, Vuur - groei, Aarde - volwassenheid, Metaal - veroudering, Water - sterven. Elk element is gekoppeld aan twee organen. Hout gekoppeld aan de Lever en de Galblaas. Vuur is gekoppeld aan het Hart en de Dunne Darm, Aarde is gekoppeld aan de Maag en de Milt, Metaal is gekoppeld aan de Long en de Dikke Darm. En tot slot is Water gekoppeld aan de Blaas en de Nier. Elk element wordt opgevolgd door een volgend element. Dit noemen we de voedende of genererende cyclus, vergelijkbaar met een moeder-kindrelatie. Hout voedt het Vuur en Vuur voedt de Aarde enz. Daarnaast bestaat er een controlerende cyclus (Ko-cyclus) vergelijkbaar met een grootmoederkleinkindrelatie (in China woonde vroeger de grootouders vaak bij het gezin in huis en hadden mede een opvoedende taak). Hierbij oefent elk element invloed uit op een verder gelegen element: Hout kan de Aarde bewerken, Aarde neemt Water op, Water kan Vuur doven, Vuur kan Metaal smelten, Metaal kan hout hakken.

20

V A

H

W

M

Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Traditionele_Chinese_geneeskunde d.d. 16-2-2015

16

V Een disbalans kan worden veroorzaakt doordat de controlerende cyclus overheersend is geworden. We speken dan van een overheersende cyclus: Hout overwoekert de Aarde, Aarde neemt al het Water op, Water dooft het Vuur, Vuur versmelt al het Metaal, Metaal vernietigt het Hout. Een voorbeeld is het niet meer kunnen eten als gevolg van teveel stress of wel het prikkelbare darm syndroom: wanneer Hout in exces is kan het zijn dat het Aarde overwoekert. Aarde is verantwoordelijk voor de spijsvertering. Een reactie kan zijn onregelmatige spijsvertering, buikkrampen of winderigheid. Maar het kan ook andersom. We spreken dan van een beledigende/verachtende cyclus: Hout overwoekert Metaal, Metaal dooft Vuur, Vuur verdampt het Water, Water verdrinkt de Aarde, Aarde bedekt Hout. Een duidelijk voorbeeld hiervan is een verhoogde weerstand in de longcirculatie (element Metaal) bij COPD geeft op den duur hartfalen (element Vuur). In een dergelijke situatie zegt de Westerse geneeskunde dat ziekte van de longen insufficiëntie van het hart veroorzaakt (Corpulmonale). De TCG spreekt van Metaal wat Vuur veracht.

A

H

M

W

V A

H

W

M

De vijf elementen houden elkaar in evenwicht. Als een van de elementen te sterk of te zwak is kan er een disbalans (ofwel ziekte) ontstaan. De leer gaat er vanuit dat wanneer er een element uit balans is een ander element dit zal herstellen. Maar wanneer de disbalans niet herstelt, raakt het voedende element zelf ook verzwakt, wat op den duur alle elementen zal verzwakken. Zang Fu organen Zoals we bij de vijf elementen beschreven hebben, zijn aan de vijf elementen ook organen gekoppeld. Deze organen bestaan uit een Yin en Yang orgaan. Yin orgaan (Zang) Lever Hart Milt Long Nier

Yang orgaan (Fu) Galblaas Dunne darm Maag Dikke darm Blaas

De functie van de Fu organen zijn het transformeren, verteren, het scheiden en elimineren van onzuivere producten van voedsel en dranken. Tevens zijn zij verantwoordelijk voor het produceren van Qi. De functie van de Zang organen zijn het voeden van het lichaam, het opslaan van de vitale stoffen (QI, Jin Ye’s en Xue) en het Jing en de Shen. Qi, levensenergie Het begrip Qi is in de TCG moeilijk te omschrijven. Kaptchuk21 schrijft: “Qi is het beste te omschrijven als materie, die op het punt staat in energie over te gaan”. Maciocia22 schrijft: “dat Qi verschillende manifestaties kan aannemen en verschillende dingen kan zijn in verschillende functies”. Beide spreken vaak over de ‘energie’ van ons lichaam. Qi verwarmt, beschermt, stijgt, transformeert en transporteert. De Qi kan stromen door de energetische tegenpolen Yin en Yang.

21 22

Bron: Ted Kaptchuk - Handboek Chinese Geneeswijzen blz. 42 Bron: Giovanni Maciocia - grondslagen van de Chinese geneeskunde blz. 43

17

Jing Jing kan worden onderscheiden in Voorhemelse Jing, Nahemelse Jing en de Nier Jing. Voorhemelse Jing is de conceptie van de man en de vrouw naar een nieuw leven. Het Voorhemelse Jing voedt het embryo en de foetus tijdens de zwangerschap en is sterk afhankelijk van de voeding door de Nier Qi van de moeder. De voorhemelse Jing bepaalt het unieke van ieder individu. Nahemelse Jing wordt na de geboorte onttrokken uit voedsel (eten en drinken) en gezuiverd door de Maag en de Milt. De pasgeborene begint direct te ademen en te eten. De Longen, Maag en Milt worden geactiveerd en hier ontstaat de Qi. Het Qi gaat vanaf nu stromen door het gehele lichaam. Nier Jing bestaat uit zowel het voorhemelse als de nahemelse Jing. De Nier Jing circuleert in het hele lichaam en bepaalt de groei, voortplanting, de ontwikkeling, seksuele rijping, conceptie en zwangerschap, menopauze en veroudering. Vuur van Ming Men Het voorhemelse Jing is nauw verbonden met de Vuur van de levenspoort (de Ming men). Tussen de Nieren is het vuur van de Ming Men, het fysiologische vuur van het lichaam, die de warmte verschaft die belangrijk is voor alle fysiologische processen van het lichaam en voor alle interne organen.

5.2

Wondermeridianen

Over het lichaam lopen 12 meridianen 6 Yin en 6 Yang meridianen. Dieper in het lichaam bevinden zich 8 grote meridianen, wondermeridianen genoemd. Zij vormen vanaf de bevruchting de basis van het energiesysteem. Van deze acht zijn er drie die een belangrijke rol spelen bij gynaecologische klachten: De Ren Mai, de Yin Chiao Mai en de Chong Mai. We zullen de functies beschrijven: De Ren Mai De Ren Mai is een wondermeridiaan die ook wel “Zee van de Yinmeridianen” genoemd wordt omdat hij invloed uitoefent op alle Yinmerdidanen van het lichaam. De Ren Mai reguleert de menstruatiecyclus en de voortplantingsorganen. Daarnaast beheert het de Yinne structuren (botten en bindweefsels) van het lichaam, de organen in onderbuik, de buik en de huid. De Ren Mai begint met zijn inwendige baan tussen de nieren, stroomt door de uterus en komt te voorschijn in het perineum. Vanaf het perineum stijgt hij over de middellijn van het abdomen naar de kin, omcirkelt de lippen en stijgt aan beide kanten tot aan de orbitarand. De disbalansen rond de overgangsklachten kunnen zijn: Menstruatieklachten, blaasklachten, botpijn en lumbale rugpijn. Openingspunt is Lo7, Koppelpunt Ni6.

18

De Yin Chiao Mai De Yin Chiao Mai is een aftakking van de Nier Meridiaan en gekoppeld aan de Ren Mai. De Yin Chiao Mai voedt de weefsels, spieren en de Zang Fu. Het verloop van de Yin Chiao Mai Meridiaan, begint bij de hiel op de mediale zijde, stijgt naar de genitaliën over de abdomen en de thorax via de keel naar beide ogen. De disbalansen rond de overgangsklachten kunnen zijn: slaapproblemen, verminderd zelfvertrouwen, terneergeslagen, moeite met negatieve emoties als angst en verdriet, het mijden van gezelschap, piekeren, stoornissen van de geslachtsorganen en het seksleven, vaginitis, klachten van de onderbuik, oedeemvorming, incontinentie. Openingspunt is Ni6, Koppelpunt Lo7. De Chong Mai De Chong Mai wordt ook wel omschreven als de “Zee van Bloed” omdat het een fundamentele meridiaan is die het Voorhemelse en het Nahemelse Qi met elkaar verbindt door zijn verloop met de Nier en verbonden is met de Maag. Het verloop is over de abdomen, uterus, thorax en hart. De disbalansen rond de overgangsklachten kunnen zijn: vermoeidheid, depressie, slapeloosheid, snelle veroudering, menstruatieklachten, spijsverteringsproblemen, lendenpijn, hartklachten, thoracale pijn, psychische pijn, ademhalingsproblemen, vermoeide en verstijfde beenspieren. Openingspunt is Mi4, Koppelpunt Hc6. Na bovenstaande beschrijving van de belangrijkste begrippen kunnen we eerst de overgang verklaren vanuit de TCG en daarna in Hoofdstuk 5 de overgangsklachten.

5.3

Verklaring van de overgang vanuit de TCG gezien

Vanuit het Chinese standpunt is de menopauze een natuurlijk overgangsproces, dat grote mogelijkheden biedt tot transformatie op fysiek, emotioneel en spiritueel niveau en zeker geen gynaecologische ziekte is. Oosterse shiatsu-therapeuten schrijven over “het begroeten van de menopauze” of zelfs “het vieren van de Menopauze”23. De Nier Jing heeft bij vrouwen een cyclus van 7 jaar De vrouwen cyclus begint met 7 jaar met het vormen van de tanden, bij 14 jaar is de eerste menstruatie, op 21 jarige leeftijd is de Nier-Qi vol, hier start de volwassenheid. Op 28 jarige leeftijd zijn de beenderen en de spieren het sterkst. Op de 35 jarige leeftijd begint de huid uit te drogen. Op 42 jarige leeftijd verminderen de pigmenten van het haar en met de 49e jaar komt de vrouw in de menopauze. Tijdens de periode voor en na de menopauze raakt de Nier-Jing verzwakt en de Nier-Qi uitgeput waardoor er een Yin en Yang disbalans ontstaat. In een ziekenhuis in Californië op de afdeling verloskunde en gynaecologie heeft een wetenschappelijk onderzoek plaats gevonden. Drie artsen hebben 23 vrouwen laten onderzoeken door 9 TCM beoefenaars. Deze 23 vrouwen hadden vasomotorische klachten van de overgang. Het onderzoek bij deze vrouwen bestond uit een anamnese en een lichamelijk onderzoek. Conclusie: van de 27 TCM behandelaars gaven 20 behandelaars aan dat deze vrouwen een Nier Yin deficiëntie hadden.24 De Nier-Qi en Nier-Jing raken bij veroudering uitgeput en verzwakt maar wat betekent dit voor het vrouwenlichaam? De hele cyclus van de 5 elementen raakt uit balans.

23

Bron: http://www.namikoshi-shiatsu.jp d.d. 22-3-2015 Bron: Menopause: the journal of the North American Menopause Society d.d. 25-03-2015 (http://journals.lww.com/menopausejournal/Abstract/2000/07020/Diagnosis_of_Symptomatic_Postmenopausal_Women_by.10.aspx) 24

19

De Nier behoort bij het element Water, het water element moet het Vuur element onder controle houden zodat er niet te veel hitte en vurigheid in het lichaam ontstaat. (opvliegers, emotionele vurigheid). Het Water element geeft haar energie door aan het Hout element. De basis voor de spieren, pezen en mentaal. Als het Hout element niet goed wordt gevoed ontstaan er slappe banden rondom de gewrichten, te weinig energie om de “dingen die je op je lever hebt” op te lossen en moeite hebben om in slaap te komen. Doordat het Hout element verzwakt, is zij onvoldoende in staat om het Aarde element onder controle te houden. Dit betekent dat de Milt energie (het transport- en energiesysteem ) niet meer soepel kan bewegen. Dit kan tot gevolg hebben dat de vochten in het lichaam niet meer soepel stromen, wat transpireren, dikke vingers en enkels en gewichtstoename tot gevolg heeft. Doordat de energie van de Aarde verzwakt is voorziet het het Water element niet meer van energie, wat de Nier nog meer uitput.

20

Hoofdstuk 6 De overgangsklachten vanuit de Traditionele Chinese Geneeskunde bekeken Zoals in Hoofdstuk 5.3 beschreven is de overgang een afname van de Nier-Qi en Nier-Jing. Het lichaam zal zich dus moeten aanpassen aan de nieuwe situatie. Het evenwicht zal zich moeten herstellen en een nieuwe balans zoeken. Anders dan in de Westerse geneeskunde zijn de overgangsklachten directe aanwijsbare gevolgen van disbalansen in het lichaam. De 5 elementen cyclus is uit balans, de voedende cyclus raakt uitgeput en is niet meer in staat een goede controle te geven in de controlerende cyclus. De gevolgen of ‘de overgangsklachten’ zijn dus vanwege een Nier-Jing afname goed te verklaren. Onregelmatig menstrueel bloedverlies Doordat het element Water (de Nier) het element Hout (de Lever) niet voldoende energie kan geven, raakt het Hout uit balans. Een functie van de Lever is het reguleren van de menstruatie. Er ontstaat onregelmatig bloedverlies, wat het begin van de menopauze aankondigt. Je spreekt dan van Lever Bloed Stase, deficiënt Qi circuleert niet meer en er ontstaat bloedstase. De punten voor Lever Bloed Stase: Glb34, Le3, Bl18, Bl17, Mi10, Rm6, Mi4, Hc6 (=openingspunt van de Chong Mai), Mg29, Mg14, Le5, Le6.25 Vasomotorische klachten Doordat het element Water (de Nier) het element Vuur niet onder controle kan houden ontstaat er hitte in het lichaam wat opvliegers veroorzaakt met daarbij hartkloppingen. Het hart slaat daadwerkelijk op hol. Hierdoor ontstaat Hart Yin deficiëntie en Nier Yin deficiëntie. Punten voor Nier Yin deficiëntie: Rm4, Ni3, Ni6, Ni10, Ni9, Mi6, Rm7, Lo7 (=openingspunt Ren Mai) en Ni6 (=koppelpunt Ren Mai).26 Punten voor Hart Yin deficiëntie: Ha7, Hc6, Rm14, Rm15, Rm4, Ha6, Mi6, Ni7.27 Urogenitale klachten Het element water (de Nier) raakt uitgeput en heeft verminderde energie zodat, de bevochtiging van het lichaam, waar de Nier samen met de Long voor zorgt ook afneemt en vooral vaginale droogheid geeft. Ook hier wordt gesproken over Nier Yin deficiëntie. Punten voor Yin deficiëntie zijn bij de vasomotorische klachten beschreven. De bovenstaande disbalansen veroorzaken een keten van gevolgen, zo kunnen we de volgende overgangsklachten verklaren: -

Anemie: het Bloed wordt niet goed meer gevoed. Hierdoor ontstaat Bloed deficiëntie. Punten voor Bloed deficiëntie: Gbl34, Le3, Bl18, Bl17, Mi10, Rm6, Mi4, Hc6, Mg29, Mg14, Le5.28

-

Vermoeidheid: doordat er niet genoeg rust is kan en er niet genoeg voeding uit het eten en drinken gehaald worden zo ontstaat er Nier Yang deficiëntie. Punten voor Nier Yang deficiëntie zijn: Bl23, Bl52, Ni3, Lo7, Ni6, Rm4, Rm15, Ni7.29

25

Bron: Giovanni Maciocia - grondslagen van de Chinese geneeskunde blz. 512 Bron: Giovanni Maciocia - grondslagen van de Chinese geneeskunde blz. 595 27 Bron: Giovanni Maciocia - grondslagen van de Chinese geneeskunde blz. 595 28 Bron: Giovanni Maciocia - de praktijk van de Chinese Geneeskunde blz. 744 29 Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine blz. 746 26

21

-

Duizelingen: doordat het bloed niet goed wordt gevoed en de energie niet goed stroomt, komt door Nier Yin deficiëntie, Nier Yin en Nier Yang deficiëntie of Nier – en Lever Yin tekort met opstijgend Lever Yang. Punten voor Yin deficiëntie zijn bij de vasomotorische klachten beschreven.30 Punten voor Nier Yang deficiëntie zijn bij vermoeidheid beschreven. Punten voor Nier Yin deficiëntie en Lever Yin deficiëntie met opstijgende Lever Yang zijn: Ni3, Le8, Rm4, Le7, Ni6, Le3, Dm24, Gbl13, Gbl20, Hc7.31

-

Hoofdpijn: doordat het bloed niet goed wordt gevoed en de energie niet goed stroomt, komt door Nier Yin deficiëntie en Lever Yin deficiëntie met opstijgende Lever Yang zijn: Ni3, Le8, Rm4, Le7, Ni6, Le3, Dm24, Gbl13, Gbl20, Hc7.32

-

Vermindert libido: de Nier raakt uitgeput en daarmee daalt het energie niveau en ontstaat er een verminderd seksueel verlangen. Hierdoor ontstaat Nier Yang deficiëntie.33 Punten van Nier Yang deficiëntie staan beschreven onder punt vermoeidheid.

-

Vaginale klachten: de Nier raakt uitgeput en de vloeistoffen verspreiden zich niet goed door het lichaam. De slijmvliezen drogen uit wat irritatie, droogheid, jeuk, pijn en afscheiding met zich mee kan brengen, gevolg is Nier Yin deficiëntie. De punten staan beschreven bij vasomotorische klachten.

-

Spierpijn, de energie voorziening (door de Milt) van het lichaam werkt vertraagd. Gevolg is Milt Qi leegte. Punten van Milt Qi leegte zijn: Mg36, Mi3, Rm12, Bl20, Bl21.34

-

Gewichtspijn, banden en pezen worden pijnlijk omdat de energie voorziening niet goed wordt verspreid (door de Lever). Hierdoor ontstaat Nier en Lever Yin tekort met opstijgend Lever Yang.35 Punten staan vermeld bij duizelingen.

-

Huid-, oog-, mondproblemen: De Nier werkt samen met de Long en zorgt voor de bevochtiging van alle organen. De slijmvliezen drogen op wat droogheidklachten veroorzaakt. Gevolg is het ontstaan van Nier Yin deficiëntie.36 Punten staan vermeldt bij vasomotorische klachten.

-

Haarproblemen: De Nier weerspiegelt zich in het hoofdhaar, hierdoor ontstaat Nier Yin deficiëntie.37 Punten staan vermeldt bij vasomotorische klachten.

-

Gewichtstoename: Wanneer er vermoeidheid is, is er meer energie nodig terwijl de spijsvertering langzamer werkt. Vaak is er meer behoefte aan eten en minder zin om te bewegen. Gevolg is het ontstaan van exces van flegma en stagnatie van Qi. Punten voor exces van flegma en stagnatie van Qi zijn: RM17, Hc6, Lo7, Rm6, Rm10, 3w 6, Mg40, Mi6, Mi9, Ma28, Rm4.38

30

Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine blz. 744 Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine blz. 752 32 Bron: Giovanni Maciocia - Diagnostiek in de Chinese Geneeskunde blz. 856 33 Bron: Giovanni Maciocia - Diagnostiek in de Chinese Geneeskunde blz. 393 34 Bron: Giovanni Maciocia - De Praktijk van de Chinese Geneeskunde blz. 322 35 Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine blz. 752 36 Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine blz. 744 37 Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine blz. 744 31

22

-

38 39

Emotionele instabiliteit; elk element raakt uit balans, elk orgaan heeft een eigen emotie wat depressies kan veroorzaken39: o Mentale en emotionele problemen kunnen het Hart aantasten. De Shen wordt verzwakt. Punten die hiervoor ingezet kunnen worden zijn: Lo7, Ni6, Ni3, Rm4, Mi6, Ni13, Ha6, Ni7, Ha8, Hc7, Rm15, Dm24 o Angst verzwakt bij de Nier. Punten die we hiervoor kunnen gebruiken zijn: Rm17, Hc6, Lo7, Rm10, 3w6 Mg40, Mi6, Mi9, Mg28, Rm4 o Wisselend humeur hoort bij de Lever. Punten die hiervoor in gezet kunnen worden zijn: Rm17, Hc, Lo7, Rm10, 3w6 Mg40, Mi6, Mi9, Mg28, Rm4 o Prikkelbaarheid hoort bij de Lever. Punten die hiervoor in gezet kunnen worden zijn: Rm17, Hc6, Lo7, Rm10, 3w6 Mg40, Mi6, Mi9, Mg28, Rm4 o Lusteloosheid hoort bij de Milt. Punten die hiervoor in gezet kunnen worden zijn: Ni6, Mi6, Le3, Rm17, Le4 o Huilbuien horen bij de Long. Punten die hiervoor in gezet kunnen worden zijn: Ni6, Dm24.

Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine blz. 756 Bron: Giovanni Maciocia - Obestetrics and Gyneacology in Chines Medicine

23

Hoofdstuk 7 De Shiatsu-behandeling voor overgangsklachten Wat kan Shiatsu nu betekenen voor vrouwen met overgangsklachten? Er bestaat een hormoonrecept-behandeling die we beschrijven in hoofdstuk 7.2 maar alvorens daar op in te gaan willen we eerst het ontstaan van Shiatsu beschrijven. Er bestaan vele vormen van Shiatsu, wij hebben het over de originele Namikoshi Shiatsu, zoals deze ook in Japan toegepast wordt. We beschrijven het ontstaan en de kernmerken om daarna te schrijven over hoe Shiatsu in Nederland en bij onze opleiding kwam. Daarna geven we een uitleg van de hormoonrecept-behandeling en hebben we getracht de wetenschappelijke bewijzen te vinden over de werking van Shiatsu. We willen afsluiten met de ervaringen van Shiatsu therapeuten over hoe zij hun cliënten behandelen tegen overgangsklachten.

7.1

Het ontstaan van Shiatsu

Grondlegger Tokujiro Namikoshi werd in 1905 geboren. Zijn moeder had veel last van reuma. Hij probeerde de pijn te verzachten doormiddel van massages. Van fysiologie of anatomie of de Chinese geneeskunde wist hij niets af. Hij ontdekte verschillen in huidconditie, temperatuur en stijfheid. Hij paste zijn druk op deze gevoelswaarnemingen aan. Dit proces van experimenteren zonder theoretische kennis bracht hem op het spoor van het zelfhelend vermogen van het lichaam40. In 1925 opent Tokujiro Namikoshi zijn eerste kliniek voor Shiatsu therapie. In 1940 wordt het eerste Shiatsu college geopend. In 1964 wordt Shiatsu officieel erkend door het Ministerie van Gezondheid in Japan.

7.1.1 De voornaamste kenmerken van Shiatsu Diagnose en therapie zijn gecombineerd. Elke toepassing van Shiatsu-druk is een diagnose, die de therapeut in staat stelt de patiënt, in overeenstemming met diens lichamelijke toestand te behandelen. De therapeut gebruikt handen en vingers om afwijkingen in huid, spieren of lichaamswarmte bij aanraking op te sporen en zo onregelmatigheden vast te stellen. Tegelijk kan hij bepalen welke behandeling gegeven dient te worden. Shiatsu is een gezondheidsbarometer. Regelmatige Shiatsu helpt afwijkingen in het lichaam op te sporen, het voorkomt oververmoeidheid en het optreden van ziekte. Shiatsu bevordert een vertrouwensrelatie tussen patiënt en therapeut. De inzet tot genezen en het vertrouwen in de therapie bevorderen de doeltreffendheid van de behandeling. Shiatsu behandelt het totale lichaam, om vervolgens over te gaan tot die plaatsen in het lichaam die extra aandacht vragen. De effecten van Shiatsu: Vitaliseert de huid Maakt spieren los Stimuleert de circulatie van lichaamsvloeistoffen (bloed, weefselvloeistof en lymfe) Reguleert zenuwfuncties Harmoniseert het endocriene stelsel Verbetert de spijsvertering

40

Bron: Toru Namikoshi: Het Shiatsu Werkboek

24

De werking van Shiatsu is deels fysiologisch en deels neurologisch. Fysiologisch: spieren worden losgemaakt, de circulatie van lichaamsvloeistoffen wordt gestimuleerd. Neurologisch: door Shiatsu worden zenuwuiteinden en cellen in de huid geprikkeld, daardoor worden in het lichaam stoffen aangemaakt die een harmoniserende en of een pijnstillende werking hebben41.

7.1.2 Shiatsu in Nederland Dennis J. Binks (1930-1997) volgde zijn opleiding aan het Japan Shiatsu College in Tokyo. Zijn leermeester was Tokujiro Namikoshi. Na zijn opleiding tot Shiatsu therapeut en Shiatsu docent introduceerde hij de toen nog onbekende behandelmethode in 1975 in Nederland. Een jaar later opende hij de Nippon-Nederlandse Shiatsu School. Deze school leverde een belangrijke bijdrage aan het veranderingsproces ten aanzien van gezondheid en gezondheidszorg, dat in de jaren zeventig van de vorige eeuw op gang kwam. Na het overlijden van Dennis Binks in 1997 stopt de opleiding.

7.1.3 DSA opleiding Na het stoppen van de Nippon-Nederlandse Shiatsu School neemt het CNE (Centrum voor Natuurgeneeskunde en Educatie) op 3 oktober 1998 het initiatief tot het oprichten van de Dutch Shiatsu Academy (DSA). Het bestaande lesprogramma van de Nippon-Nederlandse Shiatsu School werd uitgebreid met onder andere natuurgeneeskunde. Studenten studeren nu af als Natuurgeneeskundig-Shiatsu therapeut. Het uitgangspunt van Shiatsu blijft volgens de leer van grondlegger Tokojiro Namikoshi en Dennis Binks.

7.2

De Hormoonrecept-behandeling

Binnen de Shiatsu studie aan de DSA worden twee hormoonrecept-behandelingen geleerd: -de hormoonrecept-behandeling -de gecombineerde Hormoon Schildklier Allergie (HSA) recept-behandeling De hormoonrecept-behandeling is ontwikkeld door Toru Namikoschi (zoon van Tokojiro Namikoshi). De behandeling wordt voornamelijk ingezet bij menstruatieklachten en kan tevens worden ingezet bij depressie, veroorzaakt door hormonale migraine, hoofdpijnen en chronische oververmoeidheid. De HSA recept-behandeling is de hormoonrecept-behandeling maar verder doorontwikkeld door Dennis Binks. Deze behandeling is speciaal voor overgangsklachten. Met de extra punten van de Schildklier en de Allergie waardoor de spijsvertering (lees energie voorziening) positief wordt beïnvloed(De punten van de behandelingen zijn opgenomen in de bijlage 3). De hormoonrecept-behandeling heeft tot doel om onder andere storingen in het endocriene systeem te reguleren, er wordt voornamelijk gewerkt op de punten van de Ren Mai (in de TCG wordt de naam ‘Conceptiebaan’ gebruikt) en Du Mai (in de TCG wordt de naam ‘Gouverneursbaan’ gebruikt).

Het punt op de Medulla Oblongata reguleert de hypofyse. De hypofyse maakt verschillende hormonen aan, zoals enkefalines en endorfines welke een pijnstillende werking hebben en het 41

Bron: Toru Namikoshi: Het Shiatsu Werkboek

25

welbevinden en geluksgevoel beïnvloeden. De schildklier wordt gestimuleerd voor de aanmaak van thyroxine wat een goede groei en ontwikkeling verzorgt. Als laatste worden de hormonen van de bijschildklieren aangezet tot het produceren van het parathyroide hormoon wat er toe bijdraagt het calcium in het bloed te benutten. Dit is belangrijk voor de tonische spasme van alle lichaamspieren. Du Mai 4 zorgt voor de dikke darm, dunne darm, uterus, ovaria, lende wervels en de blaasfunctie. Het beïnvloedt de Ren Mai meridiaan en de verbindingen met de Yang meridianen en de lende zenuwen. De punten op het sacrum en sacraal foramen beïnvloeden de blaas, anus, uitscheiding, rectum, vagina en baarmoederhals via de heiligbeenzenuwen. Het punt Du Mai 1 is een belangrijk punt voor het doorstromen van de Du Mai meridiaan en de Yange meridianen, ook goed te gebruiken om het lichaam geestelijk in evenwicht te brengen. Het punt Ren Mai 1 is een belangrijk punt voor het doorstromen van de Ren Mai meridiaan en de Yinne meridianen, ook goed te gebruiken om het lichaam geestelijk in evenwicht te brengen. Ren Mai 1 tot 8 is het urogenitaal gebied en geheerst de blaasfuncties en de seksuele functies van het lichaam. Ren Mai 8 tot 14 reguleert de maag en de spijsvertering. Ren Mai 14 tot 24 beheerst de luchtwegen, de ademhaling en secundair de bloedsomloop. De miltmeridiaan is belangrijk voor het transport van het bloed en heeft invloed op de menstruatiebloeding. Ook beïnvloedt de miltmeridiaan de erytrocyten, leukocyten en trombocyten.42

7.3

Wetenschappelijk onderzoek naar de behandeling van overgangsklachten

Er zijn verschillende wetenschappelijke onderzoeken gedaan naar overgangsklachten in de Oosterse geneeskunde, deze zijn echter alle op de acupunctuur gericht. Helaas hebben wij geen wetenschappelijke stukken kunnen vinden of Shiatsu kan helpen bij overgangsklachten. Daar de acupunctuur met dezelfde punten werkt, hebben we deze onderzoeken gebruikt ter onderbouwing. Zo is er een groot onderzoek van samengevoegde wetenschappelijke artikelen van PubMed, Medline, PsychINFO, Weg of Science, Cockrane Central Register of Controlled Trialsis gedaan. Geconcludeerd is dat door middel van deze meta-analyse bevestigd wordt, acupunctuur de frequentie en de ernst van overgang- gerelateerde klachten vermindert en de kwaliteit van leven verbetert. In dit onderzoek werden 104 studies geanalyseerd op de effectiviteit van acupunctuur.43 Vanuit de TCG is elk individu uniek en dus niet meetbaar. We kunnen dus niet van gemiddelden uitgaan om zo tot een wetenschappelijk bewijs te komen. Veel onderzoeken tonen aan dat TCG werkt. Maar waar voorstanders zijn, zijn altijd ook tegenstanders (zoals het Yin niet zonder het Yang kan). Voor veel mensen is een behandeling wanneer die niet gefundeerd is op toetsbare logische dan wel empirisch houdbare hypothesen en theorieën, niet meer dan kwakzalverij44.

42

Volgens de lesbeschrijving van Paula Kobayashi hoofddocente Shiatsu DSA d.d. 14-5-2014 Bron: http://www.medicalnewstoday.com/articles/279714.php d.d. 12-3-2015 44 Bron: http://www.kwakzalverij.nl d.d. 12-3-2015 43

26

7.4

Ervaringen van Shiatsu therapeuten met de behandeling van overgangsklachten

De hoofddocente Paula Kobayashi geeft aan de gehele HSA recept-behandeling toe te passen bij overgangsklachten, soms aangevuld met de afrondingsrelease van de Shiatsu Release Therapie (een behandeling die ingezet kan worden bij een verstoorde Yin Yang evenwicht, voor innerlijke onrust). Ze heeft zelf ook veel last gehad van overgangsklachten en is toen zelf, met succes, ook behandeld met de HSA recept-behandeling. Wanneer haar cliënten klachten blijven houden zet zij de masterpoints in (een behandeling om via speciale punten verlichting van pijn te geven). Ook is Paula onderwezen in de Great Central Channel Therapie welke zij toepast bij ernstige overgangsklachten en depressies. Deze therapie geeft een extra aanvulling om het Yin en Yang in het lichaam in balans te brengen. De ervaring van Yvonne Hansen, Shiatsu docent aan de DSA, is dat je al ver komt met de basisbehandeling. Mochten de klachten niet verminderen dan zet zij de hormoonreceptbehandeling in en eventueel ook nog de Shiatsu Release Therapie. Ook past ze extra punten toe voor hartritmestoornissen. De micro massage (een behandeling die ingezet kan worden voor het goed doorstomen van meridianen) gebruikt ze op de rug voor slaapproblemen en op de benen voor onrustige benen. Ook geeft ze haar cliënten voedingsadviezen mee. Naast natuurkundig Shiatsu therapeut is zij ook voetreflexoloog. Wanneer haar cliënten last hebben van de baarmoeder of eierstokken is dit ook goed te behandelen vanuit deze therapie. Bardhan Martosemito, Shiatsu docent aan de DSA, geeft altijd wanneer de cliënt voor de eerste keer komt een basisbehandeling. De tweede afspraak geeft hij een combinatie van de basisbehandeling en de hormoonrecept-behandeling. Na elke behandeling geeft hij een korte release therapie die bij de persoon past. Hij gebruikt geen extra punten, wel geeft hij extra aandacht aan de Mendulla Oblongata. Martien Olsthoorn is sinds 2000 werkzaam als Shiatsu therapeut. Hij geeft aan dat hij enkel de hormoonrecept-behandeling gebruikt, niet in combinatie met de schildklier en de allergie. Hij geeft aan dat hij altijd een uitgebreide nek-schouder behandeling geeft om de energie stroming goed op gang te brengen. Als cliënten erg gespannen zijn dan voegt hij er een release therapie aan toe. Hij voegt geen extra punten toe aan de behandeling, maar kijkt wel per cliënt waar ze op dat moment mee gebaat zijn. Soms past hij een buik lymfedrainage massage toe (bij cliënten met erge buikklachten) of een uitgebreide hoofd lymfe drainage massage (bij erg gespannen cliënten). Hij ervaart de hormoonrecept-behandeling zeer positief, de klachten verminderen zoals hoofdpijn, opvliegers en zo komen de cliënten uiteindelijk beter in hun vel te zitten.

27

Hoofdstuk 8 De aanvulling op de hormoonrecept-behandeling In de hoofdstukken 2 t/m 7 hebben we de overgang beschreven vanuit de Westerse en vanuit de Oosterse visie. Het grote verschil is dat de Westerse visie uit gaat van het einde van een vruchtbare periode bij een vrouw, terwijl de Oosterse visie uit gaat van het begin van een nieuwe periode van het leven. Deze benadering brengt al een hele andere beleving met zich mee. We hebben vervolgens de behandelwijze van zowel de Westerse als de Oosterse (TCG en Shiatsu) beschreven, Westers gezien is er de behandeling ‘hormoontherapie’, de Shiatsu heeft een hormoonrecept-behandeling terwijl de TCG ervan uitgaat dat ondanks Nier-Yin deficiëntie het lichaam een balans moet gaan vinden tussen yin en yang. Met het praktijkonderzoek willen we antwoord krijgen op de volgende deelvragen: 1. Helpt de hormoonrecept-behandeling voldoende bij vrouwen met overgangsklachten? 2. Kunnen wij de bestaande hormoonrecept-behandeling effectiever maken door er specifiek klacht relateerde punten vanuit de TCM er aan toe te voegen?

8.1

De hormoon- en de HSA-recept behandeling in de praktijk

Zoals in hoofdstuk 7.4 staat dat de geïnterviewde Shiatsu therapeuten bijna allen een aanvulling gebruiken op de bestaande hormoonrecept-behandeling of de HSA-recept behandeling (hetzij een lymfedrynage massage, voetzoolreflexmassage, Great Central Channel therapie of Shiatsu Release therapie). Dat is voor ons het bewijs dat de huidige bestaande behandeling niet toereikend is. Voor ons een extra motivatie om een aanvulling te maken. De huidige hormoonrecept-behandeling hebben wij beschreven in Hoofdstuk 7.2 Voor ons onderzoek gebruiken we de hormoonrecept behandeling. De punten uit de HSA recept-behandeling passen we toe wanneer nodig. Een uitwerking van de punten die hiervoor gebruikt zijn hebben we toegevoegd in bijlage 4.

8.2

De nieuwe toevoeging aan de huidige hormoonrecept-behandeling

Zoals eerder gezegd is geenéén overgangscliënt hetzelfde, iedereen ervaart de klachten op haar manier. Om tot een goed behandelplan te komen hebben we de cliënten gevraagd om van tevoren een vragenlijst in te vullen waarin zij konden aangeven in welke mate (op een schaal van 0 tot 3) zij last hebben. Daarnaast hebben we hen gevraagd van welke klacht zij de meeste hinder hebben (zie bijlage 2: vragenlijst voor cliënten). Per cliënt zullen de hoofdklachten in het bijzonder behandeld worden door middel van extra punten. De verdere uitwerking is te vinden in hoofdstuk 8.3.

8.2.1 Extra Punten Hoe komen we aan de extra punten? We hebben gekeken welke punten in de TCG worden ingezet bij overgangsklachten zoals beschreven in hoofdstuk 6 en dit vergeleken met de punten die we gebruiken bij de huidige hormoonrecept-behandeling (zie bijlage 3). De punten die niet gebruikt worden vanuit de TCG hebben we gerangschikt bij welke klacht ze ingezet kunnen worden (zie bijlage 4 voor extra-punten). We hebben naar aanleiding van de ingevulde vragenlijst gekeken wat de cliënten als hoofdklacht(en) aangaven. Aan de hand van de extra-punten -lijst konden we extra punten aan de huidige hormoonrecept-behandeling toevoegen.

28

Aangezien de Shiatsu-docenten adviseerden niet te veel extra punten te stimuleren in verband met overprikkeling voegen wij per cliënt rond de 6 extra punten aan de huidige behandeling toe.

8.2.2 De nieuwe behandeling De behandeling zal bestaan uit een nek/schouderbehandeling op de kruk, gevolgd door een basisbehandeling van de achterkant van het lichaam. Na het afstrijken zal de hormoonreceptbehandeling ingezet worden. Afhankelijk waar de extra punten zich bevinden worden deze eerst op de rug behandeld. Vervolgens draait de cliënt naar rugligging en wordt de hormoonreceptbehandeling verder voortgezet, ook hier worden tot slot de extra punten op buik, been, voet en/of armen aan toegevoegd. We sluiten af met een hoofd/borst/buik basisbehandeling. De extra punten zullen 9 x gedrukt worden of 1 à 2 minuten vast gehouden worden.

8.3

Resultaten na aanleiding van de behandeling tijdens de beroepsstage

Tijdens de opleiding aan de DSA worden meerdere stages gelopen. De afspraak voor de beroepsstage is om 5 cliënten 1 x per week en 5 weken achter elkaar een behandeling te geven. Nu is dit voor ons een mooie gelegenheid om de theorie in praktijk te kunnen brengen. We hebben elk 5 cliënten met overgangsklachten gevraagd om mee te doen. Voor het vinden van cliënten hebben we beide in onze eigen omgeving gekeken. We hadden snel ieder 5 cliënten gevonden die mee wilden doen met ons onderzoek. De cliënten hadden de vragenlijsten van te voren ingevuld. Op basis van de uitkomsten hebben we een behandelplan samengesteld. Om een goed zicht te krijgen over het verloop van de behandelingen, hebben ze gedurende de 5 behandelingen een dagboekje bij gehouden. We hadden daarin de volgende vragen gesteld: - Hoe voelde je je na de behandeling (dezelfde dag)? - Hoe voelde je je 3 dagen na de behandeling?45 Daarnaast hebben de cliënten(na drie dagen van de behandeling) elke hoofdklacht een cijfer gegeven waarbij 1 de klacht heel erg aanwezig is en bij 10 de klacht geheel verdwenen is. Op basis van de overgangsklachten (beschreven in hoofdstuk 3) zullen we hieronder de resultaten van ons onderzoek per klacht samenvatten eerst de typische overgangsklachten en vervolgens de A-typische overgangsklachten. De uitwerking van de grafieken staan in bijlage 5 vermeld.

8.3.1 Typische overgangsklachten Onregelmatig menstrueel bloedverlies Twee cliënten hadden last van hevig bloedverlies maar konden in deze behandelingsperiode geen verbetering merken daar ze in deze 5 weken niet menstrueerden. Opmerkelijk was dat bij een andere cliënt de menstruatie weer opgang kwam na een jaar van uitblijven (ondanks het gebruik van de mirena spiraal).

45

Deze vraag is gesteld daar de shiatsu-behandeling 48 uur door kan werken

29

Vasomotorische klachten Hartkloppingen (tabel 1, bijlage 5) 1 cliënt heeft last van hartkloppingen deze waren na de eerste behandeling verdwenen maar in week 4 zijn de hartkloppingen even terug geweest. Opvliegers (tabel 2, bijlage 5) 5 cliënten hebben last van opvliegers. Door de behandelingen nemen deze klachten af. 2 cliënten zonder hormoongebruik scoren positief op deze behandeling en gaven aan minder last te hebben van opvliegers. 3 cliënten met hormoon gebruik hebben nauwelijks resultaat. Nachtelijk transpireren (tabel 3, bijlage 5) 5 cliënten hebben last van nachtelijk transpireren. Door de behandelingen nemen deze klachten af. 2 cliënten zonder hormoon gebruik scoren positief op deze behandeling en gaven aan minder last te hebben van nachtelijk transpireren. 3 cliënten met hormoon gebruik hebben nauwelijks resultaat. Urogenitale klachten (tabel 4, bijlage 5) Moeite met het ophouden van de plas is bij 2 cliënten als hoofdklacht ervaren. Beide cliënten gebruiken hormonen en merkte beiden geen of nauwelijks effect.

8.3.2 A-typische klachten Anemie Hoofdpijn (tabel 5, bijlage 5) 1 cliënt heeft hoofdpijn als hoofdklacht opgegeven. Deze klacht is enorm verergerd. Bij deze cliënt was na de eerste behandeling de hoofdpijn weg maar gaandeweg de behandelingen is de hoofdpijn toegenomen. Cliënt heeft aangegeven na behandeling 2 te overwegen te stoppen maar is desondanks toch doorgegaan. Vermoeidheid (tabel 6, bijlage 5) 7 cliënten hebben vermoeidheid als hoofdklacht ervaren. 5 cliënten geven aan na de behandelingen minder vermoeid te zijn. Slapeloosheid (tabel 7, bijlage 5) 5 cliënten hebben slapeloosheid als hoofdklacht ervaren. 2 cliënten zonder hormonen hebben een positief effect ervaren en hebben beiden aangegeven een betere nachtrust te hebben gehad. 3 cliënten met hormoon gebruik hebben geen positief resultaat. Koude handen en voeten (tabel 8, bijlage 5) 1 cliënt heeft koude handen en voeten als hoofdklacht ervaren. Deze klacht was na de eerste behandeling al verdwenen. Verminderd libido Deze klacht werd door geen van de 10 cliënten als hoofdklacht ervaren. Spierpijn en gewrichtspijn Spierpijn (tabel 9, bijlage 5) 1 cliënt heeft spierpijn als hoofdklacht ervaren. Deze klacht is na de behandelingen volledig verdwenen. Gewrichtspijn (tabel 10, bijlage 5) 2 cliënten hebben gewrichtspijn als hoofdklacht ervaren. Bij 1 cliënt is de klacht volledig verdwenen en bij de ander is de klacht minder geworden.

30

Onrustige benen (tabel 11, bijlage 5) 3 cliënten hebben onrustige benen als hoofdklacht ervaren. Bij 2 cliënten zijn de klachten verminderd. Bij 1 cliënt nagenoeg onverminderd. Zware benen (tabel 12, bijlage 5) 2 cliënten hebben zware benen als hoofdklacht ervaren. Bij 1 cliënt is de klacht aanzienlijk afgenomen bij de andere cliënt is de klacht gedurende de behandelingen verergerd. Bij de laatste behandeling is het sterk verbeterd. Onderrugpijn (tabel 13, bijlage 5) 3 cliënten gaven aan last van pijn in de onderrug te ervaren. Bij 1 cliënt is dit tijdens de behandelingen verergerd. Dit was na één dag weer verdwenen. Klachten zijn onveranderd gebleven. Emotionele instabiliteit Onrust (tabel 14, bijlage 5) 3 cliënten hebben onrust als hoofdklacht ervaren. Bij 2 cliënten is onrust sterk afgenomen. En bij de andere cliënt juist toegenomen. Angst/Schrik Deze klacht werd door geen van de 10 cliënten als hoofdklacht ervaren. Depressie (tabel 15, bijlage 5) 3 cliënten hebben depressiviteit als hoofdklacht ervaren. 1 cliënt is na de tweede behandeling heel erg depressief geworden, heeft zich 3 dagen down en erg verdrietig gevoeld. Na de derde behandeling is de klacht verdwenen. Bij de 2 andere cliënten is de klacht nagenoeg stabiel gebleven. Wisselend humeur (tabel 16, bijlage 5) 4 cliënten hebben wisselend humeur als hoofdklacht ervaren. Bij 1 cliënt is de klacht al na de eerste behandeling verdwenen. Bij 1 cliënt is de klacht afgenomen. Bij 2 cliënten is de klacht gelijk gebleven. Prikkelbaarheid (tabel 17, bijlage 5) 2 cliënten hebben prikkelbaarheid als hoofdklacht ervaren. Deze klacht is bij 1 cliënt na 5 behandelingen verdwenen. Bij de andere cliënt is de klacht gelijk gebleven. Lusteloosheid (tabel 18, bijlage 5) 1 cliënt heeft lusteloosheid als hoofdklacht ervaren. Deze klacht is na 5 behandelingen verdwenen. Huilbuien (tabel 19, bijlage 5) 1 cliënt heeft huilbuien als hoofdklacht ervaren. Deze klacht is na 5 behandelingen verdwenen. (Op aanraden van stagebegeleider, Yvonne Hansen, is vanaf de derde behandeling de behandeling aangepast door Ren Mai en Du Mai te verbinden hierdoor te sluit de cirkel van Ren Mai en Du Mai en dit geeft een betere circulatie van de energie). Verminderde concentratie (tabel 20, bijlage 5) 1 cliënt heeft verminderde concentratie als hoofdklacht ervaren. Deze klacht is na 5 behandelingen afgenomen. Huid-, haar-, nagels-, ogen-, en mondproblemen Droge huid (tabel 21, bijlage 5) 2 cliënten hebben droge huid als hoofdklacht ervaren. Beide cliënten hebben geen verandering van de huid te zien. Haar-, nagels-, ogen-, en mondproblemen zijn bij geen van de 10 cliënten als hoofdklacht ervaren.

31

Gewichtstoename Deze klacht werd door geen van de 10 cliënten als hoofdklacht ervaren.

8.4

Bevindingen van de cliënten

Cliënt (nr. 1) vond de behandelingen erg heftig, Met name op dag twee van de eerste drie behandelingen kreeg ze ontzettende huilbuien. In overleg met de Shiatsu docent is toen de behandeling aangepast en zo werden de twee laatste behandelingen ook op dag drie als aangenaam ervaren en zijn de huilbuien afgenomen. Cliënt (nr. 2) heeft de behandelingen als prettig en ontspannend ervaren. De opvliegers zijn minder en ze heeft een betere nachtrust. Helaas nog wel steeds last van pijnlijke gewrichten met name in haar knieën. Cliënt (nr. 3) heeft veel baat gehad bij haar behandelingen, de hartkloppingen zijn zo goed als verdwenen. De scherpe randen zijn van haar emotionele instabiliteit af, wat zorgt dat ze beter in balans is. Wel gaf ze aan dat haar rusteloze benen zijn verergerd. Cliënt (nr. 4) gaf gelijk al aan dat ze erg heftig reageerde op de behandeling. Alle hoofdklachten zijn verergerd na de eerste behandeling. Na behandeling twee heeft ze op het punt gestaan de sessie te stoppen desondanks heeft ze doorgezet. De behandelingen hebben haar helaas geen goed gedaan en de emotionele disbalans is zelfs groter geworden. Cliënt (nr. 5) vond de behandelingen fijn om te ondergaan maar denkt meer te hebben aan ontspanningsmassage. Cliënt (nr 6) vond de behandelingen heerlijk ontspannend. Heeft na vijf behandelingen gemerkt dat ze beter sliep en minder moe was. Overweegt om verder te gaan met de behandelingen. Cliënt (nr 7) heeft direct na de behandeling minder opvliegers, de opvliegers komen na een paar dagen wel weer terug. Vond de behandelingen erg ontspannend. Heeft na een emotionele situatie thuis halverwege meer last van opvliegers gekregen. Cliënt (nr 8) heeft vlak na de eerste behandeling veel last van opvliegers gehad, deze had ze nog nooit zo erg ondervonden. Na verloop van de behandelingen werd dit minder, maar gezien haar hormoongebruik heeft ze geen baat bij de behandeling gehad. Ze heeft na de vijfde behandeling zo goed geslapen dat ze door de wekker is heen geslapen. Cliënt (nr 9) is na alle behandelingen de eerste dagen erg moe en heeft een zeurende pijn in de rug gehad. Deze klachten verdwenen weer na enkele dagen. Vond de behandelingen erg ontspannend. Blijft onder behandeling eens in de drie/vier weken. Cliënt (nr 10) is na de tweede behandeling erg down geworden, herkende dit niet en had ook erg last van onderrugpijn die zij zich nog kon herinneren van de menstruatiepijnen van vroeger. Deze klachten gingen na een paar dagen weer weg. Heeft na deze vijf behandelingen meer energie gekregen.

8.5

Bevindingen van de aankomende therapeuten

De cliënten die we behandelden hadden redelijk overeenkomende klachten. Het bijzondere aan de behandelingen waren de heftige reacties van de cliënten; van intense huilbuien, moeheid tot weer menstruatieklachten. Er gebeurde heel veel in het lichaam. Na verloop van de behandelingen werden sommige klachten minder of verdwenen zelfs. Doordat we heel gericht aan de cliënten een cijfer hebben gevraagd konden we goed zien hoe het verloop van de behandeling is geweest. Wel was de korte tijd tussen de behandelingen niet prettig voor de cliënten. Hoewel we tijdens de opleiding hebben geleerd dat we het punt Du Mai 1 niet kunnen gebruiken hebben we het op aanraden van Yvonne Hansen wel gebruikt met een zeer positief resultaat.

32

Wat ook erg prettig was dat de reacties van onze cliënten uit beide stages overeenkwamen. Zo raakten bijna alle cliënten emotioneel gezien uit balans. Die ervaring konden we weer delen en ook aan de cliënten uitleggen dat ook andere cliënten deze klachten ondervonden. Positief eindresultaat van ons onderzoek is ook dat 5 van de 10 cliënten hebben aangegeven door te willen gaan met de behandeling maar dan met een aantal weken tussen de behandelingen. Voor de aankomende tijd gaan we deze 5 cliënten verder behandelen met de hormoonreceptbehandeling met de extra punten om te kijken of dit ook een beter resultaat geeft op de emotionele disbalans op de langere termijn.

8.6

Conclusies vanuit het praktijk onderzoek

Op basis van typische overgangsklachten kunnen we de volgende conclusies trekken welke invloed het gebruik van de extra punten hebben gehad: Typische overgangsklachten Hevig bloedverlies Hartkloppingen Opvliegers Nachtelijk transpireren Moeite met het ophouden van de plas

resultaat nvt* positief positief/geen** positief/geen** geen

*Hevig bloedverlies kwam in de vragenlijst bij twee cliënten naar voren, doordat het praktijkonderzoek maar 5 weken betrof is hier geen resultaat bekend. **Bij de cliënten zonder hormoongebruik is het resultaat positief maar bij de cliënten met hormoongebruik heeft het geen invloed gehad. Op basis van de A-typische overgangsklachten kunnen we de volgende conclusies trekken welke invloed het gebruik van de extra punten hebben gehad: A-typische overgangsklachten Hoofdpijn Vermoeidheid Slapeloosheid Koude handen en voeten Spierpijn Gewrichtspijn Onrustige benen Zware benen Onderrugpijn Onrust Depressie Wisselend humeur Prikkelbaarheid Lusteloos Verminderde concentratie Huilbuien Droge huid

Resultaat negatief Verschillend positief/geen* positief positief positief positief positief geen verschillend verschillend verschillend verschillend positief positief positief geen 33

*Bij de cliënten zonder hormoongebruik is het resultaat positief maar bij de cliënten met hormoongebruik heeft het geen invloed gehad. Het onderzoek is te kort geweest om een goed beeld te kunnen geven over de resultaten. De behandelingen zaten te kort op elkaar. Door de cliënten elke week een hormoonreceptbehandeling te geven kwamen er voornamelijk veel emotionele reacties los. Het lichaam kreeg onvoldoende de tijd om hiervan te kunnen herstellen. Dit was voor de cliënten niet altijd even plezierig.

34

Hoofdstuk 9

Conclusies en aanbevelingen

In dit hoofdstuk willen we een aantal conclusies trekken vanuit de theorie als de praktijk. Vervolgens zullen we aanbevelingen doen.

9.1

Conclusies

Overgangsklachten zijn onder te verdelen in twee groepen; typische en A-typische overgangsklachten. Niet elke vrouw is zich ervan bewust welke klachten gerelateerd zijn aan de overgang. De overgangsklachten die er zijn, zijn voor Oosterse als de Westerse geneeskunde gelijk maar het is verrassend dat er bij het vertalen van de Oosterse (Japanse) sites over de overgang gesproken wordt over een transformatie naar een nieuwe levensfase. Een heel verschil met de Westerse geneeskunde die het als een ouderdomsproces ziet ofwel een afname van functionaliteit van het vrouwelijk lichaam. De bestaande hormoonrecept-behandeling wordt door Shiatsutherapeuten ingezet bij cliënten met overgangsklachten en daarnaast aangevuld met verschillende massagetechnieken. Van de 10 cliënten die we behandeld hebben tijdens het praktijkonderzoek, gebruikten de helft een vorm van hormonen. Cliënten zonder hormoongebruik haalden op het gebied van opvliegers, nachtelijk transpireren en slapeloosheid een beter resultaat dan de cliënten met hormoongebruik. Een pasklaar antwoord op onze hoofdvraag “Kunnen wij de bestaande Hormoonreceptbehandeling effectiever maken door er specifiek klacht gerelateerde punten vanuit de TCG aan toe te voegen?” moeten we helaas schuldig blijven. Vanuit de theorie hebben we een goed behandelplan kunnen maken maar we hebben het niet goed kunnen toepassen in ons praktijkonderzoek. De onderzoeksperiode was helaas te kort om een goed beeld te krijgen wat de resultaten zijn op lange termijn. Daarnaast werd elke week een behandeling door veel vrouwen als te heftig ervaren. Desondanks zijn er goede resultaten gehaald en hebben zelfs 5 cliënten aangegeven door te willen gaan met de behandelingen (hetzij met meer tijd tussen de behandelingen)

9.2

Aanbevelingen

Wat opvalt uit het praktijk onderzoek is dat de hormoonrecept-behandeling aangevuld met de extra punten een beter resultaat heeft bij lichamelijke klachten dan psychische klachten. Een onderzoek is hiernaar is aan te bevelen. Aanbevelingen voor de shiatsu therapeut - Het is zeer aan te bevelen de hormoonrecept-behandelingen minimaal om de twee tot drie weken te laten plaatsvinden om het lichaam tot rust te kunnen laten komen. Wanneer de klachten onder controle zijn kan de behandeling als onderhoud gegeven worden met een frequentie van vier weken. - Bj het behandelen van vrouwen met overgangsklachten kan er ook gedacht worden aan bewegings- en voedingsadviezen. Daarnaast kan een overgangsconsulent vrouwen extra ondersteunen tijdens de periode van de overgang.

35

Begrippenlijst A Abdomen Amenorroe Anemie Anticonceptie

buik wegblijven van menstruatie bloedarmoede alle methoden die ten doel hebben de bevruchting bij geslachtsgemeenschap te voorkomen Auto-immuunziekte ontstekingsziekten waarbij het afweersysteem zich richt tegen eigen lichaamscellen en weefsels B Bijnierschors

endocrien weefsel dat o.a. kleine hoeveelheid oestrogeen produceert

C Chong Mai Zee van Bloed, zie H4.2 Climacterium overgang Conceptie bevruchting van eicel Corpus Luteum, geel lichaam in eierstok COPD Chronic Obstructive Pulmonary Diseases, verzamelnaam voor chronische, irreversibele, diffuse vernauwingen van de luchtwegen E 5 Elementen

fasen van veranderingen, verklarings- en behandelingsmodellen in de Chinese geneeskunde Embolie afsluiting van een ader of slagader Endocrien weefsel wat hormonen in de bloedstroom afgeeft Endometrium slijmvlies van binnen bekleding van uterus Endorfine lichaamseigen stof voor pijnstilling, welbevinding een geluk Erytrocyten rode bloedlichaampjes F FHS Follikel Stimulerend Hormoon Follikels eiblaasjes die uit kunnen groeien tot eicellen Folliculaire fase 1e fase voor ovulatie G Geel lichaam

Overblijfselen van het follikel wat progesteron produceert

H Hormonen

stoffen die in het lichaam op bepaalde plaatsen worden gemaakt en die andere weefsels van het lichaam kunnen beïnvloeden Hormoonrecept-behandeling, Shiatsu behandeling welke ingezet kan worden bij overgangsklachten HSA Hormoon Schildklier Allergie behandeling, een Shiatsu behandeling welke ingezet kan worden bij overgangsklachten I Incontinentie urine niet op kunnen houden

36

J Jing

Voorhemels Qi + Nahemels Qi, zie H4.1

L Leukocyten witte bloedlichaampjes LH Lutuiniserend Hormoon Libido behoefte aan seks (geslachtsdrift) Lipiden vetten en vetachtige stoffen die in de biochemie een belangrijke rol spelen Lumbale rugpijn onderrug pijn Luteale fase 2e fase na ovulatie Lymfedrainage massage die het lymfestelsel in het lichaam beïnvloed M Mamacarcinoom, borstkanker Medulla oblongata, verlengde merg (is het gedeelte van de hersenen dat de hersenstam met het ruggenmerg verbindt Menopauze tijd waarop de vrouw onvruchtbaar wordt Menstruatie maandelijks bloedverlies uit de vagina Micromassage punten verbinden door lichte massage Ming Men levenspoort Meridiaan banen in ons lichaam waarin de energie (Qi) circuleert Myeline vetachtige stof in de mergschede van een zenuwceluitloper O Obesitas omstandigheid waarin het lichaam te veel vet heeft opgeslagen Oedeemvorming, abnormale ophoping van het vocht in het bindweefsel Oestradinol vrouwelijk geslachtshormoon (een van de oestrogenen) Oestrogeen vrouwelijke geslachtshormonen Ovariële functie, vruchtbaarheid functie Ovarium eierstok Ovulatie het gereedkomen van een eicel uit de eierstok P Parathyreoïde hormoon, hormoon van de bijschildklier, wat het calcium in het bloed benut Perimenopauze periode, wanneer de eerste overgangssymptomen beginnen tot een jaar na de menopauze Perineum postmenopauze, de periode na de laatste menstruele bloeding prematuremenopauze, voortijdige of kunstmatige vervroegd in de overgang premenopauze, periode voor de menopauze Preparaten iets dat met een bepaald doel is voorbereid of klaargemaakt, medicijn Progesteron geslachtshormoon Q Qi

Levensenergie, levenskracht

R Ren Mai

Zee van Yinnemeridianen zie H4.2

S Schildklier

klier die de stofwisseling regelt 37

T T3&T4 TCM TCG Thorax Thyrosine Trombocyten Trombose

schildklierhormonen Traditional Chinese Medicine Traditionele Chinese Geneeskunde borstkas hormoon van de schildklier wat groei en ontwikkeling verzorgt bloedplaatjes bloedstolsel in een bloedvat

U Urogenitaal uterus

benoeming voor de organen van het urine- en voortplantingsstelsel baarmoeder

V vaginale atrofie, ontsteking van de vagina (atrofie: verminderde voeding van het weefsel) vasomotorisch, betrekking op het vernauwen en verwijden van de bloedvaten Vaginitis ontsteking van de vagina W Wondermeridianen, 8 extra banen de basis van het energiesysteem Y Yin & Yang

zijn Chinese begrippen die verwijzen naar twee tegengestelde principes of krachten waarvan alle aspecten van het leven en het universum doordrongen zijn Yin Chiao Mai Bewegingsmeridiaan, zie H4.2

38

Literatuurlijst Boeken * * * * * * * * * * * * * * * *

*

Het Shiatsu Werkboek, Toru Namikoshi, Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer, 1993, ISBN 9020252720 Paul Lundberg, Het Shiatsuboek, Uitgeverij Altamira-Brecht BV, Haarlem, 2007, ISBN 9789069635859 Kaptchuk, T., Handboek Chinese Geneeswijzen, Uitgeverij Kosmos, 2003, ISBN 9021589443 Maciocia G., Grondslagen van de Chinese Geneeskunde, Satas, 2005, ISBN 9782872930760 Maciocioa G, Diagnosis in Chinese medicine, Elsevier Health Sciences,2003, ISBN 9780443064487 Maciocia G, Obstetrics and Gynecology in Chinese Medicine, Elsevier Health Sciences 2014, ISBN 9780443104220 Grandjean, Dr. Michael, Birker, Dr Klaus, Traditionele Chinese Geneeskunde, Uitgeverij Ank Hermes, 2011, ISBN 9789020243789 Hempen,C.H., Atlas van de acupunctuur, 2010 Thieme Meulenhoff, ISBN 9789055742905 Martens, G, Wondermeridianen, Uitgeverij Boekenplan, 2007, ISBN 9789086660377 Temelie, B, Goed in je vel met de 5 elementen, Uitgeverij Schors Amsterdam, 2009, ISBN 9789063788353 Wouters, J, de overgang op alternatieve wijze, 1992 De Driehoek BV, Amsterdam. ISBN 9060304918 Weed, S S, de overgang een nieuwe levensfase, Uitgeverij Rozhanitsa, 2011, ISBN 9789079249060 Fang, R Y, Ontspannen in de overgang; eerste hulp bij overgang – Praktijk voor traditionele geneeswijze, 2013 E-book Gregoir, Functionele anatomie en fysiologie Inleiding anatomie en fysiologie en van de mens, Uitg Spruyt van Mantgem en Does, Leiden, ISBN 9023836197 Elling A. & T. van Asseldonk, Leerboek Traditionele Europese Natuurgeneeskunde. Instituut voor Traditionele Europese Natuurgeneeskunde te Kamperveen, Drukkerij Hoekman Totaal, Genemuiden, 2006, ISBN9789081078115 Heineman M.J., Obstetrie en Gynaecologie, De voortplanting van de mens, Reed Bussiness 2012, ISBN 9035234895

Internet * * * * * * * * * * * * *

http://www.henw.org/archief/volledig/id4906-nhg-standaard-de-overgang.html http://www.henw.org/archief/volledig/id4906-nhg-standaard-de-overgang.html http://www.gynaecologica.nl/2012/04/rokers-komen-eerder-in-de-overgang.html http://www.merckmanual.nl/mmhenl/sec22/ch243/ch243a.html http://www.henw.org/archief/volledig/id4906-nhg-standaard-de-overgang.html#vn4354 https://www.olvg.nl http://www.nvogdocumenten.nl/index.php?pagina=/richtlijn/item/pagina.php&id=24953& richtlijn_id=632 http://energiekevrouwenacademie.nl/energieke-vrouwen/de-menopauze/wat-gebeurt-ermet-je-lichaam-in-de-overgang http://www.henw.org/archief/volledig/id826-opvliegers.html https://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang#note-8 https://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang https://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang http://www.overgangsconsulente.com 39

* * * * * * * * * *

* * * * * * *

https://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-de-overgang http://www.nhg.org http://nl.wikipedia.org/wiki/Traditionele_Chinese_geneeskunde http://www.namikoshi-shiatsu.jp http://journals.lww.com/menopausejournal/Abstract/2000/07020/Diagnosis_of_Symptom atic_Postmenopausal_Women_by.10.aspx http://www.medicalnewstoday.com/articles/279714.php http://www.kwakzalverij.nl http://kennisbank.hva.nl/document/219003 http://www.henw.org/archief/volledig/id40906-NHG-standaard -de-overgang.html http://www.merckmanuel.nl http://www.shiatsuacademie.nl/images/stories/afstudeerscripties/Grip_op_de_overgang_ met_shiatsu_versie_3.pdf http://www.nvog.nl/Sites/Files/0000000108_Overgang.pdf http://www.overgangskracht.nl/2013_06_01_archive.html http://www.news-medical.net/news/20140715/Acupuncture-can-affect-severity-of-hotflashes-for-women-in-natural-menopause.aspx http://medicalxpress.com/news/2015-02-chemicals-liver-fat-accumulated-menopause.html http://www.health.harvard.edu/search?q=menopause http://www.glycemische-index.com/

40

Bijlage 1 De Glychemische index Deze onderstaande voedingsmiddelen kom je dagelijks tegen. Deze voedingsmiddelen geven inzicht in de snelle en de langzame koolhydraten die je bloedsuikerspiegel laat stijgen. Koolhydraten die snel worden afgebroken en hierdoor snel hun glucose afgeven in de bloedbaan hebben een hoge glychemische index, koolhydraten die langzaam worden afgebroken geven hun glucose langzaam aan het bloed af. De onderstaande tabel is als volgt bepaald De glycemische index van een koolhydraat is een getal wat aangeeft hoe sterk de glucosespiegel in het bloed omhoog gaat na het eten van een voedingsmiddel. Hoe lager het getal hoe beter. Slechte koolhydraten zijn alle koolhydraten die boven de GI van 50 komen, en goede koolhydraten zijn deze die daaronder zitten. Glucose/dextrose staat standaard op 100 gesteld, en is dus een voorbeeld van een zeer slechte koolhydraat. Paddenstoelen hebben een glycemische index van 5, en zijn weer zeer goed. 



Slechte koolhydraten Slechte koolhydraten zijn de koolhydraten die een sterke stijging van de glucose veroorzaken (hyperglycemie) Hieronder vallen o.a.: alle geraffineerde meelsoorten, suiker, honing, melkchocola, maple sirup, sommige zoetstoffen, dextrose, mais, gekookte wortelen, rode bieten, aardappelen, koolraap. Goede koolhydraten Goede koolhydraten worden niet zo sterk door het lichaam geabsorbeerd en hebben daardoor een zwakke stijging van de glycemie tot gevolg. Goede koolhydraten zijn o.a.: volkorenbrood, roggebrood, zuivelproducten, fructose (vruchtensuiker), appels, sinaasappels, aardbeien, noten, olijven, peulvruchten (geen tuinbonen), paddenstoelen.

Voor de uitgebreide lijst zie http://www.glycemische-index.com/

41

Bijlage 2 De vragenlijst Beste ……. Allereerst willen we jou bedanken dat je mee wilt doen aan ons onderzoek. Wij hebben de volgende hoofdvraag geformuleerd: Welke TCG (Traditionele Chinese Geneeskundige) inzichten kunnen een aanvulling zijn op de bestaande hormoonrecept-behandeling om zo de behandeling van de overgangsklachten persoonsspecifiek te maken? Om een goed beeld te krijgen over jouw persoonlijke ongemakken van de overgang willen we je vragen om onderstaande vragen te beantwoorden. De antwoorden gebruiken wij om een persoonlijk behandelplan te maken. De behandeling die je van ons krijgt bestaat uit een basisbehandeling aangevuld met een hormoonrecept-behandeling met extra punten die gekoppeld zijn aan de persoonlijke klachten. Wij willen je tevens vragen om de weken tijdens de behandelingen een dagboekje bij te houden. Dit dagboekje krijg je bij de eerste behandeling met daarin een aantal vragen. Heb je nog vragen? Bellen of mailen kan altijd! -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Graag doorstrepen wat niet van toepassing is of invullen waar nodig. Algemeen Rook je? Ja / Nee Gebruik je veel alcohol? (meer dan twee glazen per dag) Ja / Nee Heb je je baarmoeder nog? Ja / Nee Heb je je eierstokken nog? Ja / Nee Heb je de laatste tijd blaasontstekingen gehad? Ja / Nee Zo ja: hoeveel keer in het afgelopen jaar? ……….. Heb je last van je schildklier? Ja / Nee Heb je al eens trombose gehad? Ja / Nee Zo ja: spontaan / na een operatie / na een ongeluk Wat is je leeftijd? Wat is de leeftijd van je eerste menstruatie Menstrueer je nog? Zo ja: -hoe is je huidige menstruatiepatroon: -hoeveel is je bloedverlies -wat is de kleur van het bloed -wat is de consistentie van het bloed? Zo nee: -wat is de leeftijd van je laatste menstruatie? Gebruik je hormonen? Zo ja welke vorm?

…...jaar .…..jaar Ja / Nee regelmatig/onregelmatig weinig/matig/veel licht rood/donker rood vloeiend/geklonterd …..jaar Ja / Nee

42

Anticonceptiepil / hormoonpleisters / hormooncrèmes / hormoonzetpillen / hormoonring Of andere hormoonpillen: ………………… Overgangsklachten Om een goed beeld te krijgen van jouw overgangsklachten willen we je vragen om aan onderstaande klachten een cijfer te geven. 0 = klachten afwezig 1 = af en toe (klacht komt voor maar niet storend) 2 = vaak (storend in mijn activiteit) 3 = heel vaak (activiteiten moet onderbroken worden) Klachten

0

1

2

3

Onregelmatig bloedverlies Hevig bloedverlies Verminderde zin in seks Vaginale atrofie: (irritatie, jeuk, pijn, droogheid, afscheiding) Vaginale infecties Verzakking (blaas/baarmoeder) Moeite met de plas ophouden Diarree Obstipatie Opvliegers Nachtelijk transpireren Slapeloosheid Hartkloppingen Vasthouden van vocht Bloedarmoede Vermoeidheid Duizeligheid Hoofdpijn Onderrugpijn Buikpijn Gespannen borsten Spierpijn Gewrichtspijn Rusteloze benen Zware benen Koude handen en of voeten Onrust Wisselend humeur Depressief 43

Prikkelbaar Woede/frustratie Angst/schrik Lusteloos Huilbuien Concentratieproblemen Huidproblemen (acne/rosacea) Droge huid (schilvering/jeuk) Droge ogen Haarproblemen Bleke gelaatskleur Gewichtstoemame Zijn er nog klachten die hierboven niet staan? -

44

Bijlage 3 De Hormoon/Schildklier/Allergie-receptbehandeling De punten die gebruikt worden in de HSA recept-behandeling volgens de atlas van de acupunctuur zijn: Allergie DM 14 BL 13 BL 18 BL 23 BL 25 RM 17 RM 12 RM 6

reguleert QI, koelt Hitte, sterkt Lever- en Longmeridiaan, verheldert het bewustzijn harmoniseert Long en Nier, reguleert Qi, versterkt Yin, koelt Hitte, doet Yang dalen sterkt Lever en Galblaas, koelt Warmte Vocht, Harmoniseert het Qi, lost blokkades op, verheldert de ogen harmoniseert de Niermeridiaan, sterkt de lendenen, verbetert het gehoor, verheldert het zicht beweegt Qi van Dikke Darm en reguleert zo de Darmen- en Maagmeridiaan, verbetert assimilatie van voedsel, versterkt de lenden en knieën. reguleert Qi, neemt druk van de borst, ontspant het midden van het lichaam reguleert Maag, kanaliseert Vocht, corrigeert verkeerde stroomrichting reguleert Niermeridiaan, consolideert Zhen Qi, doet Yang dalen

Hormonaal DM 4 sterkt Levermeridiaan, vermeerdert Xue, sterkt Nier, verstrooit Wind, doet Qi dalen BL 23 harmoniseert de Niermeridiaan, sterkt de lendenen, verbetert het gehoor, verheldert het zicht BL 52 drijft Vocht en Warmte-Vocht uit het Midden en uit de Onderste Verwarmer BL 22 wakkert dynamiek aan van Qi, harmoniseert de Vloeistoffen, transformeert Vocht Punten op het sacrum: Niet bekend Punten op de sacrale formamina: Bl31 doet het Qi in de Blaas- en Nier afdalen, elimineert Warmte en Vocht BL32 Verdrijft Vochtige Warmte uit de Onderste Verwarmer BL33 sterkt en harmoniseert Qi en Xue van de Galblaas- en Blaasmeridiaan BL 34 steunt het Nier Yin, sterkt het Qi van Blaas, koelt Warmte (DM 146) vult leegte van Yin, van Onderste Verwarmer en de Niermeridiaan op, maakt Ren Mai doorgankelijk, harmoniseert de Darmmerdianen (RM 147) steunt Nier krachtig RM 2 steunt Nier Yin, vermeerdert en reguleert het Xue RM 3 reguleert Vloeistoffen, steunt Nier Yin en Nier Yang, vermeerdert Xue, verdrijft Vocht RM 4 steunt Niermeridiaan, consolideert aangeboren consitutie Zhi Qi, reguleert Qi, doet Yang dalen Schildklier DW 17 (Yuan Chen) weert Wind, beschermt tegen apoplexie, verheldert gezicht en gehoor BL 10 verstrooit Wind, transformeert Vocht, maar de netbanen/ Luo Mai doorgangelijk??? DM 14 reguleert QI, laat Hitte dalen, sterkt functiekring Lever en Long, verheldert het bewustzijn BL 15 stabiliseert en sedeert Hart, reguleert Xue, harmoniseert Qi BL 18 sterkt Lever en Galblaas, koelt Warmte-Vocht, harmoniseert Qi, lost blokkades op, maakt ogen helder DM 4 Levermeridiaan, vermeerdert Xue, sterkt Nier, verstrooit Wind, doet Qi dalen BL 23 harmoniseert de Niermeridiaan, sterkt de lendenen, verbetert het gehoor, verheldert het zicht MG 9 harmoniseert Qi en Xue, maakt hals en keel vrij MG 36 reguleerr de Milt- en Maagmeridiaan, harmoniseert Qi en Xue DiD 11 drijft Wind uit, opent de ‘Oppervlakte’, koelt de Hitte, leidt het Vocht naar buiten, harmoniseert en koelt Xue Extra Miltbaan boven been: MI12 versterkt het Qi van de Blaas- en Niermeridiaan, vereffent Leegte en Koude in de Onderste Verwarmer MI 11 sterkt de Blaasmeridiaan, normaliseert de mictie MI 10 reguleert Xue, heft menstruatiestoornissen op MI 9 reguleert Vocht Koude, die in Warmte of Hitte overgaat, leidt het Qi in de Onderst Verwarmer MI 6 sterkt Milt, transformeert Vocht, maakt de Levermeridiaan los, steunt Nier, verhoogt en dynamiseert de Vloeistoffencirculatie

46 47

In verband met seksuele intimidatie wordt dit punt niet meer toegepast. In verband met seksuele intimidatie wordt dit punt niet meer toegepast.

45

Bijlage 4

Extra punten

onregelmatig bloedverlies hevig bloedverlies

lever bloed stase lever bloed stase

Glb 34 Glb 34

Le3 Le3

Bl 18 Bl 18

Bl 17 Bl 17

Mi 10 Mi 10

Rm 6 Rm 6

Mi 4 Mi 4

Hc 6 Hc 6

verminderde libido Vaginale klachten Vaginale infecties verzakking moeite met plas ophouden diarree obstipatie vasomtorische klachten

Nier Yang deficiëntie Nier Yin deficiëntie

Bl 23 Rm 4 Ni 3 Ni 6 Lo 7 Ni 7 Ni 3 Rm 4 Ha 7 Ni 6

Bl 52 Ni 3 Ni 7 Ni 3 Mi 6 Mi 6 Ni 7 Ni 3 Hc 6 Rm 4

Ni 3 Ni 6 Bl 52 Rm 4 Le 4 Rm 4 Bl 38 Ni 6 Rm 14 Gbl 20

Lo 7 Ni 10

Rm 4 Ni 9

Rm 15 Mi 6

Ni 7 Rm 7

Lo 7

Rm 4 Bl 23 Le 3 Ni 10 Rm 15 Le 3

Le 3 Rm 8 Rm 10 Ni 9 Rm 4 Bl 15

Le 3 Mg 28 Mi 6 Ha 6 Hc 6

Ni 13 3w 6 Rm 7 Mi 6 Rm 6

Rm 4 Ha 7 Lo 7 Bloed deficiëntie Rm 4 Nier Yang deficiëntie Bl 23 Nier Yin deficiëntie Rm 4 Nier Yin deficiëntie en Lever Yin deficiëntie met Lever Yang Ni 3 stijging Nier Yang deficiëntie Bl 23 Stasis van bloed Mi 4 Ni 3 Milt Qi deficëntie Ma 36 Nier Yin deficiëntie en Lever Yin deficiëntie met Lever Yang Ni 3 stijging Le 4 Ni 6 Ni 6

Ni 3 Pe 6 Ni 7 Rm 6 Bl 52 Ni 3 Le 8 Bl 52 Hc 6 Rm 17 Mi 3 Le 8

Ni 6 Rm 14 Bl 23 Ma 36 Ni 3 Ni 6 Rm4 Ni 3 Ni 14

Ni 10 Rm 15

Ni 9 Rm 4

Mi 6 Ha 6

Rm 7 Mi 6

Lo 7 Ni 7

Mi 6 Lo 7 Ni 10 Le 7 Lo 7 Mi 10

Bl 20 RM 4 Ni 9 Ni 6 Rm 4 Bl 17

Rm 15 Mi 6 Le3 Rm 15 Rm 4

Ni 7 Rm 7 Dm 24 Ni 7 Rm 6

Rm 12 Rm 4 Bl 38 Mi 6 Le 4

Bl 20 Le 7 Mg 40 Bl 17 Rm 4

Bl 21 Ni 6

Le 3

Dm 24

Ha 6

Bl 23

Rm 6

onrust wisselend humeur depressief prikkelbaar woede angst lusteloos huilbuien concentratieproblemen huid-mond-oogproblemen haarproblemen bleke gelaatskleur gewichtstoename

Nier en Hart niet in harmonie Exces van flegma en stagnatie van Qi Exces van flegma en stagnatie van Qi Exces van flegma en stagnatie van Qi

Ni 6 Hc 6 Hc 6 Hc 6 Rm 15 Hc 6 Mi 6 Dm 24 Hc 6 Ni 3 Ni 3 Rm 6 Hc 6

Ni 3 Lo 7 Lo 7 Lo 7 Dm 24 Lo 7 Le 3

Rm 4 Rm 6 Rm 6 Rm 6

Mi 6 Rm 10 Rm 10 Rm 10

Ni 13 3w 6 3w 6 3w 6

Rm 6 Rm 17

Rm 10 Le 4

Lo 7 Ni 6 Ni 6 Ma 36 Lo 7

Rm 6 Ni 10 Ni 10 Mi 6 Rm 6

Rm 10 Ni 9 Ni 9 Bl 20 Rm 10

geel is schildklier rood is hormonaal groen is allergie blauw is extra (miltbaan)

Bl 18 komt zowel in de schildklier als in allergie voor Bl 23 komt zowel in de hormoon als in de allergie en schildklier voor

Nier Yin deficiëntie nachtzweten) Hart yin deficiëntie (opvliegers)

slapeloosheid hartkloppingen vasthouden van vocht bloedarmoede vermoeidheid duizeligheid hoofdpijn onderrugpijn buikpijn gespannen borsten spierpijn Gewrichtspijn rusteloze benen zware benen koude benen of handen

Nier Yin deficiëntie Hart yin deficiëntie

Exces van flegma en stagnatie van Qi

Exces van flegma en stagnatie van Qi Nier Yin deficiëntie Nier Yin deficiëntie Bloed deficiëntie Exces van flegma en stagnatie van Qi

Lo7 Rm 17 Rm 17 Rm 17 Ni7 Rm 17 Ni 6 Ni 6 Rm 17 Rm 4 Rm 4 Rm 4 Rm 17

Ni 3 Ni 3

Mg 29 Mg 29

Mg 14 Mg 14

Le 5 Le 5

Le 6 Le 6

Lo 7 Lo 7 Gbl 13 Rm 6 Le 3

Gbl 20

Hc 7

Gbl 13

Gbl 20

Hc 7

Ha 6 Mg 40 Mg 40 Mg 40

Ni 7 Mi 6 Mi 6 Mi 6

Ha 8 Mi 9 Mi 9 Mi 9

Hc 7 Mg 28 Mg 28 Mg 28

Rm 15 Rm 4 Rm 4 Rm 4

Dm 24

3w 6

Mg 40

Mi 6

Mi 9

Mg 28

Rm 4

3w 6 Mi 6 Mi 6

Mg 40 Rm 7 Rm 7

Mi 6 Lo 7 Lo 7

Mi 9 Ni 6 Ni 6

Mg 28

Rm 4

3w 6

Mg 40

Mi 6

Mi 9

Mg 28

Rm 4

Lo 7 Ni 7

Hc7

46

Bijlage 5 Uitwerking hoofdklachten van praktijkonderzoek Vasomotorische klachten

Hartkloppingen

Opvliegers 8

8

7

7 6

10

10

10

6 6 5

10

3

5

Cliënt 3

Tabel 1

5 5

5

4 3

2

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5

8 7

6 5 4

4

8

7

2

2

BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5 Cliënt 1 Cliënt 2 Cliënt 6 Cliënt 7 Cliënt 8

Tabel 2

Nachtelijk transpireren 9

8

7 7

6

5 3

3 2

5 3

4

7 5

4

7 7 5

3

3

7 5

4 2

3

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5 Cliënt 1

Cliënt 2

Cliënt 6

Cliënt 7

Cliënt 8

Tabel 3

47

Urogenitale klachten

Moeite met plas ophouden 7 5

8

7

6

5

8

5

5

5

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5 Cliënt 1

Cliënt 8

Tabel 4

Annemie

Vermoeidheid

Hoofdpijn 7

10

55

8 6

5

2

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5 Klant Mo

Tabel 5

4

6

5

666

2

77

6

5

4 2

777

6

7

6 3

4 1

6

8

7

8 6

3

7

8

5 3

BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5 Cliënt 3 Cliënt 4 Cliënt 5 Cliënt 6 Cliënt 8 Cliënt 9 Cliënt 10

Tabel 6

48

Slapeloosheid

Koude handen en voeten 10

10 8 6 2

2

5

2

5

6

8

7 5

5 5

8

4

3 4

5 5

7 3

5

6

Cliënt 4

Cliënt 6

Cliënt 8

10

10

7

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5 Cliënt 2

10

9 BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5

Cliënt 10

Cliënt 1

Tabel 7

Tabel 8

Spierpijn en Gewrichtspijn

Spierpijn

Gewrichtspijn 10

7 4

7

2

7

3

3

6

8 2

10 7

3

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5

BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5

Cliënt 10

Tabel 9

7

Cliënt 2

Cliënt 6

Tabel10

49

Zware benen

Onrustige benen 8 6

5 3

6

5

5

6

7

7

7

6

5

3

8

8

3

8 5

3

7

5

1

2

2

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5

Cliënt 2

Cliënt 3

BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5

Cliënt 7

Cliënt 2

Tabel 11

Cliënt 10

Tabel 12

Onderrugpijn

6

5

6

7 5

5

5

6

7

6

7

8

7 5

3 BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5 Cliënt 2

Cliënt 8

Cliënt 9

Tabel 13

50

Emotionele instabiliteit

Onrust 4 5

5

6

8

7

6

8

5

Depressie 7

6

10

8 8

5

2 BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5 Cliënt 4

6

1

5

7 5

4

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5

Cliënt 7

Cliënt 4

Cliënt 9

Cliënt 10

Tabel 15

Prikkelbaarheid

Wisselend humeur 10

10

10

8 2

6

2

6

7

10

5

8

7 4 1 4

5 4

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5 Cliënt 3

Tabel 16

8

2

Tabel14

5 4 4

10

6 8

5

4

Cliënt 3

10

Cliënt 4

Cliënt 5

8

9

6 8

2

4

10

5

3 BEHANDELING 1 BEHANDELING 2 BEHANDELING 3 BEHANDELING 4 BEHANDELING 5

Cliënt 10

Cliënt 3

Cliënt 4

Tabel 17

51

Lusteloosheid

Huilbuien 8

10

9

10

8 1

5

1

1

3

BEHANDELING 1BEHANDELING 2BEHANDELING 3BEHANDELING 4BEHANDELING 5

BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5

Cliënt 10

Cliënt 1

Talbel 18

Tabel 19

Verminderde concentratie 5

5

4

3 1 BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5 Cliënt 1

Tabel 20

52

Huid-, haar-, nagels-, ogen en mondproblemen

Droge huid 5

5 3

5 3

5 3

5 3

3

BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING BEHANDELING 1 2 3 4 5 Cliënt 6

Cliënt 10

Tabel 21

53